12
ژماره ( )1754چوارشهممه 2018/5/16
مندااڵن
کورتە ڕانانی چەند کتێبێک شوان ئەحمەد ()1 (چەپ ،شۆڕش ،پڕۆلیتار) وەک سێ ئەفسانەی سەدەی نۆزدە -کتێبی تلیاکی ڕۆشنبیرانی ڕیمۆن ئارۆن-
س��ێ ئ��ەف��س��ان��ەی ب��ەس��ەرچ��ووی س���ەدەی نۆزدەهەمن و بریتین لە (چەپ و شۆڕش و پڕۆلیتاریا)و بەرهەمی ئەندێشە سازی ڕاب��ردووی��ەک��ی ب��ەس��ەرچ��وون .کتێبەکە ب���ەق���ەوارەی 208الپ���ەڕەی���ە و شایەنی خوێندنەوەیە ،بۆ تێگەیشتن لەجەوهەر و ماهیەتی مارکسیزم. دوای نیوسەدە لە دەرچوونی ئەم کتێبە، کەچی هێشتا کتێبخانەی ک���وردی لەو س��ەرچ��اوەی��ە ب��ێ��ب��ەش��ە ،س��ەرچ��اوەی��ەک ک��ە دەت��وان��ێ چ��اوێ��ک��ی دی��ک��ەم��ان بداتێ ب���ۆ خ���وێ���ن���دن���ەوەی م��ارک��س��ی��زم و بۆ هەڵسەنگاندنی کۆمۆنیزم. ()2 چینە نوێیەکە کۆمەڵگەی بێ چینایەتی ،درۆیەکیشاخداری کۆمۆنیستەکانە- (ئیمپراتۆریایەک کەبەدرۆکردن بەندبوو) -کارل پۆپەر-
ت��ەوژم��ی بەهێزی کۆمۆنیزم لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستەم ،لە ئەوروپاو لە واڵتانی جیهانی سێیەم و لە کوردستانی خۆشماندا وای��ک��رد ،ل��ەژێ��ر زەب���رو زۆرو پڕوپاگەندەو بااڵدەستی مارکسیستەکاندا، خ��ەڵ��ک ب��ەت��رس و ب��ی��م��ەوە ب��اس��ی ئ��ەو بیرمەندو ن��وس��ەران��ە ب��ک��ەن کەلیبراڵ بوون و جیاواز لەکۆمۆنیستەکان بیریان دەکردەوە. ئەمە وایکرد زۆرێکی زۆر بەچاوی گومانەوە لەکەسانی وەک (ڕیمۆن ئارۆن و مەسعود م��ح��ەم��ەد) ب��ڕوان��ن .ئ���ارۆن ل��ەئ��ەوروپ��او م��ەس��ع��ود م��ح��ەم��ەدی بەهەشتیش الی خۆمان. تۆمەتبارکردنی ئ��ارۆن بە بۆرژوازیەکی ک��اڵ��ف��ام و ب��ەک��رێ��گ��ی��راوی ()C.i.Aو تانەوتەشەردانیش لە مەسعود محەمەد ب����ەوەی ک���وڕە م��ەالی��ەو ب��ەگ��زادەی��ەک��ی نەخوێندەوارە و پەروەردەی حوجرەکانەو ک���وردی ن��ازان��ێ ،مشتێکە ل��ەخ��ەرواری ئەو ناوبانگ زڕان��دن و ئیرهابە فیکری و ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ی��ەی م��ارک��س��ی��س��ت��ەک��ان سەروەختێک دەبدەبانیان بوو ،بەگەڕیان خستبوو. (تلیاکی ڕۆشنبیران) بەرهەمێکی تیۆری گرنگی ب��ی��رم��ەن��دی گ����ەورەو وردبینی فەرەنسی ڕیمۆن ئ��ارۆن��ە .لە ناوەڕاستی شەستەکانی س��ەدەی ڕاب���ردودا لەپاریس چاپی دەکات .پاریسێک کەژان پۆڵ سارتەر وەک زمانحاڵی چ��ەپ و مارکسییەکانی ئەو قۆناغەی فەڕەنسا ،لەسەنگەردابوو بۆ هەموو ئ��ەوان��ەی بوێریان دەن��وان��دو جیاواز لەئایدیۆلۆژیای مارکسیزم بیریان دەکردەوە. پەالماردانی (وشەکان و شتەکان)ی میشێل فوکۆ 1966و (تلیاکی ڕۆشنبیران)ی ئارۆن، لەالیەن سارتەرەوە بەو زمانە زبرو توندە، نمونەیەکی زەق و ئاشکرای ئەو قۆناغەیە کە تەنها الیەنگرانی یەک ئایدیۆلۆژیای مافی فسەکردنیان هەبووە. ئ�����ەوەی ل���ەم ک��ت��ێ��ب��ەدا ڕی���م���ۆن ئ���ارۆن ب��ەدوای��دا دەچ��ێ��ت ،ئ��ەوەی��ە چ��ۆن چۆنی ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ای��ەک��ی وەک م��ارک��س��ی��زم توانیویەتی توێژێکی گەورە و گرانی وەک ڕۆشنبیران ،بەنج بکات و بە شەوارەیان بخات. لەکاتێکدا داینامۆی ئەو ئایدیۆلۆژیایە،
مێژووی نوسین و چاپبونی ئەم کتێبە کۆنە ،بەاڵم گرنگە .ئاخر کەی گرنگی و بایەخی هیچ کتێبێک ،پەیوەندی بەکۆنی ی��ان ت��ازەی��ی��ەوە ه��ەب��ووە .گ��ەر واب��وای��ە لەئێستادا ،نەدەبوو کەس باس لەنرخ و بەهای (ئەلیادە)ی هۆمیرۆس و (کۆماری) ئەفالتۆن و (کاتیگۆرییەکان)ی ئەرستۆ بکات. میلۆڤان دگ��ی��الس ک���وڕە جوتیارێکی یوگسالفییەو لەدایک ب��ووی ساڵی .1911 یەکێک ب���ووە ل��ەو گ��ەن��ج کۆمۆنیستە چاالک و بەدەستوبردانەی ،تا دوا پلەکانی دەسەاڵتدارێتی چووە .ساڵی 1953دەبێتە جێگری تیتۆ و ئەندامی ئەنجومەنی بااڵی بەرگری یوگسالفیای ئەوسا. ب��ەاڵم ل��ەب��ەرئ��ەوەی ساڵێک دوای ئەوە دەست دەکات بە ڕەخنەگرتن ،لەسەرانی حیزبی شیوعی یوگسالفی و گەندەڵی و لەڕێ الدان و قاچ و چۆچ و بەڵێن شکێنیان بۆ خەڵک و خوا ئاشکرادەکات ،دەکەونە گ��ی��ان��ی و ڕاپ��ێ��چ��ی ژورە تاریکەکانی زیندانی دەکەن و ساڵی ،1955بەسێ ساڵ حوکمی دەدەن .بەهۆی سوربونی لەسەر هەڵوێستە فیکرییەکانی ،ساڵی 1962 جارێکی تر بەنۆساڵ زیندانی مەحکومی دەکەن. کتێبی (چینیە نوێیەکە) بەرهەمی ئەو سااڵنەی نێو زیندانیەتی و دەیەوێت ئەوە بسەلمێنێ کەکۆمەڵگەی بێ چینایەتی ،چ درۆیەکی شاخدارەو لەپشت ئەو درۆیەوە شۆڕشگێڕە مارکسییەکان ،دوای دەست
ڕاگەیشتنیان بەدەسەاڵت ،چۆن دەکەونە تەکبیر و ڕازون���ی���ازی دروس��ت��ک��ردن��ی چینێکی نوێی دەوڵەمەندو پ��ارە دارو مشەخۆرو چۆن چۆنی ،خەڵک و خوایان بیردەچێتەوەو ل��ەب��ری دروستکردنی ب��ەه��ەش��ت ،دۆزەخ��ێ��ک ی��ان زیندانێکی گەورە دەخوڵقێنن. لەنەسکی یەکەمدا باس لە (بنەماکانی ت��ی��ۆری کۆمۆنیزم) دەک���ات و پێیوایە ک��ۆم��ۆن��ی��زم ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ای��ەک��ە ،پ��ڕە ل��ەن��اک��ۆک��ی و ئ���ەرک���ی ف����ری����ودان و لەخشتەبردنی مرۆڤەکانەو ئەو سستمی حوکمڕانیەشی دروستی دەکات ،بەئاسن و ئاگر نەبێت ناتوانێت بەردەوامبێت. لەنەسکی دووەم���دا ب��اس ل��ە (م��ۆراڵ��ی شۆڕش دەکات) و پێیوایە کۆمۆنیستەکان، ب���ەدت���ری���ن ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕن و ش��ۆڕش��ی ک��ۆم��ن��س��ت��ی��ش ،دزێ���وت���ری���ن ش��ۆڕش��ە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا (بۆ دڵنیابوون ل��ەو قسانەی میلۆڤان دگیالس بڕوانە س��ەردەم��ی ت��ی��رۆری گ���ەورەی ستالین، قۆناغی ش��ۆڕش��ی فەرهەنگی لەچینی ماوتسی تۆنگ و خەمیرە س��ورەک��ان و پۆڵ پۆت لەکەمبۆدیا و ...هتد) .هەروەها جەخت لەوەش دەکاتەوە کە حوکمڕانی کۆمۆنیزم ،تەنها بەکوشت و بڕو تیرۆری ڕەش پایەدار دەبێت .بڕوانە (چینی نوێ- ل 20بۆ ل .)52 کارێک کەشۆڕشی کۆمۆنستی دەیکات ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ە( :وێ���ران���ک���ردن���ی دام و دەزگ��اک��ان��ی دەوڵ����ەت ،ت��اروم��ارک��ردن��ی شۆڕشگێڕە ڕاس��ت��گ��ۆک��ان ،چەسپاندنی حوکمی دیکتاتۆری هەتا هەتایی ،کوشتنی فەردانیەت و هەناسەی ڕەخنەگرانە، درۆب���ەخ���ش���ی���ن���ەوە ،دی��م��اگ��ۆگ��ی��ەت، خۆڕازاندنەوە بەدروشمی بریقەداری بێ ناوەڕک). دواج����ار ئ����ەوەی م��ەب��ەس��ت��ی س��ەرەک��ی ئ����ەم ک��ت��ێ��ب��ەی م��ی��ل��ۆڤ��ان دگ��ی��الس��ە، جەختکردنەوەیە لەوەی کە کۆمۆنیزم نەک هەر چینایەتی ناهێڵێت ،بەڵکو شان بەشانی پایەماڵکردنی چینی ب��ۆرژوا، چینێکی ت��ازە دروس��ت دەک��ات ک��ە زۆر بەدترو دزێوترو خوێن مژترە ،لە چینی پێشوو. چ��ی��ن��ی ن���وێ کەچینێکی م��ش��ەخ��ۆرو چ��اوب��رس��ی��ەو ش��ێ��وازی ف��رت و فێڵ و لەخشتەبردن دەگرێتەبەر ،بەیەکێک لەهەرە ستەمکارترین و سەرکوتکەرترین چین لەمێژودا ئەژماردەکرێت .ئەوانەشی دەب��ن��ە پ��ای��ەو ک��ەرەس��ت��ەی ئ��ەو چینە تازەیە ،شۆڕشگێڕە جامبازو لێزانەکانن کە دەزانن چۆن چۆنی ،حیزب و شۆڕش و دەسەاڵت دەکەنە ئامرازێک بۆ لەقاڵبدانی کۆمەڵگە. ب��������ەب��������ڕوای ئ������ەوی������ش ئ��������ەوەی ڕێگەخۆشکەربووە بۆ هاتنەئارای ئەو چینە نوێیە (لینین) بووە ،نەک کەسێکی دیکە .بۆزانیاری زیاتر بڕوانە (هەمان سەرچاوەی پێشوو ل 69بۆ ل .)98 خ��وێ��ن��دن��ەوەی ئ��ەم کتێبە لەئێستادا ک��ەج��ی��ه��ان ی���ادی س��ەدس��اڵ��ەی ش��ۆڕش��ی ئۆکتۆبەر دەکاتەوە گرنگە ،بۆ حاڵی بوون لە مێژووی حەفتاساڵەی کۆمۆنیزم (-1917 ،)1989بەتایبەت کە کتێبەکە لەنوسینی یەکێک لەڕۆڵە دیارەکانی بزوتنەوەی کۆمۆنیستە لەجیهانداو ئ��اگ��اداری زۆر وردەکاری ئەو مێژووەیە. لەسەروەختی پرۆسەی پیرۆستریکاو گالسینۆستدا ،میکائیل گۆرباچۆڤ وتی: (یەکیەتی س��ۆڤ��ی��ەت وەک ئ���ەوەی من
دەیبینم ،واڵتێکی سروشتی و ئاسایی ن��ی��ی��ە ،ئ��وم��ێ��دەوارم ب��ت��وان��م بیکەمە واڵتێکی سروشتی). ڕەنگە لە ئان و ساتی خۆشیدا میلۆڤان دگیالس ،درکی بەوەکردبێ کە یوگسالفیا سروشتی و ئاسایی ڕەوت ناکات و بەرەو ئامانجێکی دیکە دەچێت ،بۆیە هەوڵیداوە بەر بەوەبگرێت ،بەاڵم بیرۆکراسیەتی حیزب و دەوڵەت لەوە قەبەتربووە ،ئەو ت��وان��ای دەستکاریکردنی هیچ شتێکی ه��ەب��ێ��ت ،ب��ۆی��ە لەکونجە تاریکەکانی زینداندا سەر دەنێتەوە. لەیەکیەتی سۆڤیەتیش ترۆتسکی هەستی ب��ەه��ەم��ان دۆخ ک���رد ،ب���ەاڵم ت���ازە کار لەکارترازابوو .ئەو وەختەی هاتە دەنگ، ش��ارب��ەدەرک��را .کە پڕکێشی زیاتریشی کرد ،بەدەمەتەورێک مێشکیان پژاند. ش��ۆڕش وای��ە بەخەونی دروستکردنی ب��ەه��ەش��ت دەس���ت پ��ێ��دەک��ات ،دوات���ر ماڵوێرانی دێنێ و بەدۆزەخ کۆتایی دێت. ()3 کۆمۆنیزم و قەسابخانەکانی -ئایا مارکس بێتاوانە؟-
مارکس و تۆتالیتاریزمی کۆمۆنستی، بابەتی کتێبێکی ت��وێ��ژەری فەرەنسی ئ���ەن���درێ س��ون��ی��ک��ە ،ب��ەن��اون��ی��ش��ان��ی (مانیفێست لە ڕوانگەی مێژوو)ەوە .ئەم کتێبە لەسەر وەختی باڵوبونەوەیەوە، مشتومڕێکی زۆری ن��اوەت��ەوە لەنێوان یاران و نەیارانیدا. لەنێوان ئەوانەی کارل مارکس بێبەری دەک��ەن لەتیۆریزەکردن بۆ تاوانەکانی (لینین و ستالین و ماوستی تۆنگ) و ئەوانەی وەک ئ��ەوان واب��وون ،لەگەڵ ئەوانەی لەو بڕوایەدان مارکسیزم هەر لەسەرچاوەکەیەوە لێڵەو نمونەش بەم کتێبە دێنینەوە کە بنەماکانی هزری مارکسی لەبەریەک هەڵدەوەشێنێ. ئەم هێرش و پەالمارەش ،لەالیەن کۆنە کۆمۆنستێکەوە ئەنجام دەدرێت ،چونکە ئەندرێ سونیک بۆخۆی جولەکەیەکی بەڕەگەز پۆڵەندیەو ئەندامی لیژنەی س��ەرپ��ەرش��ت��ی��ک��ردن��ی ف��ی��دراس��ی��ۆن��ی خ��وێ��ن��دک��اران��ی ک��ۆم��ۆن��ی��س��ت ب���ووەو لەبزوتنەوەی ئایاری 68هەڵسوڕاوبووە، ه��اوک��ات ل��ەت��ەم��ەن��ی مێردمنداڵیەوە ئ���ەن���دام ب����ووە ل��ەڕی��زەک��ان��ی پ��ارت��ی کۆمۆنیستی فەرەنسیدا. گومانی تێدانییە (لینین و ستالین و ماوستی ت��ۆن��گ) ،دەستیان لەکوشتنی دەی���ان ملیۆن لەهاواڵتیانی خۆیاندا ه�����ەب�����ووەو س��س��ت��م��ی ت��ۆت��ال��ی��ت��اری سەرکوتکەرانەیان لەچین و یەکیەتی
سۆڤیەت و ئەو واڵت��ە سۆسیالیستانەی لەبن دەستیاندابوون ،دامەزراندووە. ب��ەاڵم ئایا ئ��ەم سێ کوچکەیە (لینین، ستالین ،ماستی تۆنگ) ،بەوکارانەیان ناپاکییان لەهزری کارل مارکس کردووە، یاخود ڕەگوڕیشەی ئەو ماڵوێرانیانەی ب��ەس��ەر کەمپی کۆمۆنستیدا ه��ات ،لە دووتوێی ئەو کتێبەدا هەیە کە مارکس تیۆریزەی بۆ کۆمۆنیزم تێدا کردبوو؟ مەبەستمان لەوەش (مانیفێستە). ساڵی 1848خاوەنی کتێبی (سەرمایە)، لەگەڵ فردریک ئەنگلزدا ئەو بەرهەمە باڵودەکەنەوەو پێشبینی هەرەسهێنانی کۆمەڵگەی س��ەرم��ای��ەداری تێدادەکەن. ب����اس ل������ەوەش دەک������ەن ک���ە چ��ی��ن��ی ن��اوەن��د ئ��اوێ��ت��ەی چینی پڕۆلیتاریا دەب��ێ��ت ،ب��ۆ ب��ەگ��ژاچ��ون��ەوەی دوژم��ن��ی ه��اوب��ەش��ی ه���ەردووک���ی���ان کەچینی بۆرژوازیەتە .بەمەبەستی بەدیهێنانی دادی کۆمەاڵیەتی ،لە کۆمەڵگەیەکی کۆمۆنستیدا کە دیکتاتۆریەتی پڕۆلیتاریا تێیدا بااڵدەست دەبێت. پ��ێ��ش��ت��ر ه���ی���چ ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ار ی���اخ���ود م��ێ��ژوون��وس��ێ��ک( ،م��ان��ی��ف��ێ��س��ت)ی ب��ەو بوێریەوە تاوتوێ نەکردووە کەئەندرێ سونیک کردویەتی .سونیک بەگشتی لەناوەوەڕا (مانیفێست) تاوتوێ دەکات، بەمەبەستی خستنەڕوی هەڵوێستی ن��وس��ەرەک��ەی و تێڕوانینی ب��ۆ مێژوو بۆملمالنێی چینایەتی. ب���ەاڵم ل��ێ��رەدا ئ��ەن��درێ س��ون��ی��ک (ک��ە لەبەراییەکانی ه����ەزارەی سێیەمەوە پەیوەندی بە نیوکۆنزێرڤاتیڤەکانەوە ک����ردووە) ،بەبەڵگەوە ه��زری مارکسی لەبەریەک هەڵدەوەشێنێ و لەوەشدا پ��ش��ت ئ��ەس��ت��ورە ب��ەئ��ەزم��ون��ی خ��ۆی لەوتنەوەی فەلسەفەداو جەخت لەدوو خاڵی سەرەکی دەکاتەوە: ی��ەک��ەم/ئ��ای��ا ئ���ەوەی ل��ە (مانیفێست) دا دەرب���ارەی ڕۆڵ��ی پارتی کۆمۆنیست دەی��خ��وێ��ن��ی��ن��ەوە ،ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو حیزبی شیوعیەی لینین دروستی کرد ،دەگونجێت ی��ان ن��ا؟ مەبەستمان حیزب -دەوڵەتە کەبەناوی پڕۆلیتاریاوە ،دیکتاتۆریەتێکی سەرتاسەری پەیڕەوکرد .کەوابێ چاوگی خراپەکاری مارکسە یان لینین؟ دووەم /سەروەختێک مانیفێست وەاڵمی ئ��ەو تۆمەتانە دەدات���ەوە کە پێشبینی دەک���را ک��ۆم��ۆن��ی��زم ئ����ازادی تاکەکەس لەباربەرێت و کلتور پایەماڵ بکات ،ئاخۆ مارکس داهاتویەکی وای ڕەتکردۆتەوەو پێشوەختە خ��ۆی بە دوورگ��رت��ووە لەو مۆدێلەی کۆمۆنیزم لەدواڕۆژدا دەیبێت، یان بەپێچەوانەوە تۆمەتەکە دەداتە پاڵ بۆرژوازیەت و ئەوان تاوانباردەکات؟ پییر ڕیگۆلۆی بەڕێوەبەری پەیمانگای م��ێ��ژوی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ،ل��ەوت��ارێ��ک��ی��دا ل���ەڕۆژن���ام���ەی (ل��ۆف��ی��گ��ارۆ) دەڵ��ێ��ت: (ئەندرێ سونیک بەبەڵگەوە لەمانیفێستدا هەیەو هەموو پەرەگرافێکی مانیفێست ،پێشەکیەکە بۆ ئەو تاوانانەی لەداهاتوودا ڕوودەدەن. بۆنمونە مانیفێست داوا ل��ەم��ن��دااڵن ن��اک��ات الی دەوڵ���ەت ش��ک��ات ل��ەک��ەس و ک��اری��ان ب��ک��ەن و خ��ەب��ەری��ان لێبدەن، وەل��ێ دەڵ��ێ��ت :ب��اوک��ان و دای��ک��ان مافی ڕێنوێنی کردنی منداڵەکانیان نییەو ژی��ان��ی خ��ێ��زان��ی ن��ام��ێ��ن��ێ و م��ن��دااڵن دەب��ن��ە م��وڵ��ک��ی دەوڵ�����ەت و دەوڵ����ەت دەبێتە هەمووشتێکی ئ��ەوان .هاوکات مانیفێست ستایشی ترس و تۆقاندنی