dr hab. Joanna Angiel Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Pracownia Edukacji Geograficznej
Wartości przyrodnicze i kulturowe środkowej Wisły i ich odzwierciedlenie w edukacji Ogólnopolskie Seminarium Przyrodnicze pt. „Wartości, współczesne zagrożenia i formy czynnej ochrony przyrody ożywionej w dolinie środkowej Wisły” Warszawa, Uniwersytet im. Kardynała S. Wyszyńskiego
Cele główne:
• określenie elementów oraz cech krajobrazów przyrodniczych i kulturowych doliny środkowej Wisły – w tym MPW, • sprecyzowanie zróżnicowania ich wartości, • przedstawienie wybranych wyników badań percepcji uczniów nt. Wisły, • przedstawienie głównych zarysów edukacji geograficznej na rzecz wartości przyrodniczych i kulturowych środkowej Wisły
http://www.wyszogrod.bydgoszcz.pl/gfx/wisla/b_bieg.jpg
Przepływa ona przez trzy prowincje fizycznogeograficzne: - Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem
- Wyżyny Polskie - Niż Środkowoeuropejski,
a szczegółowiej....
.... przez 6 podprowincji fizycznogeograficznych: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Karpaty i Północne Podkarpacie Wyżynę Małopolską Wyżynę Lubelsko – Lwowską Niziny Środkowopolskie Pojezierza Południowobałtyckie Pobrzeża Południowobałtyckie
https://zpe.gov.pl/a/geograficzne-regiony-polski/
fot. J. Angiel
Wisła Środkowa
Małopolski Przełom Wisły
https://www.wikiwand.com/pl/Regionalizacja_fizycznogeograficzna_Polski
Wisła - szczególny obiekt geograficzny
• • • • • • • • • • • • • • • •
XII/XIII w. Wisła jako „regni centrum” – środek królestwa (W. Kadłubek) XV w. - rzeka „najsłynniejsza wśród Polaków”(J. Długosz), Wisła jako jeden z symboli Polski, wymieniona w hymnie narodowym, element znaku Rodła, stymulująca dawniej rozwój społeczno-gospodarczy Polski, rzeka najdłuższa w Polsce i w zlewisku Morza Bałtyckiego, o największym dorzeczu w Polsce, od źródeł do ujścia (ujść) w granicach Polski, płynie przez „środek Polski”, jedyna, która łączy Karpaty z Morzem Bałtyckim, tworzy jedną z głównych osi kulturowych Polski, leżą nad nią trzy stolice Polski (dawne i obecna), ważny korytarz ekologiczny (ranga europejska), Wisła środkowa – szczególna wartość przyrodnicza oraz kulturowa, duża rzeka roztokowa (niektóre odcinki) – ewenement na skalę europejską.
Wisła jest elementem: → środowiska geograficznego (w tym przyrodniczego) → krajobrazu przyrodniczego → krajobrazu kulturowego a także → przestrzenią społeczną w tym → kulturową i edukacyjną
Ujęcia geograficzne i wątki edukacyjne dotyczące Wisły, w tym - Wisły środkowej • fizyczno geograficzne (przyrodnicze), • przestrzenne, w tym: lokalne, regionalne (zróżnicowanie), • czasowe (zmienność), • geograficzno humanistyczne, • aksjologiczne, • kompleksowe
Etapy poznawania („oswajania”) rzeki oraz nawiązywania z nią związków Etap zdobywania wiedzy o rzece i jej postrzegania: 1) → zdobywanie informacji (wiedzy) o rzece (percepcja bezpośrednia i pośrednia), tworzenie wyobrażeń rzeki Etap przetwarzania informacji (wiedzy), konstruowania wiedzy, oceniania: 2) → ocenianie rzeki z punktu widzenia potrzeb człowieka
Etap nadawania rzece subiektywnych wartości – nowego, subiektywnego „sensu”: 3) → przypisywanie jej wartości, nadawanie znaczeń (Znaniecki 1938, Wallis 1971; Siemiński 2001; 1992; Jędrzejczyk 2001, 2004; Angiel, 2011, 2016)
Etap tworzenia osobistej wizji rzeki i osobistych z nią związków: 4) → tworzenie wyobrażeń, konstruowanie wizerunku rzeki, etap powstawania związków człowieka z rzeką 5) → tworzenie więzi, związków emocjonalnych z rzeką Etap tworzenia postaw wobec rzeki: 6) → działania, zachowania względem rzeki – tworzenie i rozwijanie postaw względem niej. Uwaga: nakładające się na wcześniejsze doświadczenia rzeki i na własną wiedzę o niej. (Angiel, 2016)
Wisła środkowa, jej dolina krajobrazy przyrodnicze i kulturowe z nią związane Dlaczego są takie? Co jest tego przyczyną? Z czego wynika zróżnicowanie krajobrazowe doliny Wisły i jej obrzeży?
Z czego wynika, że Wisła jest „TAKA”?
Uwarunkowania geograficzne – (w tym przyrodnicze)
Atlas geograficzny Polski, Wyd. Demart, 2017
Atlas geograficzny Polski, Wyd. Demart, 2002
Atlas geograficzny Polski, Wyd. Demart, 2017
Jan Matuszkiewicz, Roślinność Polski. Krajobrazy,
Z Wisłą i jej doliną jest związanych 11 parków krajobrazowych: 1. PK Beskidu Śląskiego 2. Rudniański PK 3. Bielańsko -Tyniecki PK 4. Nadnidziański PK 5. Wrzelowiecki PK 6. Kazimierski PK 7. Kozienicki PK 8. Mazowiecki PK 9. Brudzeński PK 10. Gostynińsko – Włocławski PK 11. PK Doliny Dolnej Wisły
Z czego wynika to, że dolina Wisły jest „TAKA”?
Uwarunkowania historyczne, w tym polityczne, gospodarcze, kulturowe Wisła jako: • oś osadnictwa, • oś gospodarcza, kulturowa, • granica państw (zabory), regionów, województw Zróżnicowanie krajobrazowe: przyrodnicze i kulturowe Widoczny wpływ warunków historyczno-gospodarczych (regulacja rzeki lub jej brak; sposoby regulacji; oraz oznakowania szlaku żeglownego)
Zróżnicowane elementy regulacji rzeki (ostrogi)
fot. J.Angiel
Wisła środkowa i jej dolina ważnym korytarzem ekologicznym rangi krajowej i europejskiej
fot. J. Angiel
Duża różnorodność typów koryta i brzegów rzeki. Rzeka meandrująca, roztokowa, w części uregulowana (quasi-naturalna). Odcinki o charakterze roztokowym stanowią ewenement na skalę europejską. Są wartością przyrodniczą, morfologiczną Ich zniszczenie byłoby wielką stratą.
Wartości Wisły, jej doliny i obrzeży Wartości lokalne, regionalne, ponadregionalne
Wartości przyrodnicze, krajobrazowe, estetyczne Wartości kulturowe – w tym gospodarcze Wartości obiektywne Wartości subiektywne Wartości autoteliczne („same w sobie”, poprzez istnienie) Triada wartości: prawda, dobro i piękno czy: piękno, dobro, prawda
Krajobrazy kulturowe nadwiślańskie jako dziedzictwo kulturowe i wartości (lokalne, regionalne, narodowe))
fot. J.Angiel
Środkowa Wisła Nizina Mazowiecka
fot. J.Angiel
Środkowa Wisła (Nizina Mazowiecka)
Kępy wiślane
fot. J.Angiel
Środkowa Wisła (Nizina Mazowiecka)
Ławice i łęgi
fot. J. Angiel
fot. M. Ostrowski
Małopolski Przełom Wisły odcinek doliny Wisły od Annopola do Kazimierza Dolnego. Rozdziela Wyżynę Lubelską od Wyżyny Kieleckiej, Niziny Środkowomazowieckiej i Wzniesień Południowomazowieckich. • • • • • • • •
•
Przecina warstwy skalne (od S na N): dolomity, piaskowce, wapienie, poprzez opoki i gezy (odporne na erozję), kredę i margle oraz lessy pod Kazimierzem. Przemienność warstw skalnych o różnej odporności powoduje, że dolina ma różną szerokość – od ok. 1 do 10 km – najszersza w odcinkach kredowych i marglowych, a wąska tam, gdzie są opoki. Dno doliny płaskie, aluwia, kontrastuje z wysokimi (70-90 m) i stromymi zboczami. Starorzecza i odnogi na obszarach zalewowych. Mady rzeczne. Zróżnicowane ławice oraz kępy (utrwalone przez roślinność i czasem wykorzystywane jako pastwiska). Zmienne warunki hydrodynamiczne → zmienność układu ławic piaszczystych. Brzegi rzeki i tarasy zalewowe: zarośla wiklinowe, lasy wierzbowo-topolowe; łąki kośne i pastwiska, na tarasach nadzalewowych – pola orne. Murawy i zarośla kserotermiczne: nasłonecznione zbocza lessowe i wapienne (Skarpa Dobrska). Unikatowe profile geologiczne morza kredowego w nieczynnych kamieniołomach (Nasiłów, Piotrawin).
W przeszłości Małopolski Przełom Wisły był ważnym szlakiem komunikacyjnym. Przyszłość: ekoturystyka (w tym – zagraniczna), turystyka survivalowa, edukacja, edukacja, edukacja….!!!
Georóżnorodność Zróżnicowanie krajobrazów naturalnych
Mapa geomorfologiczna Muzeum Przyrodnicze Kazimierz Dolny
Środkowa Wisła. Małopolski Przełom Wisły
fot. J.Angiel
http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/22991,annopol-malopolski-przelom-wisly.html
fot. J. Angiel
fot. J. Angiel
fot. J. Angiel
Kępy wiślane - rezerwaty (Małopolski Przełom Wisły)
fot. J.Angiel
Małopolski Przełom Wisły Ławice wiślane – ich wartości
fot. J. Angiel
fot. 1- 4: J.Angiel
fot. J. Angiel
Zróżnicowanie brzegów Środkowej Wisły - krajobrazy
fot. 1-4 J. Angiel
wszystkie fot. J. Babij
Wisła w Małopolskim Przełomie jako środowisko życia
fot. J. Angiel
fot. J. Angiel
fot. J. Angiel
fot. P. Świątkiewicz
fot. J. Angiel
fot. P. Świątkiewicz
Wypasanie zwierząt
fot. J. Angiel
fot. J. Angiel
Solec nad Wisłą
Basonia, Wałowice fot. 1-4 J.Angiel
Zawichost
Kłudzie fot. 1-4 J.Angiel
Mosty i promy
fot. J. Angiel
fot. J.Angiel
https://www.vistal.pl/realizacje/2008-polska-most-lukowy-w-pulawach
https://www.globtroter.pl/zdjecia/253866,polska,woj,lubelskie,tuz,przed,delinem,most,kolejowy,w,deblinie.htm
fot. J.Angiel
fot. obie: J.Angiel
www.polskaniezwykla.pl/web/place/28734,zawichost-promem-przez-wisle--.html
Lucimia
fot. 1-4 J. Angiel
Krajobrazy kulturowe i ich elementy, zróżnicowanie (analiza i synteza oraz „czytanie krajobrazu”)
fot. J. Angiel
Krajobraz kulturowy doliny Wisły z Albrechtówki (Męćmierz. Krowia Wyspa)
fot. J. Angiel
fot. J. Angiel
https://cdn05.sulimo.pl/media/userfiles/pulawy.powiat.pl
fot. J. Babij
fot. J. Angiel
Wisła od źródeł do ujścia nigdzie nie wykazuje takiego bogactwa perspektyw, skrętów, rozchyleń wśród brzegów równie malowniczych, jak tutaj. Nie od dziś widać spostrzeżono ten fakt, skoro wzgórza okoliczne usiane są ruinami pańskich rezydencji, które do piękna przyrody dodają piękno ludzkich dzieł (…). Wisła widziana z lesistych brzegów naprzeciw zamku Janowieckiego, przypomina najpiękniejsze miejsca Loary (…) Maria Kuncewiczowa Najdonioślejsza sprawa lata [w:] „Gazeta Polska” 1938;„Tu nie brak niczego, czym Polska czaruje”
„Wyszedłszy z lasów i spomiędzy gór skręca Wisła na wschód wielkim łukiem, wije wśród pagórków, uroczych skał z wapienia i pól krakowskich, drążąc w swój żłób pozadunajcowy (…) – między pszennymi glinami sandomierskiej i lubelskiej ziemi...
Opuściwszy prawiślisko lubelskie, po rozdarciu (…) kredowego kazimierskiego progu, płynie ku (…) polom między wzgórzami Janowca i Puław. Wznoszą się nad jej wartem wzorzyste dąbrowy, zaścielające płaskowzgórza i zbocza wygrzane w słońcu, koralowe od berberysu, pachnące jałowcem i macierzanką. Tarniny i dzikie róże zwieszają się tam nad ścianami białych wąwozów (…). Sady rumiane od jabłek i rdzawe od śliwek splatają jakoby wieniec nieskończony wzdłuż siół”. Stefan Żeromski „Wisła”
Elementy historii miejsca – „symbole minionego czasu – symbole miasta”
fot. J.Angiel
Obiekty sakralne w krajobrazie
fot. J.Angiel
fot. 1-4 :J.Angiel
Obiekty militarne
fot. J.Angiel
Panoramy miejskie
obie fot. J.Angiel
Symbole
fot. J.Angiel
fot. J. Angiel
Brzegi Wisły - bulwary
Badania percepcji Wisły przez uczniów nadwiślańskich szkół licealnych Miejsca i konteksty zdobywania oraz konstruowania wiedzy o Wiśle Czy uczestniczyłaś/-eś w szkolnych zajęciach terenowych nad Wisłą?
(źródło: Angiel, 2011)
Skala 1 : 2 500 000
Przebieg Wisły według uczniów LO z Kazimierza Dolnego (Angiel, 2011)
Przebieg Wisły według uczniów LO z Warszawy (Angiel, 2011)
Percepcja Wisły jako wartości przyrodniczej
Angiel, 2011
Czy rzeka Wisła jest ważna z przyrodniczego punktu widzenia?
Percepcja Wisły płynącej przez Kazimierz Dolny
Określenia użyte jako uzupełnienia zdania: Rzeka Wisła w Kazimierzu Dolnym jest dla Ciebie... (Angiel, 2011)
Edukacja na rzecz Wisły. Uwarunkowania wewnętrzne Wyobrażenia Wisły (jej elementów, odcinków -> tu: Wisły środkowej, w tym - Małopolskiego PW) są efektem jej percepcji. Powstają one w wyniku wiedzy na jej temat (czasem stereotypów) i dzięki wcześniejszym doświadczeniom rzeki.
Przetwarzanie wiedzy a filtry percepcyjne (osobiste i społeczne), m.in. fizjologiczne, psychologiczne, emocjonalne, jak i kulturowe. Decydują one o wartościowaniu, a następnie ocenie rzeki, głównie z punktu widzenia potrzeb, jakie może ona zaspokoić. (ale… nie decydują o jej wartości samej w sobie!). Uwarunkowania te wpływają na przypisywanie Wiśle różnych wartości, nadawanie jej znaczeń. Są one podstawą do stosunku emocjonalnego względem Wisły, co staje się przyczyną różnych zachowań i postaw wobec niej.
Uwarunkowania zewnętrzne (przykłady) Edukacja o, nad, dla… Wisły: Co? Jak? Gdzie? Przez kogo? Wiedza + umiejętności + postawy Postawy, świadectwo nauczyciela Formy i metody dydaktyczne - przykłady a) Formy zajęć, zajęcia terenowe: • lekcje w terenie, • warsztaty terenowe, • ścieżka dydaktyczna, • wycieczka szkolna, • rejs edukacyjny, • gry i zabawy terenowe nad Wisłą; b) Metody i techniki, np.: a) metaplan b) uczniowski projekt edukacyjny, c) WebQuest, d) geocaching
„Czytanie krajobrazów” w edukacji geograficznej (tu: wiślanej): → znajomość „alfabetu krajobrazowego” → znaczenia poszczególnych „wyrazów” (elementów, form) tworzących w nim zapis kulturowy, mówiący o ludziach gospodarujących w danym miejscu i w danym czasie. (Bogdanowski, 2000; Konopka, 2001; Pawłowska, Swaryczewska, 2002, Angiel 2016)
„Każde miejsce opowiada swoją historię” (red. M. Konopka)
Edukacja geograficzna (w tym przyrodnicza), zwłaszcza prowadzona w terenie: ważne uczenie studentów (przyszłych nauczycieli*) czytania (odczytywania) zapisów dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w krajobrazach nadwiślańskich. Zwracanie uwagi, jakie nowe treści są obecnie do nich „dopisywane”. Jaki jest tego efekt (rozwój zrównoważony? niezrównoważony? jakie elementy krajobrazu? jakie cechy krajobrazu?). Krajobraz = „oblicze” środowiska → efekt działań człowieka Pokaż mi krajobraz…., a powiem Ci…… Pokaż mi rzekę i jej dolinę…., a powiem Ci…… * a także nauczycieli
Taka będzie Wisła, krajobrazy nadwiślańskie….. jaka edukacja akademicka i szkolna na ich temat.
Literatura: • Angiel J., 2008, Rzeka Wisła w szkolnej edukacji geograficznej – fakty i refleksje, Prace i Studia Geograficzne, t.39, Warszawa • Angiel J., 2011, Rzeka Wisła, jej wartości i percepcja. Wisła w edukacji geograficznej, UW, WGSR, Warszawa, ss. 5-315. • Angiel J., 2016, Rzeki i ich wartości w edukacji geograficznej, UW, WGSR, Warszawa ss. 5-209. • Angiel J., Bukaciński D., 2015, Oblicza Wisły przewodnik dla aktywnych tropicieli przyrody, Warszawa, ss. 3-174. • Angiel J., Hibszer A., Szkurłat E., 2020, Zajęcia terenowe w kształceniu geograficznym. Od teorii i idei dydaktycznych do praktyki szkolnej, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, ss. 7-274. • Chylarecki P., Sawicki G., 2003, Ostoja ptaków. Dolina Środkowej Wisły, Wyd. ASKON, Warszawa, ss. 8-104. • Kosiński W., 2001, Krajobraz miast nadrzecznych (w) Architektura Krajobrazu, nr 2-3. Wyd. UP, Wrocław. • Nasiadka M.,2010, Małopolski Przełom Wisły. Przewodnik, Oficyna Wyd. „Rewasz”, Poznań, ss. 7-318. • Pawłowski A., 2008, Kształtowanie się krajobrazu kulturowego w dolinie Wisły Środkowej między Zawichostem a Puławami. Praca doktorska. UMCS, Lublin. • Plecionkarskim szlakiem Wisły, pr. Zb. Stowarzyszenie Serfenta, Cieszyn, 2009 • Sawicki L., 1925, Przełom Wisły przez średniogórze Polski. Prace Instytutu Geografii UJ, nr 4, Kraków. Linki: https://fundacjawspomaganiawsi.pl/wp-content/uploads/2016/12/publikacje-kazde-miejsce-opowiada.pdf https://wislawarszawska.pl/wp-content/uploads/2015/09/oblicza-wisly.pdf
Joanna Angiel Uniwersytet Warszawski, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Pracownia Edukacji Geograficznej
Wartości przyrodnicze i kulturowe środkowej Wisły i ich odzwierciedlenie w edukacji Ogólnopolskie Seminarium Przyrodnicze pt. „Wartości, współczesne zagrożenia i formy czynnej ochrony przyrody ożywionej w dolinie środkowej Wisły” Warszawa, Uniwersytet im. Kardynała S. Wyszyńskiego
✓ ✓ ✓ ✓
Edukacja szkolna nt. Wisły ogólnogeograficzna środowiskowa (EnRZ) regionalna krajoznawcza
Wisła w geografii akademickiej
→ szczególny obiekt geograficzny → szczególny obiekt badań geograficznych → ważny obiekt i przedmiot edukacji geograficznej badania dotyczące np.: • krajobrazów nadwiślańskich, ich cech, zróżnicowania • działalności człowieka i jej wpływu na… • percepcji Wisły przez np. uczniów, studentów