7 | Obwód obronny − wieże
Attykowa i Rycerska z boczną bramą na teren opactwa
(fot. 1 – Wiesław Stępień, rysunek 2 i zdjęcia: 3-7 – Robert M. Kunkel)
28
| Spotkania z Zabytkami
3-4 2010
N
a terenie opactwa w Sulejowie prowadzone były prace archeologiczne − w latach 1962-1963 kierował nimi Tadeusz Poklewski (Zakład Archeologii Polski Środkowej, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN Oddział w Łodzi), a w latach 1974-1978, w związku z adaptacją północnej części obwodu obronnego na hotel, Andrzej Wójcik (PP PKZ Oddział w Łodzi). Celem kolejnych badań wykopaliskowych, podjętych w latach 1989-2003 pod moim kierunkiem przez Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi, było uzyskanie danych dotyczących konstrukcji i struktury murów zarówno budynków zachowanych, jak i tych pozostających pod ziemią oraz próba rekonstrukcji przestrzennej zabudowy opactwa. Po wzniesieniu około 1230 r. murowanego kościoła w opactwie w Sulejowie w niedługim czasie przystąpiono do budowy skrzydła wschodniego klasztoru, które zostało ukończone pod koniec XIII w. lub na przełomie XIII i XIV w. W jednotraktowym budynku, liczącym 36 m długości i 11,5 m szerokości, mieściły się na parterze: zakrystia, kapitularz, schody na piętro, sień, audytorium oraz sala mnichów − fraternia; piętro zajmowało dormitorium (sala sypialna mnichów) z wydzieloną celą opata i archiwum. Wzdłuż zachodniej ściany budynku stał drewniany krużganek, przykryty dachem pulpitowym, którego belki oparte były na drewnianych wspornikach, widocznych dziś w elewacji ściany. W czasie badań wykopaliskowych odkryto w tym skrzydle, pod fraternią i audytorium, piece ogrzewcze typu hypocaustum. W schemacie idealnym klasztoru cysterskiego calefactorium (pomieszczenie ogrzewane) zajmowało skrajną, wschodnią część skrzydła południowego, przylegającą do fraterni, zamykającej skrzydło wschodnie. Podobnie jak w wypadku innych odstępstw od reguły, także i tu życie dokonywało korekty. Przykładem tego jest umiejscowienie pieców we wschodnim skrzydle klasztoru sulejowskiego − pod audytorium i fraternią. Obydwa te pomieszczenia usytuowane były w południowej części budynku, blisko krawędzi skarpy. Płaski teren szerokiej tu doliny Pilicy oraz brak naturalnych przeszkód terenowych na przeciwległym brzegu powodowały, że budynek klasztoru narażony był na złe warunki atmosferyczne. Musiały one mocno dokuczać francuskim przybyszom, skoro już w końcu XII w. kapituła generalna przyznała cystersom osiedlającym się w Polsce
............................................................................................................................................................... ..... ... ..... ... ..... ... ..... ... ..... ... ..... ... ..... ... ..... ... .....
7
odkrywane przez archeologów podziemia z piecami ogrzewającymi w zimie pomieszczenia klasztoru. Czworobok klasztorny był jedynie centrum zespołu budynków gospodarczych, folwarcznych i mieszkalnych dla pracowników świeckich, które razem tworzyły całe założenie opactwa. Od wschodniej strony kościoła, wokół obszernego dziedzińca znajdowała się rezydencja opata i budynki gospodarcze, natomiast od strony północnej − ogród warzywno-owocowy. Teren opactwa opasany jest dookoła murem z wieżami i basztami, wznoszonymi i modernizowanymi od schyłku XV w. Wewnątrz tego terenu, podzielonego murem na część gospodarczą i klauzurową, wzdłuż obwarowań ciągnęły się zabudowania mieszczące warsztaty rzemieślnicze, browar, gorzelnię, folusz, tartak oraz młyn. Do wnętrza prowadziły dwie bramy: główna od północy i gospodarcza od zachodu. Od strony południowej zespół opactwa chroniły rozlewiska Pilicy. Ostateczne zamknięcie obwodu warownego nastąpiło około 1572 r.; w 1584 r. ze względu na obronność miejsca sejm rozważał nawet przeniesienie Skarbu Rzeczypospolitej z zamku w Rawie Mazowieckiej do klasztoru sulejowskiego. Kasata klasztoru w 1819 r. doprowadziła budowle do ruiny. Kościół, powierzony małej parafii w Podklasztorzu, ocalał, jednak opustoszałe budynki klasztorne służyły całej okolicy jako kamieniołom. Stopniowo niszczały też zabudowania gospodarcze. Po kolejnych pożarach odbudowywano już tylko niektóre z nich. W latach międzywojennych planowano przebudowę zabudowań dawnego opactwa na szkołę gospodarstwa wiejskiego, później umieszczono tu schronisko PTTK, a po częściowej odbudowie w 1981 r. urządzono hotel i restaurację. W 1986 r. kościół i część obiektów klasztornych objęli cystersi przybyli z Wąchocka, a podjęte wkrótce prace badawcze i konserwatorskie systematycznie, choć z trudem, zaczynają przywracać pożądany wygląd cennego zabytku. Robert M. Kunkel