Dziecko w świecie literatury i życiu współczesnym by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

BRONISŁAWA DYMARA EWA OGRODZKA-MAZUR

Dziecko w świecie

literatury i życiu współczesnym

Ogrodzka, Dymara Dzieckoâ&#x20AC;Śliteratury wyd 2 s1-4.indd 2

12.12.2013 13:15

Bronisława Dymara Ewa Ogrodzka-Mazur

Dziecko w świecie literatury i życiu współczesnym

XXII tom serii Nauczyciele – Nauczycielom

Kraków 2014

Ogrodzka, Dymara Dziecko…literatury wyd 2 s1-4.indd 3

12.12.2013 13:15

Recenzenci: prof. zw. dr hab. Tadeusz Lewowicki prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja i korekta: Aleksandra Adamczyk

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7308-000-3 ISBN 978-83-7850-539-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2014

Ogrodzka, Dymara Dziecko…literatury wyd 2 s1-4.indd 4

12.12.2013 13:15

Łączenie rozumowania logiczno-analitycznego z myśleniem kreatywnym, swoistą metaforyzacją i intuicyjnością dociekań wpisuje serię w nurt pedagogiki innowacyjnej. U jej podłoża odnajdujemy założenia o holistycznym oglądzie otaczającej nas rzeczywistości [...]. W miejscu starego porządku wprowadzony jest nowy duch edukacji, który zgodnie z założeniami współczesnej pedagogiki i dydaktyki zarówno działania edukacyjne, jak i dziecko rozpatruje w perspektywie permanentnych przemian, nieustającej podróży w kierunku ciągle zmieniającego się horyzontu. Tylko takie podejście do edukacji stwarza szansę ukształtowania człowieka, którego naczelnym celem będzie nieustanny i twórczy rozwój1.

A. Górniok-Naglik: Cechy książek pedagogicznych serii: Nauczyciele – Nauczycielom w kontekście pedagogicznych wyzwań i przemian. W: B. Dymara, B. Cholewa-Gałuszka, E. Kochanowska (red.): Sztuka bycia człowiekiem. Wychowanie a poszukiwanie wartości i sensów życia. Artykuły, eseje, wspomnienia, notatki, szkice. Kraków 2011, Impuls, s. 184–185.

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 5

12.09.2013 07:22

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 6

12.09.2013 07:22

Spis treści

Przedmowa ............................................................................................. 15 Wprowadzenie ....................................................................................... 19

Część pierwsza Ewa Ogrodzka-Mazur Dziecko w literaturze naukowej, czyli szkic do teorii dziecięcości Wstęp ..................................................................................................... 25 Rozdział I. Dziecko w rodzinie „przy dorosłych”, czyli o dawnych koncepcjach wychowania i ich odniesieniach do współczesności ......... 1. Relacja Matka i dziecko jako najważniejsze doświadczenie domu rodzicielskiego początku XIX wieku .............. 2. Matczyne pieśni i kołysanki jako wprowadzenie do zabawowej i samodzielnej aktywności dziecięcej ......................... 3. Miłość duszy dziecka i jak nie można się nauczyć pedagogiki, czyli O duszy nauczycielstwa jako istocie miłości i poczucia duchowej wspólnoty z innymi ................. Rozdział II. Relacje dziecka z dzieckiem i dorosłymi w wybranych koncepcjach pedagogiki XX wieku ................................. 1. Jak kochać dziecko i kochanie dziecka, czyli mądre służenie mu, jak dalece to możliwe ....................................................................... 2. Szkoła twórcza, czyli wychowanie jako doświadczanie świata przez dziecko ........................................................................ 3. Listy do młodego nauczyciela, czyli pedagog w służbie dziecku .......................................................

31 32 35 39 45 47 53 61

Rozdział III. Bogactwo i złożoność światów społecznych współczesnego dziecka ......................................................................... 67 1. Wzbogacanie doświadczeń społecznych – O pomyślny start szkolny dziecka ........................................................ 70

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 7

12.09.2013 07:22

Spis treści

2. Współbycie interpersonalne dzieci i dorosłych – Edukacja z wyobraźnią, czyli jak podróżować bez map ........................ 77 3. Kreowanie tożsamości dziecka – ku wychowaniu i kształceniu międzykulturowemu .................................................... 80

Część druga Bronisława Dymara Dziecko w literaturze, przestrzeniach świata, innowacyjnej pedagogice i edukacji Wstęp ..................................................................................................... 91 Rozdział I. Dziecko w przestrzeniach świata i serii książek „Nauczyciele – Nauczycielom” ................................................................ 95 1. Dziecko a jego bliskie i dalekie przestrzenie .................................... 95 2. Bogactwo przestrzeni i światów dziecka w serii książek „Nauczyciele – Nauczycielom” oraz innowacyjnej edukacji .............. 98 3. Idee i działania integrujące światy dziecka – jego interpersonalne przestrzenie ..................................................... 101 Rozdział II. Pedagogika współbycia jako wynik innowacyjnej edukacji i znak nadziei ....................................................................................... 105 1. Konteksty i źródła pedagogiki współbycia ....................................... 105 2. Najważniejsze idee i treści pedagogiki współbycia ........................... 107 3. Bliżej pedagogiki współbycia w szkole i życiu społecznym Znaki nadziei ................................................................................... 109 Rozdział III. Kategorialny charakter wiedzy Wartość wiedzy personalnej .................................................................... 115 1. Organizacyjne formy uczenia się Wartość działań zespołowych .......................................................... 115 2. Współdziałanie uczniów podstawą rozpoznawania kategorialnego charakteru wiedzy .................................................... 118 3. Znaczenie wiedzy personalnej w procesie samokształcenia i samowychowania ........................................................................... 122 Rozdział IV. Życie, nauka i sztuka źródłem wiedzy o człowieku trójskrzydłym ................................................................... 125 1. Trzy źródła wiedzy i trzy skrzydła wyobraźni .................................. 125 2. Edukacja szkolna: odtwarzanie i tworzenie ...................................... 127 3. Sztuka w serii „Nauczyciele – Nauczycielom” oraz w życiu dziecka i nauczyciela ..................................................................................... 132

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 8

12.09.2013 07:22

Spis treści

Rozdział V. Twórcy o dziecku i dziecko jako twórca .............................. 137 1. Myśli różnych autorów o dziecku i dziecięcości ............................... 137 2. Dziecko jako twórca spontaniczny ................................................... 141 3. Kiedy wszystko może być sztuką... (stwarzaniem, tworzeniem, twórczością) ................................................................. 148

Część trzecia Bronisława Dymara, Ewa Ogrodzka-Mazur Czytamy dobre książki o dziecku, nauczycielu, szkole Wstęp ..................................................................................................... 153 Rozdział I. Propozycje Bronisławy Dymary ........................................... 155 Rozdział II. Propozycje Ewy Ogrodzkiej-Mazur ................................... 187

Ewa Ogrodzka-Mazur Literatura o dziecku w wyborze ........................................................... 231

Aneks Spis książek serii „Nauczyciele – Nauczycielom” .................................. 255 Pierwsza koncepcja XXII tomu serii „Nauczyciele – Nauczycielom” – rękopis Bronisławy Dymary ................................................................ 257

Bronisława Dymara, Ewa Ogrodzka-Mazur Summary ............................................................................................. 261 Bronisława Dymara, Ewa Ogrodzka-Mazur Zusammenfassung ............................................................................... 265

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 9

12.09.2013 07:22

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 10

12.09.2013 07:22

Contents

Preface .................................................................................................... 15 Introduction ........................................................................................... 19

Part one Ewa Ogrodzka-Mazur Child in scientiﬁc literature – a sketch to the theory of childlikeness Foreword ................................................................................................ 25 Chapter I. Child in the family ‘with adults’ – on former concepts of education and their references to modern times .............................. 1. Mother and child relationship as the most important experience of parental home in the early 19th century ....................................... 2. Motherly songs and lullabies as an introduction to the child’s game-oriented and independent activity .......................................... 3. Love of the child’s soul and how pedagogy cannot be learned or On the soul of teaching as the essence of love and the feeling of spiritual union with others ........................................................... Chapter II. Child’s relationship with the child and adults in selected concepts of the 20th century pedagogy ................................ 1. How to love a child and loving a child or wise supporting him/her as far as possible ............................................................................... 2. Creative school or education as experiencing the world by the child ...................................................................................... 3. Letters to the young teacher or an educator on the child’s service ........................................................................

31 32 35 39 45 47 53 61

Chapter III. Wealth and complexity of the contemporary child’s social worlds ........................................................................................ 67 1. Enriching social experiences – For the child’s successful school start ..... 70

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 11

12.09.2013 07:22

Contents

2. Interpersonal coexistence of children and adults – Education with imagination or how to travel without maps ......................................... 77 3. Shaping the child’s identity – towards intercultural education ............ 80

Part two Bronisława Dymara Child in literature, world spaces, innovative pedagogy and education Foreword ................................................................................................ 91 Chapter I. Child in world spaces and in the book series Teachers for Teachers ............................................................................................ 95 1. Child and their close and distant spaces .......................................... 95 2. Wealth of the child’s spaces and worlds in the book series Teachers for Teachers and in innovative education ............................. 98 3. Ideas and activities integrating the child’s worlds – his/her interpersonal spaces ............................................................. 101 Chapter II. Pedagogy of coexistence as a result of innovative education and a sign of hope ............................................................... 105 1. Contexts and sources of pedagogy of coexistence ............................ 105 2. Major ideas and contents of pedagogy of coexistence ...................... 107 3. Closer to pedagogy of coexistence at school and in social life Signs of hope .................................................................................. 109 Chapter III. Categorial nature of knowledge. Value of personal knowledge ......................................................................... 115 1. Organizational forms of learning. Value of team activities ............... 115 2. Learners’ cooperation as the basis for recognition of the categorial nature of knowledge .............................................. 118 3. Signiﬁcance of personal knowledge in the process of self-education .............................................................................. 122 Chapter IV. Life, education and art as a source of knowledge of the three-winged man ..................................................................... 125 1. Three sources of knowledge and three wings of imagination ........... 125 2. School education: reproduction and creation ................................... 127 3. Art in the series Teachers for Teachers and in the life of the child and teacher ................................................................... 132

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 12

12.09.2013 07:22

Contents

Chapter V. Artists about the child and the child as an artist .................. 137 1. Authors’ thoughts concerning the child and childlikeness ............... 137 2. Child as a spontaneous artist ........................................................... 141 3. When everything can be art... (creation, creating, creativity) ........... 148 Part three Bronisława Dymara, Ewa Ogrodzka-Mazur Let us read good books on the child, teacher and school Foreword ................................................................................................ 153 Chapter I. Reading suggestions by Bronisława Dymara ......................... 155 Chapter II. Reading suggestions by Ewa Ogrodzka-Mazur ................... 187

Ewa Ogrodzka-Mazur Literature on the child – selection ....................................................... 231

Appendix List of books in the series Teachers for Teachers ..................................... 255 The ﬁrst concept of Volume XXII of the series Teachers for Teachers – Bronisława Dymara’s handwritten script ................................................... 257

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 13

12.09.2013 07:22

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 14

12.09.2013 07:22

Przedmowa

Pomysł naszej wspólnej książki rozwijał się i przekształcał przez wiele lat, ale swój początek zawdzięcza spotkaniu studentki i nauczycielki akademickiej, która na zajęciach z literatury dla dzieci fascynowała i „zarażała” swoim – jakże innym niż opisywane i postrzegane w praktyce edukacyjnej w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku – myśleniem o życiu, dziecku, szkole i przede wszystkim – pracy nauczyciela. Spotkania te z czasem przerodziły się w długie rozmowy młodej asystentki poszukującej „swojego miejsca w życiu” i dr Bronisławy Dymary – adiunkta z wieloletnim doświadczeniem zawodowym, osoby przyjaznej i życzliwej młodym ludziom, pomagającej i kierującej się zawsze zasadami: osoba przed rzeczą, etyka przed techniką, być przed mieć. Rozmowy te odbywały się, o czym warto wspomnieć, w Domu Studiującego Nauczyciela, funkcjonującym przy ówczesnej Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, w którym „drzwi w drzwi” mieszkałyśmy w latach 1983–1986. W kolejnych – aż do 1997 roku – pracowałyśmy razem m.in. nad przewodnikiem do praktyk pedagogicznych dla studentów naszego wydziału, który z przewodnika stał się pierwszą – można rzec – przedpremierową publikacją serii „Nauczyciele – Nauczycielom”: Sztuka bycia nauczycielem (red. B. Dymara, Cieszyn 1993, UŚ – Filia w Cieszynie). W pracy tej – poza częścią I poświęconą rzeczywiście praktykom pedagogicznym – zawarta jest już zapowiedź głównych „działów”, które będą systematycznie towarzyszyć całej serii wydawanej od 1996 roku: poznawanie dziecka i szkoły w toku działalności edukacyjnej, tematy sterujące, wybrane problemy metodyczne czy materiały pomocnicze – czyli na tropach poszukiwania związków teorii z praktyką. W tej również publikacji został zamieszczony znakomity tekst Bronisławy Dymary O nauczycielach i nauczycielstwie, ujmujący podstawową istotę nauczycielstwa oraz prezentujący autorską – uznaną i wciąż aktualną – klasyﬁkację typów nauczycieli. Nasze kolejne, tzw. letnio-wakacyjne spotkania przeniosły się do urokliwego ogrodu przy ul. Księżycowej 5 w Pszczynie. Zawsze z mężem, a przede

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 15

12.09.2013 07:22

16 Przedmowa

wszystkim nasze dzieci, byliśmy pod wrażeniem tego miejsca i spotykanych w nim osób. Niekończące się rozmowy inspirowały mnie do wielu działań naukowych, ale przede wszystkim skłaniały do refleksji jako nauczyciela akademickiego, nauczyciela pracującego w klasach I–III oraz rodzica, jak kształcić i wychowywać dzieci. Moja/Nasza Profesor Bronia, a po kilku latach (jakże to było trudne na początku) – Bronia, zawsze służyła pomocą, w sobie właściwy sposób „matkowała”, obdarowywała książkami, wskazywała i podpowiadała, co czytać, interesowała się i mobilizowała do finalizowania kolejnych awansów naukowych, pisała piękne, często zatroskane listy. Rozmawiałyśmy, jak zawsze, o literaturze – i tej pięknej (z ulubionymi: Plath, Poświatowską, Twardowskim, Szymborską), i naukowej (filozoficznej, psychologicznej, fantastycznej) i – przede wszystkim – pedagogicznej. W trakcie tych spotkań zrodził się pomysł napisania wspólnej książki, której robocza wersja pierwszej struktury została zapisana przez Bronisławę Dymarę 14 lipca 2003 roku (rękopis zamieszczony w aneksie na końcu książki). Kolejne spotkania i wymiana korespondencji nad jej ostatecznym kształtem trwały przez kilka następnych lat – niemniej jednak wspólne pisanie – przerywane często naszymi indywidualnymi sprawami i problemami zawodowymi, rodzinnymi, także zdrowotnymi – sprawiało nam ogromną satysfakcję z możliwości pisania o dziecku w świecie literatury i życiu współczesnym. Nasze ostatnie, przedświąteczne spotkanie miało miejsce 21 grudnia 2012 roku. Planowałyśmy oddanie książki do druku po Nowym Roku, rozmawiałyśmy m.in. o recenzentach, okładce, jej ostatecznej strukturze i sprawach wydawniczych. Wcześniej – we wrześniu tego roku – Bronisława Dymara zakończyła pracę nad swoimi częściami książki oraz napisała czterostronicową recenzję mojej. Nie przypuszczałam wtedy, że było to – niestety – nasze ostatnie spotkanie... Bronisława Dymara pozostanie – spośród znanych mi pedagogów – najbardziej utalentowanym „Nauczycielem Nauczycieli”.

Nota biograﬁczna Bronisławy Dymary – redaktorki serii książek „Nauczyciele – Nauczycielom” Urodziła się w Ostrogu n/Horyniem na Wołyniu (27 czerwca 1932). Samokształcenie i poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań w edukacji zostało wpisane w całe jej życie. Magisterskie studia polonistyczne ukończyła w 1959 roku w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Krakowie. Doktorat z nauk humanistycznych w dyscyplinie pedagogika obroniła na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w 1980 roku, pod kierunkiem naukowym prof. zw. dr. hab. Heliodora Muszyńskiego.

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 16

12.09.2013 07:22

Przedmowa

Intensywną działalność innowacyjną rozwinęła w Lublinie w szkołach nr 15 i 31 (1951–1961). Z wielką pasją kontynuowała i wzbogacała swe próby i eksperymenty w zakresie kompleksowego nauczania, tworzenia systemu norm i kryteriów ocen, samorządności dzieci i młodzieży. Na terenie Pszczyny (1961–1976), dokąd przeniosła się po wyjściu za mąż za Jerzego Dymarę, nauczyciela geograﬁi i działacza oświatowego, pracowała w wielu szkołach jako nauczycielka języka polskiego, wizytatorka i dyrektorka. Prowadzone przez Bronisławę Dymarę Szkoła Podstawowa nr 5 i Szkoła Ćwiczeń (1968–1972) stały się ośrodkami znanych odtąd innowacji. Próba ich kontynuowania i wzbogacania o tzw. Młodzieżowe Forum w prowadzonym przez siebie Liceum Ogólnokształcącym im. Bolesława Chrobrego (1974– –1976) – skończyła się dramatem: utratą stanowiska i pracy. W 1982 roku dr Bronisława Dymara została zatrudniona w Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie na etacie adiunkta w Instytucie Nauk Pedagogicznych, gdzie pracowała 15 lat – do emerytury w 1997 roku. Tu skupili się wokół niej nauczyciele „walczący” z rutyną i schematyzmem szkolnym. Intensyﬁkacja działań badawczych i innowacyjnych nastąpiła w związku z prowadzeniem prac magisterskich (ponad 450 obron) oraz objęciem kierownictwa Zakładu Teorii Wychowania (1992–1997). Procesowi rozwoju twórczych działań sprzyjał też prowadzony przez Nią nowy przedmiot: innowacje edukacyjne. W latach 1997–2002 była także rzeczoznawcą Ministerstwa Edukacji Narodowej w zakresie podręczników do języka polskiego i ich recenzentką. Dorobek publikacyjny Bronisławy Dymary obejmuje 8 książek autorskich, 6 współautorskich, zredagowanych 13 tomów opracowań zbiorowych oraz artykuły, rozprawy, eseje, recenzje, sprawozdania – w sumie ponad 300 pozycji drukowanych w około 30 czasopismach, kilkunastu seriach naukowych i publikacjach. Długoletnia praktyka oraz intensywne poszukiwanie nowego paradygmatu pedagogiki, opartego na więzi nauczycieli akademickich z nauczycielami szkół różnego typu, stały się podstawą otwarcia serii książek pedagogicznych „Nauczyciele – Nauczycielom”. Wśród 21 tomów tej serii (1996–2011) znajdują się trzy autorskie książki Redaktorki: Dziecko w świecie marzeń (1996, 1998, 2010); Dziecko w świecie edukacji. Podstawy uczenia się kompleksowego. Nowe kształty i wymiary edukacji (2009); Dziecko w świecie edukacji. Przykłady zajęć kompleksowych. Bliżej integracji osoby i pedagogiki współbycia (2009)1. Bronisława Dymara zmarła w Pszczynie 3 stycznia 2013 roku – po długiej i ciężkiej chorobie. 1

Notę biograficzną opracowano na podstawie materiałów zamieszczonych w dziale Nasi Autorzy Oficyny Wydawniczej „Impuls” w Krakowie (http://impulsoficyna.com.pl/autorzy/dymara-bronislawa,107.html, dostęp: 1.02.2013).

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 17

12.09.2013 07:22

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 18

12.09.2013 07:22

Wprowadzenie

Książka Dziecko w świecie literatury i życiu współczesnym, kilkakrotnie przez nas zapowiadana, kończy wydawaną od 1996 roku serię książek pedagogicznych „Nauczyciele – Nauczycielom”. Jest jej dwudziestym drugim tomem, uzupełniającym i podsumowującym zarazem nasze wędrówki z dzieckiem w wielu światach, a więc w świecie sztuki, przyrody, marzeń, rodziny, szkoły, współdziałania, wartości, pokus, tradycji, zabawy itd. Podobnie jak dwudziesty pierwszy tom, Sztuka bycia człowiekiem, prezentuje najnowsze tendencje w pedagogice i edukacji. Jest w niej wiele przykładów i uzasadnień podkreślających wartość stworzonej oraz prezentowanej w serii pedagogiki współbycia jako odmiany personalizmu. Pewną trudność stanowiło wielostronne ukazanie przestrzeni interpersonalnych i bogactwa możliwych relacji między dziećmi i nauczycielami w innowacyjnie prowadzonych zajęciach (lekcjach), przy współudziale uczniów. Pokonano jednak – sądzimy – te trudności, prezentując formy dialogu rzeczowego, personalnego i egzystencjalnego zarówno w dawnych (wybranych) koncepcjach pedagogicznych, jak i w książkach o Dziecku w świecie..., a więc serii tworzonej już ponad dwadzieścia lat (1992–2013). Poza dwiema podstawowymi częściami książki, a więc częścią pierwszą, autorstwa Ewy Ogrodzkiej-Mazur, Dziecko w literaturze naukowej, czyli szkic do teorii dziecięcości, oraz częścią drugą, pióra Bronisławy Dymary, zatytułowaną Dziecko w literaturze, przestrzeniach świata, innowacyjnej pedagogice i edukacji, wprowadzono rzadko spotykany dotąd rozdział obu autorek, zawierający siedemdziesiąt prezentacji książek różnych autorów, wydanych w ciągu ostatniego dwudziestolecia, a prezentujących różnorodną wiedzę o dziecku. Ukazano m.in. formy jego kontaktów społecznych oraz przemiany wewnętrzne dokonujące się w wyniku intensywnego doświadczania świata. Wśród prezentowanych publikacji są książki autorskie, współautorskie oraz monograﬁe zbiorowe. Wszystkie one ukazują różne sposoby realizacji procesu uczenia się: rozwijające dziecko, jego twórczy potencjał i radość uczenia się,

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 19

12.09.2013 07:22

20 Wprowadzenie

bądź odwrotnie – nudę, poczucie zagrożenia, brak motywów do pracy, działania destrukcyjne lub autodestrukcyjne. Potężna dawka wiedzy zawartej w miniprezentacjach (recenzjach) jest też wyrazem szacunku dla wielu autorów poszukujących najlepszych form współbycia dzieci z dziećmi i dzieci z dorosłymi. Stanowi też formę popularyzacji wartościowej literatury, czasem z różnych względów mało dostępnej, lecz jakże przydatnej dla studentów, magistrantów i doktorantów. Dzięki podjętym ideom i konkretnym działaniom zachęcamy – być może – Czytelników do życzliwości, gdyż wiemy, że: Każdy z nas chciałby się spotykać, z powszechną ludzką życzliwością, więc sam powinien być życzliwy, bo ona wiąże wzajemnością2.

Umieszczony w aneksie wykaz literatury dotyczy wszystkich książek serii „Nauczyciele – Nauczycielom”. Rezygnując z bibliograﬁi w ujęciu tradycyjnym, posłużono się starannie wykonanymi, różnorodnymi przypisami. Pierwsza część niniejszej publikacji jest zatytułowana Dziecko w literaturze naukowej, czyli szkic do teorii dziecięcości. Ewa Ogrodzka-Mazur podejmuje w niej próbę ukazania dziecka opisywanego w literaturze naukowej, a przede wszystkim w wybranych koncepcjach pedagogiki końca XIX wieku oraz w ubiegłym stuleciu. Syntetyczny szkic do teorii dziecięcości został przedstawiony w trzech rozdziałach. Pierwszy – Dziecko w rodzinie „przy dorosłych”, czyli o dawnych koncepcjach wychowania i ich odniesieniach do współczesności – ukazuje źródła oraz społeczno-kulturowe konteksty wybranych koncepcji wychowania końca XIX wieku. W drugim – Relacje dziecka z dzieckiem i dorosłymi w wybranych koncepcjach pedagogiki XX wieku – zostały nakreślone, w kontekście specyﬁcznej jedności różnorodności nowego wychowania, poglądy czołowych przedstawicieli tego kierunku. Trzeci rozdział – Bogactwo i złożoność światów społecznych współczesnego dziecka – obrazuje wielość przestrzeni świata, w których żyje i aktywnie funkcjonuje małe dziecko, postrzeganych przez współczesnych polskich pedagogów. Tym, co łączy wszystkie wybrane koncepcje, jest kategoria doświadczania przez dziecko świata społecznego, obejmująca teorię Ja oraz teorię świata. Wydaje się ona interesującą propozycją ujmowania relacji między dzieckiem a światem ujawniającym się w doświadczeniu, będącym kontaktem, jaki zachodzi między podmiotem a światem dzięki podmiotowej aktywności. 2 K. Roszczyk: Życzliwość nie tylko świąteczna. W: B. Dymara, B. Cholewa-Gałuszka, E. Kochanowska (red.): Sztuka bycia człowiekiem..., dz. cyt., s. 134.

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 20

12.09.2013 07:22

Wprowadzenie

Część druga, autorstwa Bronisławy Dymary, nosi tytuł Dziecko w literaturze, przestrzeniach świata, innowacyjnej pedagogice i edukacji i dość ściśle wiąże się z wyodrębnionym tematem, na co m.in. wskazują tytuły i podtytuły pięciu następujących rozdziałów: Dziecko w przestrzeniach świata i serii książek „Nauczyciele – Nauczycielom”; Pedagogika współbycia jako wynik innowacyjnej edukacji i znak nadziei; Kategorialny charakter wiedzy. Wartość wiedzy personalnej; Życie, nauka i sztuka źródłem wiedzy o człowieku trójskrzydłym; Twórcy o dziecku i dziecko jako twórca. W tak podzielonej na sekwencje części konsekwentnie zaprezentowano nowe ujęcia problematyki dziecka, uzasadniając, jak działania „zewnętrzne” w toku szkolnej edukacji oddziałują na jego samopoczucie, przeżycia, myśli i motywację. Podkreślono też znaczenie bycia dziecka i każdego człowieka w trzech głównych światach3, ramach przestrzeni: w świecie naturalnym, biologicznym Umwelt – nazywanym środowiskiem; świecie społecznym – Mitwelt (ze światem) oraz świecie własnym – Eingewelt (jest to świat relacji do samego siebie). Takie, nieco ﬁlozoﬁczne, egzystencjalne ujęcie wymagało uznania relacji międzyosobowych za podstawę, priorytet uczenia się-nauczania i dobrą drogę do uruchomienia procesów samokształcenia i samowychowania. Charakteryzując pedagogikę współbycia jako odmianę personalizmu i wynik innowacyjnego uczenia się-nauczania kompleksowego4, nazwano ją znakiem nadziei. I słusznie! Nadzieja bowiem jest wpisana w całą naszą serię, podkreślającą znaczenie dialogu nie tylko rzeczowego, lecz przede wszystkim personalnego. Charakter owego dialogu, jego forma i „częstotliwość” na lekcjach, to podstawa innych niż obecnie stosunków społecznych w klasie i szkole. Nauczyciele bez dziecka, pozbawieni nauczycielskiej pasji i wizji rozwoju młodego człowieka powodują, że klasa szkolna staje się perwersyjnym teatrem, sceną gier, gierek, podchodów i pożałowania godnych „zwycięstw”, demaskujących uczniowskie nieuctwo. Dążymy zatem do innej atmosfery w toku uczenia się. Doceniamy wiedzę personalną, czyli osobową, bo to ona świadczy o dynamizmie rozwoju. Ułatwia uczniom samopoznanie i autokreację. Ważne jest szczególnie to, co rodzi się, trwa i istnieje między ludźmi. Słowo „pomiędzy” nie jest więc wytrychem, lecz cennym kluczem do otwarcia się na Drugiego Człowieka. Z tym Drugim „powielonym” wielokrotnie możliwe jest budowanie edukacyjnej wspólnoty. 3

R. May: O istocie człowieka. Szkice z psychologii egzystencjalnej. Tłum. M. Moryń, Z. Wiese. Poznań 1995, Rebis, s. 159. 4 B. Dymara: Dziecko w świecie edukacji. Podstawy uczenia się kompleksowego. Nowe kształty i wymiary edukacji. Kraków 2009, Impuls; tejże: Dziecko w świecie edukacji. Przykłady zajęć kompleksowych. Bliżej integracji osoby i pedagogiki współbycia. Kraków 2009, Impuls.

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 21

12.09.2013 07:22

22 Wprowadzenie

W edukacyjnej wspólnocie, którą może się stać dobrze prowadzona szkoła, jest wiele miejsca na rozwój twórczych dyspozycji dziecka, czemu poświęcono szczególnie dwa ostatnie rozdziały omawianej części naszej współautorskiej książki. W tym miejscu nasuwa się reﬂeksja dotycząca mocy przyjaznych więzi i siły wzajemnego oddziaływania życzliwych ludzi na zdrowie człowieka i możliwość pomnażania duchowych energii. Odpowiedzialni za kształcenie i wychowanie powinni się częściej zastanawiać nie nad jakością kształcenia i jego ułomnym pomiarem, lecz nad jakością współbycia dzieci z dziećmi oraz dzieci i dorosłych, gdyż to właśnie ona generuje wiele innych wartości. Należą do nich m.in.: umiejętność współdziałania, tolerancja, życzliwość, empatia, poznawcza otwartość, wrażliwość językowa, społeczna i moralna. Ponadto nieustanna chęć doskonalenia otaczającej rzeczywistości i czujna uważność, pozwalające właściwie rozpoznawać własne możliwości oraz dyspozycje osób, z którymi w danym czasie współdziałamy. Pisząc o dziecku w literaturze, mamy na uwadze nie tylko literaturę naukową, którą prezentujemy w formie minirecenzji. W serii „Nauczyciele – Nauczycielom” wprowadzono dziecko i to wielokrotnie w świat literatury pięknej, czemu służą załączone antologie oraz sekwencje tekstów przybliżające wybrane utwory literackie, ich bohaterów oraz cechy utrwalonego piękna wartości rzeczywistych, potrzebnych do życia. Drodzy Nauczyciele! Szanowni Czytelnicy! Sztuka kształtowania codziennych kontaktów człowieka z człowiekiem jest darem nader rzadkim i zależy od kilku cech charakteru. Wymaga przede wszystkim dobroci i umiejętności brania przez dawanie, a także ciężkiej pracy nad rozwojem pozytywnego myślenia o innych ludziach, sobie samym i faktach życia codziennego. Egoizm, tłumaczony warunkami życia, zmęczeniem, pracą i własną niemożnością przyznania się do popełnionych błędów, ogranicza szanse na największe szczęście – wynikającego z piękna ludzkiego spotkania5. Życzymy, by nie ominęło ono naszych Czytelników. Bronisława Dymara, Ewa Ogrodzka-Mazur

B. Dymara: Wiersze naszych dzieci. Kraków 1996, Impuls, s. 26. Czytaj także umieszczone w tej książce listy – dwanaście listów do nauczycieli, rodziców i innych czytelników, także studentów i uczniów.

Ogrodzka_DZIECKO W SWIECIE LITERATURY.indb 22

12.09.2013 07:22