Mariusz Paradowski
Osoba ludzka w realnym świecie Studium filozoficzno-prawne
Kraków 2019
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 3
05.08.2019 11:39:56
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019
Recenzent: dr hab. Paweł Skrzydlewski, prof. PWSZ w Chełmie
Redakcja wydawnicza: Zespół
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika na okładce: © Irina Timofeeva | Depositphotos.com
ISBN 978-83-8095-689-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 4
05.08.2019 11:39:56
Spis treści Wprowadzenie ................................................................................................... 7 Rozdział I O potrzebie realistycznej antropologii i metafizyki w dziedzinie refleksji nad prawem stanowionym ............................................ Uwagi wstępne .............................................................................................. Potrzeba metafizyki dla systemu prawa ..................................................... Błąd antropologiczny a prawo ..................................................................... U źródeł ideologizacji myślenia o prawie .................................................... O potrzebie analogicznego ujęcia prawa stanowionego ............................. Podsumowanie ..............................................................................................
11 13 14 15 18 21 25
Rozdział II Podmiotowość osoby ludzkiej według ks. Mieczysława A. Krąpca ................. Uwagi wstępne .............................................................................................. Przedmiotowe obowiązywanie prawa oraz obowiązywanie prawa w podmiocie .................................................... Dusza i ciało .................................................................................................. Metafizyczna logika ..................................................................................... Podsumowanie ..............................................................................................
30 31 34 35
Rozdział III Metafizyczne oraz teologiczne spojrzenie na rzeczywistość w koncepcji ks. Mieczysława A. Krąpca ............................................................ Uwagi wstępne .............................................................................................. Teologiczne podstawy rzeczywistości ......................................................... Teologiczny obraz świata i człowieka .......................................................... Metafizyczne podstawy rozumienia rzeczywistości .................................. Podsumowanie ..............................................................................................
37 39 39 48 52 53
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 5
27 29
05.08.2019 11:39:56
6
Spis treści
Rozdział IV Teologiczny wymiar arche oraz jego współczesne inklinacje .......................... Uwagi wstępne .............................................................................................. Rozumienie znaczenia terminu arche oraz jego geneza ............................. Wpływ fi lozofii jońskiej na współczesność ................................................. Podsumowanie ..............................................................................................
55 57 57 59 60
Rozdział V Ius gentium w średniowiecznej kulturze prawnej ............................................. Uwagi wstępne .............................................................................................. Pojęcie kultury oraz termin kultury prawnej ............................................. Klasyfikacja prawa w kulturze światowej ................................................... Ius gentium w kulturze prawnej ................................................................... Podsumowanie ..............................................................................................
61 63 63 64 66 69
Rozdział VI Kultura a tradycja pielgrzymowania jako środek umacniania i obrony tożsamości oraz podmiotowości człowieka ....................................... Uwagi wstępne .............................................................................................. Pojęcie kultury oraz tradycji na gruncie kulturoznawstwa ....................... Znaczenie pielgrzymki oraz istota pielgrzymowania w kulturze ............. Geneza pielgrzymek do ziemi częstochowskiej .......................................... Istota i znaczenie pielgrzymowania do ziemi częstochowskiej ................. Podsumowanie ..............................................................................................
71 73 73 75 75 77 78
Appendix Milcząca mowa ciała Agnieszki K. Haas. Upodmiotowienie przez sztukę .... Główne tezy lub problemy ........................................................................... Nawiązania do innych autorów ................................................................... Punkt wyjścia i dojścia analiz ...................................................................... Uwagi, spostrzeżenia i wnioski ...................................................................
79 79 79 80 81
Zakończenie ....................................................................................................... 83 Bibliografia ......................................................................................................... 85 Netografia ..................................................................................................... 87 Akty prawne .................................................................................................. 88
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 6
05.08.2019 11:39:56
Wprowadzenie Edukacja od zawsze stanowiła prymarną wartość dla człowieka. Od stuleci wiedza umożliwia prowadzenie rozmaitych badań naukowych, dzięki którym pogłębia się nasze rozumienie życia społecznego, polityki i prawa. Dokonanie wyboru obszaru badawczego nie należy do łatwych. Myśli pojawiające się w głowie człowieka niejednokrotnie wymagają dużego skupienia oraz wypracowania umiejętności koncentracji uwagi. Znamienną rolę pełni tu filozofia. Filozofowanie może się okazać bardzo atrakcyjnym zajęciem dla człowieka, jeśli uprzednio stworzy on odpowiedni warsztat badawczy oraz będzie miał ku temu właściwe narzędzia. Niekiedy wystarczy sięgnąć po ołówek i kartkę papieru. Treść pojawia się automatycznie. Innym razem na inspirację twórczą należy dłużej czekać. Chciałbym zaproponować Czytelnikom krótkie studium fi lozoficzno-prawne poruszające rudymentarne kwestie dotyczące osoby ludzkiej w realnym świecie życia społecznego. Chociaż temat wydaje się stricte fi lozoficzny, to jednak nie pozostaje obojętny dla prawa. Łączy on ujęcie człowieka wypracowane w naukach humanistycznych (fi lozoficzno-teologicznych) z ukazaniem jednostki ludzkiej w perspektywie nauk społecznych (prawoznawstwa). Komparatystyczne spojrzenie na rzeczywistość bytu osobowego usytuowanego w realnym świecie powinno zachęcać do prowadzenia starannych badań naukowych, dzięki którym pojawi się szansa tworzenia rzeczywistości społecznej na miarę osoby ludzkiej. Trudno nie zauważyć, że nauki szczegółowe nie pozostają samodzielnymi dyscyplinami. Filozofia musi zatem stanowić ich dopełnienie, pozwalając człowiekowi pozyskiwać pełnię prawdy o nim samym, jak również o jego życiu społecznym. Należy zaznaczyć, że wśród opracowań naukowych dostępnych na rynku wydawniczym odnaleźć można wiele znaczących publikacji książkowych dotyczących fi lozofii prawa. Ogólnodostępne monografie naukowe poruszają jednak problematykę wyłącznie z punktu widzenia pozytywizmu prawnego. Takie spojrzenie jest zbyt ubogie i zasadniczo niewystarczające dla prawoznawstwa. Tylko nieliczne publikacje ukazują prawoznawczą relewantność względem realistycznej fi lozofii. Większość rozpraw przedstawia podejmowane zagadnienia
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 7
05.08.2019 11:39:56
8
Wprowadzenie
w kontekście paradygmatu interpretacyjnego właściwego teorii prawa. Niewątpliwie dzieje się tak z uwagi na fakt, że autorami tych książek są współcześni prawnicy, których edukacja przypadła na okres usuwania fi lozofii z dziedziny kształcenia prawniczego. Z tego też względu pojawiają się postulaty zachęcające prawników do uzupełniania wiedzy fi lozoficznej. Już bowiem w starożytności oraz średniowieczu dostrzegano potrzebę splatania filozofii z prawem. Norma prawa, która nie ma fi lozoficznego uzasadnienia, może stanowić zaczyn dla powstania złego prawa (lex iniqua), prawa wrogiego wobec jednostki, jej przyrodzonej godności i naturalnych uprawnień. Prawo bowiem, jako dzieło człowieka, wymaga znajomości prawdy – w tym także prawdy o naturze ludzkiej i uprawnieniach, jakie z niej wypływają. Poznaniem tego zajmuje się zasadniczo i przede wszystkim fi lozofia, ale nie każda. Istnieją bowiem typy refleksji fi lozoficznej nie tylko programowo dystansujące się od poznania prawdy, ale także z różnych przyczyn niezdolne do jej osiągnięcia. Dlatego tak ważna jest fi lozofia realistyczna, wolna od sceptycyzmu i apriorycznych podejść do natury człowieka. Trzeba podkreślić, że podstawowym założeniem teoretycznym z punktu widzenia przedmiotowego opracowania jest przyjęcie metodologii właściwej dla realistycznej fi lozofii. Elementarny cel poznawczy stanowi ustalenie istoty oraz znaczenia tej fi lozofii dla nauk prawnych, jak również innych nauk szczegółowych podejmujących się zgłębienia problematyki życia społecznego. Niniejsze opracowanie składa się z wprowadzenia, sześciu rozdziałów, appendiksu oraz zakończenia. Rozdział pierwszy egzemplifikuje potrzebę realistycznej antropologii i metafizyki w dziedzinie refleksji nad prawem stanowionym. Przedstawia on tematykę błędu antropologicznego w kontekście prawa, źródła ideologizacji myślenia o prawie oraz potrzebę analogicznego ujęcia prawa stanowionego. Rozdział drugi porusza problematykę dotyczącą podmiotowości osoby ludzkiej według koncepcji ks. Mieczysława A. Krąpca. U podstaw tej analizy znajdują się kwestie związane z przedmiotowym obowiązywaniem prawa oraz z obowiązywaniem prawa w podmiocie. Istotne miejsce w przestrzeni dyskusji zajmują rozważania dotyczące duszy i ciała, poznania intelektualnego i zmysłowego oraz metafizycznej logiki. Rozdział trzeci omawia z kolei tematykę metafizycznego oraz teologicznego spojrzenia na rzeczywistość w koncepcji M.A. Krąpca. Uwaga koncentruje się tu na teologicznych podstawach rzeczywistości opartej na biblijnym paradygmacie interpretacyjnym. Rozdział ten dostarcza także podłoża dla teologicznego obrazu świata i człowieka. Ważną jego częścią są rozważania na temat zależności pomiędzy teologią a metafizyką. Rozdział czwarty ukazuje natomiast teologiczny wymiar arche oraz jego współczesne inklinacje. Niniejsza część opracowania wskazuje na rozumienie znaczenia arche oraz genezę terminu. Tekst omawia wpływ fi lozofii jońskiej na fi lozoficzną interpretację rzeczywistości. Rozdział piąty
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 8
05.08.2019 11:39:56
Wprowadzenie
9
podejmuje z kolei problematykę ius gentium w średniowiecznej kulturze prawnej. U podstaw rozważań znajdują się zagadnienia cenne dla prawoznawstwa, fi lozofii oraz kulturoznawstwa. Poczynione ustalenia wyjaśniają rozumienie pojęcia kultury oraz termin „kultura prawna”, umożliwiają dokonanie klasyfikacji prawa w światowej kulturze. Uwypuklone zostało tu znaczenie ius gentium w kulturze prawnej na tle konfliktu polsko-krzyżackiego w średniowiecznej Europie. Część ta przedstawia oddziaływanie średniowiecznego prawa narodów na współczesne rozumienie ius gentium obecne w nauce prawa. Rozdział szósty dotyczy natomiast kultury i tradycji pielgrzymowania jako środka umacniania i obrony tożsamości oraz podmiotowości człowieka. Porusza on aspekty związane z genezą, istotą i znaczeniem pielgrzymek oraz pielgrzymowania na Jasną Górę. Appendix jest dodatkiem odnoszącym się do milczącej mowy ciała w koncepcji Agnieszki K. Haas. Zwraca on również uwagę na upodmiotowienie człowieka przez sztukę. Książka przeznaczona jest dla każdego, kto chciałby lepiej poznać relacje zachodzące między człowiekiem, fi lozofią, prawoznawstwem oraz kulturą. Mariusz Paradowski
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 9
05.08.2019 11:39:56
Zakończenie Podsumowując całokształt dotychczasowych rozważań, trzeba nadmienić, że poruszane w niniejszym opracowaniu filozoficzno-prawne zagadnienia skoncentrowane na osobie ludzkiej w realnym świecie nie wyczerpują merytorycznego zakresu opisywanej materii. Omówione tutaj kwestie mają charakter selektywny. Z tego też względu jedynie w zarysie przedstawiają podjęte problemy badawcze. Zamysłem tej krótkiej monografii jest zwrócenie uwagi na byt osobowy człowieka. Przywołane w niej zagadnienie osoby ludzkiej w fi lozofii cieszy się dużym zainteresowaniem. Niewątpliwie stanowiło ono istotną kwestię w licznych dyskusjach inicjowanych przez tomistów egzystencjalnych. Szczegółowe rozważania na temat statusu fi lozoficznego osoby ludzkiej podejmowali nie tylko przedstawiciele fi lozofii klasycznej, ale także myśliciele końca XX stulecia oraz początku XXI wieku: M.A. Krąpiec, A. Maryniarczyk oraz inni. Celem tego studium jest przede wszystkim zachęcenie środowiska akademickiego do prowadzenia dalszych badań naukowych ujawniających rudymentarne aspekty kształtujące metafizyczny status ludzkiej jednostki. Nie może umknąć uwadze, że w realistycznej fi lozofii dostrzega się zjawisko mitologizacji prawa. W teorii prawa ujawniają się określone pojęcia abstrakcyjne, które odrealniają rzeczywistość. Wymienione okoliczności dość wyraźne stają się na przykładzie pojęć: osoby fizycznej oraz osoby prawnej. O ile pierwszy termin wyodrębniany na gruncie prawoznawstwa częściowo pokrywa się z rozumieniem pojęcia osoby ludzkiej w realistycznej fi lozofii, o tyle pojęcie osoby prawnej pozostaje fi kcją i fantasmagorią. Co więcej, rozumienie znaczenia osoby w pewien sposób zbliża filozofię oraz prawo. Stwarza podstawę do prowadzenia analiz uwzględniających fi lozoficzno-prawny status osobowy człowieka. Mając na uwadze powyższe wnioski, wolno dostrzec, że opracowanie kierowane jest do osób poszukujących antropologicznego uzasadnienia dla faktu bycia człowiekiem w przestrzeni publicznej. Co więcej, książka powinna zainteresować nie tylko fi lozofów czy teologów, ale także środowisko prawnicze. Nurt realistycznej fi lozofii ukazujący człowieka w perspektywie istoty oraz istnienia
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 83
05.08.2019 11:39:59
84
Zakończenie
jest znacznie bogatszy i bardziej interesujący niż analityczne kierunki fi lozoficzne ceniące sobie idealizm poznawczy. Warto zatem zachęcać prawników do zgłębiania problemów metafizycznych. Stanowienie i stosowanie prawa powinno uwzględniać realizm człowieka, jego godność oraz dobro. Taki stan rzeczy sprzyja istnieniu słusznego oraz sprawiedliwego prawa. Logika prawnicza oraz fi lozofia analityczna to jedynie umysłowe sekwencje myślowe przedstawiające rozumienie określonych sytuacji w różnych konfiguracjach ze względu na obowiązującą w prawie wykładnię. Realistyczna filozofia docenia człowieka oraz zajmuje się poszukiwaniem prawdy na temat sensu życia, kultury lub prawa. Z tej racji jest ona nie tylko ciekawą dla prawnika dziedziną, ale także koniecznym elementem jego kultury osobistej i tworzonej przez niego kultury prawnej.
PARADOWSKI_OSOBA LUDZKA.indb 84
05.08.2019 11:39:59