CAnon van de Hanze

‘Keulse Drittel’

Dat Zutphen belangrijk was, bleek ook uit de rol in het ‘Keulse Drittel’. Dit was de Hanzeregio ten westen van de Rijn (grotendeels). Zutphen vertegenwoordigde daar een grote regio, namelijk ook de dochtersteden uit het Zutphense graafschap, dat tot Emmerik liep.

Dit jaar vieren we, samen met acht andere Hanzesteden onze 800 jaar oude samenwerking. Dat jaartal, 1223, is niet zomaar een gok. Hoewel er geen oprichtingsakte bekend is van de Hanze, is er wel een zegel uit dat jaar waarop je het ontstaan van de Hanze kunt zien. Dit is het oudste zegel van Hanzestad Lübeck in Duitsland. Hierop zie je twee mannen die een verbond afsluiten. Beiden zijn anders gekleed: een koopman en een zeeman – symbolisch voor de Hanze van “über Sand und See” handelende kooplieden.

Het idee van de samenwerking was dat de handelslieden beter beschermd zouden zijn tegen piraterij en roversbendes die het op de handelstransporten hadden gemunt. Overal dreigde gevaar - struikrovers op de weg, piraten op zee. Samen konden de kooplieden mannen inhuren om hen te beschermen. Daardoor kon er veelvuldig worden gehandeld, in onder andere vis (haring), graan, hout, natuursteen en wijn.

Deel fresco met grote mensfiguren (mogelijk handelaren) uit huis ca 1300 aan de Oude Wand bron: Musea Zutphen

Vrede van Stralsund Zutphen was ook betrokken bij de vredesbepalingen die in 1370 volgden. Ze werden afgesproken tussen de Deense koning en de Hanzeaten – de Vrede van Stralsund.

Oorlog tegen piraten

Wendische Oorlogen

Kooplieden en steden

Het Hanzenetwerk werd in 1356 uitgebreid. Het was niet langer alleen een netwerk van kooplieden, maar het werd nu ook een netwerk van steden. Hierdoor konden de handelsactiviteiten beter worden beschermd, en uitgebreid. De gemaakte afspraken werden strikt gehandhaafd. Bremen heeft dat ondervonden; omdat een koopman uit die Hanzestad een boycot had geschonden, werd de stad dertig jaar geschorst. In die jaren verarmde de stad.

Lakenlood van (vermoedelijk) Zutphen, met een a eelding van (mogelijk) Walburgis. (bron: Team Archeologie, gemeente Zutphen)

Eerste IJsselbrug

In 1485 begon Zutphen aan de bouw van een brug over de Ijssel. Dat had grote impact op de handel. De brug verschafte Zutphen de mogelijkheid over land te reizen en daarmee ook een handelsstroom richting Holland en het Westfaalse gebied op gang te brengen. Vanwege de invloed van die brug is er ook voor gekozen om het jaar 1485 als uitgangspunt te kiezen voor de stadsmaquette die vanaf 3 juni te zien is in de tentoonstelling De Hertog en de Hanze in het Stedelijk Museum Zutphen.

Begin Gelders-Habsburgse oorlogen

In 1492 komt Karel van Egmond aan de macht. Een reeks oorlogen tegen de Habsburgse vorsten was het gevolg. De handel leed hier ontzettend onder, Zutphen raakte in een economisch isolement. De Habsburgse gewesten waren nu namelijk vijandelijk gebied. Deventer kon wel gewoon doorgaan met handel en de jaarmarkten en die overtroffen daardoor die van Zutphen.

In 1394 kan Zutphen opnieuw in een oorlog in actie komen. Dit keer is het tegen de Vitaliebroeders – zeerovers die de Oost- en Noordzee tot hun ‘werkterrein’ hadden verkozen. Zutphen ging de strijd samen aan met Deventer en Harderwijk en nam daarbij een groter deel van de kosten op zich dan de andere steden.

De Hanze en de Deense koning vochten in de Wendische oorlogen over de hoogte van de tollen. Als Hanzestad trad Zutphen op als de belangen van de vrachtvaart moesten worden verdedigd. Militair geweld werd daarbij niet geschuwd. In dat geval leverde de stad een schip met uitrusting en bemanning.

Einde Gelders-Habsburgse oorlogen

Vanaf 1543 maakten de gewesten Gelre en Zutphen deel uit van de Habsburgse Nederlanden. Daardoor kon de handel weer terugkeren en opnieuw aansluiting worden gezocht bij de Hanze.

Huis Bolwerck (1549) met Drogenapstoren (Zoutpoort, 1444) (zicht vanaf Zaadmarkt). (bron: Erfgoedcentrum Zutphen)

Stadsgezicht vanaf de rivier 1542 door Van der Worp (bron: Musea Zutphen)

De Tachtigjarige Oorlog betekent voor Zutphen het einde van de Hanze Afgelopen jaar stonden we landelijk en ook in Zutphen uitgebreid stil bij ‘de geboorte van Nederland’ in 1572. De Tachtigjarige Oorlog maakte een einde aan de Hanzecontacten.

In Zutphen ging de handel eerst nog even door, maar in 1583, toen de Spanjaarden de stad voor de tweede maal veroverden, verlieten de kooplieden de stad. De IJssel, die een belangrijke rol had gespeeld in de voorspoed van de Hanze, veranderde in een oorlogsfront.

Laatste Hanzevergadering

Holland had de machtspositie van de Hanzesteden overgenomen sinds de Tachtigjarige Oorlog. Nieuwe pogingen om de Hanze voort te zetten mislukten. In 1669 deed ‘Hanze-hoofdstad’ Lübeck nog een laatste poging. Van het machtige netwerk dat het ooit was, waren nog slechts negen steden aanwezig. Alle negen Hanzesteden die nu samen het Hanzejaar vieren ontbraken. Pas later zag men in dat dit de laatste vergadering was geweest, maar het netwerk is nooit definitief opgeheven.

Stadsrechten voor Zutphen

Al voor 1223, namelijk in 1194 of 1195, kreeg Zutphen stadsrechten van Graaf Otto I van Gelre en Zutphen. Bij deze rechten hoorden ook het recht op de donderdagmarkt (die er nog altijd is!), tolvrijstellingen en gunstige voorwaarden voor degene die zijn handel in Zutphen op de markt wilde brengen.

1194/1195

Meer tolvrijheden voor Zutphense handelaren

In 1206, kreeg Zutphen ook meer tolvrijheden in Kaiserswerth (wat we nu kennen als Düsseldorf). Nog later, vanaf 1242, gold die vrijheid ook voor Zutphense handelaren in Orsoy (Duisburg).

Nieuwe stad

Daarna groeide de stad hard. Daarom werd rond 1230 een nieuwe stad gesticht bij Zutphen. De ‘Nieuwstad’ kreeg een eigen parochiekerk (de Sint-Jan) en een eigen marktplein.

Kogge

Zutphens eerste Hanzecontacten

De stad ontwikkelde zich als handelsstad en sloot zich rond het midden van de dertiende eeuw aan bij de Hanze. Er is geen officieel moment bekend waarop de stad toetrad tot het netwerk, maar we weten wel dat Zutphen al vroeg een belangrijke rol speelde in de Duitse Hanze en als ‘principaalstad’ de Hanzevergaderingen bijwoonde. Zutphen kwam op plaats drie, na Nijmegen en Deventer, in de volgorde van belangrijkheid en dus vóór de steden Zwolle, Groningen, Arnhem en Kampen.

Voorbeeld vroeg stenen huis met topgevel: Frankensteeg 13, ca. 1285-1300 bron: Erfgoedcentrum Zutphen

Tien jaar geleden deden archeologen een bijzondere vondst: ze vonden een klein kogge-achtig schip dat in 1235 zal zijn gebouwd. Een kogge was het handelsschip uit de tijd van de Hanze. Vermoedelijk konden in die tijd zeewaardige schepen nog over de IJssel Zutphen bereiken. Later moest de vracht in bijvoorbeeld Kampen worden overgeladen op kleinere rivierschepen.

Zutphense kogge op zee en schipper met kwadrant: Fred Marschall bron: Musea Zutphen

Contacten met Engelse zeehavens Het is bekend dat Zutphen ook al voor 1294 contacten had met Engelse zeehavens.

Oorkonde over de vitte van Dragor van koning Waldemar 1346 bron: Erfgoedcentrum Zutphen

Tweede vitte in de Sont

In 1346 mocht Zutphen een tweede vitte vestigen in Denemarken, namelijk op de westoever van de Sont, in Dragør, op het schiereiland Amager. Koning Waldemar Attendag had hier een nieuwe handelslocatie geopend na een tijd van politieke onrust. Er werd van alles verhandeld in de Sont, maar uit het Rijnland en Vlaanderen kwam vooral wijn, terwijl de Zutphense kooplieden met name haring inkochten.

Zutphen en Nieuwstad worden één

De Nieuwstad kwam in 1312 onder hetzelfde stadsbestuur als Zutphen. Het is onbekend hoeveel mensen er woonden, maar mogelijk waren het er in Zutphen inclusief de Nieuwstad meer dan de circa vierduizend bewoners die in de vijftiende eeuw in bronnen worden gemeld.

Zutphen dominant in de Rijnhandel

De tolvrijheden leverden de stad een goede handelspositie op. Met name in de Rijnhandel was Zutphen dominant: Zutphen was aan het begin van de veertiende eeuw voor bijna 20 procent verantwoordelijk voor de totale economische waarde hiervan.

Gewassen pentekening door Abraham Beerstraeten van het Zutphense Wijnhuis met daarop veel middeleeuwse gevels. (bron: Musea Zutphen)

De Nieuwe Hanze

Het is Zwolle die de Hanze nieuw leven inblies. Ter gelegenheid van de viering van haar 750-jarig bestaan in 1980 nodigde de stad de ‘oude’ Hanzesteden uit. Deze ‘reünie’ van het eeuwenoude verbond, dat al meer dan drie eeuwen niet meer bij elkaar was geweest, werd een onverwacht succes: er meldden zich 45 steden.

Hanzedagen in Zutphen Zutphen en Deventer organiseerden samen de internationale Hanzedagen in 1990. Het thema hiervan was ‘communicatie tussen zakenwereld en steden’. In het Stedelijk Museum Zutphen worden nog vaantjes bewaard ter gedachtenis hieraan.

Zeldzaam kwadrant

In het Stedelijk Museum Zutphen is een zeldzaam kwadrant te zien, een bijzonder instrument waarmee je de tijd en de breedtegraad kunt aflezen. Dit Zutphense instrument is tien jaar geleden op de Houtmarkt gevonden, maar het is al van rond 1300. Het instrument was bruikbaar tussen de 51e en 63e breedtegraad – precies het Hanzegebied tussen Vlaanderen (Brugge) en Noorwegen (iets boven Bergen) waarin Zutphense kooplieden actief waren.

Zutphense vitte in de Sont Rond 1300 had Zutphen een vitte in de Sont, op het schiereiland Skåne. Een vitte was een handelsnederzetting van een stad in Denemarken. Op zo’n vitte golden de eigen regels van de stad. De Deense koning Erik Menved bevestigde deze vitte in 1316. Hiermee was Zutphen een van de eerste Nederlandse steden die zo’n handelsplek bemachtigden.

Maquette van een laatmiddeleeuws huis te Zutphen, door Constant Willems. (bron: Musea Zutphen / Werkgroep bouwhistorie Zutphen)

Samen richtten zij de Nieuwe Hanze op. Dit nieuwe netwerk heeft een aantal doelen. Het wil samenwerken op cultuur, sociaal, economisch en burgerlijk vlak, het wil het historisch besef vergroten en het wil daarmee bijdragen aan de Europese eenheid.

Eerste Hanzedag

Nieuwe Hanze Vanaf 1982 worden jaarlijks internationale Hanzedagen gehouden. De eerste keer was in Dortmund.

Zutphen viert Hanzejaar

In 2019 was het exact 350 jaar geleden dat de laatste Hanzevergadering werd gehouden in Lübeck. Zutphen heeft dat aangegrepen om uitgebreid stil te staan bij de Hanze. In de Burgerzaal werd een grote tentoonstelling ingericht rondom ‘Albert op de Korenmarkt’. Het verhaal van deze Hanzekoopman kan worden afgeleid uit de vele documenten die bewaard zijn gebleven, zoals brieven, rechtszaken, rekeningen en aktes.

Hanzedagen De Hanzesteden hebben in 2004 een ‘Hanzegilde’ in het leven geroepen dat onder meer de jaarlijkse internationale Hanzedagen gaat houden. Dit jaar (2023) zijn die in het Poolse Toruń.

Hanzesteden vieren ode aan de Hanze

In 2023 brengen we, samen met acht andere Hanzesteden, een ode aan de Hanze. Dompel je onder in de rijke geschiedenis, doe mee aan de talloze activiteiten en kijk ook bij de andere Hanzesteden. Je zult er met open armen worden ontvangen.