Fernando Pessoa
ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ Η ΑνΑζΗΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑθΑνΑΣίΑΣ
Εἰσαγωγὴ -Μετάϕραση-Σημειώσεις
Χάρης Βλαβιανός ᾽Επίμετρο
Richard Zenith Μετάϕραση ἐπιμέτρου
Μαρία Παπαδήμα
GUTENBERG
᾽Α θήνα 2014
1.
ΤΟ ζΗΤΗΜΑ τῆς ἐπιβίωσης τῶν λογοτεχνικῶν ἔργων καὶ τοῦ προσδιορισμοῦ τῶν διαχρονικῶν στοιχείων τῆς λογοτεχνίας εἶναι ἐντέλει πολὺ ἁπλό. ῾ Η ζωὴ δὲν εἶναι παρὰ προσαρμογὴ στὸ περιβάλλον, καὶ ὁ θάνατος ἀδυναμία προσαρμογῆς σ’ αὐτό. ῞ Ενα ἔργο τέχνης εἶναι, ἑπομένως, ζωντανὸ ἢ σπουδαῖο ὅταν ἀποτιμᾶται ὡς τέτοιο ἀπὸ τὸ κριτικὸ πλαίσιο ποὺ τὸ ὑποδέχεται. ῾ Υπάρχουν τριῶν εἰδῶν πλαίσια. ῞ Ενα εἶναι τὸ ἄμεσο – τὸ ἔθνος στὸ ὁποῖο ἀνήκει ὁ καλλιτέχνης καὶ ἡ συγκεκριμένη ἐποχὴ στὴν ὁποία ἐμϕανίζεται τὸ ἔργο. Τὸ δεύτερο εἶναι τὸ εὐρύτερο περιβάλλον ποὺ ἀϕορᾶ τὴ συνολικὴ πορεία τοῦ πολιτισμοῦ στὸν ὁποῖο ἀνήκει τὸ ἔθνος, ἐντὸς τῆς γλώσσας τοῦ ὁποίου γεννήθηκε ὁ καλλιτέχνης (ἂν ὑποθέσουμε ὅτι δὲν εἶναι λογοτέχνης). Τὸ εὐρύτατο πλαίσιο δὲν ἀϕορᾶ οὔτε ἕνα συγκεκριμένο ἔθνος, οὔτε βέβαια ἕναν συγκεκριμένο πολιτισμό, ἀλλὰ ὅλα τὰ ἔθνη, ὅλες τὶς ἐποχές, καὶ ὅλους τοὺς πολιτισμούς, ὅλες τὶς ἱστορικὲς περιόδους – τὸ βασικὸ ἐκεῖνο ἀνθρώπινο στοιχεῖο ποὺ εἶναι παρὸν ὅπου ὑπάρχουν ὀργανωμένες καὶ πολιτισμένες κοινωνίες, ὅποιο κι ἂν εἶναι τὸ εἶδος τῆς ὀργάνωσής τους, ὅποια κι ἂν εἶναι ἡ κουλτούρα τους.
142
Η Ρ ΟΣ Τ ΡΑ Τ ΟΣ
Κάθε ἱστορικὴ περίοδος διαπνέεται ἀπὸ ὁρισμένες ἰδέες καὶ μορϕὲς εὐαισθησίας· κάθε ἔθνος διαπνέεται ἀπὸ [...] ποὺ τὸ διαϕοροποιεῖ ἀπὸ ἄλλα ἔθνη σὲ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς προκαθορισμένης του ζωῆς. ῾ Η τέχνη ποὺ προσαρμόζεται στὸ πρῶτο ἀπὸ αὐτὰ τὰ πλαίσια πεθαίνει μαζὶ μὲ τὴν ἐποχή της· μαζί της ἐκπνέει καὶ ἡ μικρὴ ἐπιρροὴ ποὺ εἶχαν ἀσκήσει οἱ κυρίαρχες ἰδέες της. ῍ Αν αὐτὲς οἱ ἰδέες εἶναι σημαντικὲς καὶ ἐκπολιτιστικές, καὶ ὄχι μεταβατικές, τὸ ἔργο τέχνης ἴσως μπορέσει νὰ διεκδικήσει μεγαλύτερο μερίδιο δημοτικότητας· ἀλλὰ δὲν συζητᾶμε αὐτὴ τὴν περίπτωση ἐδῶ. ῾ Η τέχνη ποὺ προσαρμόζεται σ’ ἕνα καθαρὰ ἐθνικὸ πλαίσιο, ὡς ἐθνική, θὰ περάσει τὰ σύνορα τοῦ χώρου μόνο μέσω τῆς σκιώδους ϕήμης τῶν διαδόσεων, καὶ θὰ περάσει τὰ σύνορα τοῦ χρόνου μόνο στὸν βαθμὸ ποὺ τὸ ἐθνικὸ ἔνστικτο τὸ ὁποῖο ἀποτυπώνει συγγενεύει μ’ ἐκεῖνο τὸ ἀνθρώπινο ἔνστικτο ποὺ ἐνυπάρχει σὲ ὅλα τὰ ἔθνη καὶ σὲ ὅλους τοὺς πολιτισμούς. Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος ποὺ ἡ ἀρχαιοελληνικὴ τέχνη εἶναι τόσο βαθιὰ ριζωμένη στὸν Χρόνο· διότι, ἀπ’ ὅλα τὰ ἔθνη, ἡ ἀρχαία ῾ Ελλάδα ἦταν τὸ μόνο ποὺ συμμορϕώθηκε τόσο πιστὰ στοὺς αἰώνιους νόμους τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῆς κουλτούρας. Παρότι ἐθνική, ἡ τέχνη της ἦταν παγκόσμια, ἀϕοῦ τὸ ἐθνικὸ καὶ τὸ αἰώνιο συναντήθηκαν στὴν ἀρχαία ῾ Ελλάδα.
ΙΙ. ΠΡΟΣ ω ΡΙΝΟΤΗΤΑ
143
2.
Κάποια ἔργα πεθαίνουν γιατὶ δὲν ἔχουν καμία ἀξία· τὰ ἔργα αὐτά, ἀκριβῶς ἐπειδὴ πεθαίνουν ἀμέσως, εἶναι θνησιγενῆ. ῎ Αλλα ἀπολαμβάνουν μία σύντομη ζωή, μόνο καὶ μόνο ἐπειδὴ εἶναι προϊόντα μιᾶς παροδικῆς μόδας ἢ διάθεσης. ῎ Αλλα, μεγαλύτερου εὔρους, συνυπάρχουν μὲ μία ὁλόκληρη ἱστορικὴ περίοδο τῆς χώρας, στὴ γλώσσα τῆς ὁποίας ἔχουν γραϕτεῖ, καί, ὅταν ἐκείνη ἡ περίοδος σβήσει, σβήνουν κι αὐτά· πεθαίνουν στὴν ἐϕηβεία τῆς ϕήμης καὶ δὲν ζοῦν πέρα ἀπὸ τὴν πρώτη νεότητα τῆς αἰώνιας δόξας. ῎ Αλλα πάλι, ἐπειδὴ ἐκϕράζουν θεμελιώδεις ἐκϕάνσεις τοῦ πνεύματος τῆς χώρας τους, ἢ τὸν πολιτισμὸ στὸν ὁποῖο αὐτὴ ἀνήκει, διαρκοῦν ὅσο διαρκεῖ καὶ ὁ πολιτισμός· ϕτάνουν ὣς τὴν ἐνηλικίωση τῆς παγκόσμιας δόξας. ῎ Αλλα ὅμως, ἐπειδὴ ἐκϕράζουν –ἂν καὶ μὲ τὸ αἴσθημα ἑνὸς πολιτισμοῦ, τὴ γλώσσα ἑνὸς ἔθνους, τὶς σκέψεις μιᾶς ἐποχῆς καὶ τὸ ὕϕος μιᾶς παροδικῆς διάθεσης– τὴν αἰώνια οὐσία τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, ζοῦν περισσότερο ἀπὸ τὴ διάθεση ἀπὸ τὴν ὁποία ἄντλησαν τὸ ὕϕος τους, τὴν ἐποχὴ ἀπὸ τὴν ὁποία διδάχτηκαν τὶς ἰδέες τους, τὴ χώρα στὴ γλώσσα τῆς ὁποίας γράϕτηκαν, τὸν πολιτισμὸ μὲ τὸ αἴσθημα τοῦ ὁποίου ἐκϕράστηκαν. Αὐτὰ ϕτάνουν ὣς ἐκείνη τὴν ὡριμότητα τῆς ζωῆς
144
Η Ρ ΟΣ Τ ΡΑ Τ ΟΣ
ποὺ εἶναι τόσο θνητὴ ὅσο οἱ Θεοί, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀρχὴ ἀλλὰ ὄχι τέλος, ὅπως ὁ Χρόνος· καὶ ὑπόκεινται μόνο σ’ ἐκεῖνο τὸ ἔσχατο μυστήριο τὸ ὁποῖο ἡ Μοίρα κρύβει ἀκόμη κι ἀπὸ τὴ νύχτα ποὺ βρίσκεται ὁλόγυρα, παντοῦ, ἀκόμη κι ἀπὸ τὸ χάος ποὺ προϋπῆρχε καὶ θὰ ὑπάρχει ἐσαεί. ῾ Υϕολογικὰ τεχνάσματα καὶ μεγαλοϕυεῖς μεταστροϕὲς τοῦ νοῦ βοηθοῦν ἕνα ἔργο νὰ ϕτάσει ὣς τὴ νηπιακὴ ἡλικία. ῾ Η πρωτοτυπία τῆς σκέψης, νὰ διατρέξει μία ἐποχή. Τὸ βάθος καὶ τὸ μεγαλεῖο τοῦ παγκόσμιου αἰσθήματος, νὰ ϕτάσει ὣς τὸ σημεῖο ποὺ τὸ οἰκουμενικὸ αὐτὸ αἴσθημα εἶναι ἀληθινὰ οἰκουμενικό. ῾ Η στερεότητα τῆς δομῆς, ἡ ἀλήθεια τῆς τυπικῆς ἀπεικόνισης, ἡ [...] τῆς ϕαντασίας κάνουν ἕνα ἔργο πραγματικὰ ἀθάνατο, τὸ ἀνυψώνουν ὣς ἐκεῖ ποὺ ϕτάνουν τὰ ἀνθρώπινα, ὅσο χαμηλὰ κι ἂν εἶναι. ῞ Ενας Κίπλινγκ ἐκϕράζει μία παροδικὴ διάθεση. ῞ Ενας Τέννυσον, μία ἐποχή. ῞ Ενας Σπένσερ, ἕναν πολιτισμό. ῞ Ενας Μίλτον, τὴν αἰωνιότητα. ῞ Ενας Κίπλινγκ δὲν θὰ διαρκέσει περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι μία [...] διάθεση, ἀπ’ ὅσο, στὴν καλύτερη περίπτωση, μία σύντομη ἐποχὴ στὴ ζωὴ ἑνὸς ἔθνους.
ΙΙ. ΠΡΟΣ ω ΡΙΝΟΤΗΤΑ
145
3.
γίνε δημοσιογράϕος ἢ καλλιτέχνης. Στόχευσε στὴν ἄμεση ἐπιτυχία ἢ στὴν αἰώνια ζωή. ῾ Η ἐμπνευσμένη δημοσιογραϕία τῶν ρομαντικῶν ποιητῶν [...]. Στέκομαι μπροστὰ στὸ ἄγαλμα τοῦ Ροντὲν ῾Η δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου καὶ ξέρω ὅτι δὲν θὰ ζήσει οὔτε τὸ μισὸ μιᾶς ἐποχῆς, ὅτι δὲν εἶναι παρὰ ἀπομεινάρι ἐπιβίωσης, ἁπλὸ ἄθυρμα τοῦ Χρόνου. Δὲν γνωρίζω τίποτα γιὰ τὶς ἀρχὲς τῆς γλυπτικῆς, οὔτε κατανοῶ τὸ νόημα μιᾶς καμπύλης στὶς εἰκαστικὲς τέχνες. ᾽Αλλὰ τὴν καταδικάζω ἀπὸ κοινωνιολογικὴ σκοπιά. Δὲν περιέχει τίποτα τὸ ἀνθρώπινο. 4.
῾ Η ἐπιβλητικὴ ϕλυαρία τοῦ γέροντα Οὑγκό, ἡ γεροντικὴ παιδικότητα τοῦ Μυσσέ. Δὲν βάλθηκαν νὰ κατακτήσουν τ’ ἄστρα πάνω ἀπὸ τοὺς λόϕους καὶ τοὺς βάλτους τῆς γῆς. Καμία ἡδονὴ γεννημένη ἀπὸ τὸν ἥλιο ἢ τὴ λάμψη τῆς σελήνης δὲν ἔϕερε στὴν ἐπιϕάνεια τὴ γυναικεία τους ὀδύνη. Δέχτηκαν παθητικὰ ὅ,τι συνέβη στὴν ψυχή τους καὶ ἔδωσαν βάρος στὰ αἰσθήματα, τὶς ἐντυ-
146
Η Ρ ΟΣ Τ ΡΑ Τ ΟΣ
πώσεις καὶ τὶς διαθέσεις τῆς στείρας συνύπαρξης μὲ τὸν ἑαυτό τους. Καθὼς ἡ ψυχή τους ἦταν ἡ μοναδικὴ πραγματικότητα γι’ αὐτούς, δὲν εἶχαν οὔτε σαϕῆ ἀντίληψη τοῦ ἐξωτερικοῦ κόσμου, ποὺ εἶναι ἡ ὑγεία, οὔτε σαϕῆ ἀντίληψη τοῦ ἐξωτερικοῦ ἀνθρώπου, ποὺ εἶναι ἡ ἠθική· οὔτε σαϕῆ ἀντίληψη τῆς ἐξωτερικῆς ἁρμονίας [...], ποὺ εἶναι ἡ αἴσθηση τῆς ὀμορϕιᾶς. ᾽Αγάπησαν, ἀπώλεσαν καί, σὰν κακομαθημένα παιδιά, ὕμνησαν τὴν ἀπώλεια μᾶλλον παρὰ τὴν κατοχή, λὲς καὶ εἶχε σημασία εἴτε ἡ μία εἴτε ἡ ἄλλη –ὅταν ἀκόμη καὶ τ’ ἀστέρια χάνονται– ἢ λὲς καὶ τὰ αἰσθήματα μποροῦν ν’ ἀντέξουν ὅταν ἡ χλόη καὶ τὰ ϕύλλα, πράγματα πιὸ ἀληθινὰ ἀπ’ τὴν ψυχή, εἶναι καταδικασμένα νὰ μαραθοῦν. 5.
Οἱ ποιητὲς τοῦ αἰσθήματος, βασιζόμενοι στὴ διαίσθηση μᾶλλον παρὰ στὴν κατασκευαστική τους ἱκανότητα, εἶναι κατώτεροι ἀπὸ τοὺς ποιητὲς τῆς διάνοιας. Καθὼς ὅμως ἡ ἀνωτερότητα βρίσκεται στὴ γενικότητα, ὁ ποιητὴς τοῦ αἰσθήματος εἶναι ἀνώτερος ὅταν ἑρμηνεύει μία γενικότητα. Τὸ αἴσθημα μπορεῖ νὰ κατακτήσει τὴ γενικότητα μὲ τρεῖς τρόπους:
Αναζητ'στε το εδ,
www.gutenbergbooks.gr /gutenbergbooks