FILOSOFIA Zer d arra oa lehe n utza edo agon oiloa ?
Izan, ala ez izan: horra hor auzia...
ea lor ko ja, a? ran itu La fru ala
a, u d n Mu ala a l i b biri a? lau
Asti-lekuko aldizkaria
Egileak: Josu Larrea Aitzol Gordรณ
Antzinaroa
Aristotelesen teoria
M
azedoniako Estagira hirian jaio zen, K. a. 384 urtean, eta hortik datorkio Estagirita ezizena. Asklepiade familiakoa zen, hau da Asklepioren ondorengoena, eta horrek eragin zion biologia eta medikuntzarako zaletasuna. Nikomako bere aita Mazedoniako Aminitas erregearen sendagilea zen. Horrek Mazedoniako gortera lotuko zuen Aristoteles bere bizitzan zehar. 17 urte zituela Atenasera joan zen eta bertako Akademian Platonen ikasle izan zen 20 urtez. Akademian izan zen azken urteotan, erretorika irakasle gisa ere jardun zuen. Bertan Estagirita eta Irakurle ezizena ipini zioten, jatorriagatik lehena eta beti liburuak aztertzen aritzen zelako bigarrena. Platon hil zenean, ez zuten Akademiako buru izendatu, Akademian nagusitzen ari zen pentsaera matematikoarekin zituen ezadostasunak zirela eta. Horrela, Espeusipo izan zen Platonen ondorengoa akademian. Asia Txikiko Aso hirira joan zen bertako erregea zen Hermias bere lagunaren gonbiteaz eta han izan zen hiru urtez. Bertan, erregearen alaba (edo biloba, agian) zen Pitiasekin ezkondu eta alaba bat izan zuen berarekin, Pitias izenekoa baita ere. Hermias hil ondoren, Mazedonia
Filosofiosofia
ARISTOTELES
2
bere jaioterriko erregea zen Filipo II.a Mazedoniakoaren 13 urteko Alexandro semearen (gerora Alexandro Handia izango zena) irakasle izendatu (K. a. 343) eta horretan jardun zuen bost urtez. Ondoren, Lesbosera joan zen Teofrasto bere adiskidearekin (K. a. 337- K. a. 335). Filipo Mazedoniakoa hilik eta Alexandro bere semea bere konkistak prestatzen ari zela, Aristoteles Atenasa itzuli zen. Bertako Akademian, Xenokratesen buruzagitzapean Platonen pentsaera nagusi zela eta, Lizeo izeneko bere eskola sortu zuen Aristotelesek, non jakintza-arlo guztiak lantzen ziren. WWW.Wikipedia.com
Ptolomeo Bere garaiko geografo handiena izan zen. Zazpi liburukitako geografia-obra mardul bat idatzi zuen Geographike hyphegesis. Lehenengoan, mapak egiteko arauak eta argibideak eman zituen, eta, besteetan, mapak egin zituen, eta hiri jakin batzuen latitudeak eta luzerak zehaztu. Halaber, kalkulu batzuk egin zituen Lurraren zirkunferentzia neurtzeko. Hark ateratako emaitza, ordea, benetakoa baino laburxeagoa geratu zen.
PTOLOMEO
Antzinaroa 1533an, Johann Albrecht Widmannstetterrek gutun bat bidali zuen Erromara, Kopernikoren teoriak labur eta garbi azalduz. Interes handiz entzun zituzten Klemente VII.a aita santuak eta hainbat kardinal katolikoek. 1536rako Kopernikoren teoria forma definitiboa hartzeko gertu zegoen eta zurrumurruak Europa osoan zabaldu ziren. 1536ko gutun batean, Nikolaus Cardinal von Schönberg, Capuako artzapezpikuak bere ideiak zabaltzeko eskatu zion Kopernikori eta beretzako kopia bat bidaltzeko. Nikolasek asko atzeratu zuen liburuaren argitalpena eta, batek baino gehiagok, erlijioak baino mundu zientifikoak kezkatzen zuela gehiago dio. Ideia nagusiak hurrengoak izan ziren: eliozentrismoa edo teoria heliozentrikoa Mugimendu zerutiarrak uniformeak dira guztiz, Lurrak eta gainontzeko planetek geldi betikorrak eta zirkularrak edo ziklo ezberdinez dagoen Eguzkiaren inguruan biratzen osatuak. dutela baieztatzen duen teoria da. Nikolas Unibertsoaren zentrua, eguzkitik Kopernikok zehaztu zuen, 1543an De gertu dago. Eguzkia mugitzen denean Revolutionibus Orbium Coelestium edo orbitatzen duenean, Merkurio, liburuan. Artizarra, Lurra eta Ilargia, Marte, Antzinatean Aristarko Jupiter eta Saturno aurkitzen dira Samoskoak ere proposatu zuen teoordenan. Izarrak urrun eta finko ria hori, Eguzkiaren tamaina Lurdauden objektuak dira eta, beraz, ez rarena baino askoz handiagoa zela dute Eguzkiaren inguruan orbiikusita. Heliozentrismoa ordurarte intatzen. Lurrak, hiru mugimendu darrean izan zen Klaudios Ptoleditu: eguneroko errotazioa, urteroko maiosen teoria geozentrikoa, eguzkiak erreboluzioa eta urteroko bere areta gainontzeko planetek Lurraren ingudatzaren inklinazioa. ruan biratzen zutelako teoria alegia, jarri zuen Planeten mugimendu atzerakoia, Lurrak kolokan. egiten duen mugimenduaren ondorio da. Lurra Koperniko mugitzen ari zen Lur baten eta Eguzkiaren artean dagoen distantzia oso ideian oinarritu zen planeten mugimendua txikia da, izarreenarekin konparatuz.Zalantzan azaltzeko. Sistema heliozentrikoan, errazagoa da jarri zuen gizakia zela Unibertsoaren zentroa. planeten posizioak zuzen kalkulatzea eta, horre- Kopernikoren ideia erabat iraultzailea zen eta gatik, Kopernikok ez zuen inongo zalantzarik zientziaren aldaketen aitzindaria. Wikipedia.com izan 2.000 urte baino gehiago iraun zuen teoria geozentrikoarekin apurtzen.
Teoria heliozentrikoa
H
Newtonen mekanikaren hiru oinarrizko legeak dira: • Newtonen lehen legea (Inertziaren legea) geldi dagoen objektu batek geldi jarraitzeko joera duela eta mugimenduan dagoen batek mugimenduan jarraitzeko joera duela esaten du, ez badie eragiten kanpoko indar batek. • Newtonen bigarren legeak F=ma dela esaten du, hau da, indarra masa bider azelerazioa dela esaten digu. Beste hitz batzuekin esanda, indar batek objektu batean sorturiko azelerazioa indar horren balioarekiko zuzenki proportzionala da eta masarekiko alderantzizko proportzionala. • Newtonen hirugarren legeak edozein ekintzak indar berdineko kontrako bat eragiten duela esaten du (akzio-erreakzio legea).
Filosofiosofia
Newtonen Legeak
3
Hurrengo batean...
Einstein eta Darwin
GOGOAN IZAN... Filosofia liburuen urteroko azokaren VIII. Edizioa Donostian Ordutegia:
Filosofiosofia
9:00-15:00
4
Alde zaharrean