Haagse Historie nr 1 september 2016

ISSN 2468-4422

9 772468

01601

442005

NR.1 SEPTEMBER 2016 PRIJS € 6,50

NU:

€ 2,50

!

W U E I N

n de stad, a v is n e d Geschie uw blad! ie n d e lo g in een

Bakermat van de burgerluchtvaart PAGINA 6

SPEL OM DE Column Ferry Mingelen PAGINA 19

TROON HOLLANDSE GRAAF WORDT

KONING VAN DUITSLAND

Tragisch dubbeltalent Ida Simons PAGINA 30

PAGINA 20

Scheveningen in de Eerste Wereldoorlog

Vissen tussen duikboten en zeemijnen HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 1

09-09-16 14:01

ABONNEMENT

Geschiedenis van de stad, op jouw eigen mat!

e s g a a 4xH r o o v e i r o t His o r u e 20 Haagse Historie verschijnt vier keer per jaar. Het eerstvolgende nummer komt uit in december.

Bel 085 - 040 74 00 of vul het formulier in op

haagsehistoriemagazine.nl/abonnement www.facebook.com/haagsehistorie

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 2

@Haagse_Historie

09-09-16 14:01

VOORWOORD INHOUD Welkom in de Haagse Historie. Kan ik je helpen, of kijk je even rond? Dat klopt, we zijn er nog maar pas. Vroeger was het hier leeg. Toen kwamen een paar mensen op het idee iets nieuws te beginnen. Gewoon, omdat geschiedenis en Den Haag hun passie is.

FOTO: SANDER HEEZEN

Mag ik je iets laten zien? Hier is de Wonderkamer (pagina 4), daar vind je mooie spullen die in deze stad zijn verzameld. Als je van kijken houdt, moet je ook echt even doorbladeren naar het Beeldverhaal (pagina 20). Het gaat over het Malieveld en op de foto’s zie je wat daar zoal is gebeurd, van legeroefeningen tot fietswedstrijden. Ben je een echte lezer? Dan heb ik wat voor je.

Een verhaal over de begindagen van de Haagse luchtvaart (pagina 6), bijvoorbeeld. Deze regio was er vroeg bij, maar verloor uiteindelijk de strijd om een internationaal vliegveld. Je kunt ook lezen over Sefardische joden in de zeventiende en achttiende eeuw. Wist je dat joden in Den Haag minder werden gediscrimineerd dan in andere steden?

De figuur in de etalage is graaf Willem II (pagina 26), die koning van Duitsland werd. Daar moest hij wel moeite voor doen en het liep slecht met hem af. Dat geldt helaas ook voor ruim driehonderd Scheveningse vissers (pagina 32) die omkwamen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Terwijl Nederland niet eens meedeed! Daar hebben we een ontroerend leesverhaal over. Maar misschien wil je liever beginnen met iets kleins. Bijvoorbeeld de column van Ferry Mingelen (pagina 19) of het portret van Haagse Held Ida Simons (pagina 30) door Wim Willems. Keus genoeg. En over drie maanden hebben we een nieuwe collectie. Geniet ervan.

6 4

13

19

Bas Kromhout, hoofdredacteur

4 Wonderkamer Topstukken uit de Haagse collectie.

6 Luchtvaart in groot Den Haag Hoge vlucht, harde landing.

13 Voetstappen Juliana en Bernhard pakken een bioscoopje.

14 Sefardische Joden Waren zij geĂŻntegreerd?

19 Ferry Mingelen Column.

20 Op naar het Malieveld! Beeldverhaal.

26 Spel om de troon De machtswellust van graaf Willem II. 30 Haagse Held Tragisch dubbeltalent Ida Simons.

32 Scheveningen in de Eerste Wereldoorlog Vissen tussen duikboten en zeemijnen.

38 Vitrine Tentoonstelling, theater, boeken.

FOTO OMSLAG: ASTRID ABBING

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 3

14

20

30 26 32 Geschiedenis van de stad, op jouw eigen mat!

Neem nu een abonnement en ontvang Haagse Historie 4 x per jaar voor maar 20 euro.

Ga nu naar haagsehistoriemagazine.nl of bel 085 - 040 74 00

HAAGSE HISTORIE

3

09-09-16 14:01

WONDERKAMER Door Lex van Tilborg

Zilverschat Afdeling Archeologie, gemeente Den Haag Topstukken worden vaak ‘verborgen schatten’ genoemd. Meestal hoef je dat niet letterlijk te nemen. Maar deze Romeinse zilverschat was wel degelijk verborgen. Hij zat in een beschilderde beker die ergens in het laatste kwart van de tweede eeuw na Christus in de grond is gestopt. Vermoedelijk heeft de eigenaar zo geprobeerd zijn rijkdom veilig te stellen. Dat lijkt gelukt, maar hij is zijn bezit niet komen ophalen.

De schat kwam pas in 2014 weer boven de grond tijdens opgravingen in de buurt van Drievliet, ter voorbereiding op de aanleg van de Rotterdamsebaan. De vondst bestaat uit 107 zilveren munten, zes armbanden, een grote verzilverde fibula (een doek- of mantelspeld) en de restanten van een ketting.

Vreemde vogel Haags Gemeentearchief Deze afbeelding van een kasuaris uit 1616 is de oudste pen- en penseeltekening in de collectie van het Haags Gemeentearchief. Een kasuaris is een grote loopvogel die voorkomt in Nieuw-Guinea en Australië. In 1614 gaf de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) er een cadeau aan prins Maurits. Het dier kreeg een plekje in de stadhouderlijke stallen in Rijswijk. Al vroeg in de zeventiende eeuw werd een straat vernoemd naar deze exotische vogel: de Casuariestraat. Maar wel via een pikante omweg. In het straatje zat namelijk een vermaard bordeel met op het uithangbord een kasuaris.

4

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 4

09-09-16 14:02

Lichtsignalen Stichting Atlantikwall Museum Scheveningen Het Atlantikwallmuseum aan de Badhuisweg 119 in Scheveningen bewaart een bijzonder communicatiemiddel uit de Tweede Wereldoorlog: een 'Lichtsprechgerät 80'. Zoals de naam eigenlijk al zegt, kun je met dit apparaat geluid omzetten in lichtsignalen. Met eenzelfde toestel kunnen de lichtsignalen worden opgevangen en weer omgezet in geluid. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikte het Duitse leger het Lichtsprechgerät om tussen verschillende bunkers van de Atlantikwall te communiceren.

Of dit exemplaar ook echt in Scheveningen is gebruikt, is onzeker.

Hier stonden de bunkers met elkaar in verbinding via telefoonleidingen. Misschien diende het Lichtsprechgerät als noodvoorziening.

Felix Stichting Haags Industrieel Erfgoed Felix kattenbrood werd in de jaren 1920 in een Haagse dierenwinkel ontwikkeld en bleek een gat in de markt. Vernoemd naar het populaire tekenfilmfiguurtje Felix the Cat werd het merk wereldwijd gedeponeerd. De brokjes werden vanaf de jaren dertig in een fabriek aan de Laakhaven gemaakt. De Kattenbroodfabriek was een pionier op reclamegebied. Wekelijks verscheen in de radiogids een verhaal van Felix de Kat. Het publiek smulde ervan. Er verschenen aparte boekjes en de consument kon sparen voor een heel arsenaal aan Felix-merchandise. Zoals deze voerbak uit omstreeks 1935.

Bomenbuurt Haags Historisch Museum In 1914 struinde de jonge Haagse kunstschilder Christ Beekman (1887-1964) langs de randen van de stad, op zoek naar nieuwe motieven voor zijn schilderijen. Die vond hij in de Bomenbuurt, die toen nog volop in aanbouw was. Beekman schilderde dit verstilde gezicht op de nog grotendeels onbebouwde Ieplaan. In de verte zien we de jonge bomen op het Valkenbosplein.

Beekmans keuze om een straat-in-aanbouw in een buitenwijk te schilderen is uitzonderlijk. De meeste Haagse schilders uit zijn tijd gaven de voorkeur aan de vertrouwde pittoreske locaties in het centrum van de stad zoals de Hofvijver, het Noordeinde en de Groenmarkt.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 5

5

09-09-16 14:02

LUCHTVAART

HOGE VLUCHT,

HARDE LANDING De Haagse regio stond aan de basis van de Nederlandse commerciĂŤle luchtvaart.

Toch verloor Den Haag uiteindelijk de strijd om een internationaal vliegveld van Amsterdam en Rotterdam.

Door Astrid Abbing

Het Duitse luchtschip Graf Zeppelin boven het Wilhelmina-wandelhoofd in Scheveningen, juni 1932 (Haags Gemeentearchief)

6

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 6

09-09-16 14:02

A

ls het om luchtvaart gaat, is Den Haag er vroeg bij. In de lente van 1785 komt het erfstadhouder Willem V ter ore dat de Fransman Jean-Pierre Blanchard samen met de Amerikaan John Jeffries met een waterstofgasballon het Kanaal tussen Engeland en Frankrijk over is gevlogen. De prins nodigt direct de Fransman uit om zijn wereldwonder in Den Haag te komen tonen. Blanchard geeft hier maar al te graag gehoor aan en op 12 juli kiest hij bij Paleis Noordeinde het luchtruim voor de eerste bemande ballonvaart boven Nederland. Hij landt korte tijd later in een weiland van een boze boer in Zevenhuizen.

Ruim honderd jaar later, op 27 juni 1909, is de Wassenaarse grootgrondbezitter en eigenaar van renbaan Duindigt W.J. Jochems bij het Brabantse Etten-Leur getuige van de eerste motorvlucht boven Nederland door de Franse graaf Charles de Lambert. Enthousiast over wat hij ziet, haalt hij het vliegtuig – gebouwd door de Amerikaanse luchtvaartpioniers Orvill en Wilbur Wright, die in 1903 hun eerste vlucht hadden gemaakt – voor een demonstratie naar een weiland op landgoed Groot Persijn in Wassenaar. Daar, bij het woonwijkje Kerkehout, maakt de Fransman Eugène Lefèbvre die zomer

enkele geslaagde vluchten, gadegeslagen door honderden toeschouwers onder wie prins Hendrik.

Rond diezelfde tijd worden geregeld vliegdemonstraties gegeven in de Segbroekpolder op de pas aangelegde sportvelden van Houtrust en de landerijen van boerderij Hanenburg, ter hoogte van de huidige kruising van de Segbroeklaan en de Fahrenheitstraat. De piloten zijn onder anderen de Belg Jan Olieslagers en de Hagenaar Clément van Maasdijk.

Laatstgenoemde is in augustus 1910 de eerste Nederlander die omkomt bij een vliegtuigongeluk. Tijdens een demonstratie bij Arnhem stort zijn dubbeldekker neer.

Jochems koopt in datzelfde jaar een opblaasbaar luchtscheepje dat hij Duindigt noemt. In 1911 schenkt hij het aan de Nederlandse regering. In de jaren erna landen geregeld luchtschepen op de renbaan Duindigt, diverse malen onder toeziend oog van koningin-moeder Em-

ma. Ook de in Den Haag geboren Albert Plesman, die later de KLM zal oprichten, maakt hier voor het eerst kennis met de wondere wereld van de luchtvaart.

Eerste vlieghaven Met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in augustus 1914 eindigt in Nederland het pionieren met vliegtuigen in weilanden. De technische vooruitgang die tijdens de oorlog wordt geboekt, zorgt in de jaren daarna dat het vliegtuig een rol gaat spelen in het internationale vervoer. Aan het einde van de oorlog in november 1918 staan rijen vliegtuigen aan de grond. Vliegtuigfabrikanten die zonder opdrachten zitten, bouwen deze militaire vliegtuigen om tot burgertoestellen en op diverse plekken in de wereld worden luchtvaartmaatschappijtjes opgericht.

Nederland beschikt dan nog niet over commerciële vlieghavens. Maar in de Haagse regio bestaan plannen

Prachtige zomeravond Albert Plesman, terugdenkend aan het jaar 1909: 'Op een prachtige zomeravond zag ik, terwijl de zon laag aan de horizon stond, een grote vogel in de lucht, waarvan ik begreep dat het een vliegtuig moest zijn. Ik kon mijn gevoelens van enthousiasme nauwelijks beheersen toen ik me op het zelfde moment realiseerde dat daar hoog in de lucht een mens in een machine voortbewoog.'

Vliegdemonstratie door Jan Olieslagers boven het Haagse centrum, 1910.

Foto Arthur Dullmer (HGA)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 7

7

09-09-16 14:02

De KLM moet kiezen tussen Maaldrift en Schiphol voor een tweetal vliegterreinen. Een ervan heet Maaldrift en wordt aangelegd in Wassenaar-Noord – dichtbij het Valkenburgse Meer. Daarnaast richt F. Guilliams, geïnspireerd door vlieghavens in Engeland, een syndicaat op dat als doel heeft de ‘Eerste Nederlandsche Vlieghaven Ockenburgh’ te realiseren op het vlakke terrein langs de weg van Loosduinen naar Kijkduin, aan de voet van het Schapenatjesduin. Anno 2016 liggen daar enkele kunstmatige duinen, opgebouwd uit puin van Haagse huizen die in de Tweede Wereldoorlog werden afgebroken voor de aanleg van de Atlantikwall.

Een ander initiatief komt van Hagenaar Albert Plesman, luitenant-vlieger bij de luchtmacht, toen nog Militaire

Luchtvaartafdeeling geheten. Hij organiseert samen met enkele medestanders de Eerste Luchtverkeer Tentoonstelling in Amsterdam, de ELTA, met als doel het Nederlandse publiek enthousiast te maken voor de luchtvaart. In augustus 1919 opent koningin Wilhelmina de ELTA, die plaatsvindt op een terrein in Amsterdam-Noord. De manifestatie trekt ongeveer een half miljoen mensen, die er ook vliegdemonstraties bewonderen van verschillende piloten, onder wie Anthony Fokker. Vierduizend mensen tellen het destijds enorme bedrag van 40 gulden neer voor een rondvlucht.

In een van de stands op ELTA worden de plannen met Ockenburgh aangeprezen. Hier is te zien hoe het 60 hectare grote terrein bij Loosduinen zal worden ingericht. Zo groot wordt het in werkelijkheid bij lange na niet. Eind september 1919 wordt het bescheiden vliegveldje Ockenburgh (later meestal zonder h gespeld) geopend met een groot vliegfeest.

Anthony Fokker en een groep Engelse, Franse, Italiaanse en Duitse vliegers geven er luchtshows. Druk zal het op Ockenburg nooit worden. In de aanloop

naar de Tweede Wereldoorlog krijgt het de functie van militair hulpvliegveld.

Proefvluchten naar Londen Op 7 oktober 1919 richt Plesman vanuit zijn kantoor boven het theater (later bioscoop) aan de Herengracht in Den Haag de N.V. Koninklijke Luchtvaartmaatschappij voor Nederland en Koloniën op.

Hij doet dat samen met enkele zakenlieden, die in totaal een startkapitaal van 1,2 miljoen gulden beschikbaar stellen.

De ‘papieren KLM’ is een feit. Plesman begint als administrateur en wordt niet veel later benoemd tot directeur.

Om te kunnen vliegen zijn vliegtuigen en een vliegveld nodig. De KLM moet kiezen tussen het terrein Maaldrift bij Wassenaar en het militaire vliegkamp Schiphol in de Haarlemmermeer.

Het landgoed Maaldrift is sinds 1911 eigendom van het echtpaar KröllerMüller, waarvan de man tot de medeoprichters en geldschieters van de KLM behoort. Vanaf 1920 worden er proefvluchten met passagiers naar Londen uitgevoerd. Wanneer kort na de eerste vluchten vanaf Maaldrift bekend wordt dat het grotere en beter geoutilleerde Schiphol met toestemming van de minister van Oorlog ook voor burgerluchtvaart mag worden gebruikt, is de beslissing snel genomen. De keuze valt op Schiphol.

Door de aanleg van de trambaan van Den Haag via Wassenaar naar Leiden in 1923 wordt een stuk grond van vliegveld Maaldrift afgesneden. In 1925 verkoopt Anton Kröller het overgebleven terrein.

Er is in deze periode een toenemende belangstelling voor zweefvliegen. In 1933 wordt Maaldrift officieel in gebruik genomen als zweefvliegveld met een hangar, een kantine en een werkplaats.

De familie Tonnon begint er een fabriek voor zweefvliegtuigen onder de naam Avioston. Een jaar voor de Duitse inval verrijst even ten noordwesten van

In een halfjaar tijd leggen werklozen het vliegveld aan Oorkonde van de eerstesteenlegging in 1936 met loden koker (Dolf Heijning)

8

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 8

09-09-16 14:02

De eerste HTM-bus komt aan bij Ypenburg, 1 oktober 1948. Foto Friezer (HGA) Maaldrift het militaire vliegveld Valkenburg.

Om Den Haag alsnog als luchtvaartstad op de kaart te zetten, lanceert de Haagse burgemeester J.A.N. Patijn in 1926 het plan om een vliegveld aan te leggen dat Schiphol moet overtreffen.

Afbeelding Hist. Ver. Buitenplaats Ypenburg

Door de economische crisis aan het begin van de jaren dertig blijkt dit vooralsnog niet haalbaar. Zijn idee wordt pas in de jaren dertig uitgevoerd, zij het niet op Haags grondgebied, maar in Rijswijk.

Werkverschaffing Aan de zuidoostrand van de stad, op een weiland bij de voormalige hoeve Ypenburg, groeit de sportvliegerij. Hier komt, op initiatief van voorzitter Dirk Reinders van de Haage AĂŤroclub voor Sportvliegers, vliegveld Ypenburg tot stand. In 1935 wordt de N.V. Grondmaatschappij Ypenburg opgericht, die grond koopt in de Rijswijkse Hoge Broekpolder. Het vliegveld wordt aangelegd voor de sportluchtvaart. Gezien de gunstige ligging nabij regeringscentrum Den Haag wordt echter ook het belang van commerciĂŤle luchtvaart ingezien.

Op 22 februari 1936 steekt de Rijswijkse burgemeester Hellenberg Hubar de eerste spade in de grond. In een halfjaar tijd leggen werklozen het vliegveld aan als werkverschaffingsproject.

Het terrein van 930 bij 830 meter wordt

voorzien van 78 kilometer drainage en omringd door een tien meter brede dijk.

Daarmee is het even groot als het toenmalige Schiphol. De dijk doet tijdens vliegfeesten dienst als tribune en biedt plaats aan ruim 30.000 bezoekers.

Het luchthavengebouw, in de wandeling stationsgebouw genoemd, wordt ontworpen door architectenbureau Brinkman en Van der Vlugt, bekend van de Van Nellefabriek in Rotterdam. De Haagse meubelfabrikant H. Pander & Zonen, die in Den Haag ook een vliegtuigfabriek onder die naam heeft, verzorgt de inrichting, ontworpen door binnenhuisarchitect Semey. Zowel de KLM als de ANWB vestigen een passagebureau in het stationsgebouw, dat vele jaren later de status van rijksmonument zal krijgen.

Op 29 augustus 1936 komt het vliegveld tot leven met een drie dagen durend vliegfeest. De bezoekers kunnen onder meer een oud exemplaar bekijken van het vliegtuigtype De Spin, waarvan de eerste in 1911 door Anthony Fokker is ontworpen. In 1939 wordt op Ypenburg de Nationale Luchtvaartschool

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 9

9

09-09-16 14:02

gevestigd, waar vliegersopleidingen worden gegeven.

Schijnvliegveld Door de dreiging van de Tweede Wereldoorlog krijgt Ypenburg in 1939 een militaire bestemming. De mobilisatie leidt tot een vliegverbod in de Haagse regio, waardoor ook geen vliegtuigen meer van Maaldrift mogen opstijgen.

Op 10 mei 1940 valt Duitsland ons land binnen, waarbij een overmacht aan vliegtuigen wordt ingezet. Bommenwerpers droppen hun last op de vliegvelden Ockenburg, Valkenburg en Ypenburg.

Door de regering inclusief koningin Wilhelmina gevangen te nemen, denken de Duitsers Nederland snel te kunnen onderwerpen.

Het is hun bedoeling dat grote aantallen parachutisten de vliegvelden veroveren en zo vrij baan maken voor de luchtlandingstroepen. Mede door de hevige weerstand van de Nederlandse militairen op en rond vliegveld Ypenburg mislukt dit plan. Het vliegveld komt ’s middags weer in Nederlandse handen. Daarna wordt het stationsgebouw door miscommunicatie alsnog door de Engelsen gebombardeerd. Na de capitulatie neemt de Duitse Luftwaffe

Duitse parachutisten boven Ypenburg, 10 mei 1940 (HGA)

10

de vliegvelden rond Den Haag in gebruik. Van Ockenburg maken de bezetters een ‘schijnvliegveld’ om geallieerde bommenwerpers te misleiden. Vanuit de lucht ziet het eruit als een operationele basis, maar er gebeurt niets.

Luchtvaarttoernooi Na de bevrijding verklaart het Militair Gezag vliegveld Ockenburg tot verboden gebied, omdat er op het terrein landmijnen begraven liggen. Nadat de mijnen zijn geruimd, begint men met het opknappen en opnieuw inrichten en uitbreiden van het terrein als gemeentelijk Sportpark Ockenburg. Ondertussen wordt op Ypenburg het stationsgebouw in ere hersteld en groeit het vliegveld naar 350 hectare. Na Schiphol is Ypenburg nu het belangrijkste Nederlandse vliegveld voor de burgerluchtvaart. De eerste chartervluchten van Aero Holland vervoeren Nederlandse missionarissen naar Midden-Afrika. Gemiddeld zijn er 65 vliegtuigen op Ypenburg gestationeerd.

In 1945 organiseert de Britse Royal Air Force een ‘luchtvaarttoernooi’ op Ypenburg ter herinnering aan de Battle of Britain van 15 september 1940 en ter herdenking van het fatale bombardement op het Bezuidenhout van 3 maart 1945. In aanwezigheid van koningin Wilhelmina en zo’n 50.000 bezoekers wordt een vliegshow gehouden. In de jaren erna volgen meer van dergelijke evenementen, die bekend worden onder de naam ILSY: Internationale Luchtvaart Show Ypenburg. De ‘gouden ILSY’ in 1957 waarmee de Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Luchtvaart haar 50-jarig bestaan viert, trekt 200.000 bezoekers.

In 1963 vindt de laatste show plaats; de Koninklijke Luchtmacht viert hiermee zijn vijftigjarig bestaan.

In de jaren vijftig vestigt voormalig luchtvaartpionier Frits Diepen zich op Ypenburg met Avio Diepen, gespecia-

liseerd in onderhoud en reparatie van vliegtuigen. Op verzoek van dit bedrijf begint de HTM een busdienst naar het vliegveld om het personeel van en naar het werk te brengen. Een fusie tussen Avio Diepen en de Koninklijke Nederlandse Vliegtuigfabriek Fokker in 1954 leidt tot de oprichting van Avio Fokker.

De goede reputatie van dit bedrijf heeft tot gevolg dat er ook militaire Starfighters naar Ypenburg komen. Dat zorgt in de omgeving voor toenemende geluidsoverlast van proefdraaiende en startende straaljagers. De gewenste uitbreiding naar twee startbanen wordt

Chartervluchten vervoeren missionarissen naar Midden-Afrika

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 10

09-09-16 14:02

De Amerikaanse vice-president Lyndon Johnson wordt op Ypenburg ontvangen door premier Marijnen (links), 5 november 1963.

Foto Stokvis (HGA)

onder andere tegengewerkt vanuit Rotterdam, dat over een eigen vliegveld wil beschikken. Een compromis wordt gevonden door Ypenburg uit te breiden als militair vliegveld en bij Rotterdam een nieuw vliegveld aan te leggen, dat de naam Zestienhoven krijgt. In 1956 wordt het operationeel.

De uitbreiding van Ypenburg als militair vliegveld vloeit direct voort uit de Koude Oorlog. Maar Ypenburg ontkomt niet aan bezuinigingen van Defensie.

Het vliegveld wordt in 1968 een slapende basis, niet meer operationeel, maar wel beschikbaar voor militaire doeleinden.

Uitzonderingen worden gemaakt voor ‘Royal fl ights’ van het Koninklijk Huis, VIP-vluchten met binnen- en buitenlandse regeringsleiders en vluchten voor onderhoud aan vliegtuigen bij Avio Fokker. In de jaren negentig investeert Fokker zelfs nog in de bouw van een

Starfighter aan een zekeringskabel (barrier), jaren zestig (Hist. Ver. Buitenplaats Ypenburg)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 11

11

09-09-16 14:02

Reclame van projectontwikkelaars op het voormalige vliegveld, juli 2003. Foto John Mulder (HGA)

Uitbreiding van Ypenburg wordt tegengewerkt vanuit Rotterdam

Verdieping • Frans H. Micklinghoff, Luchtvaart en Wassenaar, in: Historische vereniging Oud Wassenaer, Waar gaat de reis naar toe? (2014) • G.J. van Nimwegen, Wassenaar en de Luchtvaart, in: Wassenaar… toen (1982) • Astrid Abbing e.a., Ypenburg, veroverd op de zee. Van vliegveld tot woonwijk (2005) • www.historischypenburg.nl

12

nieuw fabriekscomplex met onder meer een hypermodern composietenbedrijf.

In 1982 voert Defensie opnieuw bezuinigingen door. Het vliegveld wordt officieel gesloten, maar blijft beschikbaar als reservevliegbasis. Ypenburg wordt onderdeel van de ‘Lines of Communication’: het speelt een rol in de aanvoer van militairen en materieel vanuit de Verenigde Staten ter versterking van de Amerikaanse troepen in Europa. Het vliegveld maakt ook deel uit van de tweejaarlijkse NAVO-oefening ‘Reforger’, wat staat voor Redeployment of Forces to Germany. Met deze oefeningen tonen de Amerikanen hoe effectief Amerikaanse troepen Europa kunnen worden binnengevlogen.

Woningbouw Het eind van de militaire activiteiten op Ypenburg komt in zicht met de val van de Muur in Berlijn op 9 november 1989. De Koude Oorlog is voorbij. Al snel komen de eerste plannen op tafel voor grootschalige woningbouw op het luchthaventerrein. Ypenburg levert in

het najaar van 1990 nog een aandeel in de Golfoorlog. Grote aantallen militairen en materieel worden vanuit Duitsland via deze basis naar het Golfgebied vervoerd. Dit is het laatste grote wapenfeit, voordat in september 1991 met een sober ceremonieel de luchtmachtvlag op Ypenburg wordt gestreken.

Hiermee komt feitelijk een einde aan de luchtvaartgeschiedenis in Den Haag. In 1992 houden alle activiteiten op het vliegveld op en vijf jaar later begint op het terrein de bouw van een woonwijk, die door annexatie nu op het grondgebied van Den Haag ligt. Hoewel van oorsprong Rijswijks, is Ypenburg in de ogen van de Hagenaars altijd al een beetje Haags geweest.

De ‘Haagse luchtvaart’ beperkt zich vandaag de dag tot vliegveld Zestienhoven bij Rotterdam, dat sinds 2010 met name in het buitenland bekendheid geniet als ‘Rotterdam The Hague Airport’. Een schrale troost voor een stad en een regio, waar ooit de wieg stond van de Nederlandse commerciële luchtvaart.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 12

09-09-16 14:02

VOETSTAPPEN

Bioscoopje pakken Prinses Juliana en prins Bernhard verloven zich op 8 september 1936. Een week lang zijn er festiviteiten in de stad. Er zijn onder andere demonstraties van militairen, straatventers en zangers.

Er is een gymnastiekdemonstratie, een defilé bij Paleis Noordeinde en een spectaculaire vuurwerkshow op het Malieveld.

Hier is het jonge paar op weg naar de Cineac-bioscoop op het Buitenhof om hun ‘verlovingsfilm’ te zien. Bernhards broer Aschwin zur Lippe-Biesterfeld begeleidt zijn moeder (rechts).

‘Aanvankelijk onopgemerkt bezoek aan een bioscoop,’ kopt

Beeld en tekst: Arthur van Beveren De Telegraaf op 10 september 1936. En terwijl het publiek op straat in juichen uitbarst bij het zien van de verloofden, weten de kijkers in het theater nog niet dat op de achterste rij de sterren van het doek plaatsnemen. De hoofdcommissaris van politie heeft op het laatste moment wel een aantal rechercheurs naar de bioscoop gestuurd om een oogje in het zeil te houden. Dat is nodig, want slechts met veel moeite kunnen mensen die een glimp van het prinselijk paar willen opvangen, op afstand worden gehouden.

COLOFON Abonneeservice T. 085-0407400 E. klantenservice@virtumedia.nl Redactie Hoofdredactie: Bas Kromhout Bladmanagement: Astrid Abbing Eindredactie: Dick van Rietschoten, Piet Vernimmen Beeldredactie: Froukje Holtrop Redactie: Michiel van der Mast, Lex van Tilborg Vormgeving Theo van Vliet

Drukkerij Virtùmedia Aan dit nummer werkten mee: Arthur van Beveren, Guido van Hengel, Ferry Mingelen, Marianka Spanjaard, Ronald van der Spiegel, Wim Willems Contact redactie@haagsehistoriemagazine.nl Dit magazine wordt mede mogelijk gemaakt door Fonds 1818 en de gemeente Den Haag.

Haagse Historie is een uitgave van Stichting Haagse Historie & Erfgoed.

Voorzitter: Jan E. van Dam Secretaris: Han Heemskerk Penningmeester: Theun de Graaf Bestuursleden: Marco van Baalen, Frans van der Leeuw Redactie-adviesraad Diederick Cannegieter Hendrik den Heijer Fatma Kaya Ronald A. van der Spiegel Pim Waldeck

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 13

13

09-09-16 14:02

SEFARDISCHE JODEN

NIEUWE BUREN Sefardische joden deden in de zeventiende en achttiende eeuw volop mee in de Haagse samenleving. In de hofstad werden zij minder gediscrimineerd dan in andere steden. De joden integreerden, met behoud van eigen cultuur en religie.

Door Marianka Spanjaard ‘Jullie beschouwen Ferdinand van Aragon als een wijs heerser, hoewel hij zijn eigen land verarmde en het mijne verrijkte!’ sprak sultan Bayezid II van het Ottomaanse Rijk tegen Spaanse gezanten. De sultan bedoelde dat de verdrijving van de joden uit Spanje en Portugal nadelig was voor die landen zelf en van groot voordeel voor het Ottomaanse Rijk. Hij stuurde in 1492 de

Turkse vloot naar Granada om joodse en islamitische vluchtelingen op te halen en naar Constantinopel te brengen.

Ook de Republiek der Verenigde Nederlanden ondervond vanaf circa 1600 gunstige gevolgen van de komst van Spaanse en Portugese joden, de Sefardim. De meesten kwamen terecht in Amsterdam, een groeiende handelsstad.

Het Amsterdamse stadsbestuur was blij

Dienst in de synagoge Beth Jacob. Gravure door B. Picart, 1725 (HGA) 14

met hun komst, want de joden werkten in de internationale handel en hadden contacten over de hele wereld. Ook andere Hollandse steden probeerden Sefardische joden aan te trekken door gunstige vestigingsvoorwaarden te bieden.

Sommige Portugese joden verhuisden in de eerste helft van de zeventiende eeuw van Amsterdam naar Den Haag.

Duizelingwekkend bedrag Sefardische Hagenaars oefenden beroepen uit als arts, juwelier en logementhouder. Sommigen handelden in koffie, thee, cacao of tropisch hout uit Zuid-Amerika en Azië. Na 1672 vestigde zich opnieuw een groep rijke Sefardische families uit Amsterdam in de hofstad. Hun komst had te maken met de benoeming van prins Willem III tot stadhouder. Hij voerde een Europese coalitie tegen Lodewijk XIV van Frankrijk aan en had voor zijn legers voedsel, paarden, wapens, munitie, karren en schepen nodig. En soldij voor zijn soldaten. Om dit alles te kunnen betalen deed Willem een beroep op Sefardische bankiers uit Amsterdam. Zij vestigden zich in Den Haag, dichtbij de stadhouder en de Staten-Generaal.

Een van deze steenrijke bankiers was Francisco Lopes Suasso. In 1688 leende hij Willem III het toen duizelingwekkende bedrag van anderhalf miljoen gulden om diens invasie van Engeland te fi nancieren. Andere rijke Sefardim leverden proviand voor het leger van

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 14

09-09-16 14:02

Francisco Lopes Suasso, geldschieter van de stadhouder. Onbekende schilder, circa 1680 (Joods Historisch Museum)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 15

15

09-09-16 14:02

Synagoge Honen Dal aan de Prinsessegracht. Door Jan Caspar Philips, 1729 (Joods Historisch Museum) de Republiek. Antonio Machado en zijn compagnon Jacob Pereira kregen van Willem III de titel ‘Provediteurs-Generaal van den Staat’ en mochten zich tot de ‘besondere goede vrunden’ van de stadhouder rekenen.

Na het overlijden van Willem III in 1702 nam de invloed van zijn Sefardische entourage af. De rijke handelaren gingen leven als renteniers en hadden

16

weinig omhanden. Het onderhouden van sociale contacten werd hun belangrijkste bezigheid. Hierin verschilden zij niet van andere rijke Hagenaars in de achttiende eeuw.

Onontwarbare kluwen Anders dan in andere landen waren joden in de Republiek niet verplicht in afgesloten wijken te wonen. Ook in

Den Haag bestond geen getto. Joden en niet-joden waren elkaars buren. Aanvankelijk vestigden Portugese joden zich in de Wagenstraat of verbleven ze tijdelijk in het logement van Jacob Abenacar Vega aan de Bierkade. De meesten bleven slechts kort in Den Haag om zaken te doen.

Toen meer Sefardim zich permanent gingen vestigen en hun welvaart steeg, werd het Hofkwartier hun favoriete

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 16

09-09-16 14:02

woonden ook in de buurt, maar waren kleiner gehuisvest aan de Denneweg, de Vos in Tuinstraat en de Hooikade.

Weliswaar huisden de Sefardim dicht bij elkaar in een klein gebied, maar zij deelden het Hofkwartier met andere voorname Hagenaars.

Trouwen deden de Sefardische joden uitsluitend onder elkaar, vaak binnen de eigen familiekring. Voor dat laatste moest steeds toestemming gevraagd worden aan de stedelijke overheid, die daar geen probleem van maakte. Een huwelijk tussen een christen en een jood daarentegen was ondenkbaar en bovendien door diezelfde overheid verboden. In theorie mochten Sefardische joden wel met Asjkenazische joden trouwen. Deze uit Oost-Europa gevluchte, vaak arme joden vestigden zich in de achttiende eeuw in de straatjes achter de Nieuwe Kerk aan het Spui, waar een joodse buurt ontstond. Van huwelijken tussen Asjkenazim en Sefardim was echter geen sprake: beide groepen vormden hechte gemeenschappen met hun eigen taal (de Asjkenazische of Hoogduitse joden spraken Jiddisj, de Sefardim Portugees en Spaans), hun eigen synagogen en afwijkende gebruiken en tradities.

Al in Spanje waren de Sefardim gewend geweest hun huwelijkspartners binnen de eigen familiekring te zoeken.

Ook na hun verdrijving bleef dit zo. Neef trouwde met nicht, oom met nicht, of – net een graadje verder – achterneef met achternicht. Zo werd een stamboom

woonbuurt. Aan het Voorhout, de Vijverberg, in de Sterlingstraat (nu Casuariestraat), langs de Nieuwe Uitleg en aan de Prinsessegracht hadden vele Suasso’s, De Pinto’s, Texeira’s, Machado’s en Pereira’s hun domicilie. Zij bewoonden met hun gezinnen en het talrijke huispersoneel de prachtige panden die nog steeds deel uitmaken van het Haagse stadsbeeld. Minder gefortuneerde Sefardim

een bijna onontwarbare kluwen. De voorouders van Jacob Benjamin de Pinto (1747-1807) bijvoorbeeld trouwden generaties lang binnen de familie. Zowel de ouders van zijn vader als van zijn moeder waren oom en nicht. Aan moederskant was zijn ene grootvader een broer van zijn overgrootvader en zijn

Trouwen deden de Sefardische joden uitsluitend onder elkaar beide overgrootmoeders waren zusters.

Aan vaderskant was het net zo. Verder was een overgrootvader van moederskant een broer van een overgrootvader van vaderskant en een overgrootmoeder van moederskant een zuster van een overgrootvader van vaderskant. Wie kan dit nog volgen?

Prestigieuze locatie Voor hun dagelijkse godsdienstoefeningen hadden de Portugese joden een synagoge nodig. Aanvankelijk gebruikten zij een kamer in het huis van Jacob Pereira aan het Korte Voorhout, Beth Jacob (Huis van Jacob) geheten. Op deze plek staat nu het Ministerie van Financiën. In 1698 werd een tweede synagoge,

Doorsnede en achtergevel van synagoge Honen Dal. Tekening door Felix du Saart, 1725 (HGA)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 17

17

09-09-16 14:02

De joodse begraafplaats aan de Scheveningseweg. (joodsebegraafplaats.nl) Honen Dal (Steun der Armen), geopend in het logement van Vega aan de Bierkade. Naarmate het de gemeente economisch voorspoediger ging, verhuisde zij achtereenvolgens naar de Wagenstraat, de Casuariestraat en ten slotte naar het Voorhout.

Twee joodse gemeentes met aparte synagogen was eigenlijk te veel van het goede. Jarenlang werd over samenvoeging onderhandeld, maar zonder succes.

Pas in 1743 fuseerden ze. In de tussentijd besloot Honen Dal een nieuwe synagoge

De gereformeerde kerkenraad maakte bezwaar tegen een toren bij de synagoge te bouwen aan de Prinsessegracht, de meest prestigieuze locatie die op dat moment beschikbaar was. De Franse architect Daniël Marot werd in de arm genomen en op 9 augustus 1726 vond de inwijding plaats. Oorspronkelijk was een toren gepland, maar de gereformeerde kerkenraad maakte bezwaar, omdat die zou uitsteken boven de toren van de Grote Kerk. De gemeente Honen Dal wilde geen conflict met de christenen en schrapte de toren. Van oppositie onder de Haagse bevolking tegen de aanwezigheid van de Sefardim was geen

18

sprake. De omwonenden van de nieuwe synagoge hadden zelfs aangeboden een klok op de toren te laten zetten.

Behalve aan een gebedshuis, hadden de joden ook behoefte aan een plek waar zij hun doden volgens joodse tradities konden begraven. In de zeventiende eeuw maakten de Haagse Sefardim, die nauw verwant waren aan de Sefardische families in Amsterdam, gebruik van de Portugese begraafplaats Beth Haim in Ouderkerk aan de Amstel. Toch bleek er behoefte aan joods begraven in Den Haag zelf. In 1694 kocht Alexander Polak van de Hoogduitse gemeente een stuk grond aan de Scheveningseweg. Deze begraafplaats werd in 1710 gesplitst: de ene helft voor de Asjkenazim en de andere voor de Sefardim.

Integreren Hoewel joden in de Republiek vrijelijk hun godsdienst mochten beoefenen, werden zij toch gediscrimineerd. Zij mochten geen lid worden van de gilden en geen publieke of politieke ambten bekleden. De mate van discriminatie verschilde echter per stad. Het beleid in Den Haag was relatief mild voor joden.

Zo waren hier enkele handelaarsgilden wel voor hen toegankelijk. En anders dan in Amsterdam konden joden die burger werden van de stad hun burgerrechten doorgeven aan hun kinderen.

De Sefardim hadden niet zo veel last van de beperkingen: de handel waarin zij actief waren, viel niet onder het gildesysteem. In cultureel opzicht pasten zij zich aan hun nieuwe omgeving

aan. In de synagoge spraken ze Spaans en Portugees, maar daarbuiten Frans – de omgangstaal van de elite – en in toenemende mate ook Nederlands. Deze laatste taal was nodig in de omgang met het personeel en in de handel.

Op het gebied van mode, muziek, uitgaan en consumptie gedroegen de Sefarden zich niet anders dan andere deftige Hagenaars. Ondanks hun aparte juridische status en de joodse voedselvoorschriften was er wel enig sociaal verkeer tussen Sefardische en christelijke Hagenaars. De deftige Sefardische families gingen om met de Oranjes en werden op Huis ten Bosch uitgenodigd.

Op grote Sefardische feesten waren ook veel niet-joden aanwezig. Aan de andere kant deden joodse vrouwen niet mee aan het 'jours-circuit', de verplichte wederzijdse bezoekjes die leden van de elite elkaar brachten. Enerzijds integreerden de Sefardische joden in de Haagse samenleving, anderzijds bleven zij herkenbaar als een aparte groep, trots op het eigen Spaans-Portugese verleden.

Marianka Spanjaard is historica, werkte in het onderwijs en schrijft over joodse geschiedenis in Nederland.

Verdieping In het Haags Historisch Museum is tot en met 13 november de tentoonstelling Joods Den Haag, van de 17de eeuw tot nu te zien. Meer informatie op www.haagshistorischmuseum.nl.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 18

09-09-16 14:02

MINGELEN

Niet vergeten FOTO: PUCK SOETENS

S

oms fiets ik zomaar wat door Den Haag, een straat links, een straat rechts, altijd leuk. Zo kwam ik toevallig uit op het Trekvlietplein, op de Binckhorst, waar vroeger de gasfabriek was. En tot mijn verrassing stuitte ik daar bij het oude directiekantoor op een keurig onderhouden plantsoentje met vier verschillende plaquettes waarop namen van oorlogsslachtoffers. Een soort gedenkstenenverzamelplaats. Maar hoe kwam die terecht op deze achterafplek?

De uitbater van snackcar De Trekvliet verderop in de straat wist het niet. ‘Er liggen er zeker een paar die door de moffen zijn vermoord,’ zei hij laconiek. Maar hij was er nog nooit geweest. De hongerige klanten van het Veeg- en Straatbedrijf dat nu op het voormalige fabrieksterrein is gevestigd, kwamen altijd naar hém toe.

Heb ik een volstrekt vergeten oorlogsmonument ontdekt? Een intrigerend idee, maar helaas – of in dit geval beter gezegd: gelukkig – niet. De plaquettes zijn bekend en beschreven, en ieder jaar op 4 mei vindt er een herdenkingsbijeenkomst plaats.

Dat is mede te danken aan Gert Jan Aleman, de voormalige manager van het Veeg- en Straatbedrijf.

‘Ik hoorde in 2009 dat er ergens in een opslag een grote zuil lag met namen van omgekomen collega’s van de toenmalige Gemeentelijke Reinigingsdienst.

Dat trok ik me aan. Mijn beide opa’s hebben in kampen gezeten. Ik wilde die gedenksteen in ere herstellen. De zandstenen zuil, die vroeger aan de Gaslaan stond, is daarom hier geplaatst. In 2009 hebben we

er met een paar mensen op 4 mei een krans gelegd.’

Het initiatief sloeg aan, want vervolgens kwamen uit verschillende delen van de stad ook de dolende herdenkingsplaquettes van de oorlogsslachtoffers die bij Gemeenteplantsoenen, het Gasbedrijf en het Energiebedrijf hadden gewerkt. Sinds 2012 is het plantsoen een officiële herdenkingsplaats. Op de stenen staan in totaal 34 namen, van gemeenteambtenaren die zijn omgekomen als dwangarbeider in Duitsland, van geëxecuteerde verzetsstrijders en van joden, vermoord in concentratiekampen. De joodse ambtenaren werden op last van de Duitsers allemaal in 1940 en 1941 ontslagen, keurig volgens de regels, met behoud van pensioenrechten. Hoe navrant.

Bij de naam A. Fresco gaat het in feite om twee vermoorde joodse medewerkers van het Gasbedrijf: Aaron en Abraham Fresco. Hans van der Hoek (83) was 10 jaar toen zijn opa Aaron Fresco werd weggevoerd. ‘Ik wist niks van die gedenksteen. Ik hoorde het bij toeval. Het was voor mij een bijzonder emotioneel moment op 4 mei op de plek te zijn waar mijn grootvader nog had gewerkt.’

Dit jaar waren er op 4 mei ruim honderd familieleden en medewerkers. Ik fietste er later nog eens langs. De kransen waren alweer weggehaald. Het lijkt weer een vergeten plek, maar inmiddels weet ik: dat geldt niet voor de slachtoffers.

Lees ook: Vier Herdenkingsmonumenten aan het Trekvlietplein door Corien Glaudemans, wetenschappelijk medewerkster van het Haags Gemeentearchief.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 19

19

09-09-16 14:02

BEELDVERHAAL

Op naar het M

Het oplaten van een ballon vanaf het Malieveld, ca. 1960. Foto Stokvis (HGA)

20

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 20

09-09-16 14:02

t Malieveld!

Al vierhonderd jaar is het Malieveld een plek waar mensen samenkomen. Om te feesten, te sporten, zich te vergapen aan militair vertoon of een politieke stem te laten klinken.

Hoe het wonderlijkste grasveld van Nederland een podium werd voor het hele volk.

Door Froukje Holtrop

O

p de plek waar je het het minst zou verwachten, aan de voet van de hoogste en modernste kantoortorens, ligt een onbebouwde lap grond van 550 bij 200 meter: het Malieveld. Ooit hoorde het bij het Haagse Bos. In de zestiende eeuw, tijdens de oorlog tegen de Spanjaarden, wilden de Staten van Holland het bos verkopen om met de opbrengst huursoldaten te betalen. Prins Willem van Oranje verordonneerde echter met zijn Acte van Redemptie in 1576 dat het niet verkocht mocht worden en onbebouwd moest blijven. Niet lang daarna sneuvelden veel bomen tijdens een periode van hevige regenval. Een extra stuk werd afgegraven, waardoor

de grasvlakte ontstond die er nu nog is.

Het Malieveld biedt sindsdien ruimte aan de meest uiteenlopende activiteiten. Het dankt zijn naam aan het maliespel, een soort voorloper van golf en croquet, dat er aan het begin van de zeventiende eeuw werd gespeeld. Sporters hebben de grasvlakte altijd weten te vinden. Het Malieveld is bovendien bij uitstek een plek voor volks vermaak, van de kermis tot popconcerten.

Het dient ook al eeuwenlang als militaire paradeplaats.

Tot slot biedt het Malieveld een podium aan burgers die een politieke stem willen laten horen. Wie indruk wil maken op ‘de heren in Den Haag’ moet zorgen dat het Malieveld vol staat met demonstranten.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 21

21

09-09-16 14:02

Wapenschouw van de Haagse schutterij. Ets door H. Scheurleer, 1760 (HGA)

Koningin Wilhelmina en prinses Juliana laten zich door het volk toejuichen, in antwoord op een revolutiepoging van de sociaaldemocratische voorman Pieter Jelles Troelstra, 18 november 1918.

Foto Visser van Weeren (HGA)

22

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 22

09-09-16 14:02

Wielerwedstrijd voor slagersjongens op de verjaardag van prins Bernhard, 29 juni 1939.

Foto H.G.L. Schimmelpenninck (HGA)

De feministische actiegroep Dolle Mina demonstreert voor het recht op abortus, 1972. Foto Stokvis (HGA)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 23

23

09-09-16 14:02

De jaarlijkse kermis, 1975.

Foto W. Kruijt (HGA)

22

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 24

09-09-16 14:02

Surinaamse Hagenaars houden een Twa-twa-wedstrijd, 9 september 1981.

Foto R. de Hilster (HGA)

Drive-in bioscoop, 1992.

Foto Peter van Mulken (HGA)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 25

23

09-09-16 14:02

GRAAF WILLEM II

Machtswellusteling aan het Binnenhof De Hollandse graaf Willem II wilde keizer van Duitsland worden. Met geweld en slimme allianties baande hij zich een weg naar de troon. Maar een stel Friezen gooide roet in het eten.

Door Ronald A. van der Spiegel

V

orstelijk torent graaf Willem II uit boven de dagjesmensen op het Binnenhof. Zijn gouden mantel blinkt in de zon. Het beeld op de fontein, een geschenk van ‘de Haagse burgerij’ uit 1885, past bij de tomeloze ambitie die deze middeleeuwse heerser gedurende zijn regeerperiode aan de dag legde. Als hij had geweten dat zes eeuwen na zijn overlijden Hagenaars een verguld standbeeld voor hem zouden oprichten, was hij ongetwijfeld in zijn nopjes geweest. Van bescheidenheid had Willem II geen last.

Willem volgde in 1234 zijn vader Floris IV op als graaf van Holland, toen deze omkwam bij een toernooi. De nieuwe graaf was zeven jaar oud. Het graafschap

Holland stelde in de dertiende eeuw niet veel voor. Het was een minigebiedje in een uithoek van het Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie. Maar Willem wilde vooruit in het leven. Op zijn twintigste deed zich plotseling een kans voor om zijn machtsdromen waar te maken.

Papenkoning Keizer Frederik II had ruzie met paus Innocentius II en werd in 1245 door hem afgezet. Hierop droeg Willems oom Hendrik, de hertog van Brabant, zijn neef voor als de nieuwe ‘Rooms-koning’ van Duitsland. Zo noemde men in het Heilige Roomse Rijk de hoogste wereldlijke ambtsdrager voordat hij door de paus tot keizer werd gekroond. Er was

Volgens de mythe stichtte Willem II het Binnenhof. Ets door J.H. Rennefeld, ca. 1865-1870 (Rijksmuseum) 26

weliswaar een tegenkandidaat, graaf Herman van Henneberg, maar die kon worden afgekocht: hij kreeg Willems zus Margaretha ten huwelijk en besloot toen de kandidatuur van de Hollandse graaf te steunen. Van Margaretha werd verteld dat zij ooit bij een bevalling in Loosduinen evenveel kinderen had gekregen als er dagen in het jaar waren.

Willem zelf trouwde met Elizabeth van Brunswijk. Zij kwam uit de familie van de Welfen, die sinds jaar en dag de paus steunden. Nu hielpen zij Willem.

Op 3 oktober 1247 verkozen de aartsbisschoppen van Keulen, Mainz en Trier Willem tot Rooms-koning van Duitsland. Dat de Duitse kroon uitgerekend aan de graaf van het nietige Holland werd gegund, had er mogelijk mee te maken dat hij als manipuleerbaar werd gezien. Tegenstanders noemden Willem spottend de ‘papenkoning’ en bleven trouw aan Frederik II. Willem had de koningskroon nog niet in handen, maar moest er hard voor vechten. Dat deed hij succesvol. In 1248 veroverde Willem met zijn leger de stad Aken om daar te worden gekroond. Toen zes jaar later de zoon en opvolger van Frederik II, Koenraad IV, overleed, werd Willem II algemeen als Rooms-koning erkend.

Niet alleen Willem maakte promotie, ook zijn volgelingen kregen dankzij diens koningsverkiezing nieuwe carrièrekansen. Zo schonk Willem aan de Zeeuwse edelman Hendrik Buffel de heerlijkheid Tholen in ruil voor zijn steun. Ook een lid van de Duitse adellijke familie Van Foreest kreeg gebied in Holland. Dit kleine voorbeeld maakt duidelijk dat Willem support moest kopen. Veel macht had hij niet in Duitsland. In 1255 werd zijn vrouw Elizabeth zelfs gekidnapt door een roofridder en pas na betaling van losgeld vrijgelaten.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 26

09-09-16 14:03

Keizerskroning van Karel de Grote. Fresco van Raphael uit 1515 (Vaticaans Museum, Wikimedia Commons)

‘Koninklijk paleis’ Volgens een veertiende-eeuwse kroniekschrijver die bekend staat als ‘de klerk uit de lage landen’ (Clerc uten laghe landen), kwam Willem II direct na zijn kroning naar Den Haag. Vervolgens liet

Willem II en Floris V. Tekening door Hendrik van Heessel, 1456 (Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience Antwerpen)

hij werklieden bij zich komen en gaf hun de opdracht een koninklijk paleis voor hem te bouwen (‘dede ontbieden verstandelijke wercluden om een coninclic palays aldaer te maken’). Een iets vroegere kroniekschrijver, Jan Beke, schrijft dat de graaf in Den Haag een woonhuis liet bouwen. Latere generaties hebben de conclusie getrokken dat Willem II met de bouw van het Binnenhof is begonnen. Volgens sommigen was hij zelfs de stichter van Den Haag.

Maar dat kan niet kloppen. Waarom schreef de beroemde kroniekschrijver Melis Stoke, al in de dertiende eeuw actief, niets over het ontstaan van het Binnenhof? Bovendien: in 1242 vaardigde Willem als dertienjarige een oorkon-

de uit in Den Haag. Er bevond zich dus toen al een grafelijke verblijfplaats.

Gezien zijn leeftijd zal hij niet zelf de opdrachtgever zijn geweest tot de bouw van een zaal op het Binnenhof. Mogelijk was zijn vader Floris IV de bouwheer.

Die kocht in 1229 een hof van heer Dirk van Wassenaar. Veel historici zien hierin het begin van Den Haag. Het zou kunnen. In elk geval is een deel van Den Haag veel ouder dan het Binnenhof. Er werd ‘botting’ geheven, een belasting die alleen werd betaald door dorpen die vóór circa 1100 waren gesticht.

Wat Willem II precies aan de bouw van het Binnenhof heeft bijgedragen, weten wij simpelweg niet. Hij kan niet de initiatiefnemer zijn geweest, dat was

De tegenkandidaat werd afgekocht met Willems zus HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 27

27

09-09-16 14:03

De kroning van Willem II tot Rooms-koning in Aken, 1248. Ets door A.F. Zurcher, ca. 1860 (Rijksmuseum) mogelijk zijn vader. Ook was hij niet de bouwer van de Ridderzaal, want dat was zijn zoon Floris V. Wat de veertiende-eeuwse kroniekschrijver kan hebben bedoeld met Willems ‘koninklijk paleis’ blijft een mysterie.

Niet op de knieën Als Rooms-koning was Willem II zeer gesteld op zijn nieuwe status. Hij eiste respect. Wie dit spoedig zou merken, was gravin Margaretha van Vlaanderen.

In 1012 hadden de Vlaamse graven delen

Wie is de baas in Europa?

In de Middeleeuwen bekleedde de paus in Rome, als opvolger van de apostel Petrus, de hoogste geestelijke macht in Europa. De keizer bezat de hoogste wereldlijke macht en beschouwde zich als de opvolger van de Romeinse keizer. Een koning van Duitsland kon door de paus tot keizer worden gekroond. Op hun beurt benoemden keizers tot in de elfde eeuw pausen. Het was moeilijk te zeggen wie het hoogste gezag had, de paus of de keizer. Eeuwenlang voerden zij strijd tegen elkaar. In 1526 liet Karel V, een graaf van Holland die ook keizer van Duitsland was, Rome aanvallen en plunderen.

Anders dan eerdere keizers hadden gedaan, liet Karel V geen anti-paus kiezen.

Dat had geen zin, want andere Europese koningen steunden de anti-pausen niet.

Pausen hadden geen divisies, wel bondgenoten onder de Duitse vorsten en Italiaanse stadstaten. Sommige lieten een tegenkoning kiezen in Duitsland. Dat begon in de elfde eeuw. Erg veel moeite hoefde de paus niet te doen om aan een kandidaat te komen, want er was een onbeperkte voorraad aan ambitieuze machtswellustelingen. Graaf Willem II van Holland was er één van. Tot in de veertiende eeuw stonden er tegenkoningen op. De paus had er toen niet zo veel meer mee te maken.

Verbeterde regels voor het kiezen van een nieuwe koning voorkwamen dat er nog ruimte was voor tegenkoningen.

28

van Zeeland in leen ontvangen van de toenmalige Rooms-koning van Duitsland. Op een onbekend tijdstip – op zijn laatst in de eerste helft van de twaalfde eeuw – gaf een onbekende Vlaamse graaf deze gebieden weer in leen aan een onbekende graaf van Holland.

Sindsdien moest elke nieuwe Hollandse graaf leenhulde betuigen aan de graaf van Vlaanderen, door voor hem op de knie te gaan en trouw te beloven.

Ook Willem II was hiertoe verplicht, maar hij weigerde. Als koning wilde hij geen knecht van zijn knecht zijn. Er kwamen onderhandelingen en ruzie.

Willem ontnam Margaretha zelfs al haar lenen, inclusief Zeeland. In 1253 vielen de Vlamingen Walcheren binnen, maar zij werden door de Hollanders verslagen.

Voortaan werden er geen knieën meer

Willem wilde geen knecht van zijn knecht zijn

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 28

09-09-16 14:03

Willem II en gevolg, nagespeeld tijdens een historische optocht door Utrechtse studenten. Litho uit 1841 (Rijksmuseum) gebogen. Hoewel Willem II de strijd om Walcheren had gewonnen, sudderde de ruzie voort. Pas een latere graaf van Holland, de diplomatiek begaafde Willem III, slaagde erin het confl ict op te lossen.

De leenhulde werd na twee eeuwen strijd afgeschaft.

Door het ijs Willems koningschap van Duitsland zou niet compleet zijn als hij niet tot keizer werd gekroond door de paus. In 1256 maakte hij zich op voor de tocht naar Rome. Maar voordat hij naar het zuiden zou afreizen, wilde hij eerst nog wat opstandige Friezen een lesje leren.

Waar het confl ict precies over ging, valt niet meer te achterhalen. Wat wij nu Holland noemen, behoorde ooit tot Friesland. De voorouders van de Hollandse graven waren van Friese afkomst en heersten over het westen van Friesland. Alleen de duinen en rivieroevers van Holland waren bewoond, de rest bestond uit nat en ontoegankelijk veenland. Dat veranderde in de loop van de elfde eeuw, toen men leerde het veen te ontwateren. Veel veenland werd landbouwgebied. Er ontstond ruimte voor nieuwe bewoners met eigen rechtsregels en een eigen belastingstelsel.

Vanaf 1101 gingen de West-Friese graven zich graaf van Holland noemen.

Vervolgens probeerden zij steeds meer macht te krijgen in Friesland. Floris IV, de vader van Willem II, werd in 1233 in Franeker als graaf gehuldigd.

Het was de laatste keer dat zoiets gebeurde. Door water gescheiden van Holland waren de Friezen vrijwel onaantastbaar.

Maar Willem liet zich er niet door afschrikken. Hij viel aan in de winter, toen het water was beBeeld van Willem II op de Binnenhoffontein.

Foto Astrid Abbing

vroren. Het liep slecht af. Op 28 januari 1256 raakte Willem bij Hoogwoud los van zijn soldaten en zakte door het ijs van het Berkmeer. Voor de Friezen die hem aantroffen was dit een buitenkansje. Ze sloegen de keizer in spe dood. Uit was Willems machtsdroom. Wat rest is een gouden beeld op het Binnenhof.

Ronald van der Spiegel studeerde geschiedenis. Hij doet in zijn vrije tijd al bijna twintig jaar archiefonderzoek naar middeleeuws Den Haag.

De dood van Willem II (Rijksmuseum)

Verdieping • E.H. de Boer en E.H.P. Cordfunke, Graven van Holland. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (880-1580) (2010) • C.H. de Boer, ‘Hoe oud is toch Den Haag?

Over de ouderdom van het grafelijke kasteel op het Binnenhof’, in: Jaarboek Die Haghe (1990) • D.J. Henstra, Friese graafschappen tussen Zwin en Wezer (2012) • P. Wilson, The Holy Roman Empire (2016)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 29

29

09-09-16 14:03

HAAGSE HELD

IDA SIMONS

TRAGISCH DUBBELTALENT Door Wim Willems

H

et is weinig mensen gegeven om een halve eeuw na hun dood als een feniks uit de as te herrijzen. Zelfs de faam van beroemde atleten, zangers, politici en schrijvers verbleekt razendsnel. Wie op het kerkhof komt te liggen, verdwijnt uit het collectieve geheugen. Af en toe staat er na jaren iemand op die het werk van een ooit bekende figuur met een biografie of documentaire in de schijnwerpers plaatst. Dan leeft een naam nog even voort. De gooi naar blijvende roem is kansrijker wanneer iemands werk door een latere generatie wordt herontdekt. Als blijkt dat onder het stof van de tijd een oeuvre schuilgaat dat nog altijd tot de verbeelding spreekt.

Dat overkwam Ida Simons, wier roman Een dwaze maagd in 2014 werd heruitgegeven, 55 jaar na de eerste druk.

De kritiek beschouwde het boek als een hoogtepunt in de Nederlandse letteren en sprak van een literaire sensatie. Dat vond ook het lezerspubliek en in de jaren daarna kwam al haar werk opnieuw op de markt.

Het leven van de vrouw die in 1911 op het stadhuis van Antwerpen officieel werd ingeschreven als Ida Rosenheimer stond in het teken van verplaatsingen.

Dat had ook te maken met de reislust van haar joodse voorouders. Haar vader Moritz kwam uit een welvarend Duits gezin en wilde voor de viool kiezen, maar diens vrome vader vond dat geen

30

beroep voor een respectabel man. Alleen met ondernemen viel rijkdom te verwerven, dus moest Moritz in zaken, hoewel hij daar volgens zijn dochter geen enkele sjoege van had. Ida’s moeder Connie was op papier Nederlands staatsburger, maar voor ze neerstreek in België had ze al op vier verschillende continenten gewoond. Op een dag kwam zij in het koosjere restaurant terecht waar haar toekomstige bruidegom een troosteloos maal zat te eten. Voor de man aan tafel mocht het liefde op het eerste gezicht zijn geweest, in de herinnering van Ida stond haar jeugd vooral in het teken van het eeuwige gekibbel tussen haar ouders.

Taal en muziek In het thuismilieu stond de kunst hoog aangeschreven. Haar vader had een passie voor de viool en haar veeltalige moeder zwoer bij literatuur en toneel. In haar jeugd bewoog Ida tussen de twee polen van taal en muziek. Zij is beide invloeden een leven lang trouw gebleven.

De eerste grote lotswending in haar bestaan vond plaats bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Het in Antwerpen gesettelde gezin Rosenheimer bezat nog altijd de Duitse nationaliteit en behoorde ineens tot een vijandige bevolkingsgroep. Zij zagen zich gedwongen het land op stel en sprong te verlaten, met achterlating van al hun bezittingen. Als ballingen streken zij

neer in het Belgisch Park. Met de jaren groeide Scheveningen uit tot de nieuwe bakermat van de familie.

In de chaos van al die verplaatsingen was er één constante in het bestaan van Ida Rosenheimer: de piano. Al vroeg bleek zij de muzikale aanleg van haar vader te hebben geërfd, maar anders dan hij werd zij aangemoedigd om haar talent professioneel te ontwikkelen. Op het Haags Conservatorium kreeg zij in de jaren twintig les van de internationale top. Van Den Haag verhuisde ze naar Londen om piano te gaan studeren bij de Poolse maestro Jan Smeterlin, die haar een grote liefde voor Chopin bijbracht.

Later sprak zij over hem als haar belangrijkste mentor. Zij vernoemde zelfs haar in 1937 geboren zoon Jan naar hem.

Haar studie zette ze voort in Parijs, maar als negentienjarige debuteerde ze in Antwerpen bij de Cercle Musical Juif, een joodse muziekkring waar alle grote solisten van die tijd optraden. De Franstalige recensenten noemden haar een pianovirtuoos, waarna jaren volgden van talloze recitals – ook in Den Haag. In de pers kreeg ze af en toe mindere kritieken, maar men beschouwde haar alom als een belofte voor de toekomst. Tevens lieten recensenten zelden na om iets over haar uiterlijk te zeggen. Wie foto’s van haar uit die tijd ziet, begrijpt dat zij het publiek met haar charme aan zich wist te binden. Altijd goed gekleed oogde zij als een natuurlijke schoonheid. Dat vond

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 30

09-09-16 14:03

nog een keer in Amerika op tournee met een Chopin-programma, maar voor haar gevoel was de ziel uit haar muziek verdwenen. Ze besloot toen resoluut om niet langer op te treden. Daarmee kwam echter geen einde aan haar artistieke carrière, want ze begon te schrijven en belangrijker nog: te publiceren. Aanvankelijk met weinig succes, maar de sterk op haar eigen leven gebaseerde roman Een dwaze maagd, die in 1959 verscheen, betoverde de critici zoals vóór de oorlog haar pianospel dat had gedaan.

Het hoofdthema van het boek mag dan wantrouwen zijn, de toon van de auteur maakt alles draaglijk. De tragiek verwoordt zij met subtiele humor. Om de volstrekt eigen sfeer van haar verhaal werd zij hogelijk geprezen. Er verscheen zelfs een Duitse vertaling. Ida Simons heeft echter nauwelijks kunnen genieten van de heroplevende belangstelling voor haar kunstenaarschap, want nog geen jaar na haar literaire sensatie kwam ze te overlijden.

FOTO ERVEN IDA SIMONS

ook de Nederlandse jurist David Simons, met wie ze in 1933 in het huwelijk trad – het jaar dat Hitler aan de macht kwam.

Westerbork en Theresienstadt In de late jaren dertig stokte haar carrière, wat te maken had met de dood van haar geliefde vader en de geboorte van haar zoon Jan kort daarna. Ze trad minder regelmatig op en vaak voor kleinere zalen. Het gezin verhuisde een paar keer, tot het vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog een huis kocht aan de Johan van Oldenbarneveltlaan, nummer 114.

Toen de Duitsers in het tweede jaar van de bezetting begonnen met de bouw van de Atlantikwall, kregen Ida en David het bevel hun woning te verlaten.

Niet lang daarna begonnen de deportaties. Aanvankelijk werd het gezin Simons

vanwege de culturele verdiensten ondergebracht in kasteel De Schaffelaar in Barneveld. Maar ook zij kwamen uiteindelijk in Westerbork terecht, zij het nog altijd in een beschermde positie. Een jaar later werden zij toch op transport gesteld, in hun geval naar Theresienstadt. De Duitsers beschouwden dit als een modelkamp voor prominente joden, die zelfs de kans kregen om samen muziek te maken. Ook Ida Simons heeft er nog opgetreden. Enige maanden voor de bevrijding voltrok zich een laatste wonder. Het gezin werd met 1200 andere bevoorrechten overgebracht naar het neutrale Zwitserland. Hier konden zij langzaam op krachten komen.

Eenmaal terug in het huis in Scheveningen probeerde Ida Simons de draad van het muzikale bestaan weer op te pakken. Begin jaren vijftig ging ze zelfs

Wim Willems is hoogleraar sociale geschiedenis en directeur van het Centre for Modern Urban Studies aan de Universiteit Leiden, campus Den Haag.

Met dank aan Mieke Tillema, wier biografie over Ida Simons in de loop van 2017 zal verschijnen.

Serie Haagse portretten Wim Willems schreef het boek Hagenezen die er mochten wezen (uitgeverij De Nieuwe Haagsche, 2016), een bundeling van 85 portretten van bijzondere mannen en vrouwen. In deze rubriek Haagse Held zet hij de serie voort.

Elk kwartaal lees je hier een gloednieuw portret.

Het boek is voor € 24,50 te bestellen via www.denieuwehaagsche.nl.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 31

31

09-09-16 14:03

SCHEVENINGEN

VISSEN OP LEVEN EN D O

Ruim driehonderd Scheveningse vissers vonden tijdens de Eerste Wereldoorlog de dood. Hun schepen liepen op zeemijnen of werden door duikboten getorpedeerd.

Toch bleven de Scheveningers uitvaren, want met haring was door de oorlog veel geld te verdienen.

Door Guido van Hengel

32

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 32

09-09-16 14:03

D OOD

Een stoombarkas van het Britse oorlogsschip Cressy, dat door Duitse onderzeeĂŤrs is getorpedeerd, ligt aan de ketting in de Scheveningse haven, 1914 (HGA)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 33

33

09-09-16 14:03

Loggers varen uit om te gaan vissen, 1917. Foto Exploitatie Maatschappij Scheveningen (HGA)

O

p 5 juli 1916, ergens op de Noordzee, bekeek de Scheveningse schipper Dirk Taal met voldoening de glinsterende vette haring in het ruim van zijn stoomdrifter Geertruida. In diezelfde zomermaand werden op het vasteland honderdduizenden jongens neergemaaid aan de Somme, maar voor Taal was dat een verhaal uit de kranten: op zee ratelden geen machinegeweren. Nadat hij vijf uur ervoor had besloten huiswaarts te keren, zag zijn stuurman aan bakboord echter een onderzeeër, die dreigend door de golven gleed. Hoewel het oorlogsvaartuig relatief ver verwijderd was, en dus ongevaarlijk leek, zag de stuurman dat het een plotse draai maakte en opeens direct voor de Geertruida lag. Nog voordat hij vanaf de brug kon waarschuwen was het eerste schot al gelost.

Onmiddellijk gaf Taal instructies een grotere vlag, van vijf meter doorsnee, te hijsen. Dit om te benadrukken dat dit

34

een Nederlands en dus neutraal schip was. De boeg was al in rood-wit-blauw geschilderd en over de hele lengte van zowel stuurboord als bakboord stond in enorme koeienletters ‘HOLLAND’ geschreven. Was dat dan niet genoeg?

Blijkbaar niet. Bij een volgend schot knapte de schoorsteen af als een lucifer.

Spoedig daarna zakte het achterschip in zee. De matrozen begrepen de afloop en renden door wolken stoom en rook naar de reddingsboot.

Toen de laatste resten van de Geertruida onder water verdwenen waren, staakte de – zo bleek – Duitse onderzeeër het vuren en voer naar de reddingsboot. De Duitsers beweerden dat Taals eenvoudige vissersboot had geprobeerd de onderzeeër te rammen. Schipper en bemanning werden gearresteerd en in Duitsland voorgeleid. Hoewel zij werden vrijgesproken was Taal zijn schip kwijt – en de haring. Een paar maanden later, in oktober, zou hij bij een stranding

overboord slaan in de donkere golven van de Noordzee. Hij ging de Geertruida achterna.

Zeeoorlog De Eerste Wereldoorlog is in het Europese geheugen verankerd als een verhaal van eindeloze vuurgevechten in modderige loopgraven, iconisch gemaakt in films en boeken zoals All Quiet on the Western Front en A Farewell to Arms. Behalve aan het Westfront, aan de vele Oostfronten en aan de doorgaans onbekende fronten van het Arabisch schiereiland tot aan Afrika aan toe, werd er echter ook fel gevochten op zee. Juist op zee: het opkomende Duitsland wilde namelijk

Eén schip per week ging verloren

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 34

09-09-16 14:03

Vlag van een Duitse onderzeeër (Nationaal Militair Museum Soesterberg) oorlog werden Hollandse schepen in toenemende aantallen getorpedeerd en naar de bodem van de zee gejaagd – vaak zonder waarschuwing vooraf.

Het uitvaren om te vissen was daarom levensgevaarlijk geworden. Bovendien dobberden veel mijnen los van de velden en bliezen zij boten met hun bemanningen de lucht in. De opvarenden van de Geertruida konden de ondergang nog navertellen, maar veel vissers namen de laatste observaties op hun zinkende schepen mee in hun zeemansgraf.

Goud geld

de Engelse hegemonie op de oceanen doorbreken.

Hoewel Nederland neutraal was en zijn zonen niet werden vertrapt in de loopgraven, ondervonden vissers en schippers de gevolgen van de DuitsEngelse zeeoorlog. Het Britse wereldrijk was afhankelijk van de maritieme handel en daarom wilde de regering in Londen de Noordzee onder controle houden.

Hiertoe maakten de Britten grote delen van de zee onveilig door mijnenvelden aan te leggen. Ook blokkeerden ze havens en controleerden ze schepen op lading, munitie en smokkelwaar.

Op zijn beurt probeerde het Duitse keizerrijk de Nederlandse handel niet zozeer te dwarsbomen als wel te gebruiken om de eigen voedselvoorziening veilig te stellen. De Engelsen bezagen deze tactiek met grote ergernis en dreigden de Hollandse haringvisserij structureel te hinderen. Engeland blafte niet alleen, maar beet ook. Tijdens de

In 1914 was het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog direct merkbaar in Scheveningen. In het havengebied werden soldaten ingekwartierd en wachtten grenadiers en pontonniers op Nederlandse deelname aan de oorlog. Toen aan het einde van het jaar bleek dat de strijd

zich op een andere manier zou ontrollen dan gedacht, bleef slechts een klein detachement vestingartillerie achter.

Maar de oorlog bleef steeds voelbaar.

Al in 1914 en 1915 was de Noordzee strijdtoneel geworden. De Engelsen waren heer en meester aan de oppervlakte, terwijl de Duitsers zich vooral onder water manifesteerden. Zo werden kolossale Britse pantserkruisers belaagd door geniepige Duitse onderzeeërs. Al in het eerste jaar slokte de zee duizenden zielen op, veelal onschuldige passagiers van stoomschepen. De meeste zeeslagen vonden plaats in het ruime sop, ver van de kust, maar soms spoelden drenkelingen aan op het strand.

Scheveningers hoefde je niet te vertellen dat de zee vaders, broers en zonen ‘neemt’. Misschien daarom voeren veel schippers in de herfst van 1914 alweer uit. Zij kenden de golven. Bovendien leverde de haring – juist door de oorlog – veel geld op. Omdat de visserij in 1914 een paar weken stil had gelegen vanwege de mobilisatie, was de haringprijs omhoog geschoten. Ook hadden de Brit-

Het inkomen van een visser verdrievoudigde

Soldaten poseren bij een aangespoelde zeemijn in de Kijkduinsestraat, circa 1915 (HGA)

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 35

35

09-09-16 14:03

Inzamelingsactie voor het monument, 1919 (HGA) ten de export naar Duitsland gestaakt.

Dit betekende dat de Nederlandse vissers goud geld konden verdienen aan de oosterburen. En zo gebeurde het dat het inkomen van een visser verdrievoudigde, van 15 naar 50 gulden per week.

Visserij werd big business. De gemiddelde opbrengst van een zeillogger was voor de oorlog ongeveer 18.000 gulden per jaar, in 1915 was dat opgelopen tot 40.000 gulden. Al dit geld werd weer in de uitbreiding van de vissersvloot gestoken. Voor even leek het alsof de oorlog het Scheveningse vissersvolk uit de bittere armoede zou bevrijden.

Onbeperkte duikbotenoorlog Het jaar waarin de Geertruida zonk, 1916, was echter een kantelpunt. Niet alleen besloot Groot-Brittannië om de Nederlandse haringvisserij nog radicaler te saboteren, ook de Duitsers gingen rigoureuzer te werk. In 1916 beschouwde Londen de Nederlandse haring als contrabande, ofwel oorlogsmateriaal, aangezien deze bedoeld was om de Duitse gezinnen in hun 'Bismarck-Herring' (rolmops) te voorzien. Onderhandelingen hadden weinig resultaat, want ook nadat de regering in Londen inbond zou elk Nederlands schip op ieder mogelijk moment kunnen worden doorgelicht –

36

een proces dat zo lang kon duren dat ondertussen de vangst aan boord bedierf.

De visserij leed hier zeer onder.

Maar de echte ellende begon in 1917, toen Duitsland de onbeperkte duikbotenoorlog afriep. Vanaf dat moment was vrijwel elk schip in de Noordzee vogelvrij. Soms gaven Duitse onderzeeërs een korte waarschuwing opdat iedereen het schip kon verlaten, om vervolgens met een kort en effectief salvo de kotters te kelderen. Zo kregen de opvarenden van de Huibertje in 1917 na een beschieting door een Duitse duikboot (waarbij een vijftienjarige vissersjongen het leven liet) te horen dat ze enige manden vis en een zak aardappelen moesten inleveren, om vervolgens toe te zien hoe er bommen op hun schip werden geladen en tot ontploffing gebracht.

Met andere schepen hadden de Duitsers minder geduld. In een uitspraak van de Raad voor de Scheepvaart, die verantwoordelijk was voor herstelbetalingen en verzekeringen, staat vermeld hoe het zeilvissersschip Maria Catharina op 21 januari 1918 ten onder ging: ‘…men zag aanhoudend vuurstralen als uit kanonnen, welke van één kant kwamen.

Het schieten duurde naar schatting 20 minuten. Sedertdien is van de Maria Catharina of van de opvarenden niets meer vernomen.’ De zeven Scheveningers aan boord, onder wie de dertienjarige Cornelis den Dulk, verdronken. In een gedicht in de krant herdacht een Scheveninger de jongen: ‘Daar ’t woedend oorlogsvuur en mijn en storm en ramp ontel’bre visscherliên verdelgde als een damp.

Hoe was zijn jong gemoed tot varen steeds genegen; hoe wonderlijk voor ons toch zijn des Heeren wegen.’

De twee relatief succesvolle visjaren van 1915 en 1916 werden zo overschaduwd door tegenspoed in 1917 en 1918. De vis werd letterlijk duur betaald: gemiddeld ging één schip per week verloren. Dit was vooral het gevolg van het groeiend aantal mijnen dat op de Noordzee dobberde. Toen bijvoorbeeld de Petronella op 11 september 1918 een mijn schampte, was het snel gedaan. Vijf van de zeven opvarenden, onder wie de veertienjarige Teunis Harteveld, verdwenen in de golven. Maar de Britten en Duitsers keken niet meer op een schip meer of minder. De twee landen probeerden elkaar militair en moreel uit te putten – op het land, maar zeker ook op zee. De vele omgekomen Scheveningse vissers waren in die slag der Titanen domweg 'collateral damage'.

Martelaren De menselijke verliezen wenden niet.

Achter iedere visser stond een gezin.

Door de kaalslag op zee bleven veel huishoudens achter zonder broodwinner. Vanaf 1860 bestond al een klein noodfonds om nabestaanden financieel te ondersteunen: weduwen kregen een gulden, wezen 50 cent per week. Dit noodfonds werd in 1915 aangevuld met een nieuw Zee-Risicofonds. De uitkeringen gingen omhoog naar anderhalve gulden voor weduwen en één gulden voor wezen. Behalve bij dit fonds konden nabestaanden ook aankloppen bij particuliere fondsen die vaak in natura betaalden: een stuk spek, een paar aardappelen, een pluk zuurkool.

In het algemeen bracht de oorlog voor de Scheveningse vissers dus aanvankelijk allerlei mogelijkheden, die na 1916 werden overschaduwd door de gevaren. Er was economisch profijt, maar dit ging gepaard met enorm menselijk leed.

Zo liet de Eerste Wereldoorlog in Scheveningen, anders dan in de rest van Nederland, een diep litteken achter. Ruim driehonderd vissers vonden in de jaren

De Britten en Duitsers keken niet meer op een schip meer of minder

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 36

09-09-16 14:03

Monument voor de omgekomen vissers aan de Scheveningseweg 1914-1918. de dood op zee. Driehonderd vissers, dat was toen ruim tien procent van de Scheveningse bevolking.

In de toon van die tijd waren de omgekomen vissers halve martelaren voor het dorp, zo niet voor het vaderland. Deze mannen werden niet alleen als helden gezien omdat ze liever haring binnenhaalden dan steun te trekken uit het noodfonds, maar ook omdat ze iets van welvaart brachten in het zo armoedige vissersdorp. Na de oorlog nam de Scheveningse schippersvereniging het initiatief om een gedenksteen op te richten voor hen die verdronken. Ze hield inzamelingen en mede dankzij gulle giften van het Koninklijk Huis was het totaalbedrag in juni 1919 al opgelopen tot veertienduizend gulden – meer dan genoeg voor een monument.

Koningin Wilhelmina woonde in 1922 de onthulling bij. In haar toespraak

roemde ze vooral de dapperheid van de vissers: ‘Zij hebben ons volk daarmede onschatbare diensten bewezen: zij hebben zich waardige nazaten betoond van ons groote voorgeslacht.’ Ook de dominee van dienst sprak woorden van bewondering voor de ‘onverschrokken moed en de heldhaftige zelfopoffering’ van de schippers en hun ‘goddelijke beroep’.

De toespraken van de koningin en de dominee geven een interessante indruk van wat die aderlating heeft betekend voor het dorp Scheveningen. Enerzijds was er trots en ontzag voor het heldendom van de vissers. De mannen die mijnen en torpedo’s trotseerden zorgden immers voor relatieve voorspoed in de haringvisserij. Anderzijds brachten zij met hun waaghalzerij onbeschrijflijk leed over de hechte dorpsgemeenschap.

Daarom getuigt het monument aan de

Scheveningseweg – waar het nog steeds staat – behalve van trots ook van onmacht tegenover het droevig lot van eenvoudige vissers, verdwaald en vermorzeld in een oorlog die niet de hunne was.

Guido van Hengel is historicus en Eerste Wereldoorlog-expert. Hij doceert aan de Haagse Hogeschool.

Verdieping Op www.vnms.nl, de website van de Stichting VissersNamenMonument Scheveningen, wordt informatie verzameld over alle vissers die tussen 1814 en 2008 op zee zijn gebleven. Je kunt er zoeken op jaartal, naam of leeftijd om informatie te krijgen over individuele vissers, hun schepen en de reden waarom zij vergaan zijn.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 37

37

09-09-16 14:03

VITRINE

Dit is een selectie uit het actuele geschiedenisaanbod in de Haagse regio. Kijk voor een uitgebreide agenda op www.haagsehistorie.nl

Vrede op krediet Op 16 november 1916, te midden van de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog, besloot de Haagse bankier Johan Wateler vrijwel zijn gehele kapitaal te bestemmen voor de vrede.

Haagse meester Dit najaar zet het Haags Historisch Museum een zeventiende-eeuwse Haagse schilder in de schijnwerpers: Jan Antonisz. van Ravesteyn (ca. 1572-1657).

In de Gouden Eeuw was hij een van de meest gewilde portretschilders van Den Haag en werd hij geroemd om zijn talent.

De beroemde schilder Anthony van Dyck maakte zelfs een portret van hem. Van Ravesteyn kreeg eervolle opdrachten van onder meer de Oranjes, het stadsbestuur

en de schutterij. Het Haags Historisch Museum laat enkele van zijn mooiste portretten zien. Je kunt deze tentoonstelling bezoeken vanaf 26 november.

Gezichten van de Gouden Eeuw.

De portretkunst van Jan van Ravesteyn 26 november 2016 Haags Historisch Museum, Korte Vijverberg 7 www.haagshistorischmuseum.nl

Legendarische komiek Johan Buziau (Den Haag 1877 – Rijswijk 1958) staat centraal in een grootschalige revue die van 18 tot en met 23 oktober in de Rijswijkse Schouwburg te zien is.

Tussen de twee wereldoorlogen was Buziau een van de grootste revuesterren van Nederland. Zijn handelsmerk was zijn wit geschminkte gezicht en droge humor. In deze voorstelling komt de revue weer tot leven met humor, zang, dans en acrobatiek. De artistieke leiding is in handen van Karel de Rooij (Mini & Maxi) en Fred Florusse (Don Quishocking). Behalve professionele acteurs levert het Rijswijks Jeugdtheater een bijdrage aan deze wervelende show.

38

Buziau. Een revue vol variété en show Rijswijkse Schouwburg 18 t/m 23 oktober www.rijswijkseschouwburg.nl

Naar het voorbeeld van Alfred Nobel stelde Wateler een testament op voor de instelling van een jaarlijkse Vredesprijs. Na zijn dood in 1927 weigerde de regering deze nalatenschap te aanvaarden met het oog op de Nederlandse neutraliteit. De Carnegie Stichting nam deze taak op zich, zij het niet zonder aarzeling. De Wateler Vredesprijs wordt sinds 1931 uitgereikt in het Vredespaleis en heet tegenwoordig Carnegie Wateler Vredesprijs. Onder de laureaten zijn beroemdheden als Sir Baden-Powell (1934), oprichter van de Scouting, Jean Monnet (1953), architect van de Europese samenwerking, Coretta Scott King (1969), weduwe van Martin Luther King, en War Child (2012).

Over Johan Wateler zelf en zijn motieven was tot nu toe niets bekend. In opdracht van de Carnegie Stichting ging Maarten van Harten op onderzoek uit en heeft een boek geschreven over deze uitzonderlijke Haagse filantroop. Vrede op krediet verschijnt op 16 november bij uitgeverij De Nieuwe Haagsche.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 38

09-09-16 14:03

Terugblik

Medewerkers van het Haags Gemeentearchief hebben voor de vierde maal het boek Terugblik samengesteld, gebaseerd op de gelijknamige rubriek in de weekkrant Den Haag Centraal.

Vijf historische foto’s uit de omvangrijke collectie zijn geselecteerd en voorzien van historische achtergrondverhalen.

In de Vierde Terugblik staan de volgende onderwerpen cen-

traal: Den Haag internationaal, stadsbeeld, politie en justitie, ondernemen, kunst en literatuur, muziek, jeugdcultuur, sport en verkeer & vervoer. Het resultaat is een boek vol Haagse geschiedenis, vervat in een aansprekende combinatie van woord en beeld. Het verschijnt begin november bij uitgeverij De Nieuwe Haagsche.

Jugendstil-architect Wilhelmus Bernardus van Liefland (1857-1919) was een van de meest succesvolle architecten en stedenbouwkundigen van Den Haag.

Hij liet zich inspireren door de Jugendstil. Onder zijn leiding kwamen in Scheveningen het Eerste Wandelhoofd, het Palace Hotel en het Circusgebouw tot stand. Ook ontwierp hij veel stratenplannen, onder meer in het Bezuidenhout. In de Schilderswijk realiseerde hij woningcomplexen voor arbeiders, bekend als de Van Ostadewoningen en

het Fort. Van Liefland was ook politicus: hij zat in de gemeenteraad en was lid van de Provinciale Staten van Zuid Holland.

Over Van Lieflands werk verschijnt in oktober een boek bij uitgeverij De Nieuwe Haagsche. Auteur Peter van Dam beschrijft niet alleen het leven van de architect, maar laat aan de hand van historische en actuele foto’s zien welk stempel Van Liefland op de stad heeft gedrukt. Veel illustraties zijn niet eerder gepubliceerd.

HAAGSE HISTORIE

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 39

39

09-09-16 14:03

2 JULI – 13 NOVEMBER

HAAGSHISTORISCHMUSEUM.NL Korte Vijverberg 7, Den Haag

JOOD JOODS VAN DE 17DE EEUW TOT NU

CENTRAAL ISRAËLITISCH WEES- EN DOORGANGSHUIS MACHSEH LAJESOUMIEM

HaagseHistorie-nummer1-opmaak9.indd 40

Nettie van Zwanenberg-Stichting

STICHTING MAATSCHAPPIJ TOT NUT DER ISRAËLIETEN IN NEDERLAND

DEN HAAG

LEXHANNA STICHTING

09-09-16 14:03