Tchahagir Supplement No. 1 - Ջահակիր Յաւելուած Ա.

ՉՈՐՍ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔԻ ՀԵՏ

ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹ ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ Ա. ԳԱՀԻՐԷ 2016

ՉՈՐՍ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔԻ ՀԵՏ

ՋԱՀԱԿԻՐ ՇԱԲԱԹԱԹԵՐԹ ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ Ա. ԳԱՀԻՐԷ 2016

Ջահակիր շաբաթաթերթ Տնօրէն եւ խմբագիր` Մարտիրոս Պալաեան Խմբագրական խորհրդատու` Հայկ Աւագեան

Այս գրքոյկը հրատարակուած է սահմանափակ տպաքանակով։ Ան չէ նախատեսուած վաճառքի համար։ Անվճար կը տրամադրուի գրադարաններուն եւ նիւթով հետաքրքրուողներուն։ Ստանալու համար դիմել` tchahagir@journalist.com

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ Հրանդ Տինք` իր գաղափարներուն ընդմէջէն

Հայկ Աւագեան

5

Օշին Քէշիշեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ (Լոս Անճելըս, 2003)

15

Ֆրետերիք Միթերանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ (TV5, Սեպտեմբեր 2005)

22

Եկէք խօսինք ապրողներուն մասին. հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ (Իսթանպուլ, 2005)

Հարցազրոյցը վարեց Նուրիձա Մաթոսեան

27

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ (Բարի Լոյս հաղորդաշար, Լոս Անճելըս, 1 Նոյեմբեր 2006)

40

Հրանդ Տինք` իր գաղափարներուն ընդմէջէն

ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ` ԻՐ ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐՈՒՆ ԸՆԴՄԷՋԷՆ ՀԱՅԿ ԱՒԱԳԵԱՆ

Հրանդ Տինքի սպանութիւնը, սպանութեան տարելիցները, ինչպէս նաեւ սպանութեան հետ կապուած թատերականացուած դատավարութեան դէպքերը հայկական մամուլին մէջ շատ աւելի ուշադրութեան արժանացած են քան բուն ինքը Տինքին գաղափարները։ Իր գաղափարները` երբ ներկայացուած են, յաճախ հանդէս եկած են ուրիշ կողմի մը բերանով կամ գրիչով, որ ձգտած է զանոնք ենթարկել իր գաղափարախօսութեան։ Տինքի բուն խօսքը, բուն գիրը մնացած է Ակօսի մէջ։ Կարելի է պատճառաբանել` որ իր գրութիւնները թրքերէն լեզուով են։ Բայց կը կարծեմ, որ եթէ վերահրատարակութեան ցանկութիւն ծագէր, դժուար պիտի չըլլար թրքերէնէ հայերէն թարգմանողներ գտնել։ Մինչեւ սպանութիւնը, Տինք ներկայ բացական էր հայկական մամուլին մէջ։ Ներկայ էր իբրեւ հայկական ցեղասպանութեան խնդիրի պայքարող մը բնօրրանին` Թուրքիոյ մէջ, բացակայ էր այդ պայքարը իրականացնելու համար ընտրած ուղիով եւ որդեգրած գաղափարներով։ Սոյն հաւաքածոյին մէջ պիտի ներկայացնեմ 2003-2006-ին Տինքի հետ կատարուած չորս հարցազրոյց, ուր կարելի պիտի ըլլայ բացայայտել յստակ կարծիքներ արտայայտող ու խորապէս մտածուած քայլեր ձեռնարկող մտաւորական-գործիչի մը գաղափարներուն ամբողջականութիւնը։ Հրանդ Տինքի գաղափարային կորիզը կարելի է ուրուագծել հետեւեալ երեք կէտերուն մէջ.

1. Իրական ժողովրդավարութեան հաստատում Թուրքիոյ մէջ։ Տինք հայոց ցեղասպանութեան ընդունումը թրքական հասարակութեան մէջ սերտօրէն կը կապէր երկիրի ժողովրդավարութեան հետ։ Ինչքան ժամանակ որ ժողովրդավարութիւն չկայ եւ խօսքի ազատութիւնը բռնադատուած է օրէնքներով, կը դիւրանայ խեղաթիւրուած խօսքի ճանապարհը։ Իրական ժողովրդավարութիւն մը դուռ պիտի բանայ իրական երկխօսութեան ու տրամասութեան (discourse), իսկ

5

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ այդ տրամասութիւնը պիտի նպաստէ ճշմարտութեան բացայայտումին։ Իրական ժողովրդավարութեան մը պարագային կարելի պիտի ըլլայ թուրք հանրութեան ներկայացնել հայկական ցեղասպանութիւնը։ Բայց իրական ժողովրդավարութեան մը պարագային կառավարութիւններ պիտի տապալին, սուտեր պիտի լռեցուին, թապուներ պիտի բացուին։ Տինք համոզուած էր` որ ժողովրդավարութեան այս դժուար ճանապարհը կարելի է յաղթահարել բոլոր համայնքներուն ու ճնշուած տարրերուն համագործակցութեամբ` հայ, քիւրտ, ալեւի, քրիստոնեայ, իսլամ, եւ այլն, ուրեմն, ստեղծելով համակեցութեան ընդհանրական շերտաւորում մը։ Թուրքիոյ սահմաններէն դուրս ապրող բազմաթիւ հայեր եւս անընդհատ կը խօսին Թուրքիոյ մէջ ժողովրդավարութեան պակասին մասին։ Անոնք յաճախ ուժեղ բառապաշարներով կը քննադատեն ժողովրդավարութեան ոտնակոխումները այնտեղ։ Բայց անոնց եւ Տինքի միջեւ տարբերութիւնն այն է, որ առաջինները գործնականօրէն չեն մտահոգուած իրական ժողովրդավարութեան հաստատումով Թուրքիոյ մէջ, այլ թրքական կառավարութեան իւրաքանչիւր բռնաբարութիւն իրենց համար առիթ մըն է թէ՛ աւելցնելու ատելութիւնը թուրքին նկատմամբ եւ թէ՛ մանաւանդ վաստակելու հայրենասիրութեան միաւորներ, մինչդեռ Տինքը ժողովրդավարութեան համար գործնական պայքար կը մղէր ներսէն` գործնական արդիւնքներու հասնելով որոշ շերտերու հետ եւ գործնական թշնամութիւններ կազմելով ազգայնական-իշխանական շերտերուն հետ։ Այս առումով Տինք շատ բանով կը նմանի բոլորովին այլ ցամաքամասի եւ ժամանակաշրջանի մէջ, բոլորովին այլ պայմաններու մէջ, բոլորովին այլ հարթութեան վրայ պայքարած Մարթին Լութըր Քինկին։ Վերջինս ամերիկացի նեկրերու իրաւունքներուն համար մղած պայքարը շաղկապած էր ընդհանուր ամերիկացի մարդու ազատագրութեան հետ։ Օրինակ, աղքատութիւնը, որուն մասին ըսած է. «Այս ազգին սեփազրկուածը` աղքատը, ըլլայ ան ճերմակ թէ նեկրօ, կ’ապրի դաժանօրէն անիրաւ հասարակութեան մը մէջ։ Ան պէտք է յեղափոխութիւն կազմակերպէ այս անարդարութեան դէմ...։»1 Կամ պատերազմը. «Washington Post-ը հաշուարկեց` թէ իւրաքանչիւր թշնամի սպաննելու համար կը ծախսենք 332 հազար տոլլար։ Այն անվտանգութիւնը զոր կը խոստովանինք փնտռել օտար արկածախնդրութիւններու մէջ, պիտի կորսնցնենք մեր քայքայուող քաղաքներուն մէջ։ Վիեթնամի ռումբերը կը պայթին մեր տան մէջ, անոնք կը քանդեն յոյսերը եւ հնարաւորութիւնները պարկեշտ Ամերիկայի մը համար։»2 Կամ ընդհանրապէս մարդու կարեւորութիւնը. «[Մ]եզի պատկանող ընդարձակ աշխարհին կայունութիւնը պէտք է ներգրաւէ արժէքներու յեղափո-

6

Հրանդ Տինք` իր գաղափարներուն ընդմէջէն խութիւն մը` որ ընկերակցի աշխարհը կլանող գիտական եւ ազատութեան յեղափոխութիւններուն։ Մենք արագօրէն պէտք է սկսինք փոփոխութիւնը «իր»կողմնորոշուող հասարակութենէն դէպի «մարդ»-կողմնորոշուող հասարակութիւն։»3 Քինկ կը վայելէր լայն ժողովրդականութիւն եւ արմատական փոփոխութիւններուն համար մղած իր պայքարը կը սպառնար բուն ինքը համակարգը եւ անկէ օգտուող սակաւաթիւները։ Իր սպանութիւնը 1968-ին համակարգը անվնաս պահպանելու վճռականութիւն մըն էր, աւելի քան նեկրերուն իրաւունքներ շնորհելու մտավախութիւն մը։ Նոյնպէս, կը կարծեմ` որ Տինքի սպանութիւնը կու գար Թուրքիոյ իշխանութիւններուն մտավախութենէն իրական ժողովրդավարութեան յաղթանակին, որ կրնար տապալել իշխանական մենատիրութիւնները եւ վստահաբար հարուած հասցնել երկիրի մեծ ու փոքր գործերուն անընդհատ խառնուող թրքական բանակի տիրապետութեան։ 2. Տրամասացային (discursive) երկխօսութեան անհրաժեշտութիւնը Թուրքիոյ մէջ գտնուող մտաւորականութեան հետ։ Թուրքիոյ մտաւորականութիւնը, ինչպէս որեւէ մտաւորականութիւն, միասեռ տարր մը չէ։ Երկխօսութիւն աջակողմեան ազգայնական մտաւորականներու հետ, բնականաբար, անկարելի է եւ նոյնիսկ աւելորդ։ Անոնք այն զանգուածն են` որոնք ունին սահմանափակ, մարտավարական բառապաշար եւ կը ծառայեն իշխանութեան շահերուն։ Անոնք քանակապէս քիչ չեն եւ տիրական ձայն ունին ազդեցիկ շրջանակներու մէջ (եկէք չկարծենք որ ասիկա թրքական սովորութիւն մըն է, նման մտաւորականներ կը գտնուին ամէն տեղ, ներառեալ Հայաստանի եւ սփիւռքի մէջ, որոնք կեղծ ազգասիրութեան անունով հրաշալի կերպով կը ծառայեն իրենց մատակարարող վերնախաւերուն, ինչպէս նաեւ ճարտարօրէն առաջ կը տանին իրենց անձնական շահերը)։ Կայ մտաւորականութեան երկրորդ խումբ մը` որ պատրաստ է բանակցելու, զրուցելու եւ իմանալու այն ինչ որ կը բացակայի թրքական արդի պատումին մէջ, պատրաստակամութիւն ունենալով այդ բացական գոյութիւն դարձնել թրքական ինքնութեան բազմաշերտ հիւսուածքին մէջ։ Տինք անհրաժեշտ կը համարէր մտաւորականութեան այս շերտին հետ լուրջ յարաբերութիւններ մշակել։ Ան համոզուած էր նաեւ, որ այս խումբին մէջ կը գտնուին որոշ մտաւորականներ` որոնք ներքնապէս ընդունելով հանդերձ ցեղասպանութիւնը, կը վախնան թրքական կառավարութեան հակադարձէն, քանզի գիտենք` որ կառավարութիւնը կրնայ օրէնքի ուժով բանտարկել իրենց, եւ աւելի վտանգաւորը` եթէ Օրհան Բամուքի նման չունենան արտաքին յենարան, իշխանական

7

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ եւ ազգայնական լրատուամիջոցները կրնան վերջ դնել իր ասպարէզին։ Բայց միաժամանակ Տինք արտերկրեայ հայերուն կը դրուատէր չքաղաքականացնել այս մտաւորականները։ Մտաւորականներ` որոնք դժուարութիւններ կրելով պիտի խօսին ցեղասպանութեան մասին, առաւել ճնշումի տակ պիտի իյնան եթէ տեսնեն իրենց անձին քաղաքականացումը արտաքին աշխարհին մէջ։ Վերջապէս, կայ թուրք մտաւորականութեան յայտնի երրորդ խումբը, որ արդէն կարողութիւն ու կարելիութիւն ունեցած է բացայայտօրէն խօսիլ ցեղասպանութեան մասին։ Այս առումով եւս աւելորդ չէ զուգահեռական մը անցընել Տինքի եւ պաղեստինցի մտաւորական Էտուարտ Սայիտի հետ։ Մտաւորական-մտաւորականի հետ երկխօսութիւնը կը հանդիսանար Սայիտի գլխաւոր մտահոգութիւններէն մէկը։ Իբրեւ պաղեստինցի, ան կը պնդէր հրեայ չափաւոր, ոչ-սիոնիսթ մտաւորականներու հետ յարաբերակցութեան անհրաժեշտութիւնը` նոյն ինքը պաղեստինեան հարցի լուծումին համար։ Ան գրած է. «Միւս կողմէն, նոյնքան անմիտ կը թուի ամբողջական պաշարում պարտադրել ամէն իսրայէլական բանի դէմ (որ այժմ նորաձեւութիւն է զանազան արաբական յառաջդիմական շրջանակներու մէջ) եւ ձեւացնել թէ ասիկա է իրական առաքինի ազգայնական ուղին։ [...] Ինչպէս վերջերս հրատարակած յօդուածի մը մէջ ըսած էի, մենք անկարող ենք պայքարը շահիլ եթէ պարզապէս ցանկանանք որ բոլոր հրեաները մեկնին կամ եթէ փորձենք ամէն ինչ դարձնել իսլամական։ Մենք պէտք ունինք միւս կողմը գտնուող բոլոր անոնց` որոնք համախոհ են մեր պայքարին։»4 Ուրիշ առիթով մը, 1995-ին, Գահիրէի Ալ-Արապի լրագիրին մէջ, Ապտուլլահ ալ-Սիննաուիի հետ ունեցած հարցազրոյցին մէջ, Սայիտ կը շեշտէ հրեաներուն հետ հանդիպումներուն կարեւորութիւնը «իբրեւ տեսակ մը ճակատում, ուր իսրայէլցիները պարտադրուած կը զգան գործ ունենալու պատմութեան, ժողովուրդին եւ ժառանգած իրադարձութիւններուն հետ, զորս իրենց պետութիւնը եւ իրենց պաշտօնական քարոզչութիւնը գոյութենէ ջնջած է կամ միտումնաւոր կերպով խեղաթիւրած։ Այս է պատճառը, որ իսրայէլցիներուն հետ հանդիպումը կամ իրենց հետ հրապարակաւ յայտնուիլը մաս կը կազմէր բառերու եւ գաղափարներու պայքարին` ուղղուած ռազմական գրաւումի եւ զրկանքի սարսափներուն դէմ։ Բայց եւ այնպէս, բաւական վաղ (հաւանաբար Հարւըրտի առաջին հանդիպումին [1969-ին]), արդէն զանազանեցի երկու երկխօսութիւն, մէկը` պաշտօնական երկխօսութիւնը, որ դժբախտաբար կը հանդիսանար Պաղեստինի Ազատագրութեան Կազմակերպութեան [PLO] ղեկավարութեան գերագոյն ցանկութիւնն ու ձգտումը, միւսը` երկխօսութիւն Իսրայէլի մէջ գտնուող այն

8

Հրանդ Տինք` իր գաղափարներուն ընդմէջէն «իրական ընդդիմութեան» հետ, որ դէմ էր սիոնիսթական քաղաքականութեան։ Այս է պատճառը որ 1986-ին դադրեցայ այս հանդիպումներուն մասնակցելէ։ Թերեւս այստեղ պէտք է ամբողջապէս մեղադրեմ ՊԱԿ-ը` մերժած ըլլալու համար հաստատել որեւէ երկխօսութիւն ոչ-սիոնիսթ հրեաներուն հետ, ինչպէս իմ լաւ բարեկամ, հրեայ մտածող Նոամ Չոմսքիին, որուն քաղաքական սկզբունքները արգիլեցին իրեն գործարք կատարել իսրայէլական հիմնարկներուն հետ կամ ամերիկեան-հրէական կազմակերպութիւններուն հետ։»5 Փոխենք Սայիտի առարկաները, վայրը, անունները եւ պատմական պայմանները, կ’ունենանք նոյն Հրանդ Տինքի հիմնագաղափարը` տրամասութիւն հաստատել Թուրքիոյ մէջ գտնուող ոչ-ծայրայեղ, ոչ-ազգայնամոլ, մտածելու ցանկութիւն ունեցող անձերուն հետ։ 3. Ցեղասպանութեան ճանաչումը` հեռու դատարանական օրէնքներէն։ Օրէնքը ուժ մըն է, օրէնքին ուժով կը պարտադրես բայց չես համոզեր։ Օրէնքը կը գտնուի տրամասութեան միւս կողմը։ Ցեղասպանութիւնները օրէնքի վերածելու միտումները յաճախ չեն բաւարարած մտաւորականներուն եւ փիլիսոփաներուն։ Հրէական ցեղասպանութիւնը քրէականացնող ֆրանսական Կայսօ (Gayssot) օրէնքին դէմ արտայայտուած են շատեր` որոնք համարձակութիւն ունեցած են այս առումով իրենց կարծիքը յայտնել։ Կրնայ ըլլալ ամենէն կարեւոր կարծիքներէն մէկը հրեայ անարշիսթ փիլիսոփայ Նոամ Չոմսքիի կարծիքն է, երբ 2010-ին հրապարակած նամակի մը մէջ կը գրէ` թէ այս օրէնքը «անհամատեղելի է ազատ հասարակութեան մը այն հիմնական սկզբունքներուն հետ` որոնք կ’ընկալուէին Լուսաւորութենէն ի վեր։ [...] Եթէ Կայսօ օրէնքին արդարացումը «սարսափելի կարծիքներ»-ուն արգելումն է, կամ նախապաշարումի եւ ռասիզմի «մթնոլորտի մը վախէն ազատ ապրելու» իրաւունքին պաշտպանութիւնը, ապա յստակ պէտք է ըլլայ` որ եթէ նման օրէնքներ անաչառօրէն գործադրուին, անոնք պիտի քրէականացնեն հանրային տրամասութեան [discourse] ընդարձակ տարողութիւն մը, որ, որքան որ ան արհամարհելի ըլլայ, պէտք է անպայմանօրէն թոյլատրուի ազատ հասարակութեան մը մէջ, ինչպէս առանց հարցադրումներու տեղի կ’ունենայ այսօր։»6 Անշուշտ, Չոմսքիի այս կարծիքէն ետք ան ամբաստանուեցաւ իբրեւ հրէական ցեղասպանութեան հերքող մը, թէեւ նման միտքի նշոյլն անգամ չկար իր խօսքերուն մէջ։ Չոմսքիի համար հրէական ցեղասպանութիւնը այլեւս անցած է փաստագրելու, փաստագրութիւններու հերքումը հերքելու մակարդակը։ Ուրիշ խնդիր մըն ալ «քաղաքական ճշգրտութեան» (political correctness) հարցն է, որմէ կը խուսափին բնականութեան համակիրները։ Քննադատելով

9

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ 1915-ի սարսափելի իրադարձութիւնը արեւմուտքի ստեղծած քաղաքական ճշգրութեան մէջ տեղաւորելու փորձերը, այսօրուայ ամենաժողովրդական փիլիսոփաներէն մէկը` Սլավոյ Ժիժէք, ըսած է` թէ «մինչդեռ բան մը որ պէտք է ըլլայ մեզմէ մաս մը, ըսենք` «ինքնաբուխ սովորութիւններ», անոնք [իմա` արեւմուտքը] կը փորձեն ձեւակերպել կամ օրինականացնել զայն։»7 Այսպէս, Ժիժէք առաջ քաշած կ’ըլլայ ենթակայականութեան (ինքնաբուխ սովորութիւններ) հարցը` ուր ամէն բան, ամէն իր մաս մըն է մարդու փորձառութեան եւ մարդը ինքը մաս մըն է ուրիշներու փորձառութեան, եւ առարկայականութեան (ձեւակերպում եւ օրինականացում) միջեւ` ուր բանն ու իրը մարդէն անկախ տեղ մըն են, իրմէ հեռու, օտարացումի ենթակայ։ Հրանդ Տինք կը պնդէր` որ ցեղասպանութեան ճանաչումը պէտք է ընթանայ առաջին ուղիով։ Օրէնքներու առումով, Տինքին համախոհ կ’ընթանայ, բայց գաղափարական նոր շերտեր կը բանայ Մարք Նշանեանի փիլիսոփայութիւնը։ Այս տեսանկիւնէն, Նշանեանին առարկութիւնը կը կեդրոնանայ երկու միահիւսուած գաղափարներու վրայ, մէկը օրէնքի միջոցով աղէտի կամ ցեղասպանութեան` այդ անսահմանելի իրադարձութեան, վերածումն է սահմանելի դէպքի, միւսը աղէտի կամ ցեղասպանութեան պարտադրած սուգի արգելումն է, որուն արգելումը (սուգի արգելումին արգելումը) չի կրնար իրականանալ օրէնքի միջոցով, այլ ընդհակառակը, օրէնքը ընդունելով ու հաստատելով ոճիրը կրկնապատկած կ’ըլլայ զայն, իր հերթին նպաստելով սուգի արգելումին (փոխանակ արգիլելու սուգի արգելումը)։ Սկսելու համար, Նշանեան կը շեշտէ «անսահմանելի» բառին կարեւորութիւնը Ատանայի 1909-ի աղէտին նուիրուած Զապէլ Եսայեանի Աւերակներուն մէջ գիրքին մէջ. «Իր [իմա` Զապէլ Եսայեանի] մասին գրած յօդուածիս մէջ, որոշ ժամանակ տրամադրեցի անսահմանելի արտայայտութեան վրայ, որ կրկին ու կրկին կը յայտնուի Կիլիկիոյ մասին իր գիրքին մէջ։ Ան կ’ըսէ` թէ պատահածը անբացատրելի է։ Որ կը նշանակէ նաեւ` թէ ան անանուն է։ Բայց սահմանելիին մէջ կը գտնուի սահման բառը, որուն սովորական իմաստը «սահման»-ն է եւ նուազ սովորական իմաստը (գրաբարի մէջ) «օրէնք»-ն է։ Պատահածը կը գտնուի մարդկային գիտակցութեան, մարդկային երեւակայութեան սահմաններէն անդին։ Փորձեցի առաջարկել, որ պատահածը` Եսայեանին եւ հետեւաբար մեզի համար, կը գտնուէր սուգի մարդկային կարողութիւններէն անդին։ Ան կը գտնուի սուգի մարդկային օրէնքէն անդին։ Այս օրէնքը չի պատկանիր հասարակ օրէնքի բնագաւառին` քաղաքի, երկիրի օրէնքին։»8 Այս անսահմանելին` որ ամբողջ մարդկային փորձառութիւն մըն է, կ’ուզենք օրէնքի միջոցով դարձնել սահմանելի։

10

Հրանդ Տինք` իր գաղափարներուն ընդմէջէն Նշանեան մեծ կարեւորութիւն կու տայ սուգի արգելում գաղափարին. «Հաւաքական ոճիրը աւելի քան կը սպաննէ։ Արդէն, շատ յստակօրէն, նախքան ցեղասպանական բռնութիւնը որ մաքրագործեց Օսմանեան Կայսրութեան հայերը Առաջին Համաշխարհային Պատերազմին, հաւաքական ոճիրը զոհերու հաւաքական հոգեկանին վրայ պարտադրեց սուգի ընդհանրացուած արգելում մը։ Միայն այս հին արգելումը կրնայ բացատրել հայերու քաղաքական գործունէութեան կերպերն ու պատրանքները եւ, մասնաւորապէս, «ազգային ազատագրութեան» շարժումի մը զարգացումը, որ եղած է ազգային ինքնասպանութեան երկարատեւ շարժում մը։ Պիտի չկեդրոնանամ այս կէտին վրայ, այս հարցերը շատ ցաւոտ են։»9 Մարք Նշանեանի համար, Աւերակներուն մէջ գիրքը, «[գ]րուած Աղէտին [Catastrophe] հետ ամենասերտ մերձաւորութեամբ, վկայակոչելով խելագար փորձառութիւն մը, արդէն իր հիմքն ունենալով խելագարութեան փորձառութիւն մը` որ կը ներկայացնէ Աղէտին փորձառութիւնը, անիկա սուգի գիրք մըն է, գրուած ընդդէմ սուգի արգելումին։ Եւ եթէ անիկա արուեստ է, ապա արուեստը սուգ է, իսկ այս գաղափարը Արեւմուտքի մէջ չէ ճանչցուած Հէօլտէրլինէն ի վեր։»10 Ըստ Նշանեանին, Եսայեան իր յիշեալ գիրքին մէջ կարողացաւ դիմագրաւել սուգի արգելումը, որովհետեւ տակաւին հնարաւորութիւն մը կար գտնելու դատողութիւն մը (a sense), գաղափար մը` «անհրաժեշտ սուգի գոյացումին համար։»11 Այս գաղափարը զոհողութիւնն էր, կատարուածը զոհողութիւն մըն էր, էթնիքականութեան զոհողութիւն մը յանուն օսմանեան բազմաէթնիք հասարակութեան, որուն գոյութեան մասին 1911-ին տակաւին կարելի էր հաւատալ։ Բայց, կը հարցնէ Նշանեան, այս նոյն մօտեցումը կարելի՞ էր 1915-էն ետք եւս կիրառել։ Պատասխանը միանշանակօրէն ժխտական է։ 1915-էն ետք անկարելի էր արգիլել սուգի արգելումը։ Գրողները «1919-էն ետք պահեցին ամբողջական եւ յամառ լռութիւն մը, այս անգամ մատուցելով ոչ մէկ մեկնաբանութիւն, այլեւս չառաջարկելով որեւէ տեսակ առարկութիւն։»12 Եսայեան «այլեւս չունէր որեւէ (տեսական) հասողութիւն անչափագրելի իրադարձութեան համար։»13 Վերջապէս, Նշանեանի միտքը կրնայ աւելի յստակ դառնալ հետեւեալ քաղուածքին մէջ. «Անշուշտ, ամէն բան կարելի է ըսել մարդկային խօսքով, ամէն ինչ կարելի է հասկնալ, ներել, ընդունիլ, նոյնիսկ սիրել։ Միայն մէկ բան մը կը մնայ բոլոր խօսքերէն անդին, ամբողջականանալու [integrate] ամէն ուժէ անդին, ամէն մարդկային ըմբռնումէ անդին։ Այս բանը մահը չէ, ոճիրը կամ հրդեհուած

11

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ տուները չեն։ Անիկա բնաջնջումի կամքն է [will to extermination]։ Հետեւաբար, այն ինչ որ մարդոց կը մասնատէ [disintegrates] (քանզի վնասուածը այն մարդն է` որ ամենէն անմիջական, իրական եւ վայրագ ձեւով կ’ենթարկուի մասնատումի փորձառութեան) բնաջնջումը չէ իբրեւ այդպիսին, թէեւ մարդ ասիկա կը մոռնայ շատ արագ եւ շատ յաճախ (եւ մարդ կը փորձէ փաստել թէ բնաջնջումը իրականութեան մէջ տեղի ունեցած է, որ ան պատճառած է բազմաթիւ այսքան կամ այնքան մահեր, կարծես ասիկա ըլլար էական հարցը), այն ինչ որ կը մասնատէ տասնահազարներու կամ միլիոններու մահը չէ։ Ոչ, ան բնաջնջելու կամքն է, որովհետեւ ան չի կրնար ամբողջականացուիլ որեւէ հոգեբանական, բանական կամ ֆիզիքական բացատրութեան մէջ։ Այս պատճառով է որ իրադարձութեան պատմական եւ քաղաքական մեկնաբանութիւնները` թէեւ միշտ անհրաժեշտ են, շատ քիչ կշիռ կը կրեն։ Լաւագոյն պարագային անոնք բնաբանային [contextual] են։ Անոնք երբեք չեն կրնար առոգանել ամենախոր փորձառութիւնը` վնասուածին, յաւերժ-անսահմանելիին, տարբեր սերունդներու ընդմէջէն ոտնահարուածին փորձառութիւնները։ Յաւերժապէս եւ սերունդներ շարունակ մասնատում տեղի ունենալու համար կը բաւէ որ անձը կամ իր ծնողքը մէկ անգամ մը դառնայ բնաջնջումի կամքին թիրախը, կամք մը` որ երբեք իր դիմակը չ’իջեցներ երրորդ կողմի աչքին առջեւ եւ ուրեմն շատ աւելի ամբարտաւան է ու անպատկառ։ Զապէլ Եսայեանէն առաջ եւ նոյնիսկ ետքը, ոչ ոք ասիկա ըսած է այսքան յստակութեամբ եւ ճշգրտութեամբ։ Մասնատողը սուգի արգելումն է։ Երբ արդարութիւնը կը վերակրկնէ ոճիրը, ուրիշ բան ըրած չըլլար բացի այս արգելումը յայտարարելէ։»14 Ինչ որ անհրաժեշտ է, սուգի արգելումին արգելումն է։ Տէյվիտ Գազանճեան կը շարունակէ Նշանեանին միտքը, նշելով` որ Եսայեանի եւ Օշականի մօտ, Աղէտը «ոչ միայն սգալու օրէնքին կորուստն է, այլեւ սգալու օրէնքի կորուստին ժխտումը։»15 Գազանճեան կը շարունակէ. «Եսայեանի աշխատութեան տարեթիւէն ի վեր, մեզի համար սովորական դարձաւ թուրք պետութեան շարունակական հերքումը Աղէտին եւ հետեւաբար շարունակումը սուգի օրէնքի կորուստի հերքումին, շարունակումը անսահմանելիի հերքումին։ Եւ սակայն հայերուն եւ ուրիշներուն մօտ, «Ցեղասպանութեան» յիշատակութիւնն ինքնին կը դառնայ աղիտալի, որովհետեւ ան կը կրկնէ այդ հերքումը` յաւակնելով անուանել Իրադարձութիւնը, ինչպէս նաեւ հաշուարկել եւ համակարգել զայն դրական օրէնքի եւ դրականապաշտ պատմութեան մէջ։ Ասոր մէկ օրինակը, որուն մասին Անահիտ Քասապեան եւ ես գրած ենք, հայ դատ եզրի բարձրացումն է աչքառու դիրքի քսաներորդ դարու երկրորդ կէսին։ Խտացնելով Աղէտը հայ դատի մէջ, այն ինչ որ Եսայեան աշխատեցաւ սգալ իբրեւ անսահ-

12

Հրանդ Տինք` իր գաղափարներուն ընդմէջէն մանելի Իրադարձութիւն ձեւափոխուեցաւ «հարց»-ի մը` որ կրնայ ամբողջապէս ու վերջապէս հասկցուիլ իրաւական եզրերով։ Հայերը երեւան եկան իբրեւ հայցուորներ` որոնք արդիւնաւէտ կերպով հետապնդեցին ամբողջական ընդունելութիւն մը թուրք մեղադրեալներուն կողմէ կամ ամբաստանութեան վճիռ մը անոնց դէմ վաւերագրելի եւ իրաւականօրէն սահմանելի ոճիրի մը համար, յաջորդելով, անշուշտ, փոխհատուցումներու կոպիտ հաշուարկումներով։ Եսայեանի աղէտը` անսահմանելին, թաղուած էր դրական օրէնքի տրամասացային [discursive] կիրառութիւններուն մէջ։ Խիստ կարեւոր կը թուի յիշել նման վճիռի մը մասնայատուկ բնոյթը` ոչ թէ ճշմարտախօսութիւն մը ընդհանրապէս, այլ սահմանագծուած եւ սահմանափակող ճշմարտութեան հաշուարկում մը։ Նման վճիռի մը հետապնդումը կը հաստատէ իր անձնական արգելումը երբ կը մոռնայ իր անձնական վարուելագիտական եւ սահմանափակ բնոյթը եւ ինքզինքը կ’ընդհանրացնէ իբրեւ միակ հեղինակաւոր ու վաւերական յիշատակութիւնը Աղէտին [Catastrophe]։ Իբրեւ այդպիսին, այս հաշուարկումներն ու ծածկագրութիւնները [codifications] կը ջնջնեն այն ինչ որ անսահմանելի է, աներեւակայելի եւ անհասկնալի Իրադարձութեան մասին, «նոյն ինքը» Իրադարձութիւնը։ Աղէտին [Catastrophe] նման, անոնք եւս կ’արգիլեն [interdict]։»16 Հրանդ Տինք, Մարք Նշանեան, Տէյվիտ Գազանճեան, Լեւոն Զէքիեան (որուն մասին առիթ չեղաւ այստեղ խօսիլ), Սապանճը համալսարանի Հրանդ Տինքի Յիշատակի Աշխատաժողովներուն (Hrant Dink Memorial Workshop) մասնակիցները եւ շատ ուրիշներ կը հաւատան այս ուղղութեան։

13

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ

ԾԱՆՕԹԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ 1

Martin Luther King, Jr., ‘Nonviolence and Social Change’, The Trumpet of Conscience, foreword

by Coretta Scott King, new foreword by Marian Wright Edelman, Boston: Beacon Press, 2010, pp.

61-62։ 2 Martin Luther King, Jr., Where Do We Go from Here: Chaos or Community?, foreword by Coretta Scott King, Boston: Beacon Press, 1986, pp. 91-92։ 3 Անդ, էջ 196։ 4 Edward W Said, ‘Israel-Palestine: A Third Way’, Le Monde diplomatique, English Edition, September 1998, https://mondediplo.com/1998/09/04said։ 5 Edward W. Said, Peace and Its Discontents: Essays on Palestine in the Middle East Peace Process, New York: Vintage Books, 1996, pp. 179-180։ 6 The Full Statement from Noam Chomsky to the Release of Vincent and the Repeal of Law Gayssot, https://csvr.wordpress.com/2010/09/24/the-full-statement-from-noam-chomsky-to-therelease-of-vincent-and-the-repeal-of-law-gayssot/։ 7 ‘Slavoj Žižek in Istanbul’, Lacan Dot Com, www.lacan.com/thesymptom/?page_id=1989։ 8 David Kazanjian and Marc Nichanian, ‘Between Genocide and Catastrophe’, Loss: The Politics of Mourning, edited by David L. Eng and David Kazanjian, University of California Press, 2003, p. 126։ 9 Marc Nichanian, ‘Catastrophic Mourning’, Loss: The Politics of Mourning, edited by David L. Eng and David Kazanjian, University of California Press, 2003, ‘Catastrophic Mourning’, p. 100։ 10 Անդ, էջ 101։ 11 Անդ, էջ 105։ 12 Անդ, էջ 107։ 13 Անդ, էջ 107։ 14 Անդ, էջ 115-116։ 15 David Kazanjian and Marc Nichanian, նշ. յօդ.ը, էջ 129։ 16 Անդ, էջ 130։

14

Օշին Քէշիշեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ

ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆԻ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔԻ ՀԵՏ (Լոս Անճելըս, 2003)

Օգտուելով Հրանդ Տինքի Լոս Անճելըս այցելութենէն, 2003-ին Օշին Քէշիշեան իր հետ կը տեսագրէ հարցազրոյց մը, որ այսօր կարելի է գտնել YouTube-ի մէջ։ Ստորեւ իմ գրառումովս կը ներկայացնեմ այս հարցազրոյցին երկրորդ մասը։ Ամբողջութեամբ պահպանած եմ խօսակցական լեզուն։ Հ.Ա.

ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Բարեւ ձեզ յարգելի դիտողներ։ Իմ անունս Օշին Քէշիշեան է։ Ինչպէս գիտէք, մենք մեր նախորդ հարցազրոյցը ունեցանք Հրանդ Տինքի հետ` Ակօս թերթի խմբագիր, թուրքերէն լեզուով հայութեան մասին լրագիր կը հրատարակէ Պոլսոյ մէջ եւ շատ կարեւոր դեր կը կատարէ։ Ուրեմն այսօր, երկրորդ հարցազրոյցին մէջ, մենք պիտի խօսինք քիչ մը տարբեր, քիչ մը, քաղաքական հարցերու մասին կամ ըսենք թուրքական-հայկական փոխյարաբերութիւններուն մասին որովհետեւ Թուրքիոյ մէջ որոշ տեղաշարժեր կան։ Վերջերս Թուրքիոյ հեռատեսիլի վրայ, հեռուստացոյցի վրայ եթէ կ’ուզէք, թրքական-հայկական հարցերու մասին մէկ-երկու ժամուայ հարցազրոյցներ եղան եւ որոշ տեղաշարժեր կան։ Ուրեմն այս կապակցութեամբ կ’ուզենք ուղիղ աղբիւրէն, ուղիղ վայրէն եկող լուրջ մտաւորական եւ մտահոգ ազգային հայութեան ապագայով Հրանդ Տինքի հետ շարունակենք մեր խօսակցութիւնը այսօր տարբեր բնոյթ տալով։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ինչու չէ։ ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Գիտէք որ վերջերս կարդացինք որ Անգարայի համալսարանին մէջ եթէ չեմ սխալիր, կամ Իսթանպուլի, հայագիտական

15

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ ամպիոն մը ուսուցմանց։

ստեղծուեցաւ

արդէն

կամ

պիտի

ստեղծուի՞,

հայկական

ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ըսեմ բայց մենք ատիկա լուրջի չառինք։ Երբ ատիկա պիտի սկսէր Անգարայի մէջ իմացանք որ հայկական, ըսենք, ամպիոն մը, հայկական գրականութեան մասին աւելի ճիշդ, ոչ թէ պատմութեան մասին, ամպիոն մը պիտի ստեղծեն ըսելով։ Մենք այն ատեն մեր թերթին մէջ գրեցինք որ հայկական գործ մը առանց հայերու չըլլար եւ ատիկա լուրջ ալ չըլլար ըսելով եւ խնդրեցինք որ ատիկա գոնէ Թուրքիոյ մէջ ապրած հայ փոքրամասնութեան հետ եւ ինչու չէ Հայաստանի համալսարաններուն հետ միասին շփման մէջ մտնելով մէջտեղ հանեն, եւ ասկէ աւելի շատ ալ հայ փոքրամասնութիւնը օգտուի որովհետեւ մենք պէտք ունինք այսպիսի ամպիոնի մը, նամանաւանդ Պոլիսի մէջ, որպէսզի մեր երիտասարդները կարենանք ղրկել հոն, որ ուսուցիչ հասնի անկէ, գրական մարդ հասնի, մտաւորական հասնի, իրենց պատմութիւնը գիտնան, այսպիսի անձերու պէտք ունինք։ Բայց ատ Անգարայի մէջինը աւելի ըսեմ ձեզի ինչ էր։ Գիտէք, երբ 1990-ին Սովետական Միութիւնը, ասկէ 12 տարի առաջ, երբ տարտղնեցաւ, Թուրքիա բացուիլ սկսաւ ատ նոր Կովկասի երկիրները եւ ըսենք որ նոր թուրք երկիրներուն եւ անոնց լեզուներուն համար մէկ առ մէկ ամպիոններ բացուեցաւ համալսարաններու մէջ, սա մէկը անոր շարունակութիւնն էր, այսինքն իրենց համար մարդ հասցնել, հայերէն գիտցող մարդ հասցնել ապագայի համար եւ այլն։ ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Գիտեմ որ Հայաստանի Պետական Համալսարանի տնօրէնը, նախագահը` Ռադիկ Մարտիրոսեանը... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Եկան, յարաբերութիւններ ստեղծեցին միասին աշխատելու համար եւ այլն, քայլեր ալ առին։ Բայց այդ քայլերը միայն համալսարաններու մէջ առնելով շատ լաւ չընթանար կոր որովհետեւ պետութիւնները պէտք է քայլ յարմարցնեն այսպիսի բաներու համար։ Պետութիւններու միջեւ եղածը արդէն գիտէք որ տակաւին այսպէս ոեւէ dialogue մը չկայ իրարու միջեւ եւ համալսարաններու մէջ եղած այս dialogue-ն ալ, այո, կայ կրնանք ըսել բայց որքանով կայ։ ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Հիմա, օրինակ, երէկ հետաքրքրական լուր մը կար Հայաստանի նախագահական ընտրութեան վերաբերեալ։ Թուրքիոյ նախագահը, հակառակ որ Թուրքիա-Հայաստան յարաբերութիւն չունին պաշտօնական, Թուրքիոյ նախագահը պարոն Քոչարեանին ընտրութիւնը շնորհաւորած էր։

16

Օշին Քէշիշեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Լաւ, աղուոր զարգացում մըն է, ես ձեզմէ կը լսեմ ասիկա։ Բայց նախագահ Սեզէրը այս ուղղութեամբ բաւական բան ըրաւ այսինքն, աւելի ըսենք քաղաքավարական մօտեցումներ ունի։ Բայց ասիկա լաւ լուր է, բարի լուր է, բարի լուր է այսինքն, լաւ է։ ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Ընդհանուր առմամբ Թուրքիոյ քաղաքական strategy-ն, ոչ թէ ամէն բան հայութեան հետ կապ ունեցող, ընդհանրապէս Թուրքիոյ քաղաքական վիճակը որոշ փոփոխութիւններու, բարելաւման ըսենք, ժողովրդավարական սկզբունք մեզի համար բարելաւում կը նշանակէ, ոեւէ փոփոխութիւն կա՞յ վերջին 10-15 տարիներուն։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Նայեցէք։ Թուրքիոյ ներքին քաղաքականութեան եթէ նայիք, կեանքին եթէ նայիք, այսօր կարելի չէ անշուշտ պնդել թէ Թուրքիա հարիւր տոկոսով ժողովրդավարական երկիր մըն է, կարելի չէ։ Բայց եթէ անտեսենք կամ աչքի առջեւէն մէկդի դնենք սա զարգացումները որ կ’ապրին... ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Ան ալ ճիշդ չէ... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ան ալ երբեք ճիշդ չէ, այսօր հասարակ ժողովուրդին մէջ ըսեմ ձեզի, շատ կարեւոր է ասիկա, ամենէն կարեւորը աս է` հասարակ ժողովուրդին մէջ սկսած է, ըսենք, ժողովրդավարական քննարկում մը, պրպտում մը, փափաք մը, եւ կ’ուզեն ալ եւրոպացիի պէս ըլլալ, արեւմուտքի պէս ըլլալ, այդ մշակոյթին հասնիլ։ Այս փափաքը կը տեսնեմ։ Ինչու չէ, պետութեան մէջ ալ զանազան նոր կանոններ, այո, քիչ մը ըսենք որ ասիկա Եւրոպայի Միութեան մտնալու համար ըսենք որ ստիպուած են բաներ մը ընելու եւ այլն, այո։ Մէկը ստիպուած կը փափաքի, կ’ընէ բաներ մը, տակէն հասարակ ժողովուրդը իր ներսէն կ’ուզէ ասիկա, իր տինամիքներով կ’ուզէ ասիկա։ Ուրեմն յառաջացում մը կայ։ Զոր օրինակ այսօր, այո, սա ըսենք, 10 տարի առաջ ցեղասպանութեան հարցի մասին Թուրքիոյ մէջ կարելի չէր որ մէկը, ըսենք, Թուրքիոյ պետական թէզերուն դիմացը ոեւէ գիրք մը հրատարակէ, տող մը իսկ գրէ, խօսք մը ընէ, կարելի չէր ասոնք։ Բայց հիմա այսօր կան, մտաւորականներ կան որ ասոր մասին հայէ մը աւելի բաց կը խօսին, գրողներ կան որ բաց կը խօսին, կան հրատարակիչներ որ Վահագն Տատրեանի գիրքը թրքերէնի թարգմանեցին` Génocide-ը, հրատարակեցին, Իվ Թերնոնի թապուի գիրքը թարգմանեցին։ Այո, այս գիրքերը ըսենք որ նորէն դատարան գացին, նորէն ադ հրատարակիչը բանտարկուեցաւ, եւ այլն, բայց ի վերջոյ, ի վերջոյ, կամաց-կամաց անպարտ

17

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ արձակուեցաւ եւ այլն։ Հիմա այսօր նորէն կայ այս ուղղութեամբ մեծ հալածանք, նամանաւանդ այս հարցին նկատմամբ կայ, բայց ձեւով մը ալ վարժութիւն ալ կայ, վարժութիւն ալ կայ այսօր, եւ կը տեսնան որ արդէն խօսելով բան չենք կորսնցներ։ Ասիկա պետութիւնն ալ սկսաւ տեսնալ։ Եւ ես ուղղակի ըսեմ ձեզի` որ այս ընթացքը պէտք է այսպէս երթայ եւ աւելի արագանայ։ Մենք ասոր համար կ’աշխատինք արդէն Թուրքիոյ մէջ։ ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Եւ ի դէպ վերջերս բարեկամի մը տունը վիտէօ մը տեսանք որ Թուրքիոյ մէջ, ուրեմն, հեռուստացոյցով ցեղասպանութեան վրայ ասանկ խմբային թուրք պատմաբաններու եւ հայ, ըսենք, ղեկավարներու կամ մասնագէտներու միջեւ վիճաբանական ասուլիսի պէս, միտքերու փոխանակում կար։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Միտքերու փոխանակում կայ բայց սա ալ ըսեմ որ անմիջապէս պէտք չէ ընդունիլ` որ ա՜ Թուրքիոյ մէջ ըսել որ ամէն ինչ ազատ է։ Զոր օրինակ ցեղասպանութիւն բառը չես կրնար գործածել, այդքան դիւրին բան չէ, եւ եթէ մէկը գործածէ որ ասիկա ցեղասպանութիւն է շատ դիւրին չի կրնար ազատիլ որովհետեւ իր դատական բանը, համակարգը ունի։ Բայց ասիկա ալ սկսաւ փոխուիլ, կամաց-կամաց սկսաւ փոխուիլ որովհետեւ «եթէ է` ընդունինք» ըսողներ, գրողներ ելան... ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Թուրք գրողներ... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Թուրք գրողներ ելան։ Հիմա ուրիշ բան մը ըրինք բայց մենք։ Զոր օրինակ մենք հայերս ինչ ըրինք, նամանաւանդ մեր Ակօսը ինչ ըրաւ, այս ուղղութեամբ ինչեր գրեց, այս հարցին մասին ինչեր գրեց։ Մենք ըսինք որ երբ, ըսենք, Ֆրանսայի մէջ, Ամերիկայի մէջ սենաթօներու մէջ, փարլամէնթօներուն մէջ բաներ կ’ելլան այսպէս ցեղասպանութեան ճանաչման համար, ըսենք որ քայլեր կ’առնուին եւ այլն, եւ Թուրքիոյ մէջ մեծ փոթորիկներ կը պոռթկան, այդ ժամանակներուն մենք գրեցինք որ, սա ըսի. այս հարցը պէտք է խօսուի, բայց այս հարցը նախ եւ առաջ պէտք է Թուրքիոյ մէջ եւ թուրքերու եւ հայերու միջեւ պէտք է խօսիլ, Թուրքիոյ եւ Հայաստանի միջեւ պէտք է խօսուի, թուրք պատմաբաններու եւ հայ պատմաբաններու միջեւ պէտք է խօսուի։ Ֆրանսացիները կամ ամերիկացիները անցեալի իրականութիւնները այսօր չսորվեցան, նոր չսորվեցան, անոնք անցեալին մէջ արդէն գիտէին բոլոր իրականութիւնը, բայց իրենց գործին ինչպէս politique-ին մէջ, սա մեր հարցը, սա մեր դժբախտութիւնը ըսենք,

18

Օշին Քէշիշեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ սա հարցը գործածեցին իբր դրամագլուխ եւ տակաւին ալ կը գործածեն։ Ուրեմն իբրեւ հայ, ես ասիկա գրած եմ եւ հիմա ալ իբրեւ հայ հոս բացէ ի բաց կ’ըսեմ` ես գիտեմ իմ պատմութիւնս, եւ չեմ մոռնար, երբեք ալ չեմ մոռնար, բայց չեմ ալ թողուր որ ատիկա ուրիշներու կողմէ, այսպէս ըսենք, միջազգային փոլիթիքայի մէջ դրամագլուխ ըլլալով, ճաշ ըլլալով սեղանին վրայ գործածուի, ատոր չեմ հանդուրժեր, թող իմ դատս դատաստան, եթէ ուզէ Աստուծոյ թող մնայ, բայց ատ մարդիկը ալ չգործածեն ատիկա։ Այսպէս կը խորհիմ, եւ ասոնք ալ կը գրեմ ես Թուրքիոյ մէջ, հիմա հոս դուրս ելած եմ ձեզի քաջութիւն ունիմ տէ չեմ ըսեր, ես Թուրքիոյ մէջ ալ ասոնք կը գրեմ։ Ուրեմն, ես շատ կարեւորութիւն կու տամ Թուրքիոյ եւ Հայաստանի dialogue-ին, շատ կարեւորութիւն կու տամ, ասոր համար մեր թերթը գրեթէ միսիոն ստանձնած է եւ ասոր համար միշտ կը գրենք, միշտ կը գրենք, եւ պիտի գրենք, եւ պիտի գրենք, որովհետեւ սա երկու երկիրները Աստուած այնպէս ուզեց դրացի ըրաւ իրարու, ասկէ փախուստ չկայ, եթէ դրացի ես ստիպուած ես... ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Դրացիին հետ պիտի խօսիս։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Պիտի խօսիս եւ պիտի ջանաս որ ոչ թէ միայն դուն պիտի զիջանիս, բաներ մը պիտի տաս, դիմացինն ալ փոխադարձ զիջումներով, քովքովի պիտի գան եւ թէ՛ անցեալի մէջ եղածները պիտի խօսին, թէ՛ ապագան ինչպէս պիտի մշակեն։ Ատիկա պիտի խօսին, ուրիշ ճար չկայ։ ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Օրինակի համար Հայաստանի պարագային, անշուշտ, այնքան լաւ եւ տրամաբանական պիտի ըլլար Թուրքիոյ սահմանի բացուիլը գոնէ շոգեկառքի, գնացքի ճանապարհը որպէսզի ապրանքներ փոխադրուին Թուրքիոյ վրայով, որ աւելի շուտ կը հասնի, ըսենք, եւրոպական աղբիւրներ, զգալի, մեծ փոփոխութիւն կը մտցնէ։ Բայց ընդհանրապէս Թուրքիոյ ղեկավարութեան եւ թուրք ժողովուրդի մէջ փոքրամասնութիւններուն նկատմամբ տեղաշարժեր կա՞ն, կը տեսնէ՞ք բարելաւումներ... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Նայեցէք, նայեցէք։ Խոստովանինք որ Թուրքիան փոքրամասնութիւններու դիմաց մինչեւ այսօր, անցեալին, հանրապետութեան շրջանին, այդքան ալ իր տետրակը մաքուր չէ։ Շատ մեծ սխալներ գործեցին, ես ձեզի քիչ առաջ ըսի` 300 հազար հայ կար 1923-ին Անատոլուի մէջ, եթէ արդէն լաւ յարաբերութիւններ մշակէր այդ թիւը այսօր կը շատնար, մէկ միլիոնը անցած կ’ըլլար։ Սա մեր պոլսահայերը որ սփիւռքի մէջ, Աւստրալիոյ մէջ գացի տեսայ,

19

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ հոս տեսայ, Գանատայի մէջ տեսայ, այսքան չէին ցրուեր։ Ինչո՞ւ պիտի գային հոս, ինչո՞ւ իրենց երկիրը պիտի թողէին պիտի գային։ Այո, սխալներ, մեծ սխալներ գործեց` ունեւորութեան տուրքը, 6-7 Սեպտեմբերը, ըսենք որ զանազան, զանազան հարցեր եղան, ճնշումներ եղան, եւ այսօրուայ վիճակին եթէ կը նայիս, կը տեսնես որ քիչ մը հասկցած են ալ որ պէտք չէ սխալ ընել, ատիկա կը տեսնան։ Կրնայ ասիկա անցողակի շրջան ալ ըլլալ կամ աղօթենք որ շարունակական ըլլայ, մշտապէս այսպէս վարուին, մեզի նոր իրաւունքներ, նոր չըսենք բայց, այն իրաւունքները մեր ձեռքէն որ անցեալին առած են վերադարձուցին, կալուած ունենալու մեր եկեղեցիներուն [համար]։ Բայց սա ալ լաւ նայեցէք, հիմա սա պատկերը որ ես ձեզի կը ցոլացնեմ Թուրքիոյ համար, այդքան ալ ըսենք net պատկեր մը չէ, յստակ պատկեր մը չէ, աս պատկերը ունի իր flou կողմերը, սեւ եւ ճերմակ կողմերը ունի։ Ուրեմն Թուրքիան լուրջ կերպով իր բոլոր զանգուածներով, ասիկա կ’ըլլայ պետական համակարգային զանգուածներ, զինուորական, ըսենք համալսարանական, մտաւորական, ակաթեմական, հասարակ ժողովուրդի մէջ, mռdias-ի մէջ, մամուլի մէջ, գրեթէ երկուքի բաժնուած ենք ալ։ Մէյ մը յառաջադէմները` իրենց երեսը արեւմուտք դարձուցածները, իսկ միւսը` «ոչ, մենք ասանկ մնալ կը սիրենք»... ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Այո, պահպանողականները։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Պահպանողականները, բայց այդ պահպանողականութեան մէջ կայ նոյն ատեն, ըսենք որ, ազգայնամոլութիւն, ազգայնապաշտութիւն, ուրիշին դէմ չընդունիլ որ ատիկա իր երկիրին մէջ իրեն հետ հաւասար ապրի, ամէն ինչ ասանկ։ Հիմա սա երկու զանգուածի, ըսենք որ, պատկերը պէտք է լաւ տեսնել։ Ուրեմն մէկը բարի գործեր կը տեսնէ, ըսենք որ, փոքրամասնութեան կու տայ կարգ մը իրաւունքներ, բայց միւսը կը ջանայ անոր դէմ բան մը ընել, ճիշդ հակառակը կ’ընէ։ Ասիկա կ’ըսեմ սա բանի համար` մի զարմանաք, որովհետեւ սա վերջերս տեսանք որ կանոն ելաւ փարլամենթոյի մէջ` որ համայնքային մարմինները ալ պիտի կարենա՞ն կալուած ունենալ։ Ասի իրաւունք էր մեզի վերադարձուցին (տակաւին մեր ձեռքէն առած կալուածները մեզի չվերադարձուցին որ ան ալ պիտի պահանջենք եւ պիտի առնենք, ան ալ ըսեմ, ատի ուրիշ խնդիր), բայց անդին ալ կը տեսնանք որ հիմա մեր դպրեվանք վարժարանի համար, զոր օրինակ, անոր կալուածը ձեռքէն առնելու համար դատ բացին, ատ կանոնէն վերջը։ Հիմա ասիկա լաւ հասկցէք, սա դատը բացողները հիմա կառավարութիւնը այս իրաւունքը մեզի տուաւ, սա դատը բացողը կառավարութիւնը չէ, գիտես, bureaucratie-ին մէջ յատակներ են եղած, ըսենք որ պանշտօնեայի մը

20

Օշին Քէշիշեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ փաստաբանութիւն է, եւ այլն է, եւ այլն է։ Հիմա լաւ հասկնալ պէտք է։ Մէկը կ’ուզէ իրաւունք տալ, մէկը չ’ուզեր։ Սա պայքարը արդէն ժողովրդավարական ընթացքին պայքարն է Թուրքիոյ մէջ, ասիկա միայն հայու հանդէպ, փոքրամասնութեան հանդէպ պայքար ալ չէ, Կիպրոսի հարցը, Եւրոպայի մուտքի հարցը, ըսենք ազատութիւնը, մտքի ազատութիւնը, խօսքի ազատութիւնը, ամէն ինչ ասոր մէջը կրնաք դնել։ Ուրեմն, պատկերը լաւ կարդալու ենք, եթէ Թուրքիոյ պատկերը սխալ կարդանք, սխալ կը վարուինք։ ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Ճիշդ է, ճիշդ է։ Շատ շնորհակալութիւն Հրանդ։ Քեզի ուժ եւ քաջութիւն, քաջութիւն չըսենք, կարողութիւն եւ լայնամտութեանդ համար մենք մեծապէս... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ես շատ շնորհակալ եմ որ այս առիթը ինծի ընծայեցիք որ կարենամ... ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Մենք պէտք է իրարմէ տեղեակ ըլլանք... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Անշուշտ, անշուշտ։ ՕՇԻՆ ՔԷՇԻՇԵԱՆ - Շատ պարզ է եւ ուղիղ աղբիւրէն ջուրը խմելը աւելի լաւ կ’ըլլայ բնականաբար, տարբեր տեսակէտներ կան։ Շատ շնորհակալութիւն ամենայն դէպս։ Յարգելի բարեկամներ, կը խորհիմ շատ շահեկան, իսկապէս շահեկան եւ լուսաբանող, իմաստ ունեցող այս հարցազրոյցը մենք ունեցանք պարոն Հրանդ Տինքի հետ որ կը հրատարակէ Ակօս թերթը, թուրքերէնով հայութեան մասին։ Նաեւ ինքը ունի ուրիշ գործեր ալ, գրատուն ունի, եւ անկախ կերպով ինքը միայն թերթով չ’ապրիր, իր անձնական գործերն ալ ունի, բայց համայնքի մեր այսօր շատ կարեւոր դէմքերէն մէկն է եւ իրեն առողջութիւն կը մաղթենք եւ կը յուսանք դուք բաւական տեղեկութիւն քաղեցիք ճիշդ կողմնորոշուելու համար։

21

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ

ՖՐԵՏԵՐԻՔ ՄԻԹԵՐԱՆԻ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔԻ ՀԵՏ (TV5, Սեպտեմբեր 2005)

2005 Սեպտեմբերին, ֆրանսական TV5 հեռատեսիլի կայանը 24 ժամուայ հաղորդում մը կը ներկայացնէ Իսթանպուլի մասին` 24H à Istanbul խորագիրով։ Այնտեղ կը ցուցադրուի 15 վայրկեան տեւող նախապէս տեսագրուած հարցազրոյց մը Հրանդ Տինքի հետ։ Զրուցավարն էր Ֆրետերիք Միթերան։ Միթերանի հարցումները ֆրանսերէն էին իսկ Տինքի պատասխանները թրքերէն` տողատակի ֆրանսերէն թարգմանութեամբ։ Ստորեւ իմ թարգմանութեամբս կը ներկայացնեմ հարցազրոյցը ամբողջութեամբ։ Թարգմանութեան համար հիմնուեցայ տողատակի ֆրանսերէն տարբերակին վրայ։ Հ.Ա.

ՖՐԵՏԵՐԻՔ ՄԻԹԵՐԱՆ - Այժմ մենք կը գտնուինք Իսթանպուլի թրքերէնհայերէն լրագիր Ակօսի տնօրէն եւ խմբագրապետ Հրանդ Տինքի գրասենեակը։ Ուրեմն, Հրանդ Տինք, առաջին հարցումը զոր կ’ուզէի հարցնել այն է, թէ երբ կը խօսինք հայկական ողբերգութեան մասին` այն ինչ պատահած է 1915-1916-ին եւ յաջորդող տարիներուն, արդեօք ցեղասպանութի՞ւն է թէ կոտորած, քանզի բառերը շատ կարեւորութիւն ունին։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Հայու մը այսպիսի հարցում տալ կը նշանակէ իրեն դնել ընտրութեան պարտադրանքի առջեւ։ Չեմ կարծեր որ ասիկա լաւ քայլ մըն է, քանի որ նոյն ինքը իրադարձութիւնը աւելի կարեւոր է քան այս իրադարձութիւնը սահմանելու համար գործածուող բառը։ Ի՞նչ կը ներկայացնէ այս իրադարձութիւնը հայկական աշխարհին համար։ Բոլոր հայերը զայն կ’ապրին իրենց հոգիներուն մէջ։ Ան դրոշմուած է իրենց յիշողութեան մէջ։ Ան ներքնականացուած է ժողովուրդի մը, հասարակութեան մը կողմէ` որ հազարաւոր

22

Ֆրետերիք Միթերանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ տարիներ ապրած է այս հողերուն վրայ։ Ինչ որ ալ ըլլայ պատճառը... Անկախ հանգամանքներէն, այս ժողովուրդին, այս հասարակութեան կապը այս հողերուն հետ կը խզուի։ Նոյնպէս կը խզուի կապը իր սեփական մշակոյթին, իր սեփական պատմութեան հետ։ Այս ժողովուրդը չկարողացաւ գոյատեւել իր միջավայրին մէջ եւ այլեւս չ’ապրիր այնտեղ։ Ան ցրուած է, բաժնուած եւ շատ բան կորսնցուցած։ Ի՞նչ անուանել ասիկա` կոտորա՞ծ թէ ցեղասպանութիւն։ Ասիկա այն նիւթը չէ որուն համար հայերը պէտք է պայքարին։ Միշտ ըսած եմ` այս կամ այն բառին ընտրութիւնը բան մը չի փոխեր մեր ապրած փորձառութենէն։ ՖՐԵՏԵՐԻՔ ՄԻԹԵՐԱՆ - Ուրեմն ինչո՞ւ Թրքական Հանրապետութիւնը կը մերժէ ճշմարտապէս ընդունիլ պատահածը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ասիկա ամենամեծ խնդիրն է։ Եթէ իսկապէս կարելի ըլլայ այս հարցումին պատասխանել, պէտք պիտի չըլլար զայն հարցնել։ Ինչո՞ւ չենք կրնար զայն պատասխանել։ Թրքական Հանրապետութիւնը կազմուեցաւ` իր հիմքը ունենալով հայկական հարցը։ Իր հիմքը հեղեղուած էր հայկական հարցով։ Ասոր մասին չէր խօսուեր։ Այս նիւթը մնաց արգիլուած։ Դժբախտաբար, մինչեւ այսօր ոչ ոք թրքական հասարակութեան այս իրադարձութիւնը պատմած է ճիշդ եւ յստակ կերպով։ Որոշ մասեր եւ որոշ մանրամասնութիւններ թաքցուած են։ Այն ինչ հաղորդած են յաճախ եղած է սխալ։ Նոյն ինքը թրքական ազգային ինքնութեան կազմաւորումին մէջ այս սխալական պատմութիւնը նշանակալի դեր կը խաղայ։ Ընդունիլ այս իրադարձութեան պատումին սխալականութեան գաղափարը, կը նշանակէ կասկածի ենթարկել նոյն ինքը ձեր ինքնութիւնը։ Կը նշանակէ ուրանալ սեփական ինքնութիւնը։ Այո, խոր անհանգստութիւն մըն է ասիկա։ Պէտք է ըլլալ խոհեմ, վարժուիլ ժամանակի ընթացքին սերտել եւ ըմբռնել անցեալը եւ փորձել աստիճանաբար վերասերտել զայն։ Անհրաժեշտ է անցումի շրջան մը։ Վերաշարադրել պատմութիւնը` հերքելով տարբերակ մը եւ ընդունելով ուրիշ մը, պիտի ըլլայ աղիտալի։ Անիկա ճիշդ պիտի չըլլայ։ Ես այսպէս կ’ըսեմ. անոնք որոնք դուրսը գտնուելով կ’ուզեն զայն ճանաչելի դարձնել եւ անոնք որոնք Թուրքիոյ մէջ կը շարունակեն ուրանալ, երկուքն ալ շատ վատութիւն կը պատճառեն Թուրքիոյ բնակչութեան։ Իրականութեան մէջ, այս պահուն, Թուրքիոյ բնակչութիւնը պատրաստ չէ ո՛չ զայն ընդունելու եւ ո՛չ ալ զայն ուրանալու։ Ընդհակառակը, ան կ’անցնի փորձի փուլ մը։ Ան պէտք ունի այս ժամանակաշրջանին, պէտք ունի հասկնալ, պէտք ունի սորվիլ, գիտնալ։ Անարդար է մտածել` թէ ժողովուրդը գիտնալով իրականու-

23

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ թիւնը կ’ուրանայ զայն։ Իմ կարծիքովս, ասիկա անարդար է։ Ժողովուրդը տակաւին իրականութիւնը չի գիտեր։ Ուստի ժամանակը եկած է իրականութիւնը բացայայտելու եւ գիտնալու ինչ որ իրապէս պատահած է։ ՖՐԵՏԵՐԻՔ ՄԻԹԵՐԱՆ - Ձեր գրասենեակին մէջ կը գտնուի Աթաթուրքի լուսանկարը` այստեղ եւ այնտեղ։ Ինչո՞ւ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Եթէ կը նկատէք, ես ընտրած եմ մտաւորական Աթաթուրքի լուսանկարը, այսինքն` երբ կը գրէ, կը նկարէ կամ կը կարդայ։ Ասիկա իրեն ներկայացնող իմ նախասիրած նկարներէն մէկն է։ Ես միշտ լաւ գնահատած եմ իր անհատականութեան այս կողմը։ Զայն դրած եմ որովհետեւ այդպէս փափաքած եմ։ Ոչ ոք չէ պարտադրած այդպէս ընել։ ՖՐԵՏԵՐԻՔ ՄԻԹԵՐԱՆ - Պատմութեան ընթացքին եւրոպացիներուն վերաբերմունքը հայերուն նկատմամբ եղած է հակասական։ Անոնք տեղեակ եղած են 1914-ի պատերազմէն առաջ հայ համայնքին սպառնացող վտանգներուն մասին, սակայն այն տպաւորութիւնը կը թողու որ անոնք ոչինչ ըրած են։ Արդե՞օք անոնք հայկական ողբերգութիւնը օգտագործեցին իրենց շահերուն համար` ապակայունացնելու համար Թուրքիան եւ ապա վերականգնելու... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ամենեւին այդպէս է։ Ես միշտ ուզած եմ ասիկա ըսել հայերուն։ Ես կը ճանչնամ հոգին հայ ժողովուրդին` որուն մաս կը կազմեմ։ Իրականութեան մէջ, հայ աշխարհը դէմ է ոչ միայն Թուրքիոյ` քանի որ ան կ’ուրանայ իրադարձութիւնները, այլեւ ամբողջ աշխարհին` քանի որ վերջինս չէ վարուած բարոյական եւ բարոյագիտական եղանակով։ Մասնաւորաբար Եւրոպան։ Ոչ պակաս նաեւ Ամերիկան։ Պատմականօրէն, անցեալին եւրոպացիները հրահըրած են այս հողերուն ապրող երկու ժողովուրդներուն միջեւ պրկումներ։ Անոնք քանդած են գոյութիւն ունեցող յարաբերութիւնները։ Մինչեւ այսօր անոնք երբեք չեն ընդունած իրենց պատասխանատուութիւնը։ Անցեալին այս երկու ժողովուրդները ներդաշնակօրէն ապրած են միասին։ Արեւմուտքցիները պատասխանատու են այս իրավիճակի անկումին։ Այսուհանդերձ անոնք երբեք չեն ընդունած զայն։ Անոնք շատ խօսած են որպէսզի առաջ տանին միայն իրենց քաղաքական շահերը։ Դժբախտաբար, հայկական հարցը միջազգային քաղաքականութեան մէջ միշտ եղած է «ճաշամուտք» (մեզզէ) մը։ Դարձած է կերակուրի պնակ մը։ Ամէն մարդ իր պնակը առաւ եւ զբաղուեցաւ իր կերակուրով։ Ոչ ոք հետաքրքրուեցաւ հայկական հարցով, ոչ ոք փորձեց զայն պատմել

24

Ֆրետերիք Միթերանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ ճշգրտութեամբ։ Մեր վերջերս ապրած փորձառութիւնը տարբեր չէր բնաւ։ Ֆրանսական ծերակոյտին եւ ապա գերմանական խորհրդարանին ճանաչումը, ինչպէս նաեւ Մերքէլի արձագանքը, իրականութեան մէջ կապ չունին հայկական հարցին հետ։ Անոնք չեն մտահոգուած հայերուն ենթարկուած անարդարութիւններով եւ ոչ մէկ կերպ կը հատուցանեն զանոնք։ Արեւմուտքցիները իրենց կարգաւորելու հաշիւները ունին Թուրքիոյ հետ։ Դժբախտաբար, անոնք հայկական հարցը կը շահագործեն իբրեւ միջազգային քաղաքականութեան գործիք։ Հայկական աշխարհը պէտք չէ զայն թոյլատրէ։ Իրականութեան մէջ, իւրաքանչիւր անգամ որ հայոց ապրած ողբերգութիւնը կ’օգտագործուի իբրեւ միջազգային քաղաքականութեան գործիք, կը կարծեմ թէ նորէն կը սպաննեն այս ժողովուրդը։ Հայերը պէտք չէ զայն թոյլատրեն։ Բոլոր թուրքերուն եւ եւրոպացիներուն համար խիղճի պարտականութիւն մըն է ճանչնալ իրենց բարոյական ու պատմական պատասխանատուութիւնը։ Անիկա մարդկային պարտականութիւն մըն է։ Մենք պէտք է իրենց թողունք պատասխանատու ըլլալ իրենց խիղճին առջեւ։ Ասիկա լաւագոյն լուծումն է մեզի համար։ Մենք, հայերս, ոչ ոքի պէտք է թոյլատրենք շահագործել մեր պատմութիւնը։ Եթէ պէտք ըլլայ, մենք պատրաստ ենք մեր ցաւերը տանիլ յաւիտենապէս։ Եթէ մարդիկ կ’ուզեն օգնել մեզի, թող օգնեն։ Բայց կը խնդրեմ, առանց մեզի օգտագործելու իբրեւ քաղաքականութեան գործիք։ ՖՐԵՏԵՐԻՔ ՄԻԹԵՐԱՆ - Դուք մինա՞կ էք արդեօք, թէ ձեզի նման մտածող բազմաթիւ անձեր եւս կը գտնուին։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Չեմ գիտեր։ Իմ գաղափարներս վստահաբար քիչ մը ռոմանթիք են բայց ես մարդկային էակ մըն եմ` իմ նախնիներուս ժառանգորդը։ Ես միշտ կ’ապրիմ իրենց ողբերգութեան իրականութեան մէջ։ Իրենց ապրած ողբերգութիւնը կը զգամ իմ վրաս։ Բայց չեմ փափաքիր որ որեւէ մէկուն իրաւունք տրուի այս ցաւը շահագործել իբրեւ գործիք։ Դժբախտաբար, մարդիկ այս է որ կ’ընեն։ Պէտք չէ թոյլատրել։ Պէտք է եւրոպացիներուն եւ թուրքերուն թողուլ արձագանքել իրենց խիղճով։ Իմ կարծիքով ասիկա իրենց խնդիրն է։ Մեզի` հայերուս համար, ամէն բան յստակ է։ Մենք ոչ ոքի հետ կը վիճաբանինք մեր պատմութեան մասին։ Ոչ ոք թող փորձէ մեզի պատմել մեր պատմութիւնը։ Իւրաքանչիւր հայ ինքնին փաստ մըն է։ Նոյնիսկ փաստի պէտք չկայ։ Մենք ամբողջ աշխարհով ցիրուցան եղած ենք։ Մենք մեր արմատներէն եւ մեր ընտանիքներէն բաժնուած ենք։ Մենք այլեւս կապ չունինք անոնց հետ։ Մենք փաստի պէտք չունինք։ Մենք պէտք չունինք բառերու։ Ի դիմաց այս մարդկային կեղծա-

25

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ ւորութեան, մենք պէտք չունինք դատական սահմանումներու։ Կը խորհիմ որ մենք պէտք է սորվինք մնալ առանձին։ Կը փափաքիմ որ բոլոր հայերը այսպէս մտածեն։ ՖՐԵՏԵՐԻՔ ՄԻԹԵՐԱՆ - Վերջին հարցումս։ Ինչպէ՞ս է հայ համայնքին կացութիւնը այսօր Թուրքիոյ մէջ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ահաւասիկ ինչ կ’ուզեմ ըսել. Թուրքիոյ մէջ ապրիլը միշտ դժուար եղած է, ոչ միայն հայերուն համար, այլ բոլոր ժողովուրդներուն, բոլոր համայնքներուն, իւրաքանչիւր անձի համար։ Ինչպէս քիչ առաջ ըսի, սկիզբէն ի վեր, հանրապետութեան հիմքերուն մէջ եղած է թէ՛ լաւը եւ թէ՛ վատը։ Ժողովուրդի մը համար դիւրին չէ փոխուիլ։ Կան դժուարութիւններ։ Ալեւիները դժուարութիւններ կ’ապրին, իսլամները դժուարութիւններ կ’ապրին, փոքրամասնութիւնները դժուարութիւններ կ’ապրին, երբեմն քուրտերը դժուարութիւններ կ’ապրին, եւ անշուշտ հայերը դժուարութիւններ ապրած են ու կ’ապրին։ Մասնաւորապէս հանրապետութեան պատմութեան մէջ։ Մենք ապրած ենք փշոտ պահեր։ 1942-ի եւ 1955-ի տուրքերը ունեցուածքին վրայ, Սեպտեմբեր 6-7-ի իրադարձութիւնները։ Յետոյ գիտենք, որ Թուրքիոյ մէջ այս վերջին 30 տարիներուն «հայ» բառը երբեք չէ գործածուած դրական իմաստով։ Ապրեցանք ԱՍԱԼԱ-ի ժամանակաշրջանը, Ղարաբաղի պատերազմի խնդիրը։ Ըսած են թէ հայերը խառնուած են քրտական հարցին մէջ, այն ժամանակ` երբ քրտական հարցը նոյնիսկ գոյութիւն չունէր։ Մեզի նոյնիսկ անուանած են «խառնածին հայեր»։ Այս մթնոլորտին եւ մտածելակերպին մէջ ապրեցանք` որքան որ կարելի է հայ ապրիլ։ Բայց վերջապէս, պէտք է շեշտել` որ Թուրքիոյ ժողովրդավարացումին զուգահեռ, մեր խնդիրները աստիճանաբար կը լուծուին եւ կը նուազին։ Մենք կրնանք ուրիշներուն չափ օգտուիլ ժողովրդավարութենէն։ Արդէն այսպէս պէտք է ըլլայ։ Երկիրի մը համար ոչ մէկ իմաստ ունի յայտարարել թէ այս կամ այն ժողովուրդը աւելի լաւ է քան միւսը։ Ցաւերը, դժուարութիւնները, ուրախութիւնները պէտք է բոլորս միասին բաժնենք այս երկիրին մէջ։ Ասոր համար է որ պէտք է պայքարինք։ Ահա ինչու կ’ուզենք միանալ Եւրոմիութեան։ Ահա ինչու ժողովրդավարութեան կը ձգտինք։ Ոչ միայն հայերուն համար, այլ բոլորիս համար։ Մենք կը պահանջենք եւ կ’ակնկալենք գեղեցիկ բաներ։ ՖՐԵՏԵՐԻՔ ՄԻԹԵՐԱՆ - Շատ շնորհակալութիւն պարոն Տինք։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Շնորհակալութիւնը իմս է։

26

Եկէք խօսինք ապրողներուն մասին

ԵԿԷՔ ԽՕՍԻՆՔ ԱՊՐՈՂՆԵՐՈՒՆ ՄԱՍԻՆ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔԻ ՀԵՏ (Իսթանպուլ, 2005) Հարցազրոյցը վարեց ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ

Երեք տարի առաջ [2005-ին], հայ գրող Նուրիձա Մաթոսեան սկսաւ նկարահանել զրոյցներու շարք մը Հրանդ Տինքի հետ։ Անոնք մաս կը կազմէին ընթացքի մէջ եղող աշխատանքի մը զոր նոյնիսկ չէ սկսած խմբագրել։ Տինքի անսպասելի եւ ցնցող սպանութենէն ետք, այս հարցազրոյցները դարձան հետաքրքրական եւ գրաւիչ կտակ մը։ Եբր [2007] Փետրուար 28-ին, Լոնտոնի մէջ, Տինքի յիշատակին համար հաւաքուած հասարակութեան մը առջեւ Մաթոսեան ցուցադրեց այս հարցազրոյցներէն հատուածներ, անոնք բացայայտեցին մարդկային, երգիծասէր, արի անհատ մը եւ իր հեռացումը դարձուցին շատ աւելի կսկծալի։ Ստորեւ հրատարակուող հատուածները մաս կը կազմեն 2005 Հոկտեմբերի զրոյցին, որ նկարահանուած է Ակօս լրագիրի գրասենեակին մէջ Իսթանպուլի մէջ։ Տակաւին վերջերս Տինք դատապարտուած էր տխրահռչակ Յօդուած 301-ով «թրքականութիւնը անարգած ըլլալուն համար», հիմնուած իր յօդուածներէն մէկուն մէջ գտնուող բայց բնաբանէն դուրս հանուած ու սխալ մեկնաբանուած բառերու վրայ, որոնք կը յորդորէին սփիւռքին հրաժարիլ թուրքերուն նկատմամբ իրենց ունեցած ատելութենէն։ Իր վեցամսեայ դատապարտութիւնը կը կախակայուի եւ ան կը ստանայ բազմաթիւ մահուան սպառնալիքներ։ Տակաւին իր դէմ առկախուած կը մնային երկու ուրիշ մեղադրանքներ, որոնց դատավարութեան ընթացքին իրեն արգիլուած էր խօսիլ կամ գրել այս հարցին մասին։ Հետեւեալ փոխանակումները շատ բան կը բացատրեն թէ ինչն էր իրեն դրդողը եւ ինչ կը յուսար իրականացնել։ Անիկա նաեւ մտերիմ զրոյց մըն է երկու ընկերներու միջեւ։ [Index on Censorship-ի խմբագրութիւն, 2007]

27

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ինչպէ՞ս առաջին անգամ ներգրաւուեցար քաղաքականութեան մէջ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - (Խնդուք) Դպրոցին մէջ ուսուցիչները ծեծելով։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ինչո՞ւ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Իրենք կը ծեծէին մեզի։ Մենք ազդուած էինք դուրսը կատարւածներէն։ 1968-ի իրադարձութիւնները սկսած էին։ Ձախ թեւի շարժումը։ Ուսանողները աշխուժացան համալսարանին մէջ։ Համայնավարութիւն։ Իբրեւ ուսանող, ես մտայ ձախ թեւի բոլոր գործունէութիւններուն մէջ, անօրէն խումբերու մէջ։ Նոյն ժամանակ ամուսնացայ եւ այդ ամուսնութիւնը ձեւով մը փրկեց ինծի աւելի խոր մխրճուելէ քաղաքականութեան մէջ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Երբ այդ ժամանակ կը գտնուէիր բանտին մէջ (պիտի չհարցնեմ պատճառը), զբաղուեցա՞ր արդեօք հայկական հարցով։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ոչ։ Չզբաղուեցայ։ Հայկական հարցն էր որ ինձմով զբաղուեցաւ։ 1980-ին ստանձնեցի Թուզլա մանկական ճամբարին տնօրինութիւնը, երբ մեր տեսուչը` Հրանդ Կիւզէլեան, ձերբակալուեցաւ եւ բանտարկուեցաւ հայկական ազգայնականութիւն դասաւանդած ըլլալուն համար։ Ասիկա մեր դպրոցի ամառնային ճամբարն էր։ Մենք` երեխաներս, մեր ձեռքով էինք կառուցած զայն։ Մեծ ջանք գործադրեցի Կուզէլեանին ազատելու բանտէն։ Երբ բանտարկուած էր, կնոջս հետ վարեցինք ճամբարը։ Մենք գրաւեցինք իշխանութիւններուն ուշադրութիւնը։ Ես թիրախ մը դարձայ։ Բայց մենք պետութեան աչքին դարձանք կասկածեալներ։ Տեղի ունեցան հետաքննութիւններ։ Ռազմական կառավարական իշխանութիւններուն այս խաչաձեւ քննութիւնները շատ դաժան էին, շատ դաժան։ Այլեւս մի յիշեցներ անոնց մասին։ Շատ ցաւ կրեցինք։ Աւելորդ է գրել ասոր մասին։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Աւելո՞րդ։ Հապա ինչի՞ մասին կ’ուզես գրեմ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Չեմ ուզեր որ ասոր մասին գրես։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Բայց քեզի պէս անձ մը չէր կրնար յանկարծակի այս կէտին հասած ըլլալ առանց ընթացքի։

28

Եկէք խօսինք ապրողներուն մասին ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այո, ճիշդ ես։ Ուրեմն ես մտայ ձախ թեւի քաղաքականութեան մէջ։ Հրանդ Տինք իր փորձառութիւնը ձեռք բերաւ համայնավարութեան մէջ եւ շարունակեց հայկական ինքնութեան պաշտպանութեամբ։ Իր ժողովուրդի պաշտպանութեամբ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Չե՞ս փափաքիր արդեօք ուրիշ բան ըսել։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ոչ, ես մարդ չեմ սպաննած։ Ձեռքերս մաքուր են։ Ես երբեք տագնապներէ զերծ չեմ եղած։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Արդեօք կը զգա՞ս անարդարութեան զգացում մը։ Ասիկա՞ է արդեօք քեզի մղողը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Անկասկած։ Ամէն անգամ որ անարդարութիւն մը կը կատարուէր, անմիջապէս ոտքի կը կանգնէի։ Կը պոռայի։ Աշխատեցայ իբրեւ երեխաներու ճամբարի վերահսկիչ։ Ապա փորձեցի ուսանիլ եւ դրամ վաստակիլ բնակարաններ ներկելով, լուսանկարչութեամբ, ապա գիրքի առեւտուր, տպագրատուն։ Մինչեւ այսօր եղբօրս հետ կը պահենք տպագրատունը։ Ապա տասը տարի առաջ սկսանք տպագրել Ակօսը։

ԻՆՉՈ՞Ւ ԱԿՕՍ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Հայ հայմայնքը քաղաքական չէր։ Լուրջ հարցեր կային։ Մենք պէտք ունէինք թրքալեզու լրագիրի մը։ Ինչո՞ւ։ Պէտք էր ինքզինքնիս պաշտպանէինք։ Մենք այնքան վատ պատկեր ունէինք։ Անարդարացի զրպարտութիւններ կային հայերուն դէմ, մեզի մեղադրելով իբրեւ մեղսակիցներ Լիբանանի մէջ հիմնուած ահաբեկչական խումբին` ԱՍԱԼԱ-ին, որուն հետ ոչ մէկ առնչութիւն ունէինք։ Փորձեցին մեզի ներգրաւել քրտական շարժումին մէջ։ Կառավարութեան նախարար մը նոյնիսկ յայտարարեց թէ քուրտ առաջնորդ Էօճալան հայ մըն էր։ Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմը կար։ Մէկը միւսին ետեւէն զրպարտութիւններ եւ ամբաստանութիւններ բարդեցին մեզի։ «Հայ»-ը դարձաւ հայհոյանք։ Մենք չէինք կրնար հանդուրժել այս բոլորը։ Պէտք էր դուրս գայինք եւ մարդոց բացատրէինք` «Ոչ, հայերը ձեր մտածած մարդիկը չեն։ Քրտական հարցը քրտական է եւ դուք կ’ուզէք զայն կցել մեզի, հակառակ որ ան ոչ մէկ կապ ունի մեզի հետ։» Մենք կառավարութեան հետ ուրիշ խնդիրներ եւս ունէինք, որոնք հայերուն կեանքը շատ դժուար կը դարձնէին։ Փոքրամասնութեան հարցեր։ Ընդհանուր

29

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ առմամբ յայտնի չէին անոնք։ Կառավարութիւնը մեր ունեցուածքը կը բռնագրաւէր, հողերը մեր ձեռքէն կ’առնէր, դպրոցները դժուարութիւններ ունէին։ Պէտք էր որ ասիկա յայտնի դարձնէինք մարդոց։ Պէտք էր իրազեկուած ըլլային անոնք։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Թո՞ւրք թէ հայ հասարակութիւնը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Հայերուն համար` որոնք հայերէն չեն խօսիր եւ չեն կարդար, թուրքերուն համար` որոնք կ’ուզեն իրազեկ ըլլալ։ Բոլորին համար։ Բոլորին։ Բոլորին։

ԴՈՒՐՍ ԳԱԼ ԿԵԹՈՅԷՆ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Կեթոյի նման գաղտնապահ ապրիլը նոյնիսկ չփրկեց մեզի մաշուելէ եւ տկարանալէ, քանակապէս նուազելէ, մեր երիտասարդութիւնը կորսնցնելէ, գաղթելէ։ Ըսինք` «Պահուըտելու փոխարէն, եկէ՛ք ապրինք բաց կերպով։ Եկէ՛ք ինքզինքնիս իշխանութիւններուն ներկայացնենք մեր սեփական ինքնութեամբ եւ սկսինք պայքարիլ։» ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ատկէ առաջ միշտ զգո՞յշ եղած էիր։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Համայնքը միշտ զգոյշ եղած էր։ Ակօսն էր որ առաջին անգամ իր ձայնը բարձրացուց։ Նայէ՛ շուրջդ։ Երբեւէ լսա՞ծ ես հայկական ձայն մը երկիրին մէջ։ Դժուարութիւններու տակ, անոնք պարզապէս կը ձգէին երկիրը։ Մենք չձգեցինք։ Մենք ըսինք` «Պիտի բանանք մեր դուռները, պիտի բարձրացնենք մեր ձայները։ Մենք բացայայտ կերպով պիտի գրենք եւ խօսինք։» ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Երբ կ’ըսես «մենք», արդե՞օք խումբ մը կը ներկայացնէիք։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ոչ, շատ չէինք, խումբ մը չէինք։ Ընդամէնը քանի մը մարդ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Այս էր գաղափարը` բանալ պատուհաններ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այո, պատուհանները բանալու համար։ Ինքզինքնիս պաշտպանելու, մեր իրաւունքները, մեր պատմութիւնը, եւ մեր ներկայ իրաւունքներն

30

Եկէք խօսինք ապրողներուն մասին ու մեր ապագայ իրաւունքները։ Հայ խօսնակներուն թիւը համայնքին մէջ պակսած է։ Գրելն ու կարդալը նուազած են։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Պատճա՞ռը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Մէկ կողմէն` պետական ճնշումը, միւս կողմէն` ներքին հոգեբանական ճնշումը։ Ասիկա աւելի քան բաւարար էր։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Երբ կ’ըսես պետական ճնշում, արդե՞օք անոնք կը դժուարացնէին հայոց լեզուի եւ պատմութեան դասաւանդումը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Եթէ անոնք ապրուստը կը դժուարացնեն, եթէ քեզմէ կը խլեն ունեցուածքդ (դպրոցները կը գործեն իրենց ունեցուածքի եկամուտով), եթէ կը խլեն ունեցուածքդ, ուրկէ՞ եկամուտ պիտի ունենաս։ Եթէ եկամուտ չկայ, դպրոցները չեն կրնար գործել։ Եթէ դպրոցը լաւ մակարդակ չունի, աշակերտները պիտի չյաճախեն այնտեղ։ Եթէ աշակերտները չյաճախեն, համայնքը կը տկարանայ։ Այս է մեր կեանքը։ Այս է։

ԳԱՂՏՆԻ ՀԱՅԵՐ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Մամուլին մէջ պարագաներ եղած են թուրքերու մասին, որոնք առաջ գալով ըսած են թէ իրենք հայ են։ Խօսեցայ քու փաստաբանիդ` Ֆեթհիյէ Չեթինի [Մեծմայրս գիրքի հեղինակ] հետ։ Ըսաւ որ շատեր կ’այցելեն իրեն, կը խնդրեն փակել գրասենեակին դուռը եւ կը խոստովանին որ իրենք եւս հայ են բայց կ’ուզեն ասիկա գաղտնի պահել։ Ի՞նչ բանէ կը վախնան այս մարդիկ։ Ինչո՞ւ կը վախնան դուրս գալ եւ բացայայտել իրենց հայութիւնը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Եթէ «հայ»-ը ծաղրանքի, հայհոյանքի եւ նախատինքի առարկայ մըն է, անշուշտ հասկնալի է թէ ինչու չեն ցանկանար առաջ մղուիլ։ Հոգեբանական է։ Պէտք է դիմագրաւեն զայն։ Երբ տեսնեն որ Թուրքիոյ մէջ հայ ըլլալը անպատուութիւն մը չէ, կրնայ ըլլալ վաղը իրենք եւս առաջ նետուին։ Որոշ մասնագիտութիւններ արգիլուած են հայերուն համար եւ բարձր դիրքեր գրաւող մարդիկ պիտի կորսնցնեն իրենց պաշտօնները։ Ասոր նման շատեր կան որ կ’ըսեն` «Ես հայ եմ»։ Հայկական համագումարէն [2005 Սեպտեմբեր] ետք, շատ յայտնի հիմնահոսանքային լրագրող մը` Պէքիր Չոշքուն, որ 40 տարի է կը գրէ, յանկարծ գրեց` «Մեծմայրս հայ էր»։ Ան

31

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ քաջութիւն գտաւ այսպէս ըսելու։ Ինծի համար կարեւոր կէտ մըն է ասիկա։ Երբեմն սփիւռքահայ գրողներ ասիկա քաղաքական կէտի մը կը վերածեն։ Ըսեմ որ, ինծի համար, եթէ այս ձեւով նոյնիսկ միայն մէկ հայ մը ի յայտ գայ եւ քաջութեամբ ու անկեղծութեամբ յայտարարէ իր մշակոյթը եւ խօսի անոր մասին, ինծի համար ասիկա աւելի նշանակալից է քան ցեղասպանութեան ճանաչումը հարիւրաւոր խորհրդարանականներու կողմէ։ Աւետարանին մէջ ամենակարեւոր առակը կը գտնուի Յիսուսի վերջին խօսքերուն մէջ` «Ան կորսուած էր եւ գտնուեցաւ, ան մեռած էր եւ յարութիւն առաւ»։ Չեմ ուզեր այս պատմութիւնը նորէն պատմել։ Այդ վերջին պատգամը շատ կարեւոր է ինծի համար։ Այստեղ, անձ մը որ պիտի կարողանայ խոստովանիլ իր հայութիւնը աւելի տպաւորիչ է, աւելի մարդկային է քան հարիւր համագումար։ Ասոր համար է որ կ’ըսեմ` եկէք միշտ չէ որ պատմենք մահուան պատմութեան մասին, այլ պատմենք կեանքի մասին մեր պատմութիւնը։ Տեսնենք ինչ կը յայտնուի։ Տեսնենք ուրիշ ինչ կրնայ մէջտեղ ելլալ։

ԿԵՂԾ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Հիմա, Հրանդ, խնդրեմ կրնա՞ս հասցէագրել ոչհայերուն։ Եթէ թուրքերը իրապէս կը հաւատան որ ոչ մէկ ցեղասպանութիւն տեղի ունեցած է, ապա ինչո՞ւ կ’ատեն հայերուն։ Ինչո՞ւ ան աղտոտ բառ մըն է։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Հայերուն կ’ատեն նաեւ իբրեւ թշնամի։ Ան այս երկիրի ամենավատ թշնամին է։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ի՞նչ ուժ ունի հայը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ան շատ ուժեղ է, ամենաուժեղ թշնամին։ Թրքական ինքնութիւնը կը բխի հայկական ցեղասպանութենէն։ Այս ինքնութեան տակ կը գտնուի ցեղասպանական մեծ իրադարձութիւնները։ Թուրքի գիտակցութեան մէջ հայը կը ներկայացնէ «այլ»-ը։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Դուն կ’ըսես որ հազարաւոր, միլիոնաւոր երիտասարդներ նոյնիսկ չեն գիտեր այս պատմութիւնը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Բայց գիտեն թէ հայը իրենց թշնամին է քանի որ իրենց այդպէս պատմած են։ Օրինակ, ցեղասպանութիւնը։ Այդ պատմութիւնը պատմած են իրականութեան հակառակ` թէ հայերն են թուրքերը կոտորողները։ Եթէ

32

Եկէք խօսինք ապրողներուն մասին երիտասարդի մը այդպէս սորվեցուցած են, անշուշտ պիտի ատէ հայերուն։ Երբ երիտասարդ մը կը մեծնայ այս տեղեկութեամբ, իր ինքնութիւնը կը հիմնուի ասոր վրայ։ Ասոր համար է որ կ’ըսեմ` «Կը կարծե՞ս որ թուրքերը գիտեն իրականութիւնը եւ կը ժխտեն զայն»։ Ոչ։ Տարաժամ է ժխտում բառին գործածութիւնը։ Սովորական ժողովուրդը ընդամէնը կը պաշտպանէ այն ինչ որ գիտէ։ Կ’ըսեմ թէ մեծ սխալ մըն է դուրսէն ճնշում բանեցնել սովորական ժողովուրդին վրայ եւ ըսել` «Ընդունէ՛ զայն»։ Ասիկա նոյնն է երբ թրքական պետութիւնը ըսէ` «Ժխտէ՛ զայն»։ Երկուքն ալ սխալ շարժումներ են` ճնշել ժողովուրդին վրայ։ Մարդիկ պէտք չունին ո՛չ ընդունիլ եւ ո՛չ ալ ժխտել։ Պէտք ունին գիտնալ իրականութիւնը։

ՄՆԱԼ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻ ՄԷՋ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ասիկա ըսելէ ետք, իրապէս կը կարծե՞ս որ հայերը այստեղ ապագայ ունին։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ի՞նչ կը նշանակէ հայերը ապագայ ունին այստեղ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ի՞նչն է որ քեզի կը կապէ այս երկիրին հետ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ան իմ երկիրս է, իմ մեծ ծնողքիս երկիրը, արմատները այստեղ են։ Ինչո՞ւ սփիւռքը միշտ յետադարձ հայեացքով կը նայի այստեղ։ Ան այստեղ է։ Այստեղ են արմատները։ Մեր մեծ ծնողքին վայրը չէ՞ ան։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Բայց մենք չենք գտնուիր մեր մեծ ծնողքի հայրենիքին մէջ։ Դուն Մալաթիայի մէջ չես գտնուիր, ոչ ալ ես Այնթապի։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Պէտք է ե՞ս ալ հեռանամ։ Դուն արտասահման կ’ապրիս։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Դուն Իսթանպուլի մէջ կը գտնուիս։ Դուն քու հողիդ վրայ չես ապրիր։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Լաւ, Իսթանպուլը եւս մերն էր, մենք 15 դար այստեղ ապրած ենք։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Արդե՞օք դուն այստեղ կը մնաս զայն պաշտպանելու համար։

33

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ի՞նչ կ’ուզես որ ընեմ։ Պէտք է հեռանա՞նք։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ես պարզապէս կը փորձեմ քեզի հասկնալ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Մենք այստեղ ենք։ Մենք այստեղ դպրոցներ եւ եկեղեցիներ ունինք։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Լուրերը հաղորդեցին որ Տիարպէքիրի մէջ վերջերս եկեղեցի մը եւս քանդուեցաւ, չէ՞։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այո։ Իրենք պիտի քանդեն, մենք վերակառուցենք։ Մենք պէտք է սորվինք իրարու հասկնալ։ Վայրկեան մը սպասէ։ Պատմութեան մէջ, վայրեր կորսնցնելը եւ զանոնք վերագտնելը գրուած է մէկ նախադասութեամբ։ Պատմութեան մէջ, մէկ դարու մը անցնիլը կարօտ է ընդամէնը մէկ նախադասութեան։ Մենք չենք գիտեր ինչերէ պիտի անցնինք։ (Վերը կը նայի) Աստուած։ Ոհ, Աստուած։ Ես ուրախ եմ ապրելու իմ երկիրիս մէջ։ Կ’երթամ Վան, կ’երթամ Կարս, կ’երթամ Տիարպէքիր։ Ամէն տեղ կ’երթամ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Բայց երբ այդ տեղերը կ’երթաս հայու չես տեսներ, ոչ մէկ հայու։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ոհ, կը տեսնեմ անոնց, կը տեսնեմ անոնց։ Հայերու կը տեսնեմ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ուրուականներու նման։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ուրուականներ թէ իրական, կը տեսնեմ անոնց։

ՍԱՀՄԱՆԵԼ ՀԱԼԱԾԱՆՔՈՎ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Այստեղ գտնուելու առիթով զգացած հաճոյքս` խօսելով լեզու մը զոր խօսած եմ միայն մեծ ծնողքիս հետ, դառն է։ Գիտեմ թէ ան մերը չէ, թէ ես անցանկալի հիւր մըն եմ այստեղ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Կը սխալիս։ Դուն դարեր շարունակ ապրած ես ժողովուրդին հետ այստեղ եւ իրենք ապրած են քեզի հետ։ Երբ կ’ըսես թէ մերը չէ, ինչ որ իրենցն է քուկդ է, ինչ որ քուկդ է իրենցն է։ Երբ կ’ապրիս իրենց հետ եւ կը լսես

34

Եկէք խօսինք ապրողներուն մասին թրքերէն լեզուն կ’անդրադառնաս թէ դուն հայ ես։ Եթէ այստեղ կ’ապրիմ եւ օրական հինգ անգամ կը լսեմ իր աղօթքներուն մուէզինները, ապա օրական նուազագոյնը հինգ անգամ կը յիշեմ թէ քրիստոնեայ եմ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ըսել կ’ուզես տիալեքթիքական է։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Շատ տիալեքթիքական է, շատ տիալեքթիքական է, շատ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ուրեմն քեզի արթուն կը պահէ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Շատ։ Իսկ դուն, արտասահմանի քու իրականութեանդ մէջ, այն զեխ ազատութեան մէջ` ուր ձուլումը շատ բարձր է, արդեօք այնտեղ կ’ապրիս ինքնութի՞ւնդ կորսնցնելու համար։ Այստեղ, եթէ չես ուզեր հայ մնալ, ուրիշներուն ճնշումը կը ստիպէ քեզի մնալ հայ։ Եթէ ամէն օր մէկը անիծէ քեզի, եթէ ամէն օր մէկը անարգէ քեզի, ինչպէ՞ս կրնաս հայ չմնալ։ Սիրտդ կրնայ պայթիլ։ Ուրիշներուն ճնշումը կը ստիպէ քեզի մնալ հայ։ Ես չեմ ըսեր որ աշխարհը այսպէս պէտք է ըլլայ (իր բռունցքով կը հարուածէ աթոռը)...

ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏԸ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ի՞նչ կ’ըսես։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այստեղ է ան։ Ճակատամարտը այստեղ է եւ ես կ’ուզեմ գտնուիլ անոր առաջին շարքերուն։ Զայն փորձած եմ ասկէ առաջ եւ կրկին ըրած եմ։ Ես առաջին անձն եմ որ լուրջ փորձ կատարած է Թուրքիոյ մէջ։ Երբ գրեցի Աթաթուրքի դստեր Սապիհա Կէօքչէնի պատմութիւնը` ըսելով որ ան հայ որբուհի մը եղած է, երկիրը ցնցուեցաւ։ 15 օր տեւած անընդհատ յարձակումներ, յօդուածներ, հետապնդումներ, հարուածող կարծիքներ։ Նոյնիսկ պաշտպանութեան նախարարը հեռաձայնեց ինծի ըսելով որ ես խնդիրներ կը ստեղծեմ երկիրին մէջ։ Ազգայնականները գրասենեակիս առջեւ ցոյց կատարեցին, ինծի վերածեցին թիրախի։ Տեսայ թէ թուրքերուն համար որքան դժուար է բաց ըլլալ։ Կը կարծէի թէ դժուար էր խօսիլ մեռածներուն մասին, բայց այս երկիրին մէջ աւելի դժուար է խօսիլ ապրողներուն մասին։ Ճշմարտութիւնը սորվելու համար պէտք ունիս գիտական գիտելիքի, պէտք ունիս կրթութեան ազատութեան։ Պէտք է սորվինք։ Այս ժողովուրդը պէտք է սորվի։ Ճշմարտութիւնը սորվելէ ետք անոնք պիտի գործածեն իրենց սեփական խիղճը։ Այսօրուան մեր տառապանքին պատճառն այն է` որ դարեր շարունակ

35

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ Թուրքիոյ մէջ փոփոխութիւնները կատարուած են միայն վերէն, ժողովուրդին վրայ պարտադրուած են վերէն։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ինչո՞ւ ըսած ես թէ կ’ուզես ձգել այս երկիրը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այսպէս ըսած եմ որովհետեւ իմ հայրենակիցներս անարգելու պատճառով դատապարտուած եմ վեցամսեայ բանտարկութեան։ Դաւաճանութեան պատճառով։ Ինծի համար դաւաճանութիւնը կը հանդիսանայ աշխարհի ամենավատ ոճիրը։ Անիկա ռասիզմ է։ Չեմ ընդունիր զայն։ Ասիկա բան մըն է որ երբեք պիտի չընեմ։ Ո՛չ ընել կրնամ տալ, ո՛չ ալ անձամբ ընել։ Ես երբեք չեմ վարկաբեկեր հայրենակիցներս, ոչ ալ կ’արտօնեմ որ հայերը անարգեն իրենց։ Խորհեցայ որ դատաւորը իր ողջամտութիւնը պիտի գործածէ եւ ազատ արձակէ ինծի։ Հիմա կը հասկնամ թէ ոչ միայն դէմ առ դէմ կը կանգնիմ դատաւորին այլեւ խորքային պետութեան առջեւ, պետութիւն` որուն հետ փոխադարձ յարգանքի համար պայքարած եմ տարիներ շարունակ։ Բայց եթէ օրինական ընթացքով իմ անունիս դէմ պիտի գրուի թէ ես անարգած եմ թուրքերը, եթէ ասիկա պիտի պիտակաւորուի այստեղ ճակատիս վրայ, սխալ կը գտնեմ ապրիլ իմ անպատիւ ընկերներուս հետ։ Այդպէս պիտի չընեմ, պիտի չկարողանամ այդպէս ընել։ Պիտի ձգեմ երկիրը։ Հեռանալով իրենց դաս մը տուած պիտի ըլլամ` թէ եթէ չես կրնար ուրիշներու հետ ապրիլ, եթէ դուն կը վարկաբեկես ինծի, նախընտրելի է իրարու հետ չապրիլ։ Այս երկիրին մէջ թուրքերը վարկաբեկելու դէմ օրէնքներ կան։ Բայց ոչ մէկ օրէնք կայ քուրտերը եւ հայերը անարգելու համար։ Կրնայ ըլլալ ասիկա դաս մը ըլլայ իրենց։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Ասիկա հետաքրքրական կէտ մըն է։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այս երկիրին մէջ ամէն օր կ’անարգուին հայերը, կ’անարգուին քուրտերը, բայց անարգողներուն համար գոյութիւն ունի ոչ մեղադրանք եւ ոչ ալ պատիժ։ Կրնայ ըլլալ մտածեն թէ իրենց ըրածը ամօթալի է։ Կը տեսնենք։ Թերեւս իմ մեկնումս բողբոք մը ըլլայ։ Ինձմէ առաջ շատ հայեր ձգեցին երկիրը, բայց ձգեցին լռեալեայն, առանց հետքի։ Եթէ ես մեկնիմ, անձայն պիտի չմեկնիմ։

36

Եկէք խօսինք ապրողներուն մասին

ՀԱՅ ՄԸ` ՈՉ ՈՒՐԻՇՆԵՐՈՒՆ ՆՄԱՆ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Անոնք լռեցուցին ձայնդ։ Անոնք կտրեցին լեզուդ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ձայնս վրդովեցուց իրենց։ Յայտնուեցաւ հայ մը` որ իրենց վարժուած խոնարհած գլուխով հայերուն նման չէր, որ նոյնպէս Թուրքիոյ մէջ կ’ապրէր բայց լուրջ էր։ Մարդ մը` որ կանգնեցաւ եւ տարբեր լեզուով խօսեցաւ եւ որ թրքական ու հայկական կողմերուն միտքերը գրգռեց։ «Այո, ասիկա ցեղասպանութիւն է»։ Բայց ան այնպիսի ձեւով մը զայն կ’ըսէ` որ ոչ ոք կրնայ առարկել իրեն։ Ան կ’ազդէ մարդոց վրայ։ Անոնք այս տեսակ բանին չեն վարժուած։ Հայ մը որ կ’ըսէ` «Եկէ՛ք չխօսինք միայն մեր ժողովուրդին մասին, խօսինք ապրողներուն մասին»։ Եւ տակն ու վրայ կ’ընէ երկիրը։ Ես գիտեմ թէ վերջին տասը տարուան ընթացքին Հրանդ Տինք ինչ ձեռք բերումներ ունեցած է։ Պատմութիւնը տակաւին չէ գրած ասոր մասին։ Կը տեսնենք թէ ան երբ եւ ինչպէս պիտի գրուի։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Բայց այս հարցը չի լուծուիր հայկական հարցով։ Ընդհակառակը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ոչ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Դուն ինքզինքդ հայելիի մը վերածեցիր եւ ստիպեցիր իրենց ամէն բան տեսնել այդ հայելիին մէջ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Անշուշտ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Մարդու իրաւունքներ, փոքրամասնութեան իրաւունքներ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Անշուշտ, անշո՛ւշտ։ Միաժամանակ ես շատ լաւ թրքական քաղաքացի մըն եմ, շատ լաւ թուրք մը։ Այս է որ կ’ապշեցնէ ինծի։ Կը տեսնենք։ Եթէ ի վերջոյ շունչս չկտրուի։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Եւ հակառակ որ օրէնքը կ’արգիլէ քեզի խօսիլ եւ գրել դատավարութեանդ եւ դատավճիռին մասին, դուն կը շարունակես խօսիլ։

37

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Անշուշտ այդպէս կ’ընեմ։ Ինչո՞ւ։ Քեզի սխալ բա՞ն մը ըսի հիմա։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Հրանդ, դուն ցնցում մը ապրեցար, այնպէս չէ՞։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Անշուշտ ցնցում մը ապրեցայ։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Դուն չէիր ակնկալեր զայն։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Չէի ակնկալեր։ Ճիշդ է ասիկա։ Դատավարութենէն ետք, տարիքաւոր մարդ մը ինծի ել-նամակ մը ուղարկեց, ան իսլամ մըն էր. «Զաւակս, ռամատանը սկսաւ եւ ես ամէն օր հինգ անգամ կ’երթամ աղօթելու։ Կ’աղօթեմ քեզի համար որպէսզի չմեկնիս»։ Այնքան յուզուեցայ իր գրութենէն որ Սաղմոս 24-ը թարգմանեցի թրքերէն եւ այդ շաբաթ հրատարակեցի խմբագրականիս մէջ։ Ես անառակ երեխայ մըն էի եւ ինծի կանգնեցնելու համար սովորութիւն ունէին պարտադրել սաղմոսներ սորվիլ։ Երբ մեծցայ անառակութիւնս չլքեց ինծի եւ հիմա թերեւս իմ սաղմոսներս սովորութիւն մը դարձան։ ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Բարձրաձա՞յն կ’արտասանես զանոնք։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այո, բարձրաձայն կ’արտասանեմ։ Ասիկա կը խոստովանիմ իմ բոլոր ձախ թեւի ընկերներուս (կը ժպտի)։ Լաւ էր։ Սաղմոսը կ’ըսէ. «Հրեշտակներս պիտի ուղարկեմ որպէսզի պահպանեն քեզի»։ «Պիտի կոխկռտես վիշապին վրայ եւ անցնիս»։ «Սեղան կը պատրաստես իմ առջեւս` իմ հակառակորդներուս դիմաց. Իմ գլուխս իւղով կ’օծես, Իմ բաժակս լեփ-լեցուն է։ Անտարակոյս բարօրութիւնն ու կարեկցութիւնը ինծի պիտի հետեւին Կեանքիս բոլոր օրերուն մէջ, Եւ ընդմիշտ Տէրոջ տունը պիտի բնակիմ»։ Եւ շատ ուրիշներ։ Սաղմոսները, գիտես, ինծի ուժ կու տան։ Կ’ուզեմ գտնել զայն եւ կարդալ քեզի համար։ (Գրադարանէն կը վերցնէ կտակարանը եւ կը կարդայ հայերէն լեզուով։ Կը փակէ գիրքը։ Կը նայի քամերային։) Վերջացա՞ւ։ (Ոտքի կը կանգնի։ Կը սուլէ։) Կրնա՞նք երթալ։

38

Եկէք խօսինք ապրողներուն մասին ՆՈՒՐԻՁԱ ՄԱԹՈՍԵԱՆ - Այո, Հրանդ, երթանք։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - (Կը ժպտի) Շնորհակալութիւն։ (Index on Censorship, No. 02, 2007, էջ 32-42) Անգլերէնէ հայերէն թարգմանեց Հ.Ա.

39

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ

ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆԻ ՀԱՐՑԱԶՐՈՅՑԸ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔԻ ՀԵՏ (Բարի Լոյս հաղորդաշար, Լոս Անճելըս, 1 Նոյեմբեր 2006)

2006 Նոյեմբեր 1-ին, Լոս Անճելըսի Բարի Լոյս հեռատեսիլի հաղորդաշարը շուրջ 50 վայրկեան տեւող կենդանի զրոյց մը կ’ունենայ Հրանդ Տինքի հետ, հաղորդավարութեամբ Ստեփան Փարթամեանի։ Առաջին կէս ժամուայ ընթացքին Տինք կը պատասխանէ հաղորդավարի հարցումներուն, մինչ վերջին քսան վայրկեանը կը յատկացուի դիտորդներու հեռախօսային հարցումներուն։ Ստորեւ կը գրառեմ հարցազրոյցը ամբողջութեամբ։ Հրանդ Տինքի խօսակցական լեզուն` իր ողջ բնական արտայայտութիւններով, պահպանած եմ անփոփոխ, կատարելով լոկ մանր սրբագրութիւններ կապուած որոշ անհարթութիւններու հետ, որոնք բնականաբար պիտի գտնուէին յանպատրաստից խօսքի մէջ։ Որոշ հարթեցումներ կատարած եմ նաեւ հաղորդավարի խօսքերուն մէջ, պահպանելով, սակայն, իր արեւմտահայերէն-արեւելահայերէն խառն լեզուն։ Ամբողջ հաղորդումին մէջ լսելի է Հրանդ Տինքի պարզ, յստակ, կողմնակի իմաստներէ զուրկ միտքերն ու նախադասութիւնները։ Հ.Ա.

40

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ

ԱՌԱՋԻՆ ԲԱԺԻՆ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարի լոյս սիրելիներ։ Այսօր Նոյեմբերի 1-ն է։ Եւ գիտէք ինչ ըսել է, չէ՞, որ Հոկտեմբեր ամիսը, 2006 թուականին, վերացաւ եւ ատոր հետ հայկական մշակոյթն ալ վերացաւ, քանի Հոկտեմբեր ամիսը հայկական մշակոյթի ամիս կոչելով` կը հպարտանանք որ մենք հայ ենք երկրագունդի վրայ, իսկ Նոյեմբեր 1-ին, ինչպէս որ գիտէք, արդէն Ամերիկայի տարածքին գոհաբանութեան տարեդարձը պիտի գայ, տօնը պիտի գայ, ատկէ յետոյ, գիտէք, նոր տարուայ գնումներ, առեւտուրներ եւ հայկական մշակոյթի մասին 12 ամիս ետք նորէն կ’անդրադառնանք։ Եւ այսպէսով, իւրաքանչիւր առտու որ բարի լոյս կ’ըսենք իրարու, կարծեմ պէտք է անդրադառնանք որ մեր մշակոյթը ոչ թէ միայն Հոկտեմբեր ամսուայ համար է, այլ տարուայ 12 ամիսներուն, ուր հայը միշտ պէ՛տք է, պէ՛տք է, եւ պարտաւոր է, քանի որ այսօր նայեցէք ինչ առաւելութիւն ընծայուած է մեզի` որ ապրելով Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ հայկական մշակոյթի տուեալները կը տարածենք։ Բայց ով է ընդունողը, սա երկրորդական է։ Ինչ որ է։ Հիմա այսօրուայ Բարի Լոյսով արդէն վստահ եմ որ գուշակեցիք այս պաստառին նկարը տեսնելով որ հիւր ունիմ։ Եւ իմ այսօրուայ հիւրս պարոն Հրանդ Տինքն է։ Բարի ես եկած պարոն Հրանդ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Բարի տեսանք։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Կարճ ձեւով եթէ կ’ուզենք ձեզ ներկայացնել` Ակօս թերթի խմբագիրը։ Ակօս թերթը ո՞ւր կը հրատարակուի, քանի՞ տարի է կը հրատարակուի եւ ի՞նչ է թերթին նպատակը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ակօսը Իսթանպուլի մէջ, Պոլիսի մէջ կը հրատարակուի եւ սա արդէն 11-րդ տարին է որ մէջն ենք մտած։ Եւ 1996-ի Սուրբ Զատիկին ելաւ թերթը առաջին անգամ։ Եւ աւելի թրքերէն լեզու կը գործածէ, իր 12 էջերուն 10 էջը թրքերէն, 2 էջը հայերէն լեզու կը գործածէ։ Եւ ընդհանրապէս 1800 տպաքանակով սկսած էինք եւ այսօր հասանք մինչեւ 6000 տպաքանակ եւ կը շարունակուի արդէն։ Այսպէս ըսեմ սփիւռքի մէջ շատ ընթերցող ունինք որ Պոլիսէն գաղթած են արտասահմանի զանազան երկիրներ աշխարհի չորս կողմը, ինչպէս Ամերիկայի զանազան նահանգներ, Եւրոպայի զանազան երկիրներ եւ քաղաքներ, մինչեւ Աւստրալիա, Միջին Արեւելք, Հայաստան. ամէն կողմ ընթերցող ունինք։ Ընթերցող ունինք նաեւ ոչ-հայեր` թուրքեր ուղղակի, հազարի մօտ

41

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ թուրքեր կը կարդան մեր թերթը, որոնց մէջը կարեւոր տեղ մը կը գրաւէ նաեւ իսլամացած հայերու թիւը, որոնք սկսած են Անատոլիայի մէջ զանազան տեղերէ մեր թերթերը ուզել եւ սկսիլ կարդալ։ Անշուշտ մնացածը համայնքն է որ կ’առնէ կը կարդայ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Թերթի բովանդակութիւնը` ի՞նչ նիւթեր կը ներկայացնէք։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այո, ընդհանրապէս քաղաքական թերթ ենք։ Մեր միւս թերթերը մինչեւ այսօր մշակոյթը մեր եւ, այսպէս ըսենք, մեր տոհմին կապակցութիւնները պահպանելու համար ջանք թափեցին, նամանաւանդ լեզուն պահպանելու համար մեծ ջանք թափեցին։ Բայց մեր թերթը ընդհանրապէս ելաւ մի քանի նպատակներով, օրուայ պահանջքները մեզի կը ստիպէին։ Թէ ի՞նչ էին այդ պահանջքները։ Նախ եւ առաջ այս թերթով կռուելու համար ելանք մէջտեղ։ Պիտի կռուէինք մեր պետութեան մեզի հանդէպ գործածած անիրաւութիւնները իրեն երեսին զարնելու համար, պիտի կռուէինք մեր իրաւունքները պահանջելու համար, պիտի կռուէինք մեր պատմութիւնը պահանջելու համար, պիտի կռուէինք նոյն ատեն որ աւելի ժողովրդավարական երկիր մը դառնանք, լաւ քաղաքացիներ ըլլանք։ Յետոյ համայնքին մէջ, պիտի կռուէինք իբր ընդդիմադիր զանազան, այսպէս ըսենք, տկարութիւններու, սխալութիւններու դիմաց։ Սա մեր առաջին նպատակն էր` կռուիլ եւ պաշտպանել։ Կռուիլ եւ պաշտպանել։ Պիտի պաշտպանէինք քանի որ հայ բառը Թուրքիոյ մէջ այդ ժամանակներուն` ասկէ 11 տարի առաջ, դարձած էր կարծես հայհոյանք, ամէն օր հեռատեսիլներուն մէջ, թերթերուն մէջ, հայու հասցէին անարգանքներ կ’իմանայինք, կը լսէինք։ Քրտական հարց կար Թուրքիոյ մէջ, քրտական հարցը կը վերածէին հայկական հարցին եւ կ’անարգէին հայութիւնը եւ մենք օր մը ստիպուեցանք ելլալ եւ ըսել որ ո՛չ, մենք ձեր պատմած հայը չենք, մենք մեր պատմած հայը պիտի ըլլանք եւ ձեր հասկցած լեզուով մենք ձեզի պիտի պատմենք թէ մենք ինչպիսի հայեր են։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Միակ թե՞րթն է որ թրքերէնով կը հրատարակուի... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Միակ էինք։ Յետոյ մեր միւս քիւրտ թերթերէն մէկը եւ

Մարմարան սկսան ամէն շաբաթ թրքական յաւելուած մը հրատարակել մինչեւ այսօր։

42

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Մտածելակերպի նորութիւն մըն է որ հայը իր պահանջքը պահանջէ թրքերէնով։ Մենք ընդհանրապէս միշտ հակա ենք թրքական մշակոյթին, թրքական տուեալներուն եւ չենք անդրադառնար որ մեր բուն հարցի լուծում տեղ տուողը պիտի թուրքը ըլլայ, եւ թուրքը հայերէն չի հասկնար, օտար լեզուն ալ իրեն կարեւոր չէ... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ուրիշ բան մը եւս ըսեմ։ Գործը որ պիտի պահանջենք ըսիր, մենք աւելի սանկ ըսենք` մեր հայութիւնը պիտի պահպանէինք ոչ թէ հայերէնով այլ թրքերէնով, կամ մեր հայութիւնը պիտի պահանջէինք, մեր ինքնութիւնը պիտի պաշտպանէինք իրենց հասկցած լեզուով։ Մեր թերթին նպատակը ատիկա էր։ Ուրեմն, թուրք մտաւորական մը համալսարանի Ակօսը առաւ, մեր թերթը առաւ, ուղղակի իրեն PhD-ի թէզ ըլլալով մէջտեղ դրաւ, եւ միայն Ակօսի մասին աշխատութիւն մը տարաւ երեք տարուայ։ Եւ անոր մէջ Ակօսը կը յիշէ սապէս. կ’ըսէ որ երբ լեզուի տեսակէտէ կը նայիս Ակօսին` կարծես թէ նահանջ մըն է հայութեան համար, բայց եթէ լաւ նայիս Ակօսին` կը տեսնես որ Ակօսը առջեւ նետուելու համար ետ քաշուած կատուի մը կամ վագրի մը կը նմանի, որ դէպի աւելի առջեւ պիտի ցատկէ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Այս բոլոր իրավիճակը գոյութիւն կ’ունենայ Թուրքիոյ սահմաններէն ներս, եւ ինչպէս որ ժողովուրդը, աշխարհի ժողովուրդը, գիտէ որ նոյնիսկ Թուրքիան օրէնք հանած է որ չես կրնար թրքականութեան դէմ ներկայանալ, մանաւանդ հայկական հարցի կապակցութեամբ, եւ արդէն առաջին թիրախներէն մէկը դուք դարձաք որ ձեզի դատապարտէին կամ որոշ քրէական աշխատանք տանէին ձեր դէմ։ Խնդրեմ ատոր մասին կ’անդրառնա՞ք։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Սանկ ըսենք, այսինքն, թրքութիւնը անարգելու հարցը ես ալ շատ ճիշդ չեմ գտնար, բնա՛ւ ճիշդ չեմ գտնար, որովհետեւ անարգել ոեւէ ուրիշ ազգ մը, ուրիշ կրօնք մը, ուրիշ տարբերութիւն մը, սա ռասիզմ է, ուղղակի ռասիզմ է եւ ցեղամոլութիւն է ատիկա, ազգայնամոլութիւն է, եւ ինծի հարցնէք` մենք հայութիւնը անանկ յանցանքով մը երբեք միասին պէտք չէ անուանուինք, եւ մեզի չի վայելեր ատիկա։ Բայց Թուրքիոյ մէջ տարբեր է, ան բանը կ’ըսես որ իրենց հակառակ կու գայ, այն ատեն կ’ըսեն` «դուն իմ թրքութիւնը անարգեցիր»։ Այսինքն, եթէ ըսես որ «նայէ՛ վերը ամպ կայ», ինքը ինծի կրնայ ըսել կարծես թէ ես իրեն «բադ ես» ըսած եմ։ Կը հասկնա՞ս, այսպէս ձեւաւորումով կ’ընեն, մինչդեռ մենք ուղղակի մեր պաշտպանութիւնն է որ կ’ընէինք կոր, ոչ թէ թրքութիւնը անարգելու համար այլ մենք մեզ պաշտպանելու համար։ Եթէ հոն

43

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ անարգանք մը կայ այդ երկրին մէջ, եւ մինչեւ այսօր եղած է, ոչ թէ թրքութիւնը անարգուած է այլ հայութիւնը կամ միւս փոքրամասնութիւնները միշտ անարգուած են եւ տակաւին ալ կ’անարգուին։ Բայց պատժական օրէնքի մէջ եթէ նայիք չկայ ոեւէ պատժական մաս մը որպէսզի պահպանէ մեր իրաւունքները որ մեզի կ’անարգեն։ Ես կը յիշեմ ներքին նախարարն էր որ ելած էր մէկու մը համար ըսած էր «հայու ծին»։ Հայու ծին, գիտես, ծին բառը կենդանիներու համար կը գործածես, բայց գործածած էր ատիկա եւ ուղղակի հայհոյելու համար գործածած էր, ուրեմն չկայ [օրէնք]։ Իսկ գալով մեր վիճակին որ թրքութեան անարգութեամբ դատարան յանձնուած ենք, սա մեր գլխուն երեք անգամ եղաւ։ Առաջինը երեք տարի առաջ, Ուրֆայի մէջ բանախօսութիւն մը ըրած էի եւ ինծի հարցուած հարցումի մը պատասխանելով ըսած էի թէ «ոչ, ես թուրք չեմ», որովհետեւ այդպէս հարցուած էր ինծի հարցումը, «ես թուրք չեմ, թուրքիացի եմ, եւ հայ եմ»։ Միայն այս նախադասութեան համար ինծի դատարան յանձնեցին եւ երեք տարի տեւեց այս դատարանը` թէ թրքութիւնը անարգած եմ, եւ անպարտ արձակուեցայ երեք տարի վերջ։ Իսկ անցեալ տարի, մէկ գրութեանս համար` որ իմ թերթին մէջ գրած էի հայկական ինքնութեան մասին, յօդուածներու շարք էր, որոնց մէջ հայ ինքնութեան մէջ թուրքը ինչ դեր ունի, անոր մասին կը խօսէի եւ կը գրէի, այդ գրութեանս համար ինծի նորէն դատարան տուին եւ ցաւօք սրտի վեց ամսուայ բանտարկութիւն տուին եւ հիմա կը սպասեմ որ ատ միջոցառումը պաշտօնական կերպով լմննայ որպէսզի ես կարենամ Եւրոմիութեան դատարան դիմել իմ իրաւունքը պաշտպանելու համար։ Վեց ամսուայ բանտարկութիւն տուին բայց ատիկա հիմա յետաձգեցին։ Եթէ ուրիշ [անգամ] նոյն պատիժը գործեմ եւ այսպէս այն ատեն վրան պիտի բարդուի ատիկա, վեց ամիսը պիտի բարդուի։ Եւ պարապ ալ չկեցան, անմիջապէս բացին հիմա նոր դատ մը, 301 կը կոչուի այդ համարը, որովհետեւ վերջերս Ռոյթըր աժանսին տուած էի պատգամ մը որոնք ինծի հարցուցած էին թէ ըստ ձեզի ասիկա ցեղասպանութի՞ւն էր, 1915-ին եղածը, թէ չէ, ես ալ ըսած էի անշուշտ ցեղասպանութիւն է քանի որ չորս հազար տարի այդ երկիրին մէջ, այդ հողերուն վրայ ապրած եւ մշակոյթ մը մէջտեղ բերած ժողովուրդ մը` ալ ինքն ալ չկայ, իր մշակոյթն ալ չկայ, սա ուրիշ ո՞ր բառով կարելի է հոլովել։ Ասոր համար ալ հիմա դատ բացին` թէ նորէն թրքութիւնը կ’անարգեմ ըսելով, մինչդեռ ես ցեղասպանութիւնը ըսի, թուրքը չանարգեցի։ Տեսնենք, այդ դատը պիտի սկսի Մարտ ամսուայ մէջ, 2007 թուականին, նոր դատ մըն է պիտի սկսի, տեսնենք մինչեւ ուր պիտի հասնի։

44

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Ուրեմն, հիմա ազատ էք որ ճամբորդէք, երկիրը ձգէք։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ինծի պատիժ տակաւին չէ տրուած որ չեմ կրնար արտասահման ելլալ, բայց յիշեմ որ մինչեւ 49 տարեկանս արդէն այդպիսի պատիժ մը ունէի, տրուած էր, եւ ես դուրս չէի կրնար ելլալ, այցելել։ 49 տարեկանիս այդ պատիժը մէջտեղէն վերցուեցաւ։ Հիմա, փառք Աստուծոյ, 7 տարի է ունիմ այդ իրաւունքը։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Քիչ առաջ ձեր խօսքին մէջը անդրադարձաք որ իսլամացած հայեր, կամ թրքացած հայեր ըսենք որ արդէն իսլամական կրօնքը իրենց մէջ ընդգրկած են, արդէն սկսած են Ակօս թերթը ստանալ եւ կարդալ։ Տարբեր տեղեր, տարբեր միջավայրերու մէջ թիւեր կան որ կը տարածուին` որ այսօր թէկուզ Թուրքիոյ մէջ կան մէկ միլիոնէ աւելի հայեր որ իսլամացած են։ Արդեօք այս տեղեկութիւնները փաստուա՞ծ են թէ պարզապէս խօսքեր են։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Անշուշտ փաստուած գիտական ոեւէ տուեալ մը չկայ մեր ձեռքին մէջ, ոեւէ հայ պատմաբան մը, ոեւէ թուրք կամ օտար պատմաբան մը այս ուղղութեամբ աշխատութիւն մը մասնաւոր չէ տարած, զանազան գիրքերու մէջ տեղեկութիւններ կրնաք քաղել։ Ես քիչ մը անոր վրայ ուսումնասիրած եմ, բայց որքան կը տեսնամ, եւ իր մէջը ապրելով կը տեսնամ կոր, քիչ չէ այդ թիւը, քիչ չէ, քիչ չէ, բայց որքան է չեմ գիտեր։ Այդ մէկ միլիոն թիւը յիշենք որ ոչ թէ ժամանակին մէկ միլիոն իսլամացած են, հիմա անոնց թոռնիկները եւ իրենց սերունդը, նոր սերունդները, թերեւս այդ աւելի ալ, եթէ ինծի հարցնէք` աւելի, որովհետեւ կարգ մը տեղեր կը յիշուի 150 հազարէ աւելի միայն մանուկներ եւ պզտիկ աղջիկներ արդէն մնացած են զանազան... կամ առնուած են թուրք ընտանիքներու, քիւրտ ընտանիքներու կողմէ, մասնաւորաբար առնուած են։ Յետոյ զանազան գիւղեր, եւ հարիւրաւոր գիւղեր, ուղղակի որպէսզի իրենց կեանքը փրկեն, ուղղակի իսլամացած են այդ ժամանակ, անոնք ալ կան։ Եթէ հիմա նայիս անոնց թիւը որ շատ է, եթէ ինծի հարցնես` ոչ թէ մէկ միլիոն, մի քանի միլիոն ես կը խորհիմ որ կայ։ Եւ սա ալ ըսեմ ձեզի, որ վերջերս, սա վերջին տասը տարուան ընթացքին, փոփոխութիւն մը կայ այդ երկրին մէջ, ոչ թէ ամէնուն քով, բայց բոլոր Թուրքիոյ ընդհանրութեան մէջ սկսուած է այդ հարցին մասին խօսուիլ, զանազան անձեր կ’ելլան, կը խոստովանին, կը գրեն թէ իրենց մայրը, մեծ մայրը հայ էր, սա էր, նա էր, եւ այլն ըսելով, գիրքեր կը

45

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ հրատարակեն, կ’ելլան մէջտեղ, կը խօսին։ Ես կը խորհիմ որ ժամանակին, տասը տարի վերջ, սա հարցը աւելի բարդացած... ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Եւ կը կարծէ՞ք որ մենք իբր հայեր երկրագունդի վրայ պատրաստ ենք ընդունելու մի քանի միլիոն իսլամացած հայեր` որ հպարտ ըլլան իրենց հայկականութեամբ եւ հպարտ ըլլան իրենց հաւատքով։ Եւ ահաւասիկ կու գայ հարց մը այստեղ, որ մենք հայերս միշտ կ’ըսենք` «եթէ հայ ես, քրիստոնեայ ես», բայց պիտի բացայայտուի, եւ կ’ենթադրեմ տաս տարիէն աւելի առաջ կը բացայայտուի` որ մեծ թիւով ոչ-քրիստոնեայ հայեր մէջտեղ պիտի գան եւ իրենց հպարտութիւնը յայտնեն։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Սա ըսեմ, նախ եւ առաջ ազգ ըլլալը տարբեր բան է, պետութիւն ըլլալը տարբեր բան է։ Եթէ ազգ ես` միայն ազգ ես, դուն կրնաս պահպանողական դիրք գրաւել, ազգութիւնդ զանազան բաներով արտայայտել, նախադասութիւններով արտայայտել, որոնցմէ մէկն է քրիստոնէութիւնը, եւ իրաւունք ալ կ’ունենաս, քրիստոնեայ հայ կրնաս կոչել։ Բայց հիմա ազգ չենք միայն մենք, նոյն ատեն պետութիւն ենք, եւ ազգ ըլլալէ պետութիւն բարձրանալ, եթէ ինծի հարցնես, զոհողութիւններ կ’ուզէ, զիջողութիւններ կ’ուզէ եւ նոր նախադասութիւններ կ’ուզէ, կը պահանջէ։ Ուրեմն խօսքի, մտքի, խղճի ազատութիւն պիտի տաս քու երկրիդ մէջ եթէ պետութիւն ես եւ անոր մէջը ինչու չէ մարդիկ ալ եթէ ելլան «ես մուսուլման եմ, հայ եմ բայց մուսուլման եմ» ըսեն, չեմ գիտեր անոնք որքան պիտի ընդունին, բայց այո՛ հարցում է թէ հայ ժողովուրդը անոնց որքան պիտի ընդունի։ Բայց ես կը խորհիմ որ եթէ պետութիւն ենք եւ միայն ազգ չենք, ալ պատրաստ պէտք է ըլլանք կարգ մը զոհողութիւններու։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Իմ տեսակէտին մէջ, մենք հայերս երբեք յաջորդ տասը, քսան, երեսուն տարիներուն մասին չենք մտածեր, միշտ ուր որ կանք այդտեղ եւ նրա մասին կը մտածենք, ուր հաց հոն կաց հասկացողութեամբ։ Բայց քանի որ արդէն, ինչպէս որ ըսիք, պետականութիւն ունինք, արդէն ազգութենէ անդին հիմա մի տարբեր իրավիճակի մէջ ենք եւ շատ հարցեր մեր առջեւ պիտի գան, արդեօք պիտի հասնի՞ այդ օրը որ մենք աւելի ընդլայնենք մեր մտածելակերպը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Լաւ բառ մը գործածեցիր` որ ապագային մասին չենք խօսիր։ Ինչո՞ւ ապագայի մասին շատ չենք խօսիր որովհետեւ մենք բաւական անցեալի շղթայուած ենք, ատոր համար չենք կրնար խօսիլ։ Որքան որ անցեալի այսպէս

46

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ շղթայուած պիտի մնանք, ապագայի մասին աւելի քիչ պիտի կարենանք։ Եւ այսօր ես կը խորհիմ որ հայ աշխարհի ամենակարեւոր պակասն է իր ինքնութեան առաջին գիծին վրայ չբարձրացնել ապագան։ Այսօր ինքնութեան առաջին գիծին վրայ կայ միայն անցեալը, անցեալի առաւելութիւնները, անցեալի պատմութիւնը եւ սա կը նշանակէ արդէն պահպանողական դիրք իսկ այսօր եթէ մենք ապագան առաջին գիծին վրայ չբերենք, այն ատեն ես կը խորհիմ որ...։ Պետութիւն ենք, նայեցէք, հիմա անոր համար պէտք է բերենք։ Եթէ պետութիւն չըլլայինք միայն ազգ մնայինք, ես ալ կը խորհէի որ անցեալը, մեր անցեալը, առաջին գիծի վրայ միշտ պէտք է մնայ քանի որ մեզի ատիկա պիտի պահպանէ։ Բայց ես կը խորհիմ որ եթէ չկարենանք ատիկա ընել, մեր անցեալը որ մեզի պահեց մինչեւ այսօր, խարիսխ եղաւ մեզի համար որպէսզի չկորսուինք, չմեռնինք, բայց եթէ այսպէս շարունակենք միայն անցեալը մեր պարիսպը ըլլալով ընդունելու, ես կը խորհիմ որ այդ անցեալը կրնայ մեր բանտը դառնալ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Այսօր Թուրքիոյ մէջի հայկական գաղթօճախները, ասանկ կոչենք, քանի որ Արեւմտահայաստանի մէջ չեմ կարծեր որ հայկական գոյութիւններ կան, մեր այսօրուայ ճանչցած հայ գոյութիւններ, բայց Պոլիս եւ Թուրքիոյ արեւմուտքի մասը հայկական գաղթօճախներ գոյութիւն ունին։ Ինչպէ՞ս է իրենց վիճակը։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Հայկական մէկ գաղթօճախ մը կայ` հայ համայնքը, պոլսահայ համայնքը կայ, Անատոլիայի մէջ շատ քիչ մնացած է հայութիւնը, միայն Մաքոֆլը գիւղը կայ որ ընդհանրապէս հայ են, եւ զանազան ուրիշ քաղաքներու մէջ մի քանի ընտանիքներ, ինչպէս յիշեմ Մալաթիոյ մէջ 15 ընտանիք կայ, Սվազի` Սեբաստիոյ մէջ կայ, ընդհանրապէս Պոլիս գաղթած են արդէն։ 1928-ին կը յիշուի Լօզանի վաւերաթուղթերուն մէջ որ 300 հազար հայ մնացած էր, 170 հազարը Անատոլիայի մէջ` արեւելքի մէջ, իսկ 130 հազարը արեւմուտքի մէջ։ Այսօր մնացած է միայն 50 կամ 60 հազար Պոլիսի մէջ։ Ունինք մենք 16 դպրոցներ, 35-է աւելի եկեղեցիներ միայն իսլամ հողի մէջ։ Արթուն համայնք մըն է, ողջ համայնք մըն է, իր, այսպէս ըսեմ, գոյութիւնը պահպանելու համար մինչեւ այսօր մեծ ջանք թափած է եւ տակաւին ալ այդ աշխուժութեամբ կը տանի իր ջանքը, եւ ես կրնամ ըսել որ սա վերջին տարիներու ընթացքին նահանջն ալ կեցած է, արտագաղթն ալ կեցած է, եւ աւելի երկրին մէջ իր ինքնութիւնը պաշտպանելու եւ պահպանելու քիչ մը, այսպէս ըսեմ, առաւել քաջութիւն մըն ալ ունի մեր համայնքը, աւելի շատ կը խօսի, կը փնտռէ իր իրաւունքը։ Լաւ է, կը խորհիմ։

47

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Արդեօք Պոլսոյ մէջ այսօր բազմաթի՞ւ են այդ մարդիկը, որ ձեզ նման իրաւունք կը պահանջեն` հայկական իրաւունքը, կամ աւելի պահպանողական դիրքի վրայ «մի կեանք ենք ապրում այստեղ, խաղաղ ապրենք եւ չխառնուենք այս քաղաքական հարցերին մէջ»։ Գաղութի մտածելակերպը ինչպէս է։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Շիտակը, ասոր պատասխանը սանկ ըսեմ. կայ անշուշտ, ձեր երկու բանն ալ կայ, [երկու] ըսածն ալ կայ։ Բայց մենք մտաւորականներս չենք այպաներ կամ մէկդի չենք դներ սա կամ միւսը, որ այդպէս կը խորհին ըսելով։ Մեր պարտականութիւնն է փոխել անոնց մտածելակերպը` որ, այո՛, աւելի պահանջատէր ըլլան, իրենց իրաւունքը փնտռեն, ոչ թէ միայն պահպանողական` այսինքն եղածով գոհանալ։ Այդպէս է, պետութիւնը մեզի այդպէս պարտադրած է իրականութեան մէջ, գլուխդ միշտ կը զարնէ, «ձայնդ լռէ», «քեզի ինչ որ տուած եմ անով գոհացիր», եւ մէկ կողմէն ձեռքդ կ’առնէ, չես կրնար ձայնդ հանել, գոնէ եղածով գոհանամ կ’ըսես, ասոր փառք Աստուծոյ տամ կ’ըսես, եւ այլն, եւ այլն։ Բայց սա քեզի նահանջելէ, եւ փակ ապրիլը քեզի նահանջելէ չ’ազատեր։ Ուրեմն լաւ է որ բացուի քու ինքնութեամբդ, քու անունովդ, քու հոգիովդ, ուղղակի քու քաղաքացիութեանդ մէջ հոլովել քու ինքնութիւնը լուրջ կերպով եւ պահանջել որ ես այս երկրին քաղաքացին եմ եւ հայ եմ, երկու իրաւունքներս ալ որ ունիմ կը պահանջեմ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Քիչ առաջ կը խօսէինք ապագայի հասկացողութեան մասին։ Եւ այսօր նոյնիսկ Պոլիս քաղաքի ապագան, հայկական հասկացողութեան մէջը, այդ երեխան է Պոլսոյ մէջ, այդ պատանին է Պոլսոյ մէջ, որ յաջորդ 25 տարիներուն իր սեփական տունին մէջը պիտի ապրի։ Եւ հայ ինքնութիւնը իրեն համար ո՞րչափ կարեւոր է Պոլսոյ մէջ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Շատ կարեւոր է։ Շատ, շատ կարեւոր է, նոյնիսկ...։ Սա ալ ըսեմ ձեզի, քիչ մը բախտաւոր ենք կարծեմ որ թուրքերու հետ միասին կ’ապրինք եւ մեր ինքնութիւնը ատիկա աւելի մեզի պահելու համար քիչ մը, ձեւով մը առաւելութիւն է, բախտ կու տայ։ Պարզ օրինակ մը տամ, գոնէ ամէն օր հինգ անգամ կը լսեմ մզկիթին ձայնը եւ այն ատեն կը յիշեմ որ ես տարբեր եմ եւ քրիստոնեայ եմ, հայ եմ։ Սա անգամ առաւելութիւն կը նկատեմ ես։ Իսկ գալով միւս մեզի հանդէպ եղած արգելքները եւ այլն, եւ այլն, ատոնք ալ մեզի աւելի կը գրգռեն որ մեր ինքնութիւնը պէտք է պահենք, մեր մշակոյթը, մեր եկեղեցին, մեր դպրոցը, այդ ուղղութեամբ ալ մենք կը խորհիմ որ լաւ վիճակի մէջ ենք։

48

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ Բայց հոս կարեւոր է, սա բառը որ հայ աշխարհը սկսած է շատ գործածել, եթէ ինծի հարցնես, ալ պէտք է մէկդի դնենք` ի՞նչ ըսել է նահանջիլ, ի՞նչ ըսել է կորսուիլ, ի՞նչ ըսել է մեռնիլ։ Ես կը խորհիմ որ սա հոգեբանութիւնը ալ պէտք է փոխուի, պէտք է փոխուի, մեր ինքնութեան բացատրութիւնը պէտք է իր նոր նախադասութիւնները ստանայ, որ նորէն կը շեշտեմ քանի որ ալ միայն ազգ չենք, ալ պետութիւն ենք, ուրեմն անոր համապատասխան նոր նախադասութիւններով մենք պէտք է մեր ինքնութիւնը լեցնենք։ Ես կը խորհիմ որ ոչ Պոլիսի մէջ, ոչ ալ համայն աշխարհի մէջ հայութիւնը ալ նահանջելու, կորսուելու իր այդ մեծ տարտը, ալ պէտք է մէկդի դնէ, նոյնիսկ եթէ խառն ամուսնութիւններ անգամ կ’ըլլան, եթէ նոյնիսկ հայախօսութեան նահանջը անգամ կ’ըլլայ, սա երկու ազդակները երբեք, երբեք ցուցանիշ պիտի չըլլան մեզի համար որ մենք մեր հայ ինքնութիւնը պիտի կորսնցնենք։ Ես կը խորհիմ որ մեր ինքնութիւնը առաւել նոր նախադասութիւններ ստանալով աւելի պիտի զարգանայ եւ ոեւէ մէկ հայ աշխարհի վրայ որ կայ երբեք պիտի չկորսուի։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Գեղեցիկ հարց մը միտքիս մէջ ծագեցաւ` խառն ամուսնութիւններ, այսօր Պոլսոյ մէջ...։ Վերջ ի վերջոյ երկրագունդի այս 21-րդ դարին որ ժողովուրդներ կը յառաջդիմեն, մարդկային տուեալն ալ տարբեր մտածելակերպի իրավիճակի մէջ մտած է, եւ այդ անցեալի պահպանողական` որ նոյնիսկ մէկը պէտք է ամուսնանար իր գիւղի անհատին հետը, գիւղեցիին ոչ թէ դիմացի այդ նոյն ազգին ուրիշ գիւղի մէջ, արդեօք այսօր Պոլսոյ մէջ` այդ փոքրիկ հայ համայնքը որ գոյութիւն ունի, խառն ամուսնութիւններու թիւը շատցա՞ծ է, գոյութիւն ունի՞, անցեալի՞ն ալ նոյնն էր կամ այսօր բոլորովին տարբեր է։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Անցեալին այսքան շատ չէր, ցաւօք սրտի հիմա աւելի ալ շատցած է։ Ես ցաւօք սրտի կ’ըսեմ որովհետեւ, այո, ես ալ երեք զաւակներ ունիմ` երկու աղջիկներ մեծ, մէկ մանչ, մանչս ամուսնացաւ արդէն, բայց երկու աղջիկներ ունիմ որ իմ սրտէս, ինչու չէ լուրջ կերպով կը փափաքիմ որ հայու հետ ամուսնանան։ Բայց սա իմ փափաքն է, սա իմ կարելիութեան հարցը չէ եւ յետոյ իրենք իրենց կեանքը պիտի ընտրեն ի վերջոյ։ Բայց ըսենք որ պատահի իմ գլուխս գայ եւ աղջիկս ամուսնանայ օտարի մը հետ` թուրք կամ ուրիշ մէկու մը հետ, ես այն ատեն, այո՛, [հոգեբանական իմաստով] հաւանաբար ընկճուած պիտի ըլլամ, իմ մէջէս պիտի չկարենամ ընդունիլ, բայց այն ատեն, այն ատեն պիտի պայքարիմ ինքզինքս համոզելով թէ սա պէտք է կորո՞ւստ նկատեմ թէ շահ։ Աղջի՞կս կորսուեցաւ թէ տղան շահեցայ, եւ պիտի նայիմ որ շահիմ, պիտի

49

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ նայիմ որ շահիմ։ Սա հարց է, աշխարհի չորս կողմը հայութեան համար հարց է։ Բայց եթէ ատ հարցը մենք չենք կրնար մեր սա հիմակուայ ուժով լուծել եւ անոր դիմացը կը պարտուինք, կարծես թէ պէտք է մեր հոգեբանութիւնը պարտութեան նկատմամբ փոխենք, նայինք որ ինչ պիտի շահինք եւ շահելու համար շահինք։ Եւ նոր նախադասութիւններ որ կ’ըսեմ, կը հոլովեմ միշտ ինքնութեան մէջ, թերեւս ասանկ առիթներով աւելի շատ պիտի շատնան ալ։ Տեսնենք։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Ես միշտ կատակով կ’ըսեմ` որ նախընտրելի է երկրագունդի վրայ 60 միլիոն հայ լինենք, որից մէջէն 10 միլիոնը սեւ հայեր են, 20 միլիոնը դեղին հայեր են, 10 միլիոնը կապոյտ հայեր են, օրինակի համար։ Նախընտրելի է որ թիւով շատանանք եւ նրանց հայ դարձնենք քան թէ աւանդական մտածելակերպի մէջ մնանք` որ այս ցեղը իր իւրայատուկ կեցուածքը ունի։ Եւ եթէ այդպէս մնայ, իմ տեսակէտով, յառաջիկայ հարիւր տարիներուն իբր ցեղ կը կորսուինք։ Կը յուսամ որ աւելի ճշմարիտ կը դառնանք եւ կը տեսնենք որ սա իրականութիւն է` որ մեր զաւակներուն առջեւ երկրագունդի պիլիոնաւոր ժողովուրդը նետած ենք, քանի որ կրնան ճամբորդել, ուզած տեղը երթալ տարբեր մարդկանց հանդիպելով։ Արդեօք պիտի կորսնցնեք հա՞յը կամ պիտի շահինք օտարը։

ԵՐԿՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Սիրելիներ, այսօր Նոյեմբերի 1, իմ հիւրս է Հրանդ Տինք` Ակօս թերթի, որ կը հրատարակուի Իսթանպուլ քաղաքի մէջը Թուրքիա, թրքերէն լեզուով, 12 էջերուն 10 էջը թրքերէն, 2 էջը հայերէն։ Այդ առաջին թերթն է որ թրքերէնով կ’անդրադառնայ քաղաքական իրադարձութեան մասին եւ Իսթանպուլի մէջի հայ օճախի իրաւունքների մասին։ Ինչպէս որ գիտէք, երանի այդ օրը որ մենք հայերս կրնանք նուազագոյնը մի չորս-հինգ միլիոն քանակութեամբ թրքերէն գիրքեր հրատարակել հայկական ցեղասպանութեան մասին եւ նրանք տրամադրել աշխարհի բոլոր թուրքերուն որ նրանց գաղափարները ճշմարտութեան առջեւ հասնին եւ կարողանանք մեր հարցը իսկապէս սեղանի վրայ դնել եւ խօսիլ։ Սա պարզապէս իմ փափաքն է, կրնայ ձեզմէ շատերը տարբեր տեսակ մտածէք բայց սա իմ մտածելակերպն է։ Այժմ սիրելիներ առիթը պիտի ընծայուի ձեզի որ դուք ձեր բարի լոյսը փոխանցէք։

50

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ Բայց նախքան ատիկա, ետ վերադառնամ եւ խօսիմ պարոն Հրանդ Տինքին հետ։ Ձեր այցելութիւնը այսօր Միացեալ Նահանգներ ի՞նչ նպատակով եղած է։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ինծի հրաւիրեցին Armenian Bar Association-ը` որ իրենք Ֆիլատելֆիա ժողով մը ունէին, եւ ես հոն ելոյթ մը ունեցայ։ Եւ յետոյ Պոլսահայ Միութիւնը իր երեսունամեակը կը տօնէ Լոս Անճելըսի մէջ` իրենք հրաւիրեցին, որ ամսուն 4-ին կարծեմ ճաշկերոյթ մը ունին, անոր պիտի մասնակցիմ, եւ կարծեմ ամսուն 5-ին ալ առաջնորդարանի մէջ, ցերեկէն վերջը ելոյթ մը պիտի ունենամ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Ուրեմն շատ կարճ ժամանակով այցելած էք այստեղ որոշ պզտիկ հանդիպումների համար։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այո, այդքան։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Ուրեմն, սիրելիներ, այժմ Բարի Լոյսը, եւ գիտէք թէ Լոս Անճելըսի հայութիւնը երկրագունդի ամենահզօր գաղթօճախը, ամենակրթուած գաղթօճախը, ամենահայասէր գաղթօճախը, ամենալաւ գաղթօճախը։ Այդպէս չէ՞։ [Հեռախօս] ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարի Լոյս։ ԱՌԱՋԻՆ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ առոգանութեամբ) - Բարեւ ձեզ։

ՀԱՐՑՈՒՄ

(կնոջ

ձայն`

արեւելահայ

ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարեւ ձեզ։ ԱՌԱՋԻՆ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ - Սիրով ողջունում եմ Հրանդ Տինքին։ Կարդացել էի իրեն մասին մեր թերթերում եւ այլն, շատ լաւ գիտէի իրան, բայց չերկարացնելու համար երկու հարց ունեմ։ Սիրելի Հրանդ Տինք. 1915 թուականին էր, մեր Ստամբուլի գաղութը արթուն եւ ողջ էր ու մենք եկեղեցիներ, մշակութային կենտրոններ, հրաշալի մտաւորականութիւն [ունէինք]։ Նոյնը ունէինք 1988 թուին Բագւում եւ Սումգայիթում։ Բայց երբ թուրքը կատաղում է, նրա համար նշանակութիւն չունի մենք ինչպիսի եկեղեցի եւ դպրոց ունենք, եւ յիշում եմ ես Հիւգոյի խօսքերը երբ ասում էր «այստեղով թուրքն է անցել»։ Ինչ էք կարծում, շարունակել մնալ թուրքական որջում լա՞ւ է, ունենալ

51

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ եկեղեցիներ եւ դպրոցներ, թէ՞ դուրս գանք Ստամբուլից, գալ կենտրոնանալ Հայաստանում։ Ես այսպէս եմ մտածում, գուցէ սխալ եմ։ Կենտրոնանալ Հայաստանում եւ ուժերը ներդնել հայրենիքը շէնացնելու համար։ Որքա՞ն կարող ենք մեր թշնամու հետ կողք-կողքի ապրել, ինչո՞ւ համար։ Ես գուցէ չեմ հասկանում, դուք այդտեղի մարդ էք, գուցէ բացատրէք ինչի՞ համար էք ապրում թուրքի կողքին։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Շնորհակալութիւն ձեր հարցումին։ Խնդրեմ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Յաճախ կու գայ այս հարցումը եւ ես շատ կը զարմանամ երբ այս հարցումը կը հարցուի։ Պոլսահայութիւնը կ’ապրի իր պապերուն չորս հազար տարուայ ապրած հողերուն վրայ այսօր։ Ինչո՞ւ պիտի թողունք, ինչո՞ւ պիտի ձգենք պիտի երթանք։ Սա զարմանալի է ինծի համար, շատ զարմանալի է ինծի համար։ Ինչո՞ւ մեր եկեղեցիները, մեր դպրոցները պիտի չպահպանենք, պիտի ձգենք պիտի երթանք։ Շատ աւելորդ հարցում կը նկատեմ ասիկա։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Այս մտածելակերպը պարզապէս թուրքի հանդէպ էր եւ եթէ վայրկեան մը մտածենք որ մենք այսօր Ամերիկայի մէջ, նոյն այս ցեղին մէջը, մեր դպրոցները, մեր եկեղեցիները, մեր ակումբները կը պահենք եւ կը պաշտպանենք, կամ Ափրիկէի ոեւէ մէկ ուրիշ քաղաքի մէջ, կամ Եւրոպայի ոեւէ մէկ ուրիշ քաղաքի մէջ, եթէ այդ տեսակի մտածելակերպ կայ... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Չէ, հոն ինքը ուղղակի պարզապէս կը հարցնէ եւ կը շեշտէ որ թշնամիին հետ ինչու միասին ապրիլ, ատիկա ինծի տարբեր կու գայ, ես թշնամիով միասին չեմ ապրիր, ինծի համար թշնամի բառը այդքան հեշտ բառ մը չէ։ Այո, Թուրքիոյ մէջ կան թուրքեր որ հայու թշնամի կրնան ըլլալ բայց Թուրքիոյ մէջ կան թուրքեր որ այսօր հայէ աւելի հայերուն իրաւունքներն ալ կը պաշտպանեն։ Ուրեմն ազգ մը թշնամի նկատել եւ ըստ այնմ վարուիլ եւ կեանք ունենալ, ես այդքան արդիական կեցուածք չեմ նկատեր։ Բայց անշուշտ կը փափաքիմ որ իրենք ալ իրենց մտայնութիւնը ժամանակի ընթացքին փոխեն։ [Հեռախօս] ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարի Լոյս։ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ (տղամարդու ձայն) - Բարի լոյս, Ստեփան։

52

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարեւ։ ԵՐԿՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ - Ջերմօրէն կ’ողջունենք ներկայութիւնը պարոն Հրանդ Տինքի։ Իրեն հետեւող եւ հիացողներէն մէկն եմ, որ ինքը ջերմօրէն կը պաշտպանէ խօսքի ազատութիւնը։ Միայն կ’ուզէի ուղղել հետեւեալ հարցումը. ինչո՞ւ արդեօք պարոն Հրանդ Տինքը դէմ է այն որոշումը որ առաւ Ֆրանսայի խորհրդարանը որ կը պատժէ բոլոր անոնք որ կ’ուրանան հայոց ցեղասպանութիւնը։ Շատ շնորհակալ ենք։ Յաջողութիւններ կը մաղթենք պարոն Տինքին։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Շնորհակալութիւն։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Շնորհակալութիւն։ Շնորհակալ եմ այս հարցումին համար որ ինծի առիթ տրուեցաւ որ բուն իմ կեցուածքը անգամ մը եւս արտայայտեմ։ Այո, շատ շիտակ է որ Ֆրանսայի այդ կանոնագիծին մասին դէմ եմ, եւ դէմ ալ պիտի ըլլամ ասկէ վերջը, քանի որ մի քանի տեսակէտներէ այդ նախագիծը անիմաստ կը գտնամ եւ նոյնիսկ հայ դատի կամ հայ ապագայի հաշուին ալ իբր տկարութիւն կը տեսնամ ատիկա։ Ըսեմ ձեզի։ Մէյ մը, աշխարհի միջազգային գետնի վրայ մարդկութեան համար, աշխարհի պետութիւններու համար, այո, կարեւոր է ցեղասպանութեան դէմ պայքար տանելու պատասխանատուութիւնը, ատիկա շատ կարեւոր է, եւ միջազգային պատասխանատուութիւն է ատիկա։ Բայց նոյն ատեն միջազգային մարդկային իրաւունք է խօսքի ազատութիւնը եւ մենք եթէ պատասխանատուութիւնը, միջազգային պատասխանատուութիւնը, տեղը պիտի բերենք զոհելով անոր միջազգային իրաւունք մը, սա անիմաստ է։ Սա անիմաստ է։ Առանց միջազգային այդ մարդկային իրաւունքը զոհելու մենք կրնանք ուրիշ ձեւերով պաշտպանել մեր այդ պատասխանատուութիւնը եւ կեանքի կոչել։ Ատոր կը հաւատամ։ Սա մէկ։ Եւ ինծի համար խօսքի ազատութիւնը շատ կարեւոր է որովհետեւ իմ երկրիս մէջ արդէն ես կը պահանջեմ խօսքի ազատութիւն եւ արդէն խօսքի ազատութեան համար է որ դատարան կը տրուիմ, պահանջելուս համար է որ դատարան կը տրուիմ եւ ես խօսքի ազատութիւնը կը պահանջեմ թէ՛ Թուրքիոյ մէջ, թէ՛ Ֆրանսայի մէջ, թէ՛ Հայաստանի մէջ, եւ թէ՛ ամէն տեղ։ Որովհետեւ ասոր կը հաւատամ ուրիշ բանի համար ալ։ Ինչպէս յիշեցի, նորէն յիշեմ։ Մենք ալ ազգ չենք, ալ պետութիւն ենք։ Եւ եթէ պետութեան մը, որ սփիւռքը կ’ուզէ երկքաղաքացիութիւն, նոյն ատեն քաղաքացիներ պիտի ըլլանք մենք, մենք անհատներ ըլլալով պէտք է ժողովրդավար կեցուածքներ ունենանք որպէսզի մեր պետութիւնը ժողովրդա-

53

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ վարական պետութիւն դառնայ։ Առանց մեր ժողովրդավարականութեան երկրին պետութիւնը ժողովրդավարական պետութիւն չի կրնար դառնալ։ Ասիկա ալ առաջին գիծ։ Պէտք է շարունակեմ ասիկա։ Իսկ գալով Ֆրանսայի նախագիծը մի քանի տեսակէտէ ինչ շահ կը բերէ, ինչ վնաս կը բերէ իր տեսակէտէ։ Մեծ վնաս բերաւ արդէն հայութեան սա միջազգային գետնին վրայ ցեղասպանութեան ճանաչման պայքարին, որովհետեւ մինչեւ այսօր ժողովուրդները, պետութիւնները, հայերը վեր բռնեցին այսպէս անիրաւութեան ենթարկուած ժողովուրդ մը ըլլալով։ Բայց հիմա որ թուրքերուն այս իրաւունքը, խօսքի ազատութիւնը ձեռքէն առնող այս օրինակը, թուրքերը հիմա կ’ուրախանան արդէն, եւ կ’ուրախանան կոր արդէն որ միջազգային գետնի վրայ հիմա իրենք ալ քիչ մը անիրաւութեան ենթարկուած վիճակի մէջ գտնուեցան, եւ իրենց պաշտօնական կեցուածքը ասկէ վերջը պիտի շարունակեն` «մեզի չէք խօսեցներ», «մեզի չէք խօսեցներ»։ Եւ սա կարելիութիւնը անոնց ձեռքը տրուեցաւ։ Զարմանալի տգիտութիւն կը նկատեմ ասիկա եւ ասոր համար ալ միշտ պիտի պայքարիմ։ Իսկ երրորդը։ Եթէ կ’ուզենք, եթէ կ’ուզենք որ թուրքերը փոխուին, իրականութիւնը հասկնան, ճշմարտութիւնը հասկնան, պարզ է սա. մարդը ինչ որ կը խորհի իր մտքին մէջ իր բերնէն ատիկա պէտք է դուրս հանէ որ ներսը նորը լեցուի։ Ասիկա այսքան պարզ է։ Պէտք է խօսիմ որովհետեւ ես կը հաւատամ որ թուրքը խօսելով է որ իրականութիւնը պիտի գիտնայ եւ պիտի ճանչնայ, ոչ թէ միայն խորհելով։ Եթէ միայն խորհելով այսպէս մնայ երբեք եւ երբեք պիտի չփոխուի թուրքը։ Ձգեցէք որ թող խօսին, խօսելով արդէն մեր դատը, անոնք որքան որ խօսին մեր դատը այնքան եւ այնքան պիտի բարձրանայ։ [Հեռախօս] ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարի Լոյս։ ԵՐՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ (Յարութ) - Բարի լոյս... ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարեւ ԵՐՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ - Եւ բարի գալուստ կը մաղթեմ մեր հիւրին, մեր յարգարժան հիւրին, մեր քաջ եւ արի հիւրին։ Ուրեմն, ես երկու հարց ունիմ։ Նախ առաջինը խառն ամուսնութիւններու յաւելումը` որ ցաւ կը պատճառէ ինծի, որուն համը ես նայեցայ, համտեսեցի։ Պոլիս մեր ծանօթներէն մէկուն աղջիկը ամուսնացած էր եւ անոր աղջիկը հոս հիւր եղաւ եւ մենք

54

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ հիւրասիրեցինք զինքը։ Չկրցանք մէկ բառ, բերնէն հայերէն բառ հանել, ուրեմն ատ հայ մայրը, այդ գեղեցկուհին, պոլսական գեղեցկուհին, Պոլսոյ գեղեցկուհին չէր կրցած իր զաւակին մէկ հատ հայկական բառ վարժեցնել եւ իրեն երբոր ըսինք ‘Why you don’t speak Armenian?’, ‘Because’ ըսաւ, միայն because-ը հասկցանք իրմէ, because-ը ինչով կրնաս թարգմանել, չեմ գիտեր։ Երկրորդ հարցս։ Ես յաճախ մտածած եմ այս մասին` որ Հայաստանի կառավարութիւնը ռատիօհաղորդումներ պէտք չէ՞ տայ թրքերէնով, դէպի Թուրքիա, ժողովուրդին որոնք իսլամացած են իրապէս կամ եռերես, որոնց սրտին մէջի այդ պզտիկ կայծը որ մնացած է արթնցնել։ Որովհետեւ կան այդպիսիներ եւ ես կը խորհիմ որ մեր պետութիւնը պէտք է թրքական լեզուով ձայնասփռումներ ընէ նոյնիսկ հեռատեսիլով, ատ ժողովուրդը կանչէ տուն, գոնէ եթէ հարիւրէն հինգը, հարիւրէն տասը կրնանք կանչել տուն։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Շնորհակալութիւն Յարութ։ Շնորհակալութիւն։ Խնդրեմ պարոն Հրանդ։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Կը հասկնամ առաջին իր մատնանշումը խառն ամուսնութիւններու մասին, իր հոգեբանութիւնը եւ կը ձայնակցիմ։ Ինչու չէ, ես ալ իրեն չափ կը յուզուիմ այդպիսի շրջաններուն, բայց ըսի եւ յիշեցի` ասոնք անցողակի շրջաններ են, կորուստներ են մեզի համար։ Բայց մենք պիտի խորհինք որ այդ պզտիկ աղջիկն ալ որքան որ հայերէն չի կրնար հիմա խօսիլ, նորէն ալ պիտի չկորսուի, մենք ունինք պայմաններ, պիտի ստեղծենք պայմաններ որ ամէն մէկ կորսուածը գտնենք եւ ամէն մէկ մեռածը կրկին ողջնցնենք։ Սա արդէն Սուրբ Գիրքի պատգամ է մեզի համար, արդէն Քրիստոսի պատգամն է։ Եւ ես հիմա հոս կը յիշեմ այդ մեծ պատրիարքը` Շնորհք պատրիարքը, եւ անկէ առաջուան Գարեգին Խաչատուրեան պատրիարքը, որոնք Անատոլիայի մէջ կորսուած հայութեան համար ինչ ջանք թափեցին եւ մեզի, մեզի ազատեցին Պոլիս բերին, դպրոցներու մէջ մեզի մեծցուցին, եւ այսօր մենք կանք։ Ես կը ձայնակցիմ նաեւ որ հայ աշխարհը ունի իր առջեւը, այո, իր այս կորսուածը գտնելու, մեռածը ողջնցնելու նոյն պայքարը եւս Անատոլիայի մէջ։ Հոգ մի ընէք, հոգ մի ընէք, ժամանակը այդպէս պիտի գայ որ այդ երկրին մէջէն ելած այդ ժողովրդավարութիւնը արդէն ինքը պիտի ստեղծէ իր կարելիութիւնները` որ մեր պապերուն, այսպէս ըսենք, եւ ընդունինք մեր պապերը ըլլալով անոնք, անոնց նոր սերունդները այդ գիտակցութեան օր մը պիտի յանգին եւ պիտի հպարտանան իրենց անցեալով եւ ատիկա պիտի կարենան խոստովանիլ։ Ես ունիմ այդ յոյսը իմ, այսպէս ըսեմ, ապագայիս մէջ։

55

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Երկրորդ հարցը` որ արդե՞օք Հայաստանի պետութիւնը... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Կայ արդէն, կայ, Հայաստանի մէջ թրքական ռատիօկայան բաժին մը կայ որ հաղորդումներ, շատոնց, երեսուն տարիներէ աւելի կ’ընէ, եւ ատիկա այդ արեւելքի զանազան թրքական նահանգներուն մէջ ալ ընդհանրապէս մտիկ կ’ընեն քիւրտերը եւ այնտեղի միւս... ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Իսկ հայկական հարցի կապակցութեամբ ոեւէ մէկ... ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Ոչ, չեմ գիտեր ինչ հաղորդումներ կ’ընէ, բայց կայ, թրքերէն հաղորդում կայ, որ երբեմն ես ալ եթէ Հայաստան կ’երթամ իրենց կը հանդիպիմ եւ ելոյթներ կ’ունենանք միասին։ [Հեռախօս] ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարի Լոյս։ ՉՈՐՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ (տղամարդու ձայն` արեւելահայ առոգանութեամբ) - Բարեւ ձեզ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարեւ ձեզ։ ՉՈՐՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ - Ողջունում եմ հիւրին, պարոն Տինքին։ Ես մի հարց ունեմ։ Ես ադրբեջանահայ եմ, Շամախու շրջան։ Եւ 1918 թուին երբոր թուրքերը անցան Շամախիով` տասը հայկական գիւղ կար, երկուսը վերացրին, իմ հայրս էլ որբ մնաց, իրանց ասկեարները կոտորեցին, այսինքն իրա հօրը, պապիկ չենք տեսել, տատիկ չենք տեսել, իրա եղբայրներին կրակել են չորս տարեկան, եօթ տարեկան։ Հիմա դուք ասում էք որ էդ ֆրանսիական որոշումը խօսքի ազատութեան դէմ է։ Եթէ դա փաստ է որ հայրս մնացել է ողջ թուրքերի կոտորածից յետոյ եւ միւսը ասում է չի եղել` սպանողը կամ սպանողի ընկերները, դա ի՞նչ խօսքի ազատութեան մասին է գնում խօսքը։ Շնորհակալ եմ պատասխանի համար։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Շնորհակալութիւն։

56

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Պատասխան չեմ տար։ Այս կեցուածքին, այս մտայնութեան պատասխան չեմ տար։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Արդէն ձեր պատասխանը բաւական յստակ էր։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Շատ յստակ է, հիմա Ատըրպէճանի մէջ պատահածը, ատ ոճիրները ինչո՞ւ չհասկնամ բայց ատիկա ինչո՞ւ խօսքի ազատութեան հետ հակակշռեմ, ինչո՞ւ հակակշռեմ, եթէ նայիք պարոնին պէս ուրիշ թուրքերն ալ տարբեր այսպէս կը խօսին։ Ուրեմն եթէ հարցը սա է... աւելի ճիշդը սանկ ըսեմ. հայ աշխարհը մինչեւ այսօր ապրեցաւ եւ իր գոյութիւնը շարունակեց ընդհանրապէս իր սրտով, իր սրտով, եւ ես ալ կը ձայնակցիմ պարոնին իր սրտին, ատ սիրտն է որ ապրեցուց մեզ։ Բայց նորէն կը յիշեմ, եթէ ազգ ես սրտով կրնաս ապրիլ բայց եթէ պետութիւն ես պէտք է խելքով ապրիս։ Ուրեմն մենք հիմա պէտք է մեր խելքը մեր սիրտին հետ համերաշխ կերպով միասին ապրեցնենք եւ հայ աշխարհի շահերը ինչ կը պահանջեն ապագային մեզմէ ատիկա, այո, առանց մեր սիրտը կորսնցնելով բայց մեր խելքն ալ անպայման եւ անպայման անոր հետ միացնելով պէտք է տանինք մեր պայքարը։ [Հեռախօս] ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարի Լոյս։ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ (տղամարդու ձայն` արեւելահայ առոգանութեամբ) - Բարի լոյս ձեզ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարեւ։ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ - Պարոն Ստեփան ուրախ եմ այսօր ձեր հաղորդման համար։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Շնորհակալութիւն։ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ - Ուզում եմ ոչ թէ հարց տալ այլ մի բան աւելացնել պարոն Հրանդ Տինքին, որ ինքը շատ ճիշտ կ’անի եւ իրա նմանները ճիշտ են անում որ մնում են այնտեղ, գիտեմ որ շատ դժուար է բայց մեր հողերը դրանք են եւ ժամանակը պիտի գայ, համբերութիւնը կեանք է, որ մենք նորից միանանք մեր հողերի։ Եւ ուզում եմ ասեմ մենք հայերով... ես փոքր

57

Չորս հարցազրոյց Հրանդ Տինքի հետ ժամանակ իմ հայրս խօսք ունէր` «Մենք կանք, պիտի լինենք ու պիտի շատանանք»։ Մի հատ էլ ոտանաւոր կարելի՞ է ասել եւ վերջ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Հիմա ոտանաւորի ժամանակ չէ, նորէն զգացումներու կ’երթանք։ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ - Եղաւ Ստեփան ջան։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Շնորհակալութիւն, շնորհակալութիւն։ [Հեռախօս] ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Բարի Լոյս։ ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՀԵՌԱԽՕՍԱՅԻՆ ՀԱՐՑՈՒՄ (Ճորճ) - Բարի լոյս։ Պարոն Տինքին Երեւան հանդիպեցայ մօտ մէկ ամիս առաջ։ Պարոն Հրանդ, ձեզմէ բաժնուելէն վերջ Վրաստանի վրայով Արեւմտեան Հայաստան գացի, անկէ Կիլիկիա եւ այլն։ Մէկ հարցում ունիմ։ Այսօրուայ թուրք հասկացողութիւնը, թրքութիւն հասկացողութիւնը, ինչ որ նկատեցի Արեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ մէջ, եւ շատերու հետ խօսեցայ իբրեւ լրագրող, ինչ որ ամերիկացի են, Ամերիկան ամերիկացի է, եւ տարբեր ազգութիւններ ունի, արդեօք այդ հասկացողութիւնը չկա՞յ թրքութիւն հասկացողութեան մէջ, թուրք հասկացողութեան մէջ։ Եւ ատիկա շատ վտանգաւոր տարազ մը հագցուած է բոլոր Թուրքիոյ տարածքին` որ առաջ թուրք են, վերջը տարբեր ազգութիւններու կը պատկանին։ Եւ ատոր համար ի՞նչ աշխատանք կը տարուի ձեր կողմէ հասկցնելու համար` որ, օրինակ, հայութիւնը բոլորովին տարբեր միաւոր մըն է որովհետեւ ահաւոր հողերէն արմատախիլ եղած են, մէկ։ Երկու, մշակութային սպանդը կայ։ Երրորդ, միջազգային քաղաքականութեան հանգոյցին եթէ հայկական հարցը դրուի, ահաւոր անկումի մը կրնայ ենթարկուիլ, բախումներու ենթարկուիլ, ինչ որ դուք կ’ըսէք պարոն Հրանդ կը խորհիմ որ պիտի վնասէ հայ ժողովուրդի գոյութեան շրջանին մէջ ցեղասպանութեան գծով որովհետեւ հոն ահաւոր ոճիր մը գործուած է եւ այդ ոճիրին գործուածներուն սերունդը կ’ապրի հոն, փաստ է որ կրօնքը փոխած է եւ իսլամացած է` բռնի եղած է, վախով եղած է, եւ այլն։ Հոս կարեւոր հարց կայ` թրքութեան հարցը, թիւրք հասկացողութեան հետ, որ մեր մտքին մէջ [եղածը] չէ, այլ ամերիկացի հասկացողութիւնը` որ ազգ կազմուած է ըստ իրենց որ ես տեսայ։ Օրինակ, թուրք գաղտնի ոստիկան մը` որ մեզի կը հետեւէր, ես ուղղակի confront ըրի իրեն եւ հետը ծանր վիճաբանու-

58

Ստեփան Փարթամեանի հարցազրոյցը Հրանդ Տինքի հետ թիւն եղաւ եւ ըսի որ դուն բացարձակ թուրքի չես նմանիր, դուն հայու կը նմանիս։ Դարձաւ ըսաւ` ի՞նչը կը ստիպէ քեզի, ըսի` աչքերդ, գանկդ, եւ այլն, եւ այլն, ըսաւ` Աթաթուրքը մեզի թրքութեան գաղափարը տուաւ իրարու հետ համերաշխ ապրելու։ Հիմա ես ձեզի կը հարցնեմ պարոն Հրանդ, ինչպէ՞ս կը մեկնաբանէք այս երեւոյթը։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Շնորհակալութիւն Ճորճ, պիտի անջատեմ, քանի արդէն միայն մէկ վայրկեան ունի պարոն Տինքը պատասխանելու։ ՀՐԱՆԴ ՏԻՆՔ - Այո, բայց երկար պատասխան պէտք էր։ Ինչ որ է, շատ կարճ սա ըսեմ որ հիմա ատ թուրքը եւ թուրքիացի բառը Թուրքիոյ մէջ արդէն, այսպէս ըսենք, մեծ վիճաբանութեան հարց է, քանի որ Թուրքիոյ մէջ անհատներ ալ սկսած են որ ես թուրքիացի եմ բայց թուրք չեմ` քիւրտ եմ, լազ եմ, հայ եմ ըսողներ կ’ելլան, իսկ պետական վարչակազմը ատիկա մեզի կը պարտադրէ որ ամէնքս մենք մեզի պէտք է թուրք հռչակենք ըսելով։ Ուրեմն հոն արդէն հիմա ասիկա մեծ հարց է եւ արդէն ոչ թէ միայն հայկական հարցը, քրտական հարցը կայ այդ ուղղութեամբ, եւ այլն, եւ այլն։ Բայց ես արդէն յիշեցի որ իմ առաջին դատը եղաւ ատ պարզ նախադասութեանս համար` որ «ես թուրք չեմ, թուրքիացի եմ» ըսի ըսելով եւ «հայ եմ» ըսի ըսելով։ Ուրեմն ես կը հաւատամ որ Թուրքիոյ ժողովրդավարացման շարժումին ընթացքին թուրքիացի հռչակուիլը, ինչպէս ամերիկացի, թուրքիացի հռչակուիլը ես պիտի խորհիմ որ աւելի շատ ընդունելութիւն պիտի գտնայ հասարակութեան մէջ եւ կը յուսամ որ այդպէս ըլլայ։ ՍՏԵՓԱՆ ՓԱՐԹԱՄԵԱՆ - Շնորհակալութիւն պարոն Հրանդ որ այս գեղեցիկ առաւօտեան բարի լոյս իրարու փոխանակեցինք եւ ժողովուրդն ալ իր բարի լոյսը փոխանակեց։ Սիրելիներ, ուրեմն, այս Կիրակի կէսօրէն ետքը Կլենոքսի վրայ հայկական առաքելական եկեղեցւոյ առաջնորդարանին սրահէն ներս հանդիպում մը կայ պարոն Հրանդ Տինքի հետ։ Նրանք որ կ’ուզեն կրնան այդտեղ հանդիպիլ իրեն։ Իսկ ես, պարզապէս ձեզի ըսեմ որ այսօր Նոյեմբերի 1-ն է, շնորհաւոր ըլլայ Նոյեմբեր ամիսը հայ ժողովուրդին, քանի որ գիտէք չէ՞` մենք միշտ կը փնտռենք առիթներ որ իրարու շնորհաւորենք։ Այսօր Նոյեմբերի 1-ն է։ Բարի Լոյս։

59