Urodzenie pierwszego dziecka jako wydarzenie krytyczne w życiu kobiet i mężczyzn

Urodzenie pierwszego dziecka jako wydarzenie krytyczne w życiu kobiet i mężczyzn

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec1 1

2010-08-23 13:10:46

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec2 2

2010-08-23 13:10:47

Karolina Kuryś

Urodzenie pierwszego dziecka jako wydarzenie krytyczne w życiu kobiet i mężczyzn

Kraków 

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec3 3

2010-08-23 13:10:47

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 

Recenzent: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

ISBN ----

Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec4 4

2010-08-23 13:10:47

Spis treści Wstęp ....................................................................................................................................  Rozdział I Urodzenie pierwszego dziecka w perspektywie psychologii biegu życia .............  . Psychologia biegu życia jako teoretyczna podstawa analiz faktów biograficznych ...........................................................................................  . Urodzenie pierwszego dziecka jako zadanie rozwojowe ..............................  . Urodzenie pierwszego dziecka jako kryzys rozwojowy ................................  . Urodzenie pierwszego dziecka jako krytyczne wydarzenie życiowe .........  Rozdział II Metodologiczna charakterystyka badań własnych ....................................................  . Przedmiot, cele badań i problemy badawcze ...................................................  . Metoda badawcza ...................................................................................................  . Dobór i charakterystyka badanych osób ..........................................................  . Opracowanie materiału badawczego ................................................................  Rozdział III Ciąża jako stan/okres kryzysowy poprzedzający urodzenie dziecka ....................  . Psychofizyczne znaczenie czasu oczekiwania na dziecko ............................  . Kobiety i mężczyźni wobec wiadomości o ciąży ............................................  . Zmiany w życiu kobiet i mężczyzn jako rezultat ciąży .................................  . Przygotowanie do pierwszego rodzicielstwa – antycypacja trudności ........................................................................................... 

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec5 5

2010-08-23 13:10:47



Spis treci

Rozdział IV Kobiety i mężczyźni wobec przyjścia na świat ich pierwszego dziecka ..............  . Okoliczności porodu i ich znaczenie dla kobiety i mężczyzny .................  . Przeżycia towarzyszące porodowi ...................................................................  . Obecność partnera przy porodzie i jej znaczenie dla małżonków............  Rozdział V Zmiany i trudności w życiu kobiet i mężczyzn po urodzeniu pierwszego dziecka ................................................................................  . Urodzenie pierwszego dziecka jako czynnik zmiany w życiu kobiet i mężczyzn ..................................................................................  . Zmiany w życiu kobiet i mężczyzn ..................................................................  . Trudności w życiu kobiet i mężczyzn oraz radzenie sobie z nimi ...........  Rozdział VI Doświadczenie pierwszego macierzyństwa i ojcostwa w interpretacjach własnego życia .................................................................................  . Doświadczenie bycia matką i ojcem ................................................................  . Macierzyństwo i ojcostwo jako wyzwanie ....................................................  . Macierzyństwo jako kryzys – ojcostwo jako obowiązek ............................  . Macierzyństwo i ojcostwo jako spełnienie ....................................................  Zakończenie .......................................................................................................................  Bibliografia ......................................................................................................................... 

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec6 6

2010-08-23 13:10:47

Wstęp W każdej sekundzie naszego życia doświadczamy różnorodnych zdarzeń, spotykamy innych, przeżywamy z nimi chwile szczęścia i tragedie. Żyjąc z dnia na dzień, nie kontemplujemy tego, co tak naprawdę konstytuuje nasze „bycie w świecie”, nie podejmujemy refleksji nad doświadczaniem siebie i innych. Refleksja taka najczęściej pojawia się w momentach przełomowych, kiedy dostrzegamy i odczuwamy własny rozwój lub regres. Wkraczamy w kolejne etapy życia mniej lub bardziej przygotowani do zadań, które niesie ono ze sobą, oraz mniej lub bardziej świadomi tego, co może nas spotkać. Nierzadko pojawiają się takie zdarzenia, z którymi trzeba się zmierzyć po raz pierwszy, choć wielu innych ludzi przeżyło je wcześniej od nas.

Każdy z nas może znaleźć w swojej biografii pewne zdarzenia, które na trwałe zapisały się w jego indywidualnej historii, zatrzymały dotychczasową aktywność, sprowokowały nowe zachowania, a w pamięci zapisały się jako znaczące punkty.

Zdarzenia te nazywamy ważnymi, a nawet przełomowymi. To one właśnie kreują nasze doświadczenia, z których później czerpiemy mądrość, sprawiają, że stajemy się bardziej dojrzali. Każde znaczące wydarzenie życiowe może być dla nas albo szansą na rozwój, albo pewnym zagrożeniem. Jednym z przełomowych doświadczeń, które wielu ludzi odnajduje w swoich biografiach, jest rodzicielstwo.

Przyjście na świat pierwszego dziecka wydaje się dla kobiety i mężczyzny wydarzeniem rozpoczynającym nowy etap ich życia. Młodzi dorośli rozpoczynają realizację kolejnego życiowego i trudnego zadania. Urodzenie pierwszego dziecka jest dla nich jednym z podstawowych zadań rozwojowych. Ze względu na charakter mającej się wyłonić, w efekcie rozwiązania owego zadania, nowej formy rozwojowej (bycia w roli rodzica) zabarwienie tego zadania może być postrzegane jako silnie społeczne. Jest to zatem doświadczenie stymulujące rozwój w okresie wczesnej dorosłości. Jednocześnie wywołuje ono liczne zmiany w funkcjonowaniu młodych dorosłych. Urodzenie pierwszego dziecka przede wszystkim wymaga podjęcia przez nich nowych ról: matki i ojca, a co za tym idzie, prowokuje do zdobywania kompetencji opiekuńczych i wychowawczych. Wydarzenie to stanowi zarazem specyficzną formę uporania się z Eriksonowskim kryzysem rozwojo Na ten temat szerzej pisze Anna Brzezińska (, s. –).

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec7 7

2010-08-23 13:10:47



Wstp

wym. Może więc być rozpatrywane z perspektywy jednostkowego zmagania się ze społecznymi wymaganiami rozwojowymi, jak również w kategoriach tzw. krytycznych wydarzeń życiowych, ponieważ spełnia główne kryteria opisu tego typu wydarzenia: dotyczy sfery emocjonalnej, jest dla doświadczającej go osoby sytuacją nową i często trudną, ma swoje określone ramy czasowo-przestrzenne oraz − co najważniejsze − wywołuje zmiany i wymaga przeformułowania dotychczasowego pola życiowego jednostki.

Urodzenie pierwszego dziecka jest znaczącym i przełomowym wydarzeniem w życiu kobiety i mężczyzny, a także w systemie rodzinnym, który oboje tworzą.

Wydarzenie to stymuluje cykl rozwoju rodziny. Determinuje bowiem jej przejście ze stadium pierwszego (małżeństwa bez dziecka) do drugiego (małżeństwa z jednym dzieckiem). Oznacza zatem pokonywanie fazy normatywnego kryzysu rozwojowego i stanowi o rozwoju rodziny. Wydarzenie, o którym mowa, wpływa znacząco na zmianę relacji między małżonkami i destabilizuje system, jaki tworzą.

Przyjście na świat dziecka sprawia, że dotychczasowa diada, a także każda z osób ją tworząca zostaje zmuszona do uwzględnienia w swych działaniach, w komunikacji oraz w planach na przyszłość jeszcze trzeciej osoby − małej i zależnej od nich istoty.

Dla wielu młodych osób, a zarazem par, przyjście na świat dziecka jest przedmiotem pragnień i marzeń; opowiadają o nim z głębokim wzruszeniem. Narodziny pierwszego dziecka to nierzadko jeden z najszczęśliwszych dni w ich życiu. Coraz częściej jednak zdarza się, że perspektywa posiadania dziecka jest obarczona tak dużym lękiem, iż pary świadomie rezygnują z rodzicielstwa. Należy dodać, że nawet te pary, które decydują się na nie, przeżywają poważne kryzysy i trudności związane z nieprzygotowaniem się do zmian, jakie muszą wprowadzić w nowym życiu „dla trojga”.

Powstaje zatem potrzeba poznania roli, jaką w życiu kobiety i mężczyzny, a także tworzonej przez nich diady odgrywa urodzenie pierwszego dziecka. Ważne wydaje się uzyskanie odpowiedzi na pytanie o to, jakie zmiany w życiu kobiety i mężczyzny oraz w ich związku wywołuje pojawienie się pierwszego dziecka? Czy zespala ich związek, czy raczej go destabilizuje? Czy, a jeżeli tak, to jakie trudności pojawiają się w ich życiu oraz diady, jaką tworzą w wyniku tego wydarzenia? Jak rodzice radzą sobie z tymi problemami?

 Przejście ze stadium intymno vs izolacja do stadium generatywno vs stagnacja.

Patrz: Erikson, , s. −.  Cykl życia rodzinnego według klasyfikacji E. Duvall. Patrz: Ostoja-Zawadzka, , s. −.  Teoria rozwoju rodziny w ujęciu systemowym według R. Hilla i P. Mattessicha. Patrz: Beisert, , s. .

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec8 8

2010-08-23 13:10:47

Wstp



Poznanie następstw urodzenia dziecka, szczególnie pierwszego, pozwoli lepiej zrozumieć sytuację rodziców i zarazem zapobiegać ewentualnym trudnościom, które mogą się pojawić.

Tymczasem w polskiej literaturze przedmiotu nadal rzadko porusza się problematykę związaną z urodzeniem pierwszego dziecka jako wydarzenia znaczącego dla rozwoju zarówno kobiety, jak i mężczyzny. Wprawdzie powstało dotychczas sporo opracowań podejmujących osobno kwestie macierzyństwa [m.in. ujęcia klasyczne (Badinter, ; Kościelska, ) czy w kategoriach koncepcji gender studies (Budrowska, ; Ciechomska, )] i ojcostwa (Eichelberger, ; Fijałkowski, ; Mierzwiński, ,  i in.), ale brakuje prac analizujących kwestię rodzicielstwa znacznie szerzej, łączących te dwie odrębne perspektywy w jedną – perspektywę diady małżeńskiej.

Z tego względu podjęcie tematu urodzenia pierwszego dziecka i zmian, jakie to wydarzenie powoduje w biografiach kobiet i mężczyzn, wydaje się w pełni uzasadnione. Poza tym wiedza na ten temat może sprzyjać skuteczności działań ukierunkowanych na zahamowanie obserwowanego i wywołującego niepokój społeczny zjawiska spadku przyrostu naturalnego (za: Kawula, ).

Uwzględniając zarówno aspekt społeczny, jak i jednostkowy tego przełomowego pod wieloma względami wydarzenia, należy zastanowić się nad przyczyną coraz mniejszego zainteresowania młodych ludzi rodzicielstwem. Urodzenie pierwszego dziecka wiąże się dla wielu z nich ze zbyt dużą odpowiedzialnością, utratą wolności i niezależności. Prawdopodobnie boją się oni rodzicielstwa, bo mają świadomość, iż z tej drogi, jak z żadnej innej, nie można już zawrócić. Być może odkładanie decyzji o posiadaniu dziecka na bliżej nieokreśloną przyszłość wynika z antycypacji mogących towarzyszyć temu wydarzeniu trudności.

Mając na uwadze biograficzną perspektywę rozwoju człowieka oraz społeczne przemiany w modelu życia współczesnych młodych ludzi, zdecydowałam się podjąć w dysertacji doktorskiej dyskurs nad wydarzeniem, które wydało mi się kluczem do rozstrzygnięcia powyższych wątpliwości. Materiałem badawczym,

 Ponadto wydaje się, że znaczenie tego wydarzenia dla rozwoju rodziny jako systemu jest pomijane w analizach teoretycznych i empirycznych. Badacze piszący o kryzysach, z jakimi boryka się rodzina jako system, częściej sięgają po tematykę choroby (Radochoński, ), śmierci (Ostoja-Zawadzka, ) czy rozwodów (Beisert, ) niż urodzenia pierwszego dziecka. Nie znalazłam dotychczas osobnego opracowania tego tematu. Można sądzić, że badacze są bardziej zainteresowani momentami odchodzenia niż przychodzenia (Hadley, , za: Simon, Stierlin, , s. ). W literaturze polskiej znalazłam dotychczas zaledwie jedno opracowanie dotyczące wpływu ciąży na funkcjonowanie układu małżeńskiego (Radochoński, ). Nieco bogatsza w tym temacie jest literatura obcojęzyczna, głównie amerykańska (Shereshefsky, Yarrow, ; O’Hara, ; Belsky, ; Engfer, ; Belsky, Pensky ; Hotchner, ; Cox , ; Cowan, , van den Boom, ; Campbell, ; Mercer, ).

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec9 9

2010-08-23 13:10:47



Wstp

którym posłużyłam się, aby opisać to wydarzenie i jego następstwa, a zarazem zrealizować postawione sobie cele, były odpowiedzi na pytania wywiadu biograficznego, jaki przeprowadziłam z kobietami i mężczyznami z  par małżeńskich.

Oparte na teoretycznych podstawach badania zbudowałam na zasugerowanej wcześniej dualnej perspektywie doświadczających: kobiety i mężczyzny oraz systemu, jaki oboje tworzą. W niniejszej publikacji analizie poddałam wyłącznie dane pochodzące z jednostkowych narracji kobiet i mężczyzn. Zmiany zachodzące w nowo powstającym systemie rodzinnym zostaną przedstawione w odrębnym opracowaniu.

Książka składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym przybliżono Czytelnikowi teoretyczne podstawy podjętych badań empirycznych oraz poddano oglądowi wydarzenie, jakim jest przyjście na świat pierwszego dziecka z uwzględnieniem obowiązujących w psychologii rozwojowej koncepcji life-span. W kolejnych pięciu rozdziałach zaprezentowano metodologiczne podstawy badań własnych oraz (w rozdziałach od trzeciego do szóstego) ich wyniki. *** W tym miejscu chcę podziękować Pani Promotor − Profesor Ewie Muszyńskiej za życzliwość i wspierającą obecność w trudnych momentach pisania rozprawy doktorskiej.

Wyrażam również wdzięczność jej Szanownym Recenzentom: Pani Profesor Barbarze Harwas-Napierale oraz Panu Profesorowi Mieczysławowi Radochońskiemu, za wysiłek włożony w recenzowanie mojej dysertacji, a także za wszystkie sformułowane uwagi i wartościowe sugestie, które stały się dla mnie inspiracją do naukowych peregrynacji.

Dziękuję Wszystkim, którzy byli i są blisko mnie, za wszystko...

 Niniejsza publikacja stanowi obszerny fragment niepublikowanego maszynopisu rozprawy doktorskiej pt. Urodzenie pierwszego dziecka jako wydarzenie krytyczne w cyklu rozwoju systemu rodzinnego, Poznań .

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec10 10

2010-08-23 13:10:47

Rozdział I

Urodzenie pierwszego dziecka w perspektywie psychologii biegu życia . Psychologia biegu życia jako teoretyczna podstawa analiz faktów biograficznych Za prekursorkę systematycznych badań nad rozwojem dorosłych uważa się Charlottę Bühler, która w  roku opublikowała książkę pt. Der menschliche Lebenslauf als psychologisches Problem. Dokonując analizy  biografii,  wywiadów przeprowadzonych w domu starców oraz innych danych statystycznych, Bühler zauważyła znaczne rozbieżności w tzw. biograficznych i ogólnych (biologicznych) schematach biegu życia. Powiązanie dwóch rodzajów zdarzeń: biologicznych i biograficznych, ze złożonymi stanami wewnętrznymi i tendencjami życiowymi, takimi jak: zaspokojenie potrzeb, adaptacyjne ograniczenia „ja”, ekspansja twórcza, ustalenie ładu wewnętrznego i samospełnienie, stało się podstawą wyróżnienia w cyklu życia człowieka dziesięciu faz (Bühler, ).

Właściwy przełom w podejściu do rozwoju człowieka dokonał się jednak dopiero w latach . XX wieku w Stanach Zjednoczonych, gdzie prężna grupa badaczy (Baltes, Reese, Lipsitt, ; Baltes, Reese, ), odrzucając biologistyczny model

 Polski przekład tej książki ukazał się po raz pierwszy w  roku.  Warto tu jednak zaznaczyć, że już starożytna myśl filozoficzna była niezwykle bliska współczesnemu paradygmatowi psychologii rozwoju człowieka w perspektywie biograficznej. Pietrasiński (, s. −), wskazując na historyczne źródła potrzeby mówienia o rozwoju człowieka przez całe życie, wymienia prace Konfucjusza (− p.n.e.) oraz Arystotelesa (− p.n.e.). Już starożytni filozofowie dostrzegali bowiem inne, poza biologicznymi, źródła rozwoju (takie jak: stosunek do bliźnich, przestrzeganie zasad moralnych i gromadzenie wiedzy). Niewątpliwie pionierskie sądy należą także do XVIII-wiecznego filozofa niemieckiego Johanna N. Tetensa, który w dwutomowej rozprawie pt. Philosophische Versuche über die menschliche Natur und ihre Etwicklung (Badania filozoficzne nad naturą człowieka i jej rozwojem, , za: Pietrasiński, , s. ) podjął wiele problemów, z którymi do dziś zmaga się psychologia, m.in. wpływ podmiotu na własny rozwój oraz zależność między spadkiem sprawności intelektualnej na starość a brakiem treningu i zaniedbywaniem pewnych funkcji.

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec11 11

2010-08-23 13:10:47



Rozdział I. Urodzenie pierwszego dziecka...

rozwoju i obdarzając go przy tym epitetem „mocny”, zainicjowała powstanie nowej orientacji w psychologii – life-span developmental psychology, czyli psychologii rozwoju w ciągu całego życia. Orientacji tej nadano status „słabej”, czyli takiej, w rozumieniu której rozwój nie jest zdeterminowany zmianami powszechnymi i ukierunkowanymi na założony z góry wynik osiągany w określonym czasie.

Nowa perspektywa umożliwiła opis, wyjaśnianie i modyfikację procesów rozwojowych zachodzących w życiu człowieka od urodzenia aż do śmierci. Ponadto postawiła przed psychologią rozwojową jako dyscypliną badawczą nowe zadania, między innymi poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o źródła i kierunki rozwoju w dorosłości.

Współcześnie celami psychologii rozwojowej są opis, wyjaśnienie i modyfikacja wewnątrzosobniczych zmian zachowania w ciągu całego życia, a także różnic międzyosobniczych w zakresie tych zmian (Baltes, Reese, ). Psychologowie rozwojowi, uznając słowo „rozwój” za mało użyteczne metodologicznie, bo zawierające jedynie kategorię opisową i niepozwalające na operacjonalizację wskaźników oceny i analizy zjawiska, wprowadzają termin „zmiana rozwojowa”.

Badanie rozwoju człowieka w ciągu całego życia pozwala ująć procesy rozwojowe jako całość, eliminując zbędne różnicowanie (fragmentację), które stosuje się wtedy, gdy bada się osobno rozwój dziecka, rozwój młodzieży i rozwój człowieka dorosłego. Stwarza to także bardziej sprzyjające warunki dla całościowego traktowania jednostki jako podmiotu rozwoju i dostrzegania jej ciągłości w toku zmian. Nie przeszkadza to zarazem zauważeniu odrębności zmian rozwojowych w poszczególnych okresach życia i możliwości badania różnic indywidualnych rozwoju zarówno w ciągu całego życia, jak i różnych jego okresach (Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, , s. −).

Najnowsze opracowania dotyczące rozwoju człowieka opierają się na założeniu, że człowiek rozwija się od narodzin (a nawet od poczęcia; por. np. Tyszkowa, ; Turner, Helms, ) aż do śmierci i to we wszystkich sferach swojego funkcjonowania (Tyszkowa, , b; Pietrasiński, ; Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, ; Brzezińska, ; Harwas-Napierała, Trempała, ; a, b; Trempała, ). Zmiany zachodzące w życiu dorosłego człowieka mogą mieć cechy rozwojowe w sferach: poznawczej (Trempała, , a, b, ; postpiagetowska koncepcja rozwoju autonomicznego „ja” Giselle Labouvie-Vief, za: Gurba, ), emocjonalnej (Labouvie-Vief, za: Gurba, ; Carstensen, Gottman, Levenson, ), społecznej (koncepcja przełomów społecznych, Kowalik, )

 Anna Brzezińska (, s. –) podaje kryteria umożliwiające odróżnienie zmiany rozwojowej od innych zmian, które nieustannie zachodzą w życiu człowieka. Kryteria te są następujące: długotrwałość zmiany, następowanie po sobie ciągu zmian tworzącego sekwencję, względna nieodwracalność, spontaniczność i wewnętrzna przyczynowość.

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec12 12

2010-08-23 13:10:47

. Psychologia biegu ycia jako teoretyczna podstawa analiz...



i moralnej (recepcja koncepcji Lawrence’a Kohlberga; zob.: Czyżowska, a; b; Czyżowska, Niemczyński, Kmieć, ).

Jednocześnie badacze kładą duży nacisk na nierozpoznanie terenu badań nad zmianami rozwojowymi w wyżej wymienionych dziedzinach w okresie dorosłości i starości. Ponadto zauważają, że analiza zmian zachodzących w życiu człowieka powinna być ujmowana całościowo z uwzględnieniem nie tylko funkcjonowania emocjonalnego, motywacji, adaptacji do środowiska i kontaktów interpersonalnych, ale także koncepcji samego siebie. Pojawia się w związku z tym postulat syntezy dotyczącej mechanizmów leżących u podłoża rozwojowych zmian w zachowaniu człowieka (por. Tyszkowa, ; Niemczyński, ; Pietrasiński, ; Baltes, ; Bee, ; Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, ; Oleś, ). Chodzi zatem również o rozpatrywanie rozwoju człowieka z perspektywy holistycznej, a nie tylko jego odrębnych elementów poznawczych, emocjonalnych i moralnych.

Poza tym system psychiczny człowieka (wymiar psyche) działa po pierwsze w ścisłym związku z organizmem (wymiar soma), a po drugie jednostka wchodzi w ciągłe i różnorodne kontakty ze światem zewnętrznym (wymiar polis). Mówiąc zatem o rozwoju człowieka, musimy odnosić go do szerszego systemu: jednostka (z właściwą jej psychiką i fizycznością) – środowisko. Tworzy się w ten sposób swoisty trójkt zalenoci: psyche − soma − polis, w którym wzajemne oddziaływanie elementów ma charakter sprzężeń zwrotnych. Istotny wydaje się również kontekst historyczny życia, który w znacznym stopniu wyznacza zarówno zakres, przebieg, jak i rodzaj zmian, których doświadcza rozwijająca się jednostka (por. Tyszkowa, b, s. ). W analizie zmian rozwojowych powinno się więc uwzględniać czwarty czynnik – czas historyczny. Nie można bowiem porównywać dynamiki zmian rozwojowych, które są udziałem współczesnej młodzieży, z tempem zmian doświadczanych kiedyś przez ich dziadków, a nawet rodziców.

Zasadne wydaje się zatem zastosowanie czworoboku zależności, uwzględniającego cztery kluczowe, z punktu widzenia rozwijającej się jednostki, a także badacza dokonującego pomiarów i analiz, źródła zmian rozwojowych: soma − psyche – polis – historia, przy założeniu, iż żaden z elementów nie posiada prawa pierwszeństwa bezwzględnego. O tym, która determinanta jest prymarna, decyduje bowiem sam podmiot doświadczający zmian poprzez intencjonalne wybory oraz indywidualną hierarchię celów i potrzeb.

Istotną zmianą w podejściu do rozwoju człowieka, będącą rezultatem odrzucenia determinizmu biologistycznego i społecznego na rzecz ujęcia life-span, jest uznanie współwystępowania rozwoju i regresu jako dwóch niewykluczających się procesów. Rozwiązaniem tej pozornej sprzeczności jest model cykliczno-fazowy,  Współcześnie idee holistycznego rozwoju przenikają skutecznie także do edukacji, czego dowodem są programy oparte na zasadach psychosyntezy. Na ten temat pisze szerzej: Białek, .

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec13 13

2010-08-23 13:10:47



Rozdział I. Urodzenie pierwszego dziecka...

zakładający występowanie po sobie w pełnym cyklu rozwojowym następujących faz: progresu, plateau, regresu i kryzysu. Można więc zauważyć, że rozwój jest połączeniem progresu i regresu; żaden z tych procesów nie wyklucza się wzajemnie, są one komplementarne, kompatybilne, jednakowo ważne, a nawet niezbędne.

Rozwój jest zatem procesem pokonywania trudności, wzrostu, stabilności i kolejnego spadku możliwości, który prowadzi do kryzysu. Zgodnie z modelem cykliczno-fazowym nie można rozwijać się (wchodzić w fazę progresu), nie pokonawszy wcześniej kryzysu.

Maria Tyszkowa (, b) zwraca uwagę, że tym, co kieruje biegiem życia człowieka i stymuluje zmiany rozwojowe, są różne formy działalności, czyli aktywność własna jednostki (człowiek jest aktywnym kreatorem zmian w swoim życiu) oraz tzw. zdarzenia krytyczne, które mają niezwykle istotne znaczenie dla kontynuowania owej aktywności oraz losów jednostki. Zdarzenia krytyczne, według Tyszkowej (, b), występują zarówno w dzieciństwie i okresie dorastania (przykładem są: narodziny, pierwsze kroki i słowa, rozpoczęcie nauki w szkole, pokwitanie, wybór zawodu), jak i w okresie dorosłości (tu: podjęcie pracy, zawarcie małżeństwa, rodzicielstwo, śmierć rodziców, opuszczenie domu przez dorosłe dzieci, okres przekwitania, przejście na emeryturę). Zarówno w dzieciństwie, jak i w okresie dorastania oraz dorosłości zdarzenia krytyczne mogą być normatywne (np. dla rocznego dziecka właściwe mu i oczekiwane pierwsze kroki, dla nastolatka − pokwitanie, dla osoby w wieku  lat − przejście na emeryturę), nienormatywne (zarówno dziecko, jak i nastolatek czy osoba dorosła mogą doświadczyć na przykład wypadku samochodowego lub nagłej choroby) oraz historyczne. Podział ten pochodzi od Paula B. Baltesa, Haynego W. Reesa i Lewisa P. Lipsitta (). Wyróżnili oni w toku życia jednostki trzy rodzaje zdarzeń, którym bezpośrednio odpowiada klasyfikacja zmian rozwojowych Helen Bee (). Prezentuje to tabela .

Nie ulega wątpliwości, że zdarzenia krytyczne, o których pisze Tyszkowa (, b), są właściwe każdej osobie bez względu na wiek, płeć, stan cywilny, wykształcenie i miejsce zamieszkania. Osoby różnią się natomiast w sposobach przeżywania tych zdarzeń, i to ów sposób jest już w dużej mierze zdeterminowany wymienionymi wyżej czynnikami. Zarówno dziecko, jak i osoba w wieku dojrzałym może zatem doświadczyć tego samego nienormatywnego zdarzenia krytycznego, np. ulec wypadkowi samochodowemu, ale znaczenie oraz psychologiczne skutki tego wydarzenia będą w znacznym stopniu rozbieżne, poczynając od

 Więcej na ten temat patrz: Brzezińska, , s. −.  Sformułowanie jest parafrazą tytułu artykułu Małgorzaty Kulety: Człowiek jako kreator zmian w swoim życiu (, s. −), w którym autorka prezentuje psychiczne i osobowościowe uwarunkowania gotowości do zmiany, a w szczególności powiązanie czynników motywacyjnych i zdolności kreacyjnych z możliwością satysfakcjonującego kierowania własnym życiem.

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec14 14

2010-08-23 13:10:47

. Psychologia biegu ycia jako teoretyczna podstawa analiz...



różnic w formalnym opisie werbalnym zdarzenia (różnica w zasobie słownictwa i poziomie operowania pojęciami między dzieckiem a osobą dorosłą jest bezdyskusyjna), a kończąc na świadomości ewentualnych przyszłych konsekwencji tego wydarzenia (oczywiste różnice w sposobie konstruowania sądów o rzeczywistości, pojęcia następstwa czasu, odwracalności i przyczynowości między dzieckiem a dorosłym). Ponadto na odbiór i ocenę takiego zdarzenia bez wątpienia będzie miało wpływ doświadczenie jednostki w radzeniu sobie z takim rodzajem zdarzeń (można zakładać, że osoba dojrzała miała więcej życiowych możliwości przeżycia podobnych sytuacji niż dziecko − zatem tutaj liczba lat może zostać pozytywnie skorelowana z liczbą doświadczeń, co nie jest regułą constans).

Tabela 1. Zdarzenia życiowe i zmiany rozwojowe Charakterystyka

Baltes i in. (1980)

Bee (1994)

Odnoszące się do każdego Zdarzenia normatywne człowieka w danej grupie wiekowej (normative agegraded)

Zmiany uniwersalne

Zależne od grupy, do której jednostka należy (generacyjnej, rodzinnej, lokalnej, sąsiedzkiej)

Normatywne zdarzenia historyczne (normative history-graded)

Zmiany wspólne

Indywidualne, losowe, ważne, wyjątkowe, oddziałujące tylko na daną jednostkę

Nienormatywne zdarzenia życiowe (non normative life events)

Zmiany indywidualne

Źródło: opracowano na podstawie: Brzezińska, 2000.

Znaczące wydarzenia w życiu człowieka dostarczają mu zatem doświadczeń.

Termin „doświadczenie” w języku polskim ma pochodzenie odczasownikowe (od: doświadczać) i oznacza „ogół wiadomości zdobytych na podstawie obserwacji i przeżyć; znajomość życia, rzeczy i ludzi”, a także praktykę, wprawę, próbę życiową (Sobol, , s. ). Taka definicja implikuje, co i jak jednostka rzeczywiście przeżywa, a poza tym wskazuje na poznawczy charakter przeżyć, które tworzą trwałe struktury indywidualnej wiedzy. Uważa się, że spośród szeregu czynników tworzących obraz własnej osoby to właśnie doświadczenia są tym elementem, oprócz uczuć, który właściwy jest wyłącznie jednej osobie (por. Tomaszewski, , s. −; Fontana, , s. −).

Z psychologicznego punktu widzenia doświadczenie ujmuje się jako zespół informacji wpisanych w mózg, czyli śladów pamięciowych. Na całokształt doświadczenia człowieka składają się: ) doświadczenie gatunkowe, przekazywane drogą dziedziczenia; ) doświadczenie indywidualne, tj. ta część doświadczenia, którą jednostka wynosi z bezpośrednich kontaktów z otoczeniem i z różnych obszarów własnej w nim aktywności oraz

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec15 15

2010-08-23 13:10:47



Rozdział I. Urodzenie pierwszego dziecka...

) doświadczenie społeczne, przejmowane na drodze komunikacji interpersonalnej i przyswajania kultury, a więc w toku procesów socjalizacji i wychowania (Tyszkowa, , s. ).

Wydaje się, że w szczególności doświadczenia indywidualne stanowią najsilniejszy stymulator rozwojowy. Dzięki nim człowiek uczy się własnych zachowań, reakcji na okoliczności życia, dokonuje bilansu zysków i strat, ma świadomość swoich mocnych i słabych stron, wie, co jest dla niego dobre, a co może mu zagrażać.

Doświadczająca jednostka w biegu swojego życia nabywa wiedzy o samym sobie.

Zbigniew Pietrasiński uważa, że do sprawnego kierowania rozwojem po okresie dorastania, a więc we wczesnej, średniej, późnej dorosłości i w starości niezbędna jest tzw. kompetencja biograficzna, przez którą rozumie umiejętność współtworzenia przez jednostkę własnego życia i rozwoju oraz wspomaganie rozwoju innych w sposób coraz bardziej systemowy (por. Pietrasiński, , s. −). Do podstawowych składników kompetencji biograficznej zalicza: . Wiedzę autokreacyjną, wspomagającą rozwój i kierowanie życiem i dzielącą się na: a) społeczną, w formie wiedzy zarówno naukowej, jak i potocznej, przechodzącej z rodziców na dzieci itp. b) indywidualną, w postaci spostrzeżeń i uogólnień czynionych przez każdego na podstawie własnych doświadczeń. . Myślenie biograficzne, podporządkowane problematyce kierowania życiem i rozwojem (Pietrasiński, , s. ).

Z kolei Adam Niemczyński, wyjaśniając złożony proces poznawczego zbierania informacji oraz organizowania na ich podstawie wiedzy człowieka o sobie i otaczającym go świecie, proponuje koncepcję rozwoju perspektywy biograficznej (Niemczyński i in., , za: Olejnik, , s. −). Koncepcja zasadza się na opisie przebiegu procesu konstruowania przez jednostkę kryteriów oceny sytuacji i zadań z uwzględnieniem znaczenia tych sytuacji dla indywidualnego rozwoju jednostki. W rozwoju perspektywy biograficznej można wyróżnić trzy poziomy, z których każdy obejmuje trzy kolejne stadia. Są to: . Poziom personalizacji, czyli określenie przez podmiot własnego miejsca w świecie ludzkich zadań i dążeń. Człowiek dokonuje tego poprzez indywidualną syntezę społecznie określonych i abstrakcyjnych form ludzkich zadań i dążeń. . Poziom dopełnienia osobowościowej konstrukcji, czyli zintegrowania podmiotowej struktury ludzkich zadań i dążeń jednostki z przebiegiem procesów

 Wiedza autokreacyjna to: „Informacje ułatwiające jednostce stawanie się ekspertem w kierowaniu własnym życiem i rozwojem. Pierwszym i ważkim źródłem tej wiedzy są dla młodego człowieka osoby znaczące z jego kręgu oraz − pośrednio – instytucje i ideologie, pod wpływem których osoby te się znajdują” (Pietrasiński, , s. ).

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec16 16

2010-08-23 13:10:48

. Psychologia biegu ycia jako teoretyczna podstawa analiz...



społecznych. Dokonuje się to poprzez indywidualną syntezę społecznie określonych sposobów: a. Spostrzegania sensu zdarzeń w świecie. b. Przyjęcia orientacji na wartości idealne. c. Działania dla realizacji tych wartości. . Poziom eksternalizacji i finalnej integracji osobowości, czyli potwierdzania wartości indywidualnej syntezy ludzkich zadań i dążeń oraz sposobów ich realizacji przez produktywne i twórcze uczestnictwo w procesach społecznych.

W podobnym tonie o rozwoju w biegu życia wypowiadają się między innymi Maria Jarymowicz (, ), Heliodor Muszyński (, ) oraz Makary Stasiak ().

Doświadczenia są zatem zapisywane na trwałe w pamięci jednostki. Interesujący wydaje się mechanizm ich porządkowania i nadawania im osobistych znaczeń, tak by mogły posłużyć jako stymulatory (lub „powstrzymywacze”) dla rozwoju człowieka.

Wyjaśnienie złożoności procesu nabywania przez jednostkę wiedzy o świecie zdaje się przynosić koncepcja konstruktywizmu społecznego, której podstawowe założenie brzmi, że „fakty nie mają znaczenia”. To człowiek − doświadczający podmiot − nadaje spostrzeganym faktom osobiste znaczenie w procesie ich poznawania. Może się zatem zdarzyć taka sytuacja, że jakiś fakt z biografii nie stanie się doświadczeniem, gdyż jednostka nie wyróżniła go i nie nadała mu osobistego znaczenia. Jerzy Trzebiński (, s. −) dowodzi, że powszechnie stosowaną przez ludzi formą reprezentowania wiedzy o zjawiskach i przedmiotach życia społecznego, wywierającą wpływ na sposób zapamiętywania, rozumienia i wykorzystywania tej wiedzy we własnym działaniu, są schematy narracyjne. Trzebiński zwraca uwagę, że: Również w odniesieniu do własnych doświadczeń takie narracyjne ich ustrukturalizowanie wydaje się być uniwersalną ludzką tendencją, a nawet potrzebą. Najbardziej jest to widoczne w wypadkach radzenia sobie przez ludzi z traumatycznymi przeżyciami.

 Społeczny konstrukcjonizm lub społeczny konstruktywizm zakłada, że rzeczywistość społeczna kreowana jest w procesie jej nieustannej interpretacji. Por. Berger, Luckmann, .

W psychologii koncepcja konstruktywizmu społecznego znalazła swoje odzwierciedlenie m.in. w podejściu systemowym do pracy z rodziną (tezy Humberta Maturany) oraz w analizie narracji jako specyficznych konstruktów poznawczych (koncepcja schematów autonarracyjnych Jerzego Trzebińskiego).  Trzebiński przytacza jako dowód badania Jamesa Pennebakera i współpracowników (; Pennebaker, ), które przynoszą wniosek, że opisywanie przeżytych zdarzeń traumatycznych ma wielorakie pozytywne skutki dla procesu radzenia sobie z nimi, a nawet dla zdrowia mierzonego „twardymi” wskaźnikami w rodzaju ciśnienia krwi (por. Trzebiński, , s. ).

Opisując przeżyte zdarzenia, człowiek nie uruchamia mechanizmu obronnego w posta-

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec17 17

2010-08-23 13:10:48



Rozdział I. Urodzenie pierwszego dziecka...

Konstruktywizm poznawczy zakłada bowiem, że układanie lub słuchanie historii służy nadawaniu narracyjnej formy treściom własnego doświadczenia.

Już sama taka strukturyzacja oznacza lepszą − w porównaniu z treściami nieustrukturalizowanymi lub ustrukturalizownymi nienarracyjnie − możliwość nadania tym treściom subiektywnego znaczenia i połączenia ich z wiedzą osobistą i społeczną jednostki, a także z jej działaniem (Trzebiński, , s. ).

Człowiek nieustannie selekcjonuje, porządkuje, porównuje i integruje napotkane w swoim życiu doświadczenia. W ten sposób dokonuje ich interpretacji, nadając im określone znaczenie (Błaszczak, Oleś, , s. ).

Jednostka podlegająca ciągłym zmianom dokonującym się w świecie może przyjmować coraz to nowy punkt widzenia oraz różnicować znaczenie osobistych doświadczeń. Hermans i Hermans-Jansen (, za: Błaszczak, Oleś, , s. ) nazywają ten proces wartościowaniem. Jego efektem jest wytworzenie tzw. systemu wartościowań, inaczej systemu znaczeń osobistych, który jest ciągle zmieniającą się, dynamiczną całością. Ponadto wartościowanie obejmuje nie tylko napotkane w życiu doświadczenia wraz z ich komponentami emocjonalnymi, ale także zachodzące między tymi doświadczeniami relacje.

Historia życia człowieka tworzona jest zatem nie tylko poprzez kolejne, pojawiające się w niej zdarzenia – doświadczenia, ale przede wszystkim jednostkowe subiektywne znaczenia nadawane owym faktom z własnej biografii. Organizowanie doświadczeń dokonuje się w procesie narracji − opowiadania historii (Mc Adams, ci wyparcia, co chroni przed niespodziewanymi konfliktami emocjonalnymi w przyszłości, które są częstym następstwem wyparcia. Klasyczny pogląd Freuda o powszechnym wypieraniu wydarzeń traumatycznych, w myśl którego zapominanie może być intencjonalne, a nieprzyjemne i zagrażające treści zostają wyparte (represja), by w ten sposób chronić nas przed niemożliwymi do zaakceptowania informacjami, traci po raz kolejny przywilej nieomylności (por. badania nad przechowywaniem asocjacji negatywnych i neutralnych: Parkin, Lewinsohn, Folkard, , za: Anderson, , s. −; patrz też: Zimbardo, Ruch, , s. ).  Jest to zgodne z ogólnie znaną zasadą dotyczącą przechowywania informacji w magazynie pamięci długotrwałej, która mówi, iż tylko treści, którym zostało nadane osobiste znaczenie, zostają przeniesione z magazynu pamięci krótkotrwałej (short-term memory − STM) do długotrwałej (long-term memory − LTM)) i w ten sposób zapamiętane i przechowywane najczęściej w postaci trwałych śladów pamięciowych (por. np. Zimbardo, Ruch, , s. −).  System znaczeń osobistych zmienia się pod wpływem włączanych weń nowych doświadczeń i intencjonalnej aktywności podmiotu (Obuchowski, ). „Ja intencjonalne” jest niezależne od wpływu idei, sytuacji, kompulsji. Człowiek w sposób wolny może na drodze autorefleksji dokonywać zmiany znaczenia poszczególnych doświadczeń, może też na nowo określać relacje między nimi. Tym samym wprowadza zmiany do swojego systemu znaczeń, a konsekwencje tych zmian widoczne są w przekształceniach autonarracyjnych (Błaszczak, Oleś, , s. ).

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec18 18

2010-08-23 13:10:48

. Psychologia biegu ycia jako teoretyczna podstawa analiz...



; Sarbin, , Hermans, Hermans-Jansen, , za: Błaszczak, Oleś, , s. ). Stąd wywodzi się postulat Jarome’a S. Brunera (, za: Błaszczak, Oleś, ), który twierdzi, że psychologowie powinni zająć się badaniem opowiadanych przez ludzi historii, ponieważ są one naturalnym sposobem tworzenia przez nich sensu w czasie, a tym samym budowania własnej osobowości i wpływania na swój rozwój.

Zdarzenia krytyczne mogą być prezentowane jako stymulatory rozwoju poprzez fakt, że przeżycia związane z ich pokonywaniem znacznie powiększają zestaw ludzkich doświadczeń, stanowiąc tym samym swoiste bogactwo jednostkowe, a co za tym idzie, znacznie wzmacniając zdolność jednostki do autokreacji. Wzbogaceniu wiedzy autokreacyjnej służą jednak nie tylko doświadczenia pozytywne, które pochodzą z sukcesów w pokonywaniu trudności. Każdy rodzaj zdarzeń krytycznych może spowodować również zatrzymanie rozwoju, a więc regres, szczególnie wtedy, kiedy człowiek nie pokona przeciwności, ponieważ nie posiada wystarczających do tego kompetencji własnych, jak i zasobów w otoczeniu.

O pozytywnym bądź negatywnym „znaczeniu” danego zdarzenia biograficznego decyduje rzecz jasna doświadczający go podmiot.

W pracach psychologów ujmujących rozwój w perspektywie life-span pojawiają się takie terminy, jak: „kryzys”, „kryzys rozwojowy”, „kryzys normatywny”, „sytuacja trudna”, „sytuacja lub czynnik stresowy”, „punkt zwrotny” czy wreszcie „wydarzenie krytyczne”. Wielość i niejednoznaczność tych pojęć wymagają poczynienia pewnych uporządkowań i klasyfikacji.

Zamiennie z terminem „krytyczne wydarzenie życiowe” bywa często stosowany termin „kryzys”. Pojawiające się w literaturze definicje i próby uporządkowań nie przynoszą jednoznacznych i czytelnych rozwiązań. Systematyczna prezentacja aktualnych, choćby nawet tylko na gruncie polskiej literatury, klasyfikacji znacznie przekraczałaby założenia niniejszej książki. Z tego względu ograniczę się w tym miejscu do przytoczenia kilku popularnych ujęć kryzysu.

 Pietrasiński (, s. −) zauważa, że istnieją dwie postaci autokreacji (współformowania się): intencjonalne i spontaniczne. Pierwsza z nich polega na celowym wpływaniu przez jednostkę na własną drogę życiową i rozwój, drugie natomiast − na bezwiednym oddziaływaniu przez nią na swój rozwój, który staje się przypadkowym wynikiem pewnych zachowań. Natomiast Obuchowski () zakłada, że szeroko rozumiany rozwój jako stawanie się i bycie sobą możliwe jest tylko wówczas, gdy − oprócz dominacji standardu podmiotowego waluacji i uzyskania trwałego poczucia tożsamości − konieczny będzie dystans psychiczny, możliwy tylko przy uruchomieniu „ja intencjonalnego”. Aspekt wolicjonarny jest zatem prymarny i nadrzędny.  Wydaje się, że najpełniejszego uporządkowania rozumienia kryzysu dokonała Dorota Kubacka-Jasiecka (, s. ), a przejrzystego przeglądu rodzajów kryzysów psychologicznych i osobowościowych − patrz: Płużek, , s. −.

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec19 19

2010-08-23 13:10:48

Kurys_Urodzenie pierwszego dziec86 86

2010-08-23 13:10:53