TOON beeld magazine van het haags toonkunstkoor â– seizoen 2020/2021
thema vrede en recht kenmerkt identiteit haags toonkunstkoor interviews met pianist menno boogaard en componist roche van tiddens het koor in oorlogstijd â– niet meer mogen zingen door corona programmering seizoen 20/21 â– uit het dagboek van een dirigent
2
inhoud 4
Achtergrond
Thema Vrede en Recht kenmerkt de identiteit Haags Toonkunstkoor Terugblik seizoen 2019/2020
8
De veerkracht van het Haags Toonkunstkoor 9
In memoriam: Els Roos Interview Harm Roché van Tiddens - componist en lid Haags Toonkunstkoor
10
In Dumelang hoor je Zuid-Afrika Het koor in oorlogstijd (1940-1945)
13
Toonkunst bood vertroosting in barre tijden Column Peter Noordermeer, voorzitter Haags Toonkunstkoor
17
Van voornemens, visie en vertrouwen Niet meer mogen zingen door corona
18
Lockdown: hoe verging het het Haags Toonkunstkoor? 20
Patrick van der Linden
Uit het dagboek van een dirigent in coronatijd Interview Menno Boogaard - pianist en repetitor Haags Toonkunstkoor
22
‘Het begeleiden past bij mijn karakter’ Vooruitblik programma 2020/2021
25
Samenwerking
26
Haagsch Impresariaat - een gewaardeerde partner Wie doet wat, concertagenda, colofon
28
◀ Beelden voorzijde en pagina links: deelname Haags Toonkunstkoor aan het Jubileumconcert van Patrick van der Linden in de Grote of St. Janskerk in Gouda, oktober 2019
een koor met ambitie 3
achtergrond Thema Vrede en Recht kenmerkt de identiteit van het Haags Toonkunstkoor door Pieter Maessen Voor het Haags Toonkunstkoor was het op het podium brengen van concerten over het thema Vrede en Recht de afgelopen jaren steeds weer spannend. Het vaak overweldigende applaus en de goede recensies na afloop, gaven een heerlijke ontlading aan die spanning. Dat draagt bij aan de band tussen de zangers en het publiek. Sinds 2012 mag Den Haag officieel Vrede en Recht
Bij de wereldpremière op 11 december 2009 werd
als wapenspreuk dragen omdat de stad zich al
het HTK begeleid door het Residentie Orkest,
meer dan honderd jaar inzet voor het internationaal
uiteraard wel onder leiding van HTK-dirigent Daan
recht. Al een paar jaar daarvóór zag het Haags
Admiraal. Het applaus, dat begon met een luid
Toonkunstkoor (HTK) de kansen die dit thema biedt
‘bravissimo’, duurde zeven minuten! Trouw, de
als rode draad door zijn concertprogramma.
Telegraaf en AD plaatsten boven hun recensies koppen als ‘Zeerecht op muziek blijkt smaakmaker’
In 2005 voerde het koor Les Amours uit, een werk van
en ‘Jubel oogstten componist Roel van Oosten en
de Haagse componist Roel van Oosten. Die avond
het Haags Toonkunstkoor’.
kwam de toenmalige voorzitter, Gerard van Egmond, op het idee een compositieopdracht te geven aan deze Haagse componist voor ons Haagse koor over een Haags onderwerp. Tijdens een brainstormsessie kwam de ijzersterke suggestie op om Mare Liberum
wethouder klijnsma zag meteen hoe mare liberum zou passen in de identiteit van den haag
als leidmotief te nemen. Mare Liberum van Hugo de Groot is één van de eerste geschriften over
Van Oosten hield er rekening mee dat zijn werk na
internationaal recht. Het is verschenen in 1609, dus
die ene uitvoering in de vergetelheid zou raken,
de vierhonderdste verjaardag lag in het verschiet.
maar hij onderschatte de kracht van zijn muziek, van het concept en van het netwerk van de koorleden
Festival
en hun dirigent. Een half jaar na de première voerde financiële,
het HTK met het studentenorkest Krashna Musika
organisatorische en artistieke uitdaging, maar
Mare Liberum uit in Delft en in Hamburg. In die
het idee kreeg vleugels. Cultuurwethouder Jetta
havenstad is het Internationaal Zeerechttribunaal
Klijnsma zag meteen hoe de nieuwe compositie
gevestigd. Een oud-collega van bestuurslid Erik
zou passen in de identiteit van Den Haag als ‘stad
Werner, die voor Shell in Hamburg heeft gewoond,
van vrede en recht’. In de aanloop naar de eerste
zag er een benefietproject in voor Hamburgse
uitvoering organiseerde zij een heel Mare Liberum-
notabelen. Hij had het HTK in zijn uitnodiging als
festival met toneelvoorstellingen, exposities en een
‘topmusici’ aanbevolen en was euforisch toen koor
congres.
en orkest dat leken waar te maken. De Mitteilungen
Het
4
project
was
een
enorme
Uitvoering van Mare Liberum tijdens de viering van het 100-jarig bestaan van het Vredespaleis in Den Haag in 2013 ▲
des Hamburgischen Richtervereins schreef: ‘Nach
het opnieuw bracht tijdens het openingsconcert
dem Schlusston gab es donnernden Applaus und
van het Musikfestival Fränkischer Sommer 2013.
laute Bravorufe’.
Men was zich in Neurenberg zeer bewust van de verbinding tussen hun stad van het eerste
Neurenberg
internationale straftribunaal (1945-1946) en onze
Duitsland bleek nog meer mogelijkheden te bieden.
stad van Vrede en Recht.
De dochter van Erik en Aline Werner woonde destijds in Neurenberg en zij vermoedde dat Mare Liberum iets voor haar koor, het Hans-Sachs-Chor zou zijn. Dirigent Julian Tölle bleek meteen enthousiast. Dat leidde op 19 november 2011 tot een uitvoering waarbij
neurenberg was zich zeer bewust van de verbinding met den haag als stad van vrede en recht
ook drie mannen aanwezig waren die een grote rol in het project hebben gespeeld. Naast componist
Intussen was het duidelijk geworden dat het koor zijn
Roel van Oosten waren dat Jeroen Vervliet, die als
identiteit kon versterken door het thema Vrede en
directeur van de bibliotheek van het Vredespaleis
Recht muzikaal te verbreden. In december 2012 had
de teksten van Mare Liberum had uitgezocht, en
dirigent Daan Admiraal een programma ‘Ode aan
Gerard Goossens die met zijn muziekuitgeverij
het Leven’ samengesteld met vredesboodschappen
Ascolta het werk heeft gepubliceerd. Het stuk viel bij
van de in het Hebreeuws gezongen Chicester Psalms
de Neurenbergers zo in de smaak dat dirigent Tölle
van Bernstein en van Nagasaki van Schnittke. Dit 5
CD opname ‘Mare Liberum’ in het Muziekcentrum van de Omroep in Hilversum, oktober 2012 ▲
was de eerste uitvoering van Nagasaki in Nederland
Verenigde Naties in New York, strandde voortijdig:
en pas de derde wereldwijd. Hoe zou het publiek
het bleek onbetaalbaar een heel symfonieorkest
reageren op het oorverdovende geluid bij het vallen
met instrumenten en een groot koor naar the big
van de bom en bij de voorzichtige eerste stappen van
apple te vliegen. Maar het HTK droeg wel bij aan
enkele overlevenden? Eerst was er een uitvoering
de viering van het honderdjarig bestaan van het
in de Dr Anton Philipszaal en kort daarna een in
Vredespaleis in september 2013. Dat was een avond
de Beurs van Berlage. Bij die laatste kwam bariton
op een spectaculair podium voor het Vredespaleis
Frans Fiselier luisteren naar zijn dochter Maria, de
tijdens een epische stortbui met een publiek dat,
enige soliste. Na afloop zei hij: “Echt jammer dat dit
slechts beschermd door poncho’s, gefascineerd
prachtige werk maar twee keer wordt uitgevoerd!”
bleef luisteren.
Big apple
Anderhalf uur herdenking Wereldoorlog II
De mogelijkheden waren nog niet uitgeput, maar een
In 2015 vierde Nederland zeventig jaar bevrijding,
enkele ambitie was te hoog gegrepen. Een poging
een evenement waar een ‘koor van vrede en recht’
om Mare Liberum samen met het Residentie Orkest
natuurlijk een inbreng zou moeten hebben. Daan
uit te voeren op World Oceans Day (8 juni 2012) bij de
Admiraal durfde het aan het War Requiem van
6
Benjamin Britten op te pakken, een groots werk van bijna anderhalf uur. Het werd een samenwerking met het Residentie Bachkoor, met uitvoeringen in het Concertgebouw en in de Dr Anton Philipszaal. In alle opzichten was dit spannend: financieel (begroting van € 75.000), artistiek (moeilijke partituur) en organisatorisch (drie dirigenten, twee orkesten en twee koorgroepen). Het resultaat mocht er zijn. In het publiek waren mensen na afloop in tranen. Band met Neurenberg De band met het koor in Neurenberg werd in de loop der jaren alleen maar sterker. Tien tenoren en bassen van dat koor werkten in oktober 2012 mee aan de cd-opname van Mare Liberum waarvoor koor en VUorkest twee dagen werkten in het Muziekcentrum van de Omroep in Hilversum. Van het Britse Choir & Organ Magazine kreeg de opname vier sterren. Herdenkingen Wereldoorlog I en II De voorzitter van het Duitse zusterkoor, Michael Langer, kwam met het gedurfde idee om met de twee koren in 2018, ter gelegenheid van de honderdjarige herdenking van het einde van de Eerste Wereldoorlog, de complexe Missa Solemnis van Beethoven uit te voeren, eerst in Neurenberg, daarna in Den Haag. Beide uitvoeringen werden een groot succes. Symbool voor het thema dat beide steden en koren bindt is het bord bij de uitgang van het herdenkingsmuseum voor de Neurenbergse processen waarop staat: ‘Von Nürnberg nach Den Haag’. Zo was Mare Liberum – achteraf gezien – het begin van een reeks concerten en activiteiten over vrede en recht waarvan het einde nog niet in zicht is.
■
7
terugblik seizoen 2019/2020 de veerkracht van het Haags Toonkunstkoor door Ria Roelands Het seizoen 2019-2020 trok een zware wissel op de veerkracht die het Haags Toonkunstkoor had getoond in het lastige seizoen daarvoor. De stijgende lijn waarmee dat seizoen werd afgesloten zette zich eind 2019 voort met feestelijke concerten, maar door het uitbreken van de coronacrisis en de draconische maatregelen die ook alle betrokkenen bij het Haags Toonkunstkoor troffen moest het koor pas op de plaats maken. Start met feestelijke jubilea
jubileum op 16 november in de Antonius Abtkerk
Het jaar 2019 was een feestelijk jaar, niet alleen
in Scheveningen met een concert dat in het teken
voor het Haags Toonkunstkoor, dat zijn 190-jarig
stond van W.A. Mozart. Op het programma stonden
jubileum vierde, maar ook voor dirigent Patrick van
twee missen, de Krönungsmesse en de Große Messe.
der Linden, die in oktober zijn 25-jarig jubileum als
Het derde werk van Mozart werd uitgevoerd door
dirigent vierde. Voldoende redenen voor het koor
het orkest Ars Musica, namelijk de 29e Symfonie, die
om deze feestelijke gebeurtenissen luister bij te
het orkest staande en uit het hoofd speelde.
zetten. De
Krönungsmesse
fascineerde
en
schalde
De eerste keer Mozart
gedragen door een dynamische begeleiding van
Op 19 oktober gaf Patrick van der Linden in de
Ars Musica door Scheveningen, terwijl HTK zich met
sfeervolle ambiance van de Grote of Sint-Janskerk
de uitvoering van de Große Messe schaarde bij de
in Gouda zijn jubileumconcert, waaraan al zijn
koren die de drie grote koorwerken (samen met
ensembles hun medewerking verleenden. Patrick
de Hohe Messe van J.S. Bach en de Missa Solemnis
maakte het concert bijzonder door ieder uit te
van L. van Beethoven) in hun repertoire hebben
voeren werk op te dragen aan mensen die bijzonder
genomen.
voor hem zijn, zoals zijn familie, vrienden en collega’s. Het was een unieke ervaring om in de formele
Het concert vormde de afsluiting voor het eerste
concertlocatie, waarin menig oratorium en passie
jaar van de samenwerking met Patrick van der
worden opgevoerd, deel uit te mogen maken van een in alle opzichten persoonlijk jubileumfeest. Net als de andere ensembles verzorgde HTK delen uit het reguliere concertprogramma. Naast het eigen aandeel in het concert nam het orkest Ars Musica de muzikale begeleiding van het concert voor zijn rekening. Het Haags Toonkunstkoor bracht voor de eerste keer twee delen uit de Große Messe van W.A. Mozart op het podium, het Kyrie en het Credo, een generale repetitie voor het concert een maand later. 3x Mozart Het Haags Toonkunstkoor vierde zijn 190-jarig 8
Jubileumconcert Patrick van der Linden, oktober 2019 ▲
Linden, onder wiens leiding HTK zijn veerkracht weer terugvond om
in memoriam els roos
als koor door te groeien.
Els, zoals ze tijdens de borrel na de repetitie over de bar hangt
75 jaar Bevrijding
en in gesprek is met iemand
Al heel lang koesterde het Haags
van het koor, zó geïnteresseerd
Toonkunstkoor de wens om een
dat ze soms vergeet om verder
bevrijdingsconcert te geven op 5
te gaan met inschenken. Ik
mei in de grote concertzaal van Den
denk dat iedereen dit beeld
Haag. In 2020 zou het zo ver zijn: HTK
van Els kent en het typeert haar
zou een gemêleerd programma
zó.
brengen, waarin werken werden gezongen van componisten uit
Tiddens, de repetities vormden een nieuwsgierig makende zoektocht van onbekende koorklanken naar het steeds duidelijker aftekenende eindresultaat
van
energieke
koorklank. Totdat
12
coronacrisis
maart
kwam:
de
ook
het
hield
Haags Toonkunstkoor af van alle activiteiten, wat betekende dat het Bevrijdingsconcert niet door zou gaan, maar ook de repetities tot nadere order moesten worden
naar
graag het naadje van de kous
II. Het koor verheugde zich vooral van Eric Whitacre en Roché van
nieuwsgierig
iedereen. Niet alleen omdat ze
landen die betrokken waren bij WO op de hedendaagse composities
Altijd
en geïnteresseerd in alles en
wilde weten, maar ook en vooral omdat ze er nog iets van kon leren, opperde ze zelf. Vooral van jongeren. En altijd een lach op haar gezicht. Dus ja, als ik aan Els denk, denk ik aan haar vrolijkheid en optimisme, aan haar positieve en relativerende instelling. Dus ja, als ik iets over haar schrijf dan is dat positief. Dat heeft niets te maken met het feit dat ze is overleden, nee, als Els er nog was zou ik het net zo doen. Els kwam in 2006 bij het koor. Het gebruik om na afloop van de repetitie samen iets te drinken was toen nog niet zo lang ingeburgerd. In het begin hielp Els af en toe mee, bijvoorbeeld als we achterin de aula van het Aloysius College, waar we destijds repeteerden, de hapjes voor de kerstborrel klaarmaakten. Maar toen Cecile Biekmann ziek werd en niet meer mee kon doen (zij was degene die de zogenoemde ‘nazit’ bedacht heeft), nam Els
gecanceld.
als vanzelfsprekend haar plaats in en sindsdien is ze gebleven.
Het getuigt van veerkracht van
Dit is wat Els voor het koor betekende. Voor mij in het bijzonder
dirigent
en
repetitor,
van
het
bestuur en van de koorleden dat zij, met behulp van digitale media, na een week al konden starten met repeteren, en dat een deel van het mei-programma verplaatst is naar het najaar 2020. ■
Tekst gebaseerd op het jaarverslag 2019 van het Haags Toonkunstkoor
was ze niet alleen een gezellige vriendin met wie ik talloze privé-ervaringen kon delen, ze was ook mijn catering-maatje. De taakverdeling ging eigenlijk vanzelf: ik nam vooral het organisatorische deel voor mijn rekening en Els, hoe kan het ook anders, het sociale deel. We vulden elkaar aan en we leerden van elkaar. Nog een beeld: Els die het donkerrode tasje met de lege bierflesjes in haar fietstas doet, ondertussen nog even allerlei afscheidswoorden roepend naar de laatst vertrekkende koorleden op het schoolplein. Hoe moet dat nu verder zonder Els? Het is moeilijk voor te stellen dat we haar niet meer bij de repetities zien, lachend en pratend als altijd. En hoe moet dat nu verder zonder haar bier? Wineke Meeuws 9
interview - harm roche van tiddens In Dumelang hoor je Zuid-Afrika door Elly Claus Het Haags Toonkunstkoor biedt jong talent graag de kans zich muzikaal te ontwikkelen. Dat is vooral mooi als het een eigen koorlid betreft, zoals de componist van sonologische muziek Roché van Tiddens. Hij schreef voor het Haags Toonkunstkoor Dumelang. Inspiratie daarvoor was intense beleving in zijn jeugd van de geluiden en ritmen in de Zuid-Afrikaanse natuur. ‘Ik probeer me te verbinden met geluiden uit de natuur. Het gevoel dat ik daaraan beleef zet ik om in muziek. Als de muziek me eenmaal bevalt vertrouw ik erop dat die ook andere mensen zal bereiken!’ Zijn middelbare schooltijd bracht Roché door op een
We trokken naar het oerwoud bij Johannesburg,
kostschool in Natal waar muziekonderwijs een hele
naar het Krugerpark en naar de Kalahari met haar
grote rol speelde. Als opdracht voor school schreef
prachtige natuur. Met mijn vader kampeerde ik
hij een protestlied over kindsoldaten. Samen met
in de woestijn en viste in rivieren. De natuur, de
een vriend vormde hij een popband, waarvoor hij
geluiden, de dieren, dat alles heeft diepe sporen in
zelf de liedjes maakte.
mijn bewustzijn achtergelaten.”
“Met mijn ouders en zusjes trok ik veel de natuur in,
Ging je meteen naar het conservatorium?
ook naar de dorpen waarin mijn ouders opgroeiden.
“Nou nee. Om praktische redenen heb ik – onder
10
enige druk van mijn omgeving – twee jaar rechten
allermoeilijkste is het stap voor stap noteren ervan,
gestudeerd. Toen werd me duidelijk dat ik alleen
zodanig dat het voor iedere muzikant duidelijk is.
met muziek verder wou.
Dat is een enorme klus.”
Na twee jaar op Conservatorium Stellenbosch wist
Laten we het over Dumelang hebben, jouw
ik dat ik compositie wilde studeren. Mijn docent
compositie voor het Haags Toonkunstkoor.
voor dat vak, componist en hoogleraar Hans
“Dumelang’ betekent ‘hallo’ in het Setswana, een
Roosenschoon, stimuleerde mij te experimenteren.
van de elf officiële talen van Zuid-Afrika. Het koor
Ik begon opnames van dieren en geluiden uit
zingt deze begroeting in al die elf talen. Zo groeten
de natuur te combineren met muziek die ik had
alle mensen uit verschillende delen van het land
geschreven met twaalftoonstechnieken. Daarbij
elkaar. Ik heb deze woorden soms opgesplitst in
maakte ik al gebruik van elektronische geluiden. Ik
kleine stukjes en vermengd in de verschillende
heb daar in vier jaar compositieles heel veel geleerd.
stemgroepen. Hierdoor lijkt het of je nieuwe woorden hoort, maar deze woorden hebben geen
Later kon ik via een gastdocent uit Birmingham daar
specifieke betekenis, behalve dat we in Zuid-Afrika
een jaar studeren. Ik kreeg daar veel opdrachten,
elkaar op de Dag van de Vrijheid, 27 april, in al die
onder andere van professionele Britse orkesten.”
talen begroeten.”
En toen van Engeland naar Nederland? “Dat was een noodzakelijke volgende stap: ik moest meer weten over de wetenschappelijke kant van geluid: sonologie. In Den Haag leerde ik geluiden
‘uit allerlei bronnen van geluid maak ik een groot muzikaal geheel.’
analyseren. Daardoor kan ik bijvoorbeeld nieuwe harmonieën creëren met de boventonen in het
“Ik heb Dumelang gebaseerd op een vorm van
geluid van olifanten.”
traditionele
Zuid-Afrikaanse
muziek,
genaamd
isicathamiya, waarmee het mannenkoor Ladysmith Welke componisten spreken jou het meeste aan?
Black Mambaso beroemd is geworden. De vorm
“Van de oudere vooral Mozart en Bach. En verder,
bestaat uit call and response, waarin een leider
naast Hans Roosenschoon, ook Francisco Lopez,
begint met een oproep en het koor reageert in
Andrew Hamilton, Penderecki en Lutowsławski. Van
homofone textuur. In Setswana bijvoorbeeld heet
de composities van de twee laatsten heb ik heel veel
een nijlpaard kubu en de mensen zingen zijn
geleerd. Aan hun partituur zie ik hoe de componist
naam op hetzelfde ritme als het nijlpaard gromt ter
met heel veel ‘spelers’ een bepaalde harmonie of
begroeting.
geluid krijgt, hoe dat klinkt.” Een tweede aspect van de compositie is de verbinding ‘Scheppen riep hij gaat van Au’, schreef de dichter
met de natuurlijke geluiden van Zuid-Afrika. Ik
Leo Vroman. Geldt dit ook voor componeren?
maakte vaak opnamen in het natuurreservaat
“Het leuke deel van het componeren is het bedenken
‘Verloren Vallei’ bij mijn oupa en ouma. Ik noteerde
van melodieën, combinaties van harmonieën en
de melodieën en ritmes van nijlpaarden, vogels en
ritmes. Wat ik in mijn hoofd heb, speel ik vaak op
insecten en verbond deze met geluidsopnames van
gitaar of piano. Ik experimenteer met elektronische
het koor. Melodie en ritme zijn dus gebaseerd op
geluiden, maar dan weet ik nog niet hoe iets zal
mijn waarneming van geluiden daar.”
klinken wanneer ik instrumenten combineer. In welk opzicht is Dumelang maatwerk voor dit Zo maak ik een stemmengeheel, een textuur, met
koor?
heel veel kleine ‘spelers’ die allemaal wat anders
“Ik heb de tijd genomen om het geluid en de
doen. Uit allerlei bronnen van geluid maak ik
mogelijkheden van het koor te leren kennen door
een groot muzikaal geheel, zoals ook Whitacre
opnames te maken en goed te luisteren naar de
doet in Cloudburst, een werk dat momenteel
unieke klankwereld van het HTK. Dirigent Patrick
ook op het repertoire van het HTK staat. Maar het
van der Linden werkt met het koor aan de kwaliteit 11
van melodische lijnen en het samenkomen
Harm Roché van Tiddens (1990) groeide
daarvan in een evenwichtige koortextuur.
op
in
Johannesburg.
muziekacademies
in
Hij
studeerde
aan
Stellenbosch
en
Ik heb geprobeerd aan te sluiten bij andere
Birmingham en verdiepte zich aan het Haagse
stukken op het koorrepertoire. In technische zin
Koninklijk Conservatorium in de sonologie.
bijvoorbeeld: bij Mozarts ‘Grote Mis’ was het een
Daarin staat het creëren en componeren van
uitdaging voor het koor om de zestiende noten
nieuwe geluiden centraal, waarbij de componist
samen in de maat te krijgen. De zestiende noten
gebruik
van Dumelang vormen voor het koor weer een
en elektronica, met loslaten van traditionele
gelegenheid daarin beter te worden. Hetzelfde
muzikale
geldt voor de harmonie, waarvoor de zangers heel
en akkoorden. Roché van Tiddens won al
goed naar elkaar moeten luisteren om die goed
verschillende prijzen met zijn composities. Hij
te krijgen. Ik voel me echt vereerd dat ik mijn
geeft nu gitaarles, zowel klassiek als pop, en
nieuwe werk mag uitvoeren bij een koor met zo’n
laat kinderen in workshops composities maken
rijke geschiedenis van bijna tweehonderd jaar.”
met elektronische geluiden.
Wil je meer composities voor koren schrijven?
Hij woont in Den Haag samen met zijn partner
“Oh ja! Elk koor heeft zijn eigen klank, heel
Lucinda Watts, pianiste en muziekdocente.
fascinerend.” Vind je dat elektronische geluiden ook kunnen raken zoals akoestische geluiden dat kunnen, bijvoorbeeld de menselijke stem? “Ja, voor mij gaat dit alles om spiritualiteit. Dat begint met de beleving van muziek, die voor iedereen anders is. Componeren is het creëren van een nieuwe werkelijkheid. En het is muziek voor wie daardoor geraakt wordt.” Dus dan is er geen wezenlijk verschil met akoestische geluiden. “Nee, inderdaad. Als je een geluid, bijvoorbeeld uit de natuur, opneemt en terughoort, is het al een wezen, los van zijn oorsprong. Ik luister heel goed en mijn persoonlijke ervaring van wat ik dan hoor zet ik om in een compositie. Met koorwerken doe ik hetzelfde: heel goed luisteren naar wat ik hoor en wat mijn persoonlijke ervaring daarbij is. En dan creëer ik daarmee weer verder.” Is een compositie ooit af? “Nee. Het kan heel goed zijn dat ik na het concert waarin Toonkunst Dumelang zingt, weer verder componeer aan het stuk.” Wat zijn je plannen voor de toekomst? “Ik wil in Den Haag blijven wonen, veel componeren en vooral veel muziekprojecten doen in ZuidAfrika.” ■
12
maakt
van
bagage
als
computertechnologie melodieën,
ritmes
het koor in oorlogstijd (1940-1945) Toonkunst bood vertroosting in barre tijden door Gerard van Egmond Toen de coronamaatregelen in het voorjaar het Bevrijdingsconcert ter gelegenheid van 75 jaar Vrijheid niet doorging, rees de vraag: hoe kwam het Haags Toonkunstkoor door de Tweede Wereldoorlog? De coronatijd van 2020 was bijzonder, maar nog tamelijk overzichtelijk vergeleken met de oorlogsjaren. Oud-voorzitter Gerard van Egmond ging op onderzoek en vond stukken over een dirigent die zich bij de Duitsers onmogelijk had gemaakt, las over de grote populariteit van het koor en over de onmogelijkheid om te zingen in de hongerwinter. Een maand vóór de Duitse inval wierp de dreigende
‘..jongere kracht over te laten, zulks te meer, omdat
oorlog al zijn schaduw vooruit op het Haags
Toonkunst ongetwijfeld een moeilijker tijd dan ooit
Toonkunstkoor. Begin april 1940 vertrok onverwacht
tevoren tegemoet gaat, die van den Dirigent een
de dirigent, Peter van Anrooy, slechts twee weken na
ongekend uithoudingsvermogen en aanpassing
het leiden van de Matthäus-Passion. Van Anrooy was
zal vergen’. Kennelijk was Van Anrooy fysiek aan zijn
achttien jaar dirigent van het Residentieorkest en
grenzen, maar gooide hij ook de handdoek in de
sinds 1929 ‘directeur’ van ‘de Afdeeling ’s-Gravenhage
ring gezien de veranderde politieke situatie. Dat de
en Omstreken van de Maatschappij tot bevordering
brief zonder medeweten van het bestuur ook in het
der Toonkunst’. Hij was ook bekend als componist;
dagblad Het Vaderland verscheen, onderstreept het
de Piet Hein Rhapsodie voor symfonieorkest is zijn
demonstratieve karakter van zijn vertrek.
bekendste werk. Galaconcert Officieel had Van Anrooy om gezondheidsredenen ontslag
gevraagd.
Uit
bestuursvergadering
het
blijkt
verslag echter
van ook
een een
competentiekwestie tussen dirigent en bestuur. Maar er staat niets over een derde, aannemelijke beweegreden: de dreiging van een Duitse bezetting. Van Anrooy was namelijk ook vaste dirigent van koninklijke concerten. Aan die rol kwam een einde door zijn principiële opstelling op 5 januari 1937. Op die dag weigerden hij en 25 orkestleden
Rust en kalmte
het nazistische Horst Wessellied uit te voeren op
In deze onverwachte situatie slaagde het bestuur
een galaconcert in Den Haag, voorafgaand aan
erin mr. Johannes den Hertog als vervanger aan te
het huwelijk van kroonprinses Juliana en prins
trekken zodat het laatste vooroorlogse concert, Boris
Bernhard, in aanwezigheid van beiden en koningin
Godunow, op 24 april door kon gaan. Den Hertog
Wilhelmina. De Duitse diplomaten die bij het
was tweede dirigent van het Concertgebouworkest
concert aanwezig waren, hadden uitvoering van
en werd nog datzelfde jaar tot ‘directeur van de
dit lied geëist. Het werd gespeeld, maar met een
Afdeeling’, zoals destijds de dirigent werd genoemd,
andere dirigent.
benoemd. zijn
Het ambitieuze concertprogramma ging na de
ontslagname aan het bestuur schreef. Hij gaf te
Duitse inval één op één door: twee keer per jaar
kennen dat het beter was om zijn werk aan een
een ‘gewone’ uitvoering en elk jaar minstens één
Veelzeggend
is
wat
Van
Anrooy
over
13
Matthäus-Passion. Tot september 1944 kon het koor
wordende oorlogstijden een moment van troost en
dit volhouden.
bemoediging.
Met de kennis van nu over het verloop van de oorlog,
Ook de meeste andere concerten waren ruim
was de ‘secretaresse’, mevrouw Jenezon-den Hertog,
tevoren uitverkocht of hadden een goed bezette
in het jaarverslag over ‘39-’40 opvallend nuchter.
zaal. Zij vonden plaats in het Gebouw voor Kunsten
Nadat zij melding had gemaakt van ‘de ontzettende
en Wetenschappen (zie foto) met liefst 2088 stoelen.
dagen, die wij allen doormaakten’, herpakte zij zich snel: ‘Maar langzamerhand keerden weer rust en
Bezoekers trotseerden moeilijke omstandigheden.
kalmte terug en moest het leven zijn gewone loop
Bij een uitvoering in 1942 van Die Schöpfung
hernemen, dus ook het bestuur van Toonkunst zijn
moesten het publiek en de koorleden te voet naar
gewone werk hervatten en plannen maken voor
huis, ook naar de buitengemeenten, omdat er
het aankomend seizoen.’ Het koor ging na mei 1940
geen trams reden. Verder was er niet of nauwelijks
voorlopig gewoon door met waarvoor het opgericht
straatverlichting, wat waarschijnlijk reden is geweest
was: de toonkunst beoefenen en bevorderen.
om in de aankondiging van het concert eind 1942 te melden dat het op de concertavond volle maan zou
Bejubeld
zijn.
Terwijl de repetities en concerten lange tijd niet aan intensiteit verloren, kwam na 1940 wel een einde aan de ledenvergaderingen. Uit de jaarverslagen komt het beeld naar voren dat veruit de meeste uitvoeringen in de oorlogsperiode een groot succes
na het concert bij volle maan te voet terug naar de buitengemeenten
waren. Niet alleen de uitvoeringen van de Matthäus-
Passion werden bejubeld, ook andere concerten
De avondklok was wel een probleem. De spertijd
werden een groot artistiek succes genoemd. De
leidde soms tot een echec, bijvoorbeeld bij de
begeleiding door het Residentie Orkest zal hieraan
uitvoering van Die Legende von der Heiligen
zeker hebben bijgedragen. Er traden solisten van
Elisabeth van Liszt in het seizoen ‘42-‘43. Omdat
naam op, soms zelfs nu nog bekend, zoals de sopraan
het een lang werk is, zou het concert om half vijf
Jo Vincent. Vaste partner bij de uitvoeringen van
beginnen… ‘een onmogelijk uur voor werkende
de Matthäus-Passion was het Matrozenkoor. Bij de
menschen, zoodat bij honderdtallen de uitgegeven
laatste uitvoering, in maart 1944, droegen zij voor
toegangsbewijzen teruggebracht werden.’
het eerst hun pakjes niet. Ook hun dirigent, Theo van Elferen, was er niet bij. Hij vreesde arrestatie
Het ledental van het koor nam in de oorlog fors toe
omdat hij geweigerd had met zijn koor mee te doen
en had sterke fluctuaties. Van ca. 180 in 1939 kwam
aan een concert van de NSB.
het in 1942 op 242, daalde naar 193 in 1943, maar steeg weer met vijftig nieuwe leden medio 1944. Vooral
Grote drommen
aan mannen kwam gebrek door de mobilisatie
Over publieke belangstelling was niet te klagen. De
of ten gevolge van noodzakelijke verhuizingen of
Matthäus was al weken vooraf ruim uitverkocht en
verplaatsingen. Er waren ook oorlogsslachtoffers: ‘De
zelfs de generale repetities trokken volle zalen. In
bombardementen van het Bezuidenhout (3 maart
1941 moesten op beide avonden ‘groote drommen
1945, GvE) deden ons ook een zeer verdienstelijk en
bezoekers teleurgesteld teruggewezen (..) worden’.
trouw werkend lid verliezen in den Heer F. Gudde.’
In 1943 en 1944 werd een tweede uitvoering ingelast die in een mum van tijd was uitverkocht. ‘Tot het
Toewijding
laatste oogenblik deed men moeite een plaatsje te
Net als het geven van uitvoeringen, was het ’s
veroveren en degenen die hierin geslaagd waren,
avonds repeteren als gevolg van de spertijd al snel
waren den koning te rijk, want zij konden de heerlijke
niet meer mogelijk. Het koor week uit naar de
rust en vertroosting van Bach’s meesterwerk, juist
zaterdagmiddag en de zondagochtend. Toch bleef
in die dagen zo welkom, ten volle ondergaan.’ De
de opkomst bij de repetities onverminderd groot.
toonkunst bood de burger in steeds moeilijker
Het jaarverslag ‘41-‘42 prees dan ook de ijver en
14
Het Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen stond aan de Zwarteweg en was bekend om zijn slechte zaalakoestiek. Het brandde in 1964 af â–˛
Uitvoering van het Residentie Orkest in het Gebouw voor de Kunsten & Wetenschappen â–ź
15
toewijding van de koorleden, die zich ‘..wederom voorbeeldig aangepast hebben aan de zeer moeilijke repetitietijden.’ Ook de repetitielocatie stond steeds onder druk. Al in november 1939 moest het koor twee keer het repetitielokaal verlaten vanwege militair gebruik. Eind 1942 moest dit opnieuw, nu vanwege de evacuatie van Den Haag. De gehoorzaal van het Conservatorium bood uitkomst, maar deze was ijskoud: ‘Bibberend zat ieder in de Noordpooltemperatuur naar het einde van de repetitie te verlangen.’ Daarna volgden nog een zaal boven De Poort van Kleef en de Dansschool Van der Meulen die niet in gebruik was. Over de barre winter ‘41-‘42 bericht het jaarverslag dat de repetities ook door de jongere generatie goed bezocht werden, ‘ondanks de ontzettende koude en de dikke sneeuwmassa’s’. Hongerwinter In september 1944 waren problemen op logistiek vlak de aanleiding om de activiteiten stop te zetten.
Dirigent Peter van Anrooy weigerde in 1937 het nazistische Horst Wessellied uit te voeren ▲
Na drie repetities in het nieuwe seizoen ‘..kwam de spoorwegstaking en moest het werk neergelegd
De ‘paedagogische kwaliteiten’ van Den Hertog,
worden.’ Dirigent Den Hertog kon niet meer uit
zo stelt het jubileumboek uit 1979, ‘zijn het koor
Amsterdam komen. Repeteren was onmogelijk
zeer ten goede gekomen. Bovendien heeft hij kans
omdat er geen verlicht repetitielokaal meer was.
gezien het koor bijeen te houden gedurende de
De algemene toestand verslechterde: ‘..de trams
bezettingstijd. Kort nadien kon hij invulling geven
reden niet meer, de bevolking werd zwak en ziek
aan een ‘lang gekoesterde wensch den Elias van
door gebrek aan voedsel.’ De spoorwegstaking
Mendelssohn weer uit te voeren.’
en de in oktober beginnende Hongerwinter die tot april 1945 zou duren, dwongen het koor tot
Mendelssohn is ongetwijfeld de meest uitgelezen
stilstand.
componist
van
koormuziek
op
de
lijst
van
toondichters die door de bezetter waren verboden Na
de
bevrijding
had
het
bestuur
eerst
toestemming van het Militair Gezag nodig voor
(‘Joods werk’). De oorlog en de bezetting waren voorbij, Mendelssohn was weer mogelijk. ■
het hervatten van de repetities en concerten. Ook moest het een – later bleek tijdelijke – vervanger zoeken voor de dirigent; die werd gevonden in de Rotterdammer Phons Dusch. Den Hertog
Dit is een ingekorte versie van het artikel van
was na de oorlog door de Eereraad voor de Kunst
Gerard van Egmond. Het volledige artikel staat op
geschorst – aanvankelijk voor vijf jaar – wegens
www.haagstoonkunstkoor.nl/over-ons
doorwerken in de bezettingstijd. Daardoor stond hij niet op de bok toen het koor op 3 mei 1946 bijdroeg aan de dankdienst voor de bevrijding in de Grote Kerk. In september 1946 werd Den Hertog geheel gerehabiliteerd. In 1948 werd hij benoemd tot dirigent van de Antwerpse Opera.
16
column Van voornemens, visie en vertrouwen De weg naar de hel is geplaveid met goede
staan dan tot de verbeelding sprekende podia ter
voornemens. En daarvan hadden we er een jaar
beschikking.
geleden heel wat in Toonbeeld als antwoord op de vraag wat er op het programma zou komen te staan.
Omissie
Rode draden gesponnen, bijzondere jaartallen
Dat Amare als muziek- en cultuurcentrum de
gecheckt, afwisseling van klassieke koorwerken
deuren opent voor amateurensembles is van
met meer contemporaine stukken uitgestippeld -
belang. In de duizenden pagina’s documentatie
van Beethoven tot Blacher. Vooral het thema Vrede
rond het Meerjarenbeleidsplan Kunst en Cultuur,
en Recht zou met het bevrijdingsconcert op 5 mei
noch in het visiedocument ‘Een Huis voor heel
2020 een bijzondere muzikale en vocale uitwerking
Den Haag’ komen de bewoordingen amateur,
krijgen. Het Haags Toonkunstkoor stond klaar om
vereniging en vrijwilliger voor. Die omissie illustreert
met dit promenadeconcert over de eigen schaduw
een verkrampt en vooringenomen denken over
heen te springen.
cultuurparticipatie en lokale inbedding. Immers, zonder de humuslaag van een betrokken en
Leerstuk
muzikaal geïnteresseerd publiek dat vooral in de
The best-laid plans of mice and men often go awry!
amateurwereld is verzameld, zullen de professionele
Een zeldzaam leerstuk in de lange geschiedenis
instellingen slechts moeizaam gedijen.
van het Haags Toonkunstkoor dat alleen in het bevrijdingsjaar 1945 moest afzien van het jaarlijks
Draagvlak
concert. En juist vijfenzeventig jaar nadien strooide
De
corona roet in het eten en noopte tot onmiddellijke
presentatiesubsidie
aanpassing zoals elders in deze uitgave wordt
grond van de vernieuwende kenmerken van het
toegelicht! Het kan verkeren.
bevrijdingsconcert duidt erop dat een vereniging als
toekenning
het
Haags
vooraf door
van
een
vrij
unieke
CultuurSchakel
Toonkunstkoor
op
op
draagvlak
Op korte termijn bieden alternatieve repetitie- en
mag rekenen zo lang de plannen er toe doen.
concertvormen soelaas. We betreden nieuw terrein.
Die vaststelling, gevoegd bij de toezeggingen
Met nieuwe competenties en ervaringen keert het
van particuliere fondsen van doelbijdragen aan
Haags Toonkunstkoor zodra het kan terug naar de
bijvoorbeeld het bevrijdingsconcert, geeft ondanks
vertrouwde concertpraktijk, maar zal dan ook beter
de teleurstelling van de noodgedwongen afzegging,
geëquipeerd zijn om in het repertoire vernieuwing
volop vertrouwen in de toekomst als deze ongewisse
en verbreding op alternatieve wijzen aan te bieden.
en toonloze coronatijden eenmaal zijn verstreken.
Samenwerking Er staat namelijk veel te gebeuren in de komende
Peter Noordermeer
jaren. Het nieuwe muziekcentrum Amare wordt
Voorzitter Haags Toonkunstkoor
geopend in november 2021. De samenwerking met het Hans-Sachs-Chor uit Neurenberg krijgt een voortzetting in voorjaar 2022. De betrokkenheid van beide koren bij het thema Vrede en Recht wordt aan Haagse zijde gehonoreerd met een wel zeer tijdige reservering voor een concert in de grote concertzaal van Amare. Met de Meistersingerhalle in Neurenberg 17
niet meer mogen zingen door corona lockdown: hoe verging het het haags toonkunstkoor? door Stéphanie Toorenburg Op zondag 15 maart 2020 werd het pijnlijk duidelijk dat het coronavirus de samenleving volledig in zijn greep hield. De aankondiging van een intelligente lockdown was het gevolg. De gevolgen waren voor velen niet te voorzien maar ook niet te overzien. De lockdown was de stilte voor de storm. In de maanden voor die bewuste zondag was
was om dit concert af te gelasten. Het zou de
het Haags Toonkunstkoor druk bezig met de
mededelingen die tijdens de persconferenties van
voorbereiding van het Bevrijdingsconcert dat op 5
de minister-president werden gedaan, afwachten.
mei zou plaatsvinden in het Zuiderstrandtheater.
Misschien werd de soep niet zo heet gegeten…
Dit
concert
was
gelieerd
aan
de
Haagse
festiviteiten van 75 jaar Vrijheid. Alle medewerkers
Hoop
waren gecontracteerd: het orkest, de solisten,
Op 23 maart deelde minister Grapperhaus mee
een pianist, een regisseur, een presentator, de
dat er tot 1 juni géén bijeenkomsten mochten
lichttechnicus, de geluidstechnicus, de fotograaf.
worden gehouden. En daarmee ging alle hoop
Want dit promenadeconcert moest een groot feest
dat het Bevrijdingsconcert op 5 mei door kon
worden. De kaartverkoop startte op 2 maart en de
gaan, in rook op. Het geld van de reeds betaalde
publiciteitscampagne was dan ook in volle gang.
toegangskaarten medewerkers
moest
moesten
worden worden
gerestitueerd, afgezegd,
de
En in één klap was dit alles van de kaart geveegd…
zaalhuur moest worden opgezegd. De positiviteit
Een oorverdovende stilte volgde.
van het koor had het niet gewonnen van het virus. Er was geen ontkomen meer aan.
Consequenties Al op 12 maart overlegde het bestuur in de eerste
Onderwijl opperde Patrick van der Linden om via
conference call (er zouden er nog veel volgen) hoe
Zoom, een audio-video applicatie, te gaan repeteren.
de repetities doorgang konden blijven vinden: in
Het bestuur omarmde dit idee direct, want het was
twee groepen repeteren, stoelen verder uit elkaar,
juist in deze tijden belangrijk om contact te houden
het gebruik van twee ruimtes? Tevens moest aan
met elkaar. En zo kwam het dat op 31 maart zo’n
de leden duidelijk worden gecommuniceerd om bij
75 koorleden inlogden om te repeteren. Natuurlijk
een verkoudheid vooral thuis te blijven.
was dat even wennen, maar het enthousiasme was er niet minder om. De begroetingen waren warm
In overleg met dirigent Patrick van der Linden
en hartelijk. De Zoom-repetities werden wekelijks
besloot het bestuur (nu in overleg via Whatsapp)
fijngeslepen. Zo zorgde Patrick voor partijen door
om in ieder geval op 17 maart en 24 maart geen
solisten ingezongen, ter ondersteuning tijdens de
repetitie te houden. Niemand had enig idee hoe
repetities.
de toekomst eruit zou gaan zien. Moest het concert worden afgelast? Wat waren dan de consequenties
Haalbaarheid
voor alle medewerkers, de investeringen, zoals
Na een aantal weken vergaderde het bestuur
de zaalhuur van het Zuiderstrandtheater, voor de
opnieuw, nu via Zoom. De verwachting was dat in
sponsors en subsidieverstrekkers, voor de leden?
juni de maatregelen werden versoepeld en kleine
Het bestuur was van mening dat het nog te vroeg
groepen van max. 30 personen samen mochten
18
komen, uiteraard met inachtneming van 1,5 meter
Het bood perspectief. Het protocol werd verfijnd, en
afstand. Zou dit HTK mogelijkheden bieden? Waar
andere leden meldden zich aan om bij de volgende
moesten we dan aan voldoen? In overleg met een
try-out in de repetitieruimte mee te zingen. Bij de
aantal bestuursleden en Patrick werd gewerkt aan
derde try-out op 16 juni werden zelfs 2 groepen
een protocol waarin de noodzakelijke maatregelen
geformeerd.
werden opgetekend. Een lijvig document, maar cruciaal om een volgende stap te maken. De
Niet klein te krijgen
repetitieruimte
m3
En nu staan we aan de vooravond van opnieuw een
per persoon waar binnen korenland over werd
werd
opgemeten:
de
30
versoepeling van de maatregelen: er wordt sinds
gesproken, was voor HTK haalbaar.
1 juli geen maximum aan het aantal deelnemers meer gesteld, mits wordt voldaan aan de afstand
Spanning
van 1,5 meter en de triage. En ook het bestuur heeft
Onder de leden werd gepeild wie bereid zouden zijn
al verdergaande plannen om concerten te geven,
om op de vaste locatie te repeteren. De reacties waren
deels op een locatie mét publiek en deels gestreamd
verdeeld. Drieëntwintig leden meldden zich aan. Op
via het Youtube-kanaal.
2 juni was het dan eindelijk zover. De eerste try-out was een feit. De blije gezichten van de koorleden,
Het
het enthousiasme van Patrick en repetitor Menno
uitgezongen en laat zich ook niet klein krijgen door
Boogaard, ondersteund door Roché van Tiddens die
COVID-19! ■
Haags
Toonkunstkoor
is
nog
lang
niet
de techniek voor zijn rekening nam om de repetitie live te streamen via het HTK Youtube-kanaal. Na een half uur was de spanning verdwenen en zongen de leden, zowel thuis als op locatie, alsof het nooit anders was geweest. De eerste try-out van vier die waren ingepland, was een groot succes en gaf iedereen weer vertrouwen.
Een groot aantal koorleden logde wekelijks in voor de online repetities ▼
19
patrick van der linden UIT Het dagboek van een dirigent in coronatijd Het overkwam ons in maart allemaal: van het ene op het andere moment moesten activiteiten en evenementen gestaakt worden. De dirigent van het Haags Toonkunstkoor blikt terug op wat de coronamaatregelen voor hem betekenden. Eind februari
maar wil daar niet aan toegeven. “Laten we nog één
Ik ben een week op vakantie in Zwitserland. Hier
keer Bach spelen. Stel dat we niks meer kunnen,
en daar komen wat mails voorbij van koorleden
zijn we in elk geëindigd met Bach”. Even later stap
of besturen over coronamaatregelen. Het zal wel
ik van de bok en spreek ik Henny. Mijn hart bonst.
loslopen, denk ik. Storm in een glas water.
Ik loop terug naar het orkest. Onwerkelijk. Hier en daar huilt iemand. De klarinettist staart voor zich uit.
6 en 7 maart
Een cellist kijkt vertwijfeld naar zijn vrouw die violist
Een Apeldoorns weekend. Eerst een Messiah met
is: “Hoe moeten we verder?” Het podium is leeg,
een groot schoolkoor in een volle Loolaankerk en
muziek ligt op de grond, lessenaars staan scheef.
daarna een repetitie voor de tv-productie Matthäus
Nu, maanden later, zie ik de beelden voor me als
aan de Maas met 800 zangers. De gesprekken in de
was het net gebeurd.
wandelgangen gaan over het coronavirus. We zijn
In de avond komt het koor bij elkaar om het te
wat voorzichtiger.
verwerken. Het voelt als rouwen. Ik moet direct erna door voor een spoedvergadering met het bestuur
11 maart
van Ars Musica. De passieperiode staat voor de deur,
Ik heb een orkestrepetitie in Zeist. De orkestmanager
wat moet er gebeuren? We besluiten de passies
heet iedereen welkom en stelt alle orkestleden
te verschuiven naar de week van 6 april. Want de
op hun gemak: “Laten we op elkaar letten, was je
lockdown duurt drie weken.
handen en houd wat afstand van elkaar.” Op de lessenaar de nieuwe Suracantate van Patrick van
23 maart
Deurzen. De componist is er ook bij. Het werk gaat
Pff. Alle bijeenkomsten worden verboden tot 1 juni,
overmorgen in première.
vertelt Grapperhaus. Dit voelt als een nekslag. Er komt een streep door het Bevrijdingsconcert van
12 maart
het Haags Toonkunstkoor. De dagen erna gaat
In de ochtend heb ik een vergadering bij de
mijn agenda leeg tot en met de zomervakantie. Ik
Evangelische
de
voel me machteloos werkloos. Dat ik € 20.000 aan
producer, regisseur en communicatieman over
inkomsten mis, is binnen drie minuten verwerkt. Dat
de tv-productie die ik op 21 maart zal dirigeren. ’s
ik niet weet wat er gaat gebeuren met mijn werk,
Middags heb ik een orkestrepetitie in Dordrecht, ter
mijn passie, mijn leven, valt me veel zwaarder. Wat
voorbereiding op het jubileumconcert van Merwes’
moet ik doen? Ik besluit voor mezelf twee dingen
Oratorium Vereniging morgen. De sfeer is wat
om de moed erin te houden voor mijn koorleden,
gespannen, want er komt een persconferentie aan
mijn orkestleden, mijn studenten, amateur en
om 15:00. Ik begin met de strijkers, blazers mogen
professional: online repeteren en een nieuwsbrief
wat later komen. Iedere blazer die ik binnen zie
schrijven. In die nieuwsbrief vertel ik hoe het is
komen, kijkt bezorgd op de telefoon. Het is tien
met me, kan ik mooie muziek laten horen, kennis
over drie. Een bestuurslid van het jubilerend koor
overdragen en elkaar een hart onder de riem steken.
komt naar me toe. “Jullie kunnen beter stoppen,
Ook met het Haags Toonkunstkoor begin ik met
bijeenkomsten met meer dan dertig mensen zijn per
online-repetities via Zoom. Lang niet zo effectief
direct verboden”. Ik wil er niet aan. “Even wachten,
als ‘echte’ repetities, maar het is wel goed voor de
Henny, ik maak dit stuk af!” Ik voel de ontreddering
samenhang en de moraal.
20
Omroep
in
Hilversum
met
9 mei
er gerepeteerd, terwijl we een livestream van de
De social media ontploffen. Een artikel over conona
repetitie regelen voor de koorzangers thuis. Ik leef
binnen het Amsterdams Gemengd Koor is populair
op.
en vanaf dat moment duiken ook andere media erop. Ik wind me op over het gebrek aan nuance en
12 juni
de matige journalistiek. Koorzang en corona worden
Vandaag heb ik mijn eerste concert sinds 6 maart!
onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Een beetje gespannen, anders dan normaal. ’s Middags repeteer ik met het Ars Musica Orkest en
Tweede helft mei
drie solisten. Drie maanden geleden moesten we
Met een aantal bezorgde collega’s richt ik een
stoppen, nu mogen we weer spelen. Het programma
denktank op. Ik schrijf een brief naar Trouw, naar
voeren we ’s avonds twee keer uit voor 30 bezoekers
VirMus en naar Koornetwerk. Ik bel met de NOS.
per keer.
Een landelijk dagblad vraagt me een opiniestuk te schrijven. Ik ben dagenlang bezig met factchecking,
1 juli
de denktank adviseert Koornetwerk, en we willen
Het gaat beter met me. Het samen musiceren werkt
maar één ding: nuance! Tegengeluid! Langzaam,
als een goed medicijn. Er is nog veel onduidelijk over
heel langzaam ontstaat er wat ruimte. Gesteund
het najaar maar de contouren geven wat ruimte.
door de wetenschap in Duitsland en Oostenrijk
Steeds meer onderzoeken wijzen op het belang van
dringen de belangenbehartigers van de sector
goede ventilatie bij groepen mensen in een gebouw,
langzaam door tot de burelen van het ministerie
of het nu restaurants, bedrijven, koren, kerken of
van OC&W. Het gaat in deze maanden niet goed
supermarkten zijn. Het Haags Toonkunstkoor treft
met me, ik voel me gestrest en neerslachtig.
het wat dat betreft met de repetitielocatie: groot, hoog en goed te ventileren.
2 juni Op basis van een protocol van Koornetwerk
De vakantie die ik nu heb, voelt als niet echt, maar
Nederland heb ik mijn eerste repetitie met het
de repetities van de afgelopen weken geven me
Haags Toonkunstkoor! Met een kleine groep wordt
hoop voor het najaar. En hoop doet leven. ■ 21
22
interview - menno boogaard ‘het begeleiden past bij mijn karakter’ door Femke Nales Menno is al heel lang de vaste pianist van het Haags Toonkunstkoor en heeft tijdens de wekelijkse koorrepetities een onmisbaar aandeel bij het instuderen van de koorpartijen. Als concertpianist staat hij tijdens concerten van het HTK regelmatig als solist op het podium. Om hem beter te leren kennen, interview ik hem eind mei 2020. Op dat moment was de lockdownperiode al wel ten einde, maar waren de meeste maatregelen nog van kracht. Ik spreek hem in zijn woning, uiteraard op anderhalve meter afstand. Menno, in de allereerste plaats, hoe heb jij deze
verder aangewakkerd. Ik ben door mijn ouders
coronaperiode ervaren?
eigenlijk nooit gedwongen om naar les te gaan of
“Zoals voor eigenlijk iedereen werkzaam in de
te studeren, misschien is dat ook de reden dat ik
cultuursector was de coronacrisis ook voor mij een
het leuk bleef vinden. Voor mij was er eigenlijk geen
behoorlijk bittere pil om te slikken. Ik heb gelukkig
andere keuze mogelijk dan dat ik na het VWO naar
vanaf maart wel de basis van mijn werkzaamheden
het conservatorium zou gaan. Ik werd aangenomen
met koren, leerlingen, etc. kunnen vasthouden,
op de vooropleiding van het Conservatorium van
mede door Zoom en dergelijke lapmiddelen, maar
Amsterdam, maar na een jaar kreeg ik een ongeval
ik ben inmiddels zeker zes concerten misgelopen
en was een tijd uit de roulatie, waardoor ik geen
waar ik als pianist prominent actief zou zijn
toelatingsexamen voor het eerste jaar kon doen.
geweest, waaronder het Bevrijdingsconcert, alwaar
Daarna bleek dat ik op het Conservatorium van
ik de Chorfantasie van Beethoven zou gaan spelen.
Utrecht bij de door mij bewonderde Belgische
Dat betekent ten eerste, en daar zijn veel musici
pianist Robert Groslot kon gaan studeren. Hoewel
door getroffen geweest afgelopen voorjaar, een
de competitieve sfeer op het conservatorium mij
behoorlijk
daarvan
totaal niet aansprak en ik het mentaal zwaar vond
is het ook gewoon heel erg jammer omdat het
om steeds maar te moeten presteren, heb ik er
concerten waren waar ik mij erg op had verheugd,
nooit aan getwijfeld dat ik van het pianospelen mijn
in het bijzonder de Chorfantasie. Ook zou ik het
vak zou gaan maken.”
inkomstenverlies.
Afgezien
Deutsches Requiem van Brahms en de Via Crucis van Liszt hebben uitgevoerd, en ik had een heel
Hoe ben je bij het Haags Toonkunstkoor
leuk Schubert-recital op stapel staan met HTK-lid
terechtgekomen?
Gé Brussaard. Maar gelukkig zijn de meeste dingen
“Al voor de tijd aan het conservatorium heb ik veel
uitgesteld, niet afgelast. Wat ik trouwens dit jaar ook
met anderen gespeeld. Ik speelde toen ik 14 was al
heel erg mis is het North Sea Jazz festival, waar ik al,
vaak quatre mains-stukken met een vriendin van
zolang ik in Den Haag woon, elk jaar naar toe ben
mijn moeder, en heb ook al tijdens het VWO veel
gegaan.”
mensen begeleid. Ook had ik een eigen popgroep op school, waarin ik synthesizer speelde. Tijdens
Waarom ben je pianist geworden?
het conservatorium heb ik het Ecclesiakoor De Bilt
“Op mijn negende ben ik op pianoles gegaan.
begeleid, toen onder leiding van Paul Valk. Nadat ik
Het was liefde op het eerste gezicht. Ik heb les
het conservatorium had afgerond, ben ik met mijn
gehad van Magda Evertse, een bekende en
toenmalige partner, die ik al vanaf de vierde klas van
geliefde muziekpedagoge uit Zeist. Zij heeft mijn
de middelbare school kende, in 1996 naar Den Haag
enthousiasme voor piano spelen en muziek nog
verhuisd. Al heel snel daarna kwam ik in aanraking 23
met Cantamus Alati, een leuk en origineel koor
Je zou Chorfantasie uitvoeren: speel je vaker solo?
dat toevallig ook in de Vrije School repeteert, maar
“Jazeker! Zo speel ik regelmatig in een concertreeks
dan op donderdag. Sinds 1999 ben ik daar de vaste
van Podium Vocale, een leuke concertzaal aan
pianist. Via een koorlid van Cantamus Alati, dat was
de Laan van Meerdervoort. Tijdens die concerten
overgestapt naar het Haags Toonkunstkoor, hoorde
vind ik het juist leuk om onbekende werken ten
ik in 2004 dat er een positie als pianist vrij was bij
gehore te brengen. Zo heb ik in de afgelopen
het Haags Toonkunstkoor en toen heb ik meteen
jaren recitals gegeven met nog maar net ontdekte
auditie gedaan.”
pianomuziek van Antonin Reicha, een goede vriend van Beethoven, en Woldemar Bargiel, de zwager
Wat vind je leuk aan begeleiden?
van Schumann. Verder heb ik natuurlijk met het
“Het begeleiden past bij mijn karakter. Ik stel mij
Haags
graag ten dienste van koren en solozangers. Ik
gehore mogen brengen, waaronder The Rio Grande
ben bovendien heel alert op wat anderen doen en
van Constant Lambert, tijdens het Fiesta Latina-
gericht op anderen; niet alleen tijdens mijn werk,
concert. Hoewel de voorbereiding van zo’n werk
maar ook in mijn privéleven. Verder houd ik erg
heel veel voorbereidingstijd kost, omdat je zo’n
van de samenklank van koren, van zingen en van
stuk als het ware voor driehonderd procent moet
de klank van zangers. Daarnaast gaat het spelen a
kennen voordat je het voor een groot publiek kan
prima vista mij gemakkelijk af en dat is erg handig,
uitvoeren, vind ik het heel leuk om te doen. Je kan
omdat ik meerdere koren met meerdere stukken
je dan ook echt als pianist laten horen. Ik ben, en
per week begeleid.”
dit klinkt misschien raar, trouwens best blij dat ik
Toonkunstkoor
enkele
solowerken
ten
niet ‘beroemd’ ben, zoals bijvoorbeeld de broertjes Je hebt bij het Haags Toonkunstkoor met drie
Jusse. Daardoor heb ik wel de maximale vrijheid
dirigenten samengewerkt. Hoe was dat?
heb om zelf te bepalen wat ik speel en doe.”
“Met alle dirigenten met wie ik tot nu toe heb gewerkt, kon ik goed samenwerken, hoewel ze wel zeer verschillend waren. De auditie bij het Haags Toonkunstkoor was direct ontspannen en ik had meteen het gevoel dat ik goed op mijn plaats was bij dit koor. Toen Daan kwam bleef dat zo. Ik was bovendien erg ingenomen met Daans specifieke, hoewel wat onorthodoxe manier van werken. Daan was erg van de details en daar houd ik van. De manier van werken van Patrick is weer heel anders, maar spreekt mij ook aan. Patrick houdt ervan om de stukken vooral muzikaal af te werken. Hij heeft duidelijk een onvoorwaardelijke liefde voor de muziek, en dat kun je zeker niet van alle musici zeggen!”
‘ik ben altijd erg nieuwsgierig naar nieuw repertoire.’ Naar welke muziek luister je graag? “Ik luister graag naar complexe muziek, met rijke melodieën en harmonieën. Tijdens mijn conservatoriumtijd en nog een hele tijd daarna was ik een Wagner-fanaat. Nog steeds luister ik graag naar Wagner, maar niet meer zo fanatiek als toen. Ik heb een brede muzieksmaak. Ik houd bijvoorbeeld ook van progressieve rock (voor wie die term niet kent: avontuurlijke rockmuziek, vaak met klassieke invloeden, voornamelijk uit de jaren zeventig, dus eigenlijk heel ouderwets al) en van jazz. Jazz
Wat vind je van het Haags Toonkunstkoor?
beschouw ik overigens gewoon als moderne
“Ik houd van de kameraadschappelijke sfeer, die
klassieke muziek. Als ik muziek luister, doe ik dat
hier samengaat met een gezonde ambitie. Het
meestal vrij intensief; ik zou nooit muziek zomaar
Haags Toonkunstkoor is toch wel het beste koor dat
als achtergrondmuziek opzetten.”
ik begeleid. Het koor is ook erg gegroeid. Die groei was al ingezet onder Oane en daarna onder Daan,
Wat vind je nog meer leuk naast musiceren?
met als toppunt wat mij betreft de Missa Solemnis,
“Erg veel! Er zijn heel wat dingen waar ik een
maar is vervolgens verder doorgezet onder de
grote belangstelling voor heb. Ik heb na mijn
leiding van Patrick. Je hoorde zelfs al bij ons laatste
conservatoriumtijd naast de muziek nog een
concert een groot verschil met toen Patrick net bij
soort mini-carriere in de filosofie gehad, waarin
het koor kwam.”
ik in Leiden in 2008 ben afgestudeerd. Op het internet waart nog een artikel van mij rond over
24
Schopenhauer en Wagner en er is in Engeland een boek verschenen over muziekfilosofie waar ik ook aan bijgedragen heb (‘Reviving the Muse’, 2000). De laatste tien jaar is mijn belangstelling een beetje verschoven naar de literatuur. Ik besteed veel tijd aan lezen, vooral Engelse en Duitse literatuur. Verder
vooruitblik programma seizoen 2020/2021
ga ik vaak naar de film met mijn vriendin Jeanne, met wie ik gelukkig een zeer overeenkomende smaak deel. We gaan ook erg graag lange einden wandelen of fietsen. Deze zomer wilde ik twee van die liefhebberijen combineren door in Dorset de zogeheten Thomas Hardy-trail te gaan lopen, maar ook dat is helaas een jaar uitgesteld.”
De vertrouwde wijze van het geven van concerten is door de coronacrisis niet mogelijk. Dat wil niet zeggen dat wij geen concerten geven in het nieuwe seizoen, alleen zullen de locatie en de wijze van uitvoeren anders zijn dan ons publiek van ons gewend is. Zo zijn de vertrouwde locaties voor een beperkt
Wat zou je willen voor de toekomst? “Allereerst hoop ik in de toekomst natuurlijk alsnog de Chorfantasie van Beethoven uit te voeren! Wat betreft het repertoire van het Haags Toonkunstkoor, zou ik graag willen dat bijvoorbeeld de Mis in Es van Schubert of de Mis in D van Dvořák nog worden uitgevoerd, maar er is natuurlijk nog veel meer repertoire om uit te kiezen! Wat de verdere toekomst betreft, is het mijn wens om zo lang mogelijk mijn begeleidingswerk te blijven doen, bijvoorbeeld tot mijn zeventigste of misschien nog wel langer!” ■
publiek beschikbaar in verband met de 1,5 meter afstand die we moeten waarborgen voor zowel publiek als de uitvoerenden. Daarom zijn onze concerten ook via ons YouTube-kanaal te beluisteren. Wij starten het theaterseizoen op 24 oktober 2020. Ter ere van de viering van 75 jaar Verenigde Naties, brengen wij, geheel passend in het thema Vrede en Recht, een gevarieerd programma via ons YouTube kanaal:
Dumelang – Harm Roché van Tiddens (wereldpremière)
Largo uit de 9e Symfonie ‘Uit de nieuwe wereld’ – Anton Dvořák
Psalm 150 – César Franck Menno Boogaard, geboren in Assen op 28
september
Driebergen,
1966
speelt
en vanaf
opgegroeid zijn
in
negende
Op 20 november 2020 voeren wij twee keer een prachtig programma uit, te weten:
piano. Hij studeerde aan het Utrechts Conservatorium, met piano als hoofdvak en
Saint Nicolas Cantate – Benjamin Britten
muziektheoretische vakken als bijvakken.
Cloudburst – Eric Whitacre
Ook
heeft
hij
filosofie
gestudeerd
in
Amsterdam en Leiden.
Dit concert kan op locatie of live via YouTube worden bijgewoond.
Menno is de vaste pianist van Cantamus Alati, Toonkunstkoor Zeist en het Haags
In
Toonkunstkoor. Daarnaast valt hij regelmatig
programma van Christmas carols. De details
in bij het Residentie Bachkoor en begeleidt
van dit programma maken wij later bekend.
december
brengen
wij
een
feestelijk
hij zangers (solisten), onder meer bij Podium Vocale. Hij geeft daarnaast pianolessen aan
Op
volwassenen. Menno heeft een vriendin en
Walpurgisnacht van Felix Mendelssohn uit.
woont in Den Haag.
Walpurgisnacht is een van oorsprong Europees
30
april
2021
voeren
wij
Die erste
voorchristelijk feest, dat wordt gevierd in de nacht van 30 april op 1 mei. 25
samenwerking haagsch impresariaat een gewaardeerde partner door Aline Werner Wanneer bekend is welke werken bij het volgende concert op het programma staan start de voorbereiding van het concert met het boeken van concertlocatie en orkest en last but not least: de solisten. Hoe bepaalt het Haags Toonkunstkoor als amateurkoor wie geschikte solisten zijn voor een bepaald werk? Gelukkig bestaan daarvoor impresariaten. Een kennismaking met een gewaardeerde partner, het Haagsch Impresariaat. Een impresario regelt optredens van artiesten. De
een jonge solist op de lijst kwam moest deze een
voordelen voor de organisator van een concert zijn
cassettebandje (wie weet nog wat dat is?) sturen
dat deze niet hoeft te zoeken naar een solist, en dat,
met eigen opnamen van uitgevoerde, zodat René
wanneer de solist het optreden om welke reden dan
en Dory de stem konden beluisteren. Vervolgens
ook af moet zeggen, de impresario vaak nog een
moest de solist bij Thom Bollen, de begeleider bij
alternatief kan bieden, zelfs op het laatste moment.
uitstek, een auditie doen en in overleg met Thom
Voor de solist is het voordeel dat de acquisitie is
bepaalden René en Dory of hij/zij al klaar was voor
uitbesteed.
het concertpodium.
Perfecte combinatie
Met de tijd meegaan
Het Haags Toonkunstkoor werkt bij het zoeken naar
Om de jonge solisten bekendheid te geven bij de
de juiste solisten al jaren plezierig samen met het
koren en dirigenten organiseerde het Haagsch
Haagsch Impresariaat van René en Dory Verhoeff.
Impresariaat om het jaar een presentatiedag. In de
René Verhoeff komt uit de muziekwereld. Hij was
beginjaren in het Schakgebouw (Achterraamstraat
dirigent van een groot aantal bekende koren
Den Haag, het gebouw is inmiddels omgebouwd tot
o.a. Die Haghe Sanghers, Rotte’s Mannenkoor,
woningen) en later in Noordwijk. Deze presentaties
Philharmonisch koor Hagacantare, Gemengd koor
hebben vele jaren plaatsgevonden. Op een gegeven
HagaSonare en het Voorne’s Dameskoor. Hij zwaait
moment kwamen er steeds minder afgevaardigden
in het bedrijf de scepter over het muzikale deel. Dory
van koren naar deze presentaties.
Verhoef legt zich vooral toe op organisatorisch vlak; zij komt van de Sociale Academie ‘De Aemstelhorn’ in Amsterdam. De perfecte combinatie voor wat uiteindelijk hun levenswerk zou worden.
de opkomst van internet maakte presentaties minder noodzakelijk
Jong talent Zo’n 37 jaar geleden begonnen René en Dory
Net zoals het cassettebandje niet meer bestaat,
met een impresariaat, op verzoek van een aantal
maakte de opkomst van internet de presentaties
gerenommeerde solisten die niet tevreden waren
minder noodzakelijk. Via internet kon iedereen
over de toen bestaande impresariaten. Zij wilden
solisten opzoeken en beluisteren. Maar nog altijd
dat wel doen voor de gevestigde solisten, maar ze
melden zich nieuwe talenten bij René en Dory aan;
wilden daarnaast jong talent ook een kans geven. En
nu worden ze door Marien van Nieukerken getest.
dat lukte: veel jonge solisten kwamen zelf naar hen
Ook bij het Haagsch Impresariaat zijn ze met hun
toe omdat ze hadden gehoord dat de begeleiding
tijd meegegaan: op de website staat bij elke solist
bij het Haagsch Impresariaat zo perfect was. Voordat
een foto en geluidsfragmenten.
26
Vervanging Zoals al eerder opgemerkt: als een solist op het laatste moment een concert moet afzeggen wegens
bv
ziekte
of
verkoudheid
kan
de
uitvoerende organisatie (mits de solist via het impresariaat is gecontracteerd) terugvallen op dit impresariaat om vervanging te vragen. Dat kan voor een impresariaat heel spannend zijn, vooral in de passietijd. De Matthäus- en Johannes Passionen worden dan door het hele land uitgevoerd, en solisten reizen ook navenant. Dory vertelt over zo’n situatie: “Op Palmzondag, de drukste dag voor de Passionen, werd het Haagsch Impresariaat gebeld omdat een tenor (en nog wel de evangelist!) ziek was geworden. We gingen bellen, wel 43 tenoren hebben we aan de lijn gehad en ik moet bekennen, er waren er velen bij die we qua stem niet kenden. Maar ja, nood breekt wet… Uiteindelijk vonden we een tenor in Duitsland (!) die bereid was naar Nederland te komen om deze rol voor zijn rekening te nemen.”
‘plotseling moeten invallen is stressvol, maar het kan je doorbraak betekenen’ Een andere anekdote uit de Passietijd. Dory vertelt: “Een van de solisten voor een passieconcert belde af vanwege ziekte. Omdat het koor waar deze solist zou optreden goed bekend was bij ons, kenden we wel de smaak van koor en dirigent. Met de dirigent waren we het snel over de vervanging eens. Mooi, een telefoontje en de zaak was geregeld. Maar slechts een paar uur later belde de volgende solist af voor ditzelfde concert, vanwege een hese stem. Weer in overleg met de dirigent een vervanger
haagsch impresariaat dory en rene verhoeff Adr. Mouriszweg 15, 2203 GA Noordwijk t. 071 - 3611835 / e. info@haagschimpresariaat.nl www.haagschimpresariaat.nl
gezocht en gevonden. PFFFF! Maar het was nog niet alles... De volgende dag
Geruststelling
belde solist nummer 3 af, haar stem was helemaal
Zo zie je het vaak gebeuren in de muziekwereld.
weg... Samen met de dirigent van het betreffende
Plotseling moeten invallen is natuurlijk stressvol,
koor hebben we eerst heel hard gelachen om deze
maar het kan je doorbraak betekenen! Voor het
bizarre, unieke situatie. Maar uiteindelijk vonden
uitvoerende koor/orkest is het een hele geruststelling
we ook voor solist nummer 3 een vervanger. En:
dat er een impresariaat achter je staat waarop je kunt
alle ‘ad hoc solisten’ hadden hun rol met glans uitgevoerd… Als dank mochten ze bij een volgend
terugvallen. Het HTK hoopt nog lang van de diensten van het Haagsch Impresariaat gebruik te kunnen maken! ■
concert van dit koor weer soleren.”
27
wie doet wat
concertagenda
bestuur
programma seizoen 2020/2021
Voorzitter (lid dagelijks bestuur)
Zaterdag 24 oktober 2020 > via YouTube
Peter Noordermeer
Dumelang – Harm Roché van Tiddens (wereldpremière)
Secretaris (lid dagelijks bestuur)
Psalm 150 – César Franck
Carel Bense
Largo uit de 9e Symfonie – Anton Dvořák
Penningmeester (lid dagelijks bestuur) Eric de Graaff Kwaliteitscommissie Gé Brussaard Concertsecretaris
Bep de Lange Communicatie Stéphanie Toorenburg Penningmeester concerten Christiaan van der Harst
Zaterdag 20 november 2020 > live + via YouTube
Saint Nicolas Cantate – Benjamin Britten Cloudburst – Eric Whitacre December 2020 > programma + locatie ntb
Christmas Carols Zaterdag 30 april 2021
Die erste Walpurgisnacht - Felix Mendelssohn
commissies, functies, taken Bibliothecaris
Concertcommissie
Carel Bense
Bep de Lange, Willyanna Heida, Tamara Trotman,
Commissie evenementen
Herman Wilmer Coördinator relaties bedrijfsleven en
Carel Bense + wisselende bezetting Commissie repetitielogistiek / bar
sponsorwerving
Carel Bense, Johan Bodrij, Erik Visée, Emilie
Christiaan van der Harst, Erik Werner
Griffioen, Wineke Meeuws, Bert Elbersen
Kwaliteitscommissie
Contactpersonen aspiranten / nieuwe leden
Gé Brussaard, Maria Blackmon, Marijke Farahani,
Ben Goedman, Kees van Weeren (bassen)
Kees van Weeren
Matthijs van der Deijl, Gé Brussaard (tenoren)
Communicatiecommissie
Marloes Rekveldt, Marijke Farahani (sopranen)
Stéphanie Toorenburg, Marijke Farahani, Pieter
Tamara Trotman, Maria Blackmon (alten)
Maessen, Marjolijn Poutsma, Ria Roelands,
Presentiecoördinator
Hermien Schuering
Wilto Schortinghuis
Contactpersoon donateurs
Troniek
Stéphanie Toorenburg
Bert Kraaijpoel
Online techniek
Kaartverkoop
Roché van Tiddens
Christiaan van der Harst, Willy de Vries
colofon Redactie Stéphanie Toorenburg, Ria Roelands, Marijke Farahani, Pieter Maessen Fotografie Xander de Rooij (voorzijde/p2/p8), Bart Maat (p5), Erik Werner (p6), Bert Kraaijpoel (p9/10/12), Gerard de Boer (p13), Haags Gemeente Archief (p15/16), Hans van der Woerd (p21), Menno Boogaard (p22), Maaike Petri Fotografie (p27) Vormgeving Marjolijn Poutsma | Studio Scribbles Druk Flyeralarm Verschenen september 2020 Toonbeeld is een jaarlijkse uitgave van het Haags Toonkunstkoor