Nierówność szans edukacyjnych – przyczyny, skutki, koncepcje zmian
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 1
19.12.2012 09:12
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 2
19.12.2012 09:12
Nierówność szans edukacyjnych – przyczyny, skutki, koncepcje zmian
Praca zbiorowa pod redakcją
Wiktora Żłobickiego i Beaty Maj
Kraków 2012
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 3
19.12.2012 09:12
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012
Recenzent: prof. dr hab. Iwona Chrzanowska
Korekta: Radosław Doboszewski
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Zdjęcie na okładce: © Artens | Shutterstock.com
Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego
ISBN 978-83-7850-112-1
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 4
19.12.2012 09:12
Spis treści
Wstęp ..........................................................................................................
9
Część I Stan i perspektywy współczesnej edukacji Bogusław Śliwerski Demokracja w szkole – szkołą wyrównywania szans rozwojowych i edukacyjnych uczniów .......................................................................... 17 Krystyna Ferenz Oblicza współczesnego egalitaryzmu edukacyjnego ............................... 39 Marek Budajczak O dyskryminacji i opresji w polskim systemie oświaty z przypadku edukacji domowej metodami semiotycznymi wywiedzionych ....................................................................................... 53 Wiktor Żłobicki Wspieranie uzdolnień jako oferta optymalizacji szans edukacyjnych uczniów ............................................................................ 67 Część II Edukacja w wybranych krajach europejskich – rys historyczny oraz współczesność Anna Jurek Metody nauki czytania i pisania w Polsce i Rosji jako przykład nierównych szans edukacyjnych uczniów ............................................... 79
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 5
19.12.2012 09:12
6
Spis treści
Božena Šupšáková, Jaroslava Markofová Keď sa lokálne stretne s globálnym: reflexia politiky umeleckého vzdelávania a globálnej vizuálnej kultúry v kurikule umeleckej edukácie v európskych štátoch ................................................................ 101 Tomasz Gmerek Edukacja wyższa i nierówności społeczne w Rosji – od socjalizmu do neoliberalizmu ............................................................ 125 Arleta Suwalska Zmiany w ideologiach edukacyjnych w polityce oświatowej w Wielkiej Brytanii ................................................................................ 149 Katarzyna Wawrzynkowska Holandia i Polska – nierówne szanse edukacyjne? Analiza systemów kształcenia specjalnego .............................................. 163 Część III Środowiskowe uwarunkowania dostępu do edukacji Beata Maj Nierówność szans edukacyjnych środowisk zróżnicowanych społecznie ..................................................................... 173 Katarzyna Palka Szanse edukacyjne dzieci i młodzieży ze wsi Analiza temporalna i środowiskowa ....................................................... 195 Ewa Kurek Między rzeczywistością a światem medialnym Pustka aksjologiczna młodzieży gimnazjalnej żyjącej w środowisku miasta robotniczego ......................................................... 217 Iwona Paszenda Nierówność dostępu do edukacji w szkole wyższej Wybrane tendencje i egzemplifikacje ..................................................... 229 Beata Krawiec Nierówności w idiomie kulturowym współczesnych wspólnot uczonych ................................................................................. 251
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 6
19.12.2012 09:12
Spis treści
7
Janusz Maj Pluralizm wartości a równość szans edukacyjnych .................................. 263 Grażyna Lubowicka Równość i sprawiedliwość – u podstaw problematyki nierówności i wyrównywania szans ......................................................... 281 Część IV Doświadczenia edukacyjne w różnych fazach życia Aneta Czerska Edukacja rodziców i jej rola w rozwoju małego dziecka ......................... 301 Marzena Możdżyńska Osoby znaczące dla sukcesów i niepowodzeń uczniów z punktu widzenia nauczycieli ................................................................ 321 Emilia Mazurek Doświadczenie nierówności szans edukacyjnych w dzieciństwie i adolescencji z perspektywy człowieka dorosłego .......... 339 Katarzyna Ziomek-Michalak Uczenie się przez całe życie na przykładzie uniwersytetu trzeciego wieku .................................................................. 357 Część V Szanse i bariery dostępu osób niepełnosprawnych do edukacji Dorota Kornas-Biela Przekraczanie barier edukacyjnych w ujęciu pedagogiki niepełnosprawności Jeana Vaniera: inspiracje biograficzne ..................... 379 Marta Papiernik Znaczenie edukacji w życiu osób z niepełnosprawnością fizyczną .......... 403 Marzena Dycht Funkcjonalne następstwa schorzeń narządu wzroku i zaburzeń widzenia a jakość edukacji dziecka słabowidzącego ................................ 417
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 7
19.12.2012 09:12
8
Spis treści
Iwona Jagoszewska Możliwości i ograniczenia edukacji zawodowej młodzieży niesłyszącej ............................................................................ 439 Agnieszka Jędrzejowska Wspomaganie rozwoju komunikacji u małego dziecka z zaburzeniami rozwoju z zastosowaniem elementów AAC ................... 457 Łukasz Banaszak Szanse i bariery dostępu pacjentów terminalnych do edukacji – egzemplifikacja ....................................................................................... 471
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 8
19.12.2012 09:12
Wstęp Edukacja, postrzegana jako istotne narzędzie rozwoju jednostki i społeczeństwa, zdaje się współcześnie odpowiadać na wiele problemów i kwestii społecznych. Traktowana jako podstawowe prawo jednostki, staje się wartością umożliwiającą osiągnięcie wysokiej jakości życia w wymiarze zarówno globalnym, jak i indywidualnym. Wykształcone społeczeństwo sprzyja postępowi cywilizacyjnemu, bogaceniu się kraju i wzrostowi jego znaczenia na forum międzynarodowym. W wymiarze indywidualnym wykształcenie postrzegane jest obecnie jako jeden z zasadniczych warunków kariery zawodowej oraz wyznacznik pozycji społeczno-ekonomicznej. Takie podejście do edukacji stawia przed polityką społeczną państw szczególne zadania. Zachodzi konieczność prowadzenia działań zapewniających każdej jednostce dostęp do kształcenia na wszystkich jego poziomach. W obliczu kontrastów, jakie są obecne w wielu obszarach życia społecznego i komercjalizacji szeregu usług oświatowych, szczególnie ważnym i zarazem trudnym zadaniem wydaje się stworzenie równego dostępu do edukacji środowiskom upośledzonym społecznie i ekonomicznie. Polską rzeczywistość społeczną cechuje wiele utrudnień i barier w sferze usług oświatowych, m.in. zakłócenia w dostępie do edukacji oraz nierówność udziału w niej środowisk miejskich, wiejskich i osób niepełnosprawnych. Z perspektywy socjologii edukacji za bolączki systemu edukacyjnego w Polsce, ale także systemów kształcenia w wielu innych krajach europejskich, odpowiadają przede wszystkim: – nierówność udziału przedstawicieli poszczególnych grup społecznych w szkołach różnego typu i szczebla; – nierówność startu edukacyjnego, która wynika z ekonomicznej, społecznej lub kulturowej odmienności warunków życia i rozwoju dzieci i młodzieży; – nierówność szans, która wynika z odmiennych potrzeb, marzeń, dążeń i aspiracji żywionych przez młodzież, niezależnie od stopnia jej zdolności i ich realności, ale w zależności od miejsca zamieszkania lub przynależności do grupy społecznej; – nierówność wykorzystania potencjału intelektualnego, która jest związana z zaniedbywaniem rozwoju dzieci szczególnie uzdolnionych przez szkołę i środowisko rodzinne.
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 9
19.12.2012 09:12
10
Wstęp
Tom, który prezentujemy Czytelnikom, poświęcony jest problematyce nierówności w dostępie do edukacji i udziału poszczególnych grup społecznych w kształceniu różnego typu i na różnych poziomach w Polsce oraz w innych krajach Europy. Artykuły zostały zebrane w kilku grupach tematycznych. Część pierwszą, zatytułowaną Stan i perspektywy współczesnej edukacji, otwiera artykuł Bogusława Śliwerskiego. Punktem wyjścia rozważań Śliwerskiego jest założenie, że szkoła powinna być środowiskiem wyrównywania szans rozwojowych i edukacyjnych zarówno uczniów, jak i nauczycieli oraz współpracujących z nimi rodziców. Stworzenie realnych warunków wsparcia dla wymienionych podmiotów możliwe jest – jak zauważa Autor – dzięki demokratyzacji szkolnictwa publicznego, która w Polsce jest odległa od ideału. Śliwerski konkluduje, że spośród postulatów Rady Europy, dotyczących kształcenia i uczenia się w demokracji, o demokracji i dla demokracji, w Polsce realizowany jest jedynie model edukacji o demokracji. Podobnie sceptyczną wymowę ma artykuł Krystyny Ferenz, który dotyczy idei egalitaryzmu edukacyjnego, zakładającego stworzenie dla wszystkich uczniów równych lub przynajmniej zbliżonych możliwości startów i dróg edukacyjnych. Autorka podkreśla, że mimo rozwiązań mających służyć egalitaryzmowi kształcenia w polskiej szkole (np. jednolite podstawy programowe, zobiektywizowane sposoby oceny osiągnięć szkolnych) nadal istotnym uwarunkowaniem sukcesu edukacyjnego i zawodowego jednostki pozostaje zróżnicowanie środowisk społeczno-kulturalnych oraz reprodukcja kultury poszczególnych klas i warstw społecznych. Tekst Marka Budajczaka, wpisując się w nurt rozważań o nierównościach edukacyjnych w Polsce, poświęcony jest edukacji domowej – formie organizacyjnej kształcenia dzieci i młodzieży dyskryminowanej przez prawo i niedocenianej w polskiej oświacie. Autor, przekonany o równowartości tego sposobu nauczania wobec szkolnego systemu kształcenia, ubolewa nad brakiem sprawiedliwych regulacji prawnych dotyczących edukacji domowej. Wiktor Żłobicki podejmuje w artykule problematykę rozwijania zdolności uczniów. Autor w pierwszej części dokonuje przeglądu definicji i teorii zdolności, a w drugiej części przywołuje warte naśladowania efekty lokalnej inicjatywy edukacyjnej – Dolnośląskiego Systemu Wspierania Uzdolnień. Drugą część tematyczną, Edukacja w wybranych krajach europejskich – rys historyczny oraz współczesność, otwiera artykuł Anny Jurek. Autorka dokonuje analizy porównawczej metod początkowej nauki czytania i pisania stosowanych współcześnie w podręcznikach w Polsce i Rosji. Porównanie to, ukazując skrajnie odmienne w obu krajach rozwiązania metodyczne, stawia w bardzo niekorzystnym świetle efektywność edukacji językowej realizowanej w polskiej szkole. Tekst Boženy Šupšákovej oraz Jaroslavy Markofovej koncentruje się na wychowaniu przez sztukę, realizowanym na poziomie gimnazjalnym. Artykuł stanowi analizę porównawczą strukturalnej zawartości programów nauczania tego przedmiotu w szkołach na terenie Belgii, Francji, Słowacji oraz Słowenii i jest
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 10
19.12.2012 09:12
11
Wstęp
interesującą refleksją dotyczącą edukacji estetycznej w poszczególnych krajach. W nurt rozważań dotyczących stanu i barier edukacji w wybranych krajach europejskich wpisuje się także artykuł Tomasza Gmerka, obejmujący analizę zależności między edukacją a procesami stratyfikacji społecznej w Związku Radzieckim i współczesnej Rosji. W kontekście problemu nierówności społecznych podjęto kwestie selekcyjnej funkcji rosyjskiego szkolnictwa wyższego, analizowane z perspektywy transformacji systemowo-politycznej. W kolejnym artykule, również uwzględniającym kontekst historyczny, Arleta Suwalska omawia polityczne korzenie zmian edukacyjnych, które nastąpiły w polityce oświatowej Wielkiej Brytanii na przestrzeni ostatnich trzystu lat, ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego stulecia. Aktualne kwestie integracyjnego oraz segregacyjnego nauczania podnosi w artykule Katarzyna Wawrzynkowska, dokonując analizy porównawczej systemów kształcenia specjalnego w Polsce i Holandii. Jej rozważania zamyka optymistyczna konkluzja, że systemy edukacyjne obydwu krajów cechuje elastyczna forma organizacji kształcenia specjalnego, która coraz wyraźniej uwzględnia indywidualne potrzeby wychowanków. W trzeciej części książki znalazły się artykuły poświęcone środowiskowym uwarunkowaniom dostępu do edukacji. Beata Maj omawia wiele barier, m.in. ekonomiczną, strukturalną i świadomościową, które różnicują dostęp poszczególnych grup społeczeństwa do edukacji na wszystkich jej szczeblach, poczynając od edukacji przedszkolnej, na edukacji wyższej kończąc. Rozważania prowadzą do konkluzji, że mimo wdrażanych rozwiązań system edukacyjny w Polsce nadal cechuje szereg mechanizmów utrwalających dysproporcje społeczne, co w szczególnie trudnej sytuacji stawia ubogie warstwy społeczeństwa oraz środowiska wiejskie. Trudną sytuację środowisk wiejskich w aspekcie porównawczym naświetla także Katarzyna Palka. Autorka stawia tezę, że choć warunki rozwojowo-edukacyjne mieszkańców środowisk wiejskich uległy w ostatnim czasie poprawie, nadal jednak z bogatej oferty edukacyjnej korzystają przede wszystkim środowiska wielkomiejskie, co wzmacnia istniejący stan nierówności. Artykuł Ewy Kurek, dotyczący wzorów osobowych dorastającej młodzieży, to doniesienie z badań zrealizowanych w 2011 r. na terenie Wałbrzycha – robotniczego miasta o jednym z najwyższych w Polsce wskaźników bezrobocia. Badania sygnalizują swoistą pustkę aksjologiczną doświadczaną obecnie przez wielu młodych ludzi. W nurt rozważań dotyczących środowiskowych kontekstów edukacji wpisują się także rozważania Iwony Paszendy, która jako główne przyczyny nierówności w dostępie do edukacji na poziomie wyższym wskazuje: pochodzenie społeczne, uwarunkowania ekonomiczne, płeć, miejsce i region zamieszkania, przynależność do mniejszościowych grup etnicznych. Autorka odwołuje się do teorii reprodukcji społecznej oraz ukrytego programu pracy szkoły, uznając je za czynniki podtrzymywania różnic społecznych. Środowisku akademickiemu poświęca uwagę również Beata Krawiec, omawiając problem nierówności występujących we współczesnych wspólnotach uczonych. Dokładniejszemu oglądowi
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 11
19.12.2012 09:12
12
Wstęp
poddaje wspólnotę naukowców amerykańskich, w której – jak pisze – obowiązuje kanon nauki postakademickiej, przemysłowej, komercyjnej. W nurt rozważań o nierównościach społecznych i edukacyjnych z perspektywy filozoficznej wpisują się dwa kolejne artykuły. Janusz Maj opisuje wzajemne relacje między aksjologią a edukacją widziane przez pryzmat pluralizmu wartości typowych dla społeczeństw ponowoczesnych. Edukacja oraz idea równości szans edukacyjnych zostaje nakreślona w kontekście uwarunkowań społeczno-kulturowych. Z kolei Grażyna Lubowicka na podstawie koncepcji dwóch filozofów: Arystotelesa oraz Johna Rawlsa, podejmuje pierwotny względem rozpatrywanych tu zjawisk nierówności dyskurs nad ideą równości. Czwarta część pracy zawiera teksty poświęcone doświadczeniom edukacyjnym człowieka w różnych fazach życia. Wprowadzający w tę część rozważań artykuł Anety Czerskiej stanowi opis okresu rozwojowego pierwszych sześciu lat życia jako okresu szczególnie istotnego dla przyszłych szans rozwojowych oraz sukcesów bądź niepowodzeń edukacyjnych dziecka. Autorka podkreśla znaczenie zapewnienia dziecku bogactwa stymulacji oraz akcentuje rolę właściwych postaw rodziców, którzy są pierwszymi wychowawcami i nauczycielami. Rozważania nad rolą osób znaczących w edukacji dzieci i młodzieży oraz ich wpływu na osiągnięcia młodych ludzi i dokonywane wybory życiowe snuje także Marzena Możdżyńska. Autorka kolejnego tekstu, Emilia Mazurek, opierając się na jednej narracji biograficznej, analizuje problem doświadczania nierówności szans edukacyjnych w dzieciństwie i adolescencji, widziany z perspektywy człowieka dorosłego. Nawiązuje także do roli rodziców i innych osób znaczących w udzielaniu młodemu człowiekowi edukacyjnego wsparcia. Katarzyna Ziomek-Michalak przypisuje edukacji w Uniwersytecie Trzeciego Wieku wiele walorów oraz sięga do wymiarów i zadań edukacji realizowanej przez osoby w podeszłym wieku. Edukacja ta – jak zauważa Autorka – służy nie tylko podnoszeniu poziomu wiedzy seniorów, ale także wzmocnieniu ich kompetencji społecznych i umiejętności podejmowania rozmaitych ról. W artykule zaakcentowano głównie prozdrowotne wymiary takiej edukacji. Ostatnią część książki, zatytułowaną Szanse i bariery dostępu osób niepełnosprawnych do edukacji, otwiera tekst Doroty Kornas-Bieli. Autorka prezentuje sylwetkę i działalność Jeana Vaniera – francuskiego filozofa, pisarza i praktyka, który poświęcił się pracy z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie. Żyjąc z nimi na co dzień i czerpiąc z tej relacji „mądrość serca”, Vanier dostrzegał bariery edukacyjne stwarzane tym ludziom i próbował je przełamywać. Autorka stawia tezę, że utrudnienia edukacyjne tkwią nie tyle w ograniczonych możliwościach osób niepełnosprawnych, ile raczej w postawach osób pełnosprawnych wobec nich. Podobną konkluzję w odniesieniu do osób niepełnosprawnych fizycznie zawiera tekst Marty Papiernik. Z czynnikami społeczno-kulturowymi, które utrudniają udział w edukacji osobom niepełnosprawnym ruchowo, silnie sprzężony jest czynnik osobowościowy. W tym kontekście kluczowe znaczenie ma wyposaże-
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 12
19.12.2012 09:12
13
Wstęp
nie społeczeństwa w rzetelną wiedzę na temat niepełnosprawności oraz tworzenie wspólnych płaszczyzn edukacyjnych. Marzena Dycht podejmuje zagadnienie nierówności szans edukacyjnych dzieci z dysfunkcją wzroku. Współczesne strategie włączania uczniów słabowidzących w system kształcenia integracyjnego pozostają w Polsce na niezadowalającym poziomie, szczególnie jeśli chodzi o zapewnienie właściwego wsparcia tyflodydaktycznego i społecznego. Poza uchybieniami dydaktycznymi oraz organizacyjnymi proces edukacji włączającej cechują niewłaściwie przebiegające relacje społeczne, które wynikają z niezrozumienia istoty i specyfiki funkcjonowania tej grupy niepełnosprawnych. Autorka kolejnego artykułu, Iwona Jagoszewska, podejmuje zagadnienie kształcenia osób niesłyszących. Dostrzega proces dostosowywania oświaty w Polsce do standardów wyznaczonych przez społeczeństwa demokratyczne (m.in. likwidowanie barier komunikacyjnych i utrudnień w wyborze zawodu), zmierzający do podniesienia poziomu edukacji tej grupy osób. Autorka stwierdza, że trzeba podjąć intensywniejsze starania, które będą miały na celu budowę nowoczesnego systemu edukacji zawodowej osób niesłyszących. Agnieszka Jędrzejowska koncentruje uwagę na dzieciach z zaburzeniami rozwoju, u których występują poważne problemy komunikacyjne i wobec których tradycyjne metody terapii logopedycznej okazują się nieskuteczne. W odniesieniu do tej grupy Autorka opisuje AAC – terapię z wykorzystaniem wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się, realizowaną przy pomocy znaków i symboli graficznych, manualnych, dotykowo-przestrzennych oraz dźwiękowych. Elementy terapii AAC, które są obecne w naturalnych interakcjach, w toku codziennych zajęć, a także podczas zajęć ze specjalistami, mają kluczowe znaczenie dla rozwoju i edukacji osób zaburzonych oraz jakości życia ich rodzin. Zamykający tom artykuł Łukasza Banaszaka poświęcony jest szansom i barierom w dostępie pacjentów terminalnych do edukacji, którzy z racji specyficznej sytuacji zdrowotnej należą do kategorii osób najczęściej zaniedbywanych edukacyjnie. Autor podkreśla, że edukacja permanentna w przypadku tych osób stanowi niezwykle ważne uzupełnienie terapii, służąc podniesieniu jakości ich życia. Konkludując, artykuły zebrane w tym tomie obrazują złożoność i wieloaspektowość problematyki nierówności w sferze edukacji. Autorzy tekstów i redaktorzy naukowi mają nadzieję, że książka okaże się źródłem wiedzy i refleksji zarówno dla teoretyków, jak i praktyków nauczania i wychowania. Wiktor Żłobicki, Beata Maj
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 13
19.12.2012 09:12
Zlobicki_NIEROWNOSC SZANS EDUKACYJNYCH.indb 14
19.12.2012 09:12