2013 2 b

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԳՅՈՒՄՐՈՒ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

ԳԻՏԱԿԱՆ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ 2013

№

ՊՐԱԿ Բ ՀՈՒՄԱՆԻՏԱՐ ՈՒ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ, ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱՆԵՐ

Գյումրի 2013 1

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИИ ГЮМРИЙСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ИНСТИТУТ ИМ. М. НАЛБАНДЯНА MINISTRY OF EDUCATION AND SCIENCE OF THE REPUBLIC OF ARMENIA GYUMRI STATE PEDAGOGICAL INSTITUTE AFTER M. NALBANDYAN

УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ SCIENTIFIC PROCEEDINGS 2013

№2

Выпуск Б ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ, МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ

Issue B HUMANITIES AND SOCIAL SCIENCES, TEACHING METHODS

Гюмри 2013 2

«Գիտական տեղեկագիր»-ը հիմնադրվել է Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտի գիտական խորհրդի կողմից (10.10.2011) “Ученые записки” основан решением ученого совета гюмрийского государственного педагогического института им. М. Налбандяна (10.10.2011). “Scientific Proceedings” founded by the Academic Council decision of Gyumri State Pedagogical Institute after M. Nalbandyan (10.10.2011). ISSN 1829-3808

Գլխավոր խմբագիր՝ ՀՀ ԳԱԱ թղթակից անդամ, ֆիզմաթ գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր Ս. Հ. Սարգսյան Խմբագրական խորհուրդ՝ Ալեքսանյան Ս.Ս. (կենս. գիտ. դոկ., պրոֆ.), Ամբարդարյան Գ. Հ. (բան. գիտ. դոկ., դոցենտ), Գրիգորյան Վ. Ֆ. (մանկ. գիտ, դոկ., պրոֆ.), Խաչիկյան Գ. Վ. (բան. գիտ. դոկ., դոցենտ), Կիրակոսյան Ա. Ս. (մանկ. գիտ. դոկ., դոցենտ), Հայրապետյան Ս. Ա. (բան. գիտ. դոկ., դոցենտ), Հովհաննիսյան Ա. Ս. (բան. գիտ. դոկ., պրոֆ.), Մարդոյան Ռ. Ա. (մանկ. գիտ. դոկ., դոցենտ), Պետրոսյան Ս. Գ. (պատմ. գիտ. դոկ., դոցենտ), Սարգսյան Ա. Հ. (ֆիզմաթ գիտ. թեկն., պատասխանատու քարտուղար), Սողոյան Ս. Ս. (մանկ. գիտ. դոկ., դոցենտ), Ֆարմանյան Ա. Ժ. (ֆիզմաթ գիտ. թեկն., դոցենտ, գլխավոր խմբագրի տեղակալ):

Главный редактор: Член-корреспондент НАН РА, доктор физ.-мат. наук, профессор С. О. Саркисян Редакционная коллегия:Айрапетян С. А. (д.фил.н., доцент), Алексанян С.С. (д. биолог. н.,профессор), Амбардарян Г. Г. (д. фил. н., доцент), Григорян В. Ф. (д. пед. н., профессор), Киракосян А. С. (д. пед. н., доцент), Мардоян Р. А. (д. пед. н., доцент), Оганисян А. С. (д. фил. н., профессор), Петросян С. Г. (д. ист. н., доцент), Саркисян А. А. (к. физ.-мат. н., ответственный секретарь), Согоян С. С. (д. пед. н., доцент), Фарманян А. Ж. (к. физ.-мат. н., доцент, зам. главного редактора), Хачикян Г. В. (д. фил.н., доцент).

Editor-in-chief: Corresponding member of NAS RA, doctor of PhysicoMathematical Sciences, professor S. H. Sargsyan Editorial Board: Aleksanyan S. S. (doctor of Biological Sciences, professor), Ambardaryan G. H. (doctor of Philological Sciences, associate professor), Farmanyan A. J. (candidate of PhysicoMathematical Sciences, associate professor, associate editor), Grigoryan V. F. (doctor of Pedagogic Sciences, professor), Hayrapetyan S. A. (doctor of Philological Sciences, associate professor), Hovhannisyan A. S. (doctor of Philological Sciences, associate professor), Khachikyan G. V. (doctor of Philological Sciences, associate professor), Kirakosyan A. S. (doctor of Pedagogic Sciences, associate professor), Mardoyan R. A. (doctor of Pedagogic Sciences, associate professor), Petrosyan S. G. (doctor of Historical Sciences, associate professor), Sargsyan A. H. (candidate of Physico-Mathematical Sciences, executive secretary), Soghoyan S. S. (doctor of Pedagogic Sciences, associate professor). Խմբագրության հասցեն՝ 3126, Հայաստանի Հանրապետություն, ք. Գյումրի, Պարույր Սևակ 4

Адрес редакции: 3126, Республика Армения, г. Гюмри, Паруйр Севак 4 Address: 3126, Republic of Armenia, Gyumri, Paruyr Sevak 4 հեռ./тел./tel. 374 312 3-21-99, 374 312 6-94-94

Email: sci.proceedvngs@gspi.am

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Գ.Վ. Խաչիկյան Դրվագներ Ավետիս Ահարոնյանի ստեղծագործության գնահատման պատմությունից ………………………………………………………………………..……….10 Ն.Ա. Խաչատրյան Կարեն Միաքայելյանի պատմվածքների մի շարք առանձնահատկություններ..………19 ՌՈՒՍ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Կ.Տ.Սուքիասյան «Մարդու ճակատագիրը՝ ճակատագիր ժողովրդի» Ա.Պ.Սումարոկովի ողբերգություններում …………...…………………………………...….25 ԼԵԶՎԱՄՇԱԿՈՒԹԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Ա. Ս. Հովհաննիսյան, Ս. Գ. Մարդոյան «Ժպիտ» հասկացույթի իմաստաբանական դաշտը (անգլերեն և ռուսաց լեզուների նյութի հիման վրա)………………………………………32 Հ. Ց. Իսահակյան «Երկակիություն» հասկացույթի առկայացումը ժամանակ, հիշողություն և տարածություն կարգերի միջոցով Ջ. Ֆաուլզի «Վհուկ» ստեղծագործության մեջ…….40 ԳԵՐՄԱՆԵՐԵՆ ԼԵԶՈՒ Շ. Վ. Տեր-Ադամյան Առաջին և երկրորդ ապառնի ձևերի տիպաբանական առանձնահատկությունները գերմաներենում…………………………………………….46 ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հ. Ե. Փանոսյան Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկ համայնքը (XVII-XVIII դդ.)…………………….52 Վ. Մ. Աբրահամյան 1918-1921 թթ. hայ-վրացական վիճելի տարածքների հարցի շուրջ………………………62 ՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱ Թ.Ա. Խաչատրյան Կորպորատիվ հեղինակությունը սոցիալական և սիմվոլիկ կապիտալների վերաբերյալ սոցիոլոգիական մոտեցումների համատեքստում………………………….74 ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Վ.Տ. Հախվերդյան Ջավախահայության հիմնախնդիրներն արդի պայմաններում ….……………..………...80

ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ

Ա. Գ. Մանուկյան, Խ. Գ. Սուլթանյան Ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառումը մաթեմատիկա առարկայի դասավանդման գործընթացում………………………………………………….91 Ն. Վ. Ադամյան Ուսանողների հետազոտական աշխատանքներ կատարելու պատրաստվածության աստիճանի և հետազոտական աշխատանքի գնահատման մեթոդիկա…………………99 Գ. Ռ.Գևորգյան Խ.Աբովյանի կենսագրության ուսուցումը նրա տուն-թանգարանում…………………...113 Վ.Ֆ. Մանուկյան, Գ.Ս. Նիկողոսյան Թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների դասավորության մասին………………………………………………………………………120 Գ. Ռ. Ավետիսյան Լանդշաֆտագիտություն առարկայի լաբորատոր աշխատանքների անցկացման մեթոդական ցուցումներ………………………………………………………………………127 Հ.Ս.Նիկողոսյան Ռելյատիվիստական պրոցեսների երկրաչափական արտապատկերումների մասին……………………………………………………………...134 Հ Ա Ղ Ո Ր Դ ՈՒ Մ Գ.Հ. Դեմիրճյան Գիտահետազոտական աշխատանքների կազմակերպումը ամերիկյան համալսարաններում……………………………………………………………145

ОГЛАВЛЕНИЕ АРМЯНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА Г.В. Хачикян Эпизоды из истории оценки творчества Аветиса Агароняна….……………………………10 Н.А. Хачатрян Основные темы прозы Карена Микаеляна ………………………………………..………....19 РУССКАЯ ЛИТЕРАТУРА К.Т. Сукиасян "Судьба человеческая, судьба народная" в трагедиях А. С. Сумарокова……………..…...…25 ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЯ С. Г. Мардоян, А. С. Оганнисян Лексико-семантическое поле концепта “smile” (на материале английского и русского языков)……………………………………………….32 Е. Ц. Исаакян Актуализация концепта «двойничество» через категории времени и пространства в романе Дж. Фаулза «Волхв»…………………………………………………40 НЕМЕЦКИЙ ЯЗЫК Тер-Адамян Ш. В. Типологические особенности первого и второго футурума в немецком…………….…….46 ИСТОРИЯ АРМЕНИИ Г.Е. Паносян Армянская католическая община в Нахичеванской провинций (XVII-XVIII вв.)……..….52 В. М. Абрамян О вопросе армяно-грузинских спорных территорий 1918-1920гг………………….………62 СОЦИОЛОГИЯ Т.А. Хачатрян Корпоративная репутация в контексте социологических подходов о социальном и символическом капитале…………………………………….…………..…..74 ПОЛИТОЛОГИЯ В. Т. Ахвердян Проблемы армян Джавахка в современных условиях …………….………………………....80

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ А. Г. Манукян, Х. Г. Султанян Применение современных информационных технологии в процессе обучения математика ……………………………………….………………..……91 Н. В. Адамян Методика оценивания степени предварительной подготовленности студентов к проведению исследовательских работ и представленной исследовательской работы…..99 Г. Р. Геворгян Обучение биографии Хачатура Абовяана в его дом-музее …...………………..………….113 В.Ф. Манукян, Г.С. Никогосян О расположении действительных корней квадратного уравнения на числовой оси…...120 Г.Р.Аветисян Методические указания проведения лабораторных работ по предмету ландшафтоведение………………………………………………………………127 Г.С.Никогосян О геометрических отображениях релятивистских процессов…………………………..…134 СООБЩЕНИЕ Г. О. Демирчян Организации научно–исследовательских работ в американских университетах………..145

CONTENT ARMENIAN LITERATURE G.V.Khachikyan Extracts From the History of Аvetis Аharonyan’s Work Estimation…………………………10 N.A. Khachatryan Main themes of Karen Mikaelyan’s prose…………………………………………..…………..19 RUSSIAN LITERATURE K.T. Sukiasyan "The Fate of Human, The Fate of People" in A.P. Sumarokov`s Tragedies………..…….….…25 ETNOLINGUISTICS A. S. Hovhannisyan, S. G. Mardoyan The Semantic field of the concept of “smile” (on the material of English and Russian)………..32 H. Ts. Isahakyan The Actualization of the concept «duality» via the categories of time, . memory and space in J. Fowles’ novel «The Magus»……………………………..…………….40 GERMAN LANGUAGE Sh. W. Ter-Adamyan Typological Peculiarities of I and II Future Forms in the German Language…………..……..46 ARMENIAN HISTORY H. E. Panosyan Armenian Catholic Community in the Province of Nakhichevan (XVII-XVIII Centuries)…52 V.M.Abramyan On the Armenian-Georgian 1918-1920 Land Dispute …………………………………..……..62 SOCIOLOGY

T. A. Khachatryan Corporate Reputation In the Context of Sociological Approaches on Social and Symbolic Capital……………………………………………………..…….…..…….74 GEOPOLITICS AND POLITICAL SCIENCE V. T. Hakhverdyan The Problems of the Armenians in Javakhk Nowadays…..……………………………………..91

TEACHING METHODS A.G. Manukyan, Kh. G. Sultanyan Using Modern Information Technologies in the Process of Teaching Mathematics.…...……..91 N. V. Adamyan Assessment Methodics for Students’ Research Readiness and Outcomes of Research Works…………………………………………………………..…...99 G. R. Gevorgyan Teaching Khachatur Abovyan’s Biography in his House-museum………………..………….113 V. F. Manukyan, G. S. Nikoghosyan About the Location of the Real Roots of a Quadratic Equation on a Number Axis…......……120 G. R. Avetisyan Methodic Instructions for Laboratory Work on Landscape Study………………………….…127 H. S. Nikoghosyan About the Geometrical Projections of Relativistic Processes………….………………………134 REPORT G. H. Demirjian Research Management at American Universities………………………………………………145

ԳՅՈՒՄՐՈՒ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ ГЮМРИЙСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ИНСТИТУТ ИМ. М. НАЛБАНДЯНА GYUMRI STATE PEDAGOGICAL INSTITUTE AFTER M. NALBANDYAN УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ Պրակ Բ Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

2013

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2 ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ՀՏԴ 82.0

Գ.Վ. ԽԱՉԻԿՅԱՆ ԴՐՎԱԳՆԵՐ ԱՎԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆՅԱՆԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ Բանալի բառեր՝ Ա. Ահարոնյան, Դ.Վարուժան, Կ.Զարյան, Ն.Աղբալյան, Հ.Օշական, Համաստեղ, գեղարվեստական արձակ, պատմվածք, գեղարվեստական արժանիքներ, «Ազատության ճանապարհին» ժողովածու: Ключевые слова: А. Агаронян, Д.Варужан, К.Зарьян, Н.Адонц, М.Парсамян, Н.Агбалян, А.Ошакан, А.Карапенц, художественная проза, рассказ, художественные ценности, сборник “На пути к свободе”. Keywords: Av. Aharonyan, D.Varuzhan, K.Zaryan, H.Karapents, N.Adonts, M.Parsamyan, N. Aghbalyan, H. Oshakan, Hamastegh, fiction, a story, values, collected works of “On the way to freedom’’. Ավետիս Ահարոնյանի /1866-1948/ ստեղծագործությունը, մասնավորապես գեղարվեստական արձակը, 20-րդ դարում մեծ ուշադրության է արժանացել արևմտահայ ու սփյուռքահայ գրողների, գրականագետների, ինչպես նաև այլ մտավորականների շրջանում: Դ. Վարուժանի, Կ. Զարյանի, Ն. Ադոնցի, Մ.Պարսամյանի, Ն. Աղբալյանի, Հ. Օշականի, Համաստեղի, Հ. Կարապենցի և ուրիշների ինքնատիպ գնահատականներն ու մեկնաբանությունները շոշափելի ներդրումներ են Ա. Ահարոնյանի ստեղծագործությունն արժևորելու գործում; Հայ ճանաչված գրող Ավետիս Ահարոնյանի /1866-1948/ ստեղծագործությունները, մասնավորապես գեղարվեստական արձակը, զանազան հայեցակետերից և տարբեր ընդգրկումներով գնահատվել և մեկնաբանվել են դեռևս հեղինակի կենդանության օրոք: Մամուլում տպագրված գրականագիտական հոդվածներում, որոշ դասագրքերում կամ գրողին նվիրված առանձին գրքերում նրա արձակ ստեղծագործությունների արժևորմամբ հանդես են եկել տարբեր սերունդների մի շարք հայ գրողներ, քննադատներ, հասարակական գործիչներ, այլևայլ մտավորականներ: Այս հոդվածում ընթերցողների ուշադրությանն ենք ներկայացնում արևմտահայ ու սփյուռքահայ գրողների, քննադատների կողմից

Ահարոնյանի գեղարվեստական արձակ երկերի վերլուծության սկզբունքները և դրանց տրված գնահատականները: Խորհրդային տարիներին ՀՅԴ անդամ և Հայաստանի Առաջին Հանրապետության ազգային խորհրդի նախագահ Ա.Ահարոնյանի նկատմամբ եղած բացասական վերաբերմունքն արգելված, մերժված գրող էր դարձրել նրան և Խորհրդային Հայաստանում ընթերցողների լայն շրջաններին հեռացրել նրա ստեղծագործություններից: Արևելահայ արձակագրի ազգային կյանքից վերցրած թեմատիկան և հայրենասիրական ու ազատասիրական գաղափարներով ոգևորող ստեղծագործությունները հոգեհարազատ էին սփյուռքում հանգրվանած և հայրենիքի կարոտից մորմոքվող հայության համար: Ահարոնյանի պատմվածքների, վիպակների ու վեպերի գաղափարագեղարվեստական արժանիքների գնահատմամբ հանդես են եկել արևմտահայ ու սփյուռքահայ այնպիսի նշանավոր գրողներ, քննադատներ, գիտնականներ ու այլ մտավորականներ, ինչպիսիք են Դ. Վարուժանը, Կ. Զարյանը, Ն. Ադոնցը, Մ. Պարսամյանը, Ն.Աղբալյանը, Հ. Օշականը, Համաստեղը, Հ. Կարապենցը և ուրիշներ: Բուն հայրենիքում միայն հետխորհրդային տարիներին է, որ մի շարք նշանավոր գրողների ու գրականագետների /Ստ. Թոփչյան, Ա. Եղիազարյան, Ժ.Քալանթարյան, Դ. Գասպարյան և ուրիշներ/ կողմից ըստ արժանվույն գնահատվեց արձակագրի ժառանգությունը: Այս ամենով հանդերձ՝ արևմտահայ ու սփյուռքահայ վերոհիշյալ գրողների, քննադատների ու մտավորականների կարծիքներն Ահարոնյանի ստեղծագործության մասին թե՛ գրապատմական և թե՛ արդիական նշանակություն ունեն: Դրանք յուրովի նպաստում են գրողի արձակ երկերի գեղարվեստական ու գաղափարական բովանդակության տարբեր կողմերն արժևորելուն: 1900-ական թվականներին, ի տարբերություն Ա.Ահարոնյանին «լալկան» ու հոռետես գրող համարողների, Դանիել Վարուժանը նրան բարձր գնահատանքի է արժանացնում իբրև ազատագրական պայքարի երգչի, ինչպես բանաստեղծն է արտահայտվել՝ պայքարի առաքյալ: Հատկապես իր «Ցեղին սիրտը» /1909/ ժողովածուով լայն ճանաչման արժանացած Վարուժանը հենց այս գրքի «Դյուցազնավեպեր» մասում զետեղված «Հովիվը» պոեմն ընծայագրել է «Ա.Ահարոնյանին»1: Պոեմի թեմատիկան հոգեհարազատ էր Ահարոնյանի ստեղծագործությանը, հատկապես նրա «Ազատության ճանապարհին» /1906/ ժողովածուի պատմվածքներին: Դրանց, ինչպես նաև արձակագրի այլ ստեղծագործություններին Վարուժանն ամենայն հավանականությամբ լավածանոթ է եղել: Այս մասին է վկայում նաև այն, որ բանաստեղծին հետաքրքրել է Ահարոնյանի «Արցունքի հովիտ» դրաման: Դեռևս Սեբաստիայում ուսուցիչ աշխատելիս «Վարուժանի ղեկավարությամբ մի խումբ օրիորդներ ներկայացնում են Ավետիս Ահարոնյանի «Արցունքի հովիտը»՝ ի նպաստ Գորգի բանվորուհիների միության: Ներկայացումից առաջ Վարուժանը հանդես է եկել բանախոսությամբ /չի պահպանվել/»2: 11

Իսկ ահա 1909թ. Թիֆլիսի Մետեխի բանտում Ահարոնյանի բանտարկվելու կապակցությամբ Վարուժանը գրում է «Պատգամավորներս» բանաստեղծությունը: 1910թ. «Ազատամարտ»-ում առաջին անգամ տպագրված այս քերթվածն ուներ «Ա.Ահարոնյանին» ընծայականը /հեղինակը հետագայում այն զետեղել է 1912թ. լույս տեսած «Հեթանոս երգեր»-ի «Գողոգոթայի ծաղիկներ» շարքում3/: Այստեղ իրեն բնորոշ պատկերավորությամբ Վարուժանը բանտարկված գրողին հուսադրել է, գոտեպնդել՝ գրելով. Այլ այնտեղ Պայքարն Առաքյալ մ, ունի բանտի մեջ կրանիթ. Թևերովդ հուժկու զա՛րկ, փըշրե՛ խախամն իր լուսամուտին, Եվ շանթը կտուցիդ՝ Հույսն երգե՛՝ թառած իր ուսին վըճիտ: Ըսե՛ թե շուտով մենք պիտի կանգնենք արձանն իր փառքին: Ա՜խ, գընա՛, բազե՛, դափնի՜ մը կտուցիդ: Սփյուռքահայ նշանավոր գրող ու քննադատ Հ. Օշականը դեռևս 1910ական թվականներին անդրադառնում է Ահարոնյանի ստեղծագործությունների գնահատմանը: Իրեն բնորոշ գեղագիտական ճաշակով ու խորաթափանցությամբ ներկայացնում է գրողի բազմաժանր երկերի մի շարք էական ձեռքբերումներն ու թերությունները: Ա.Ահարոնյանի արձակ գործերը արժևորելով ժամանակի հայ գրականության գործընթացների մեջ` քննադատն անվերապահորեն նշանակալի էր համարում գրողի ներդրումը 1895-1896 թթ. ողբերգական ու հերոսական դեպքերին, ֆիդայական պայքարին գեղարվեստորեն արձագանքելու և իմաստավորելու գործում: Այդ ասպարեզում գրողի ստեղծագործական նվաճումն է համարում «Ազատության ճանապարհին» ժողովածուն: «Մեր դյուցազնամարտին գեղեցկագույն հիշատակարանն է ան, հայրենանվեր գրականության մը հասարակությանց մեջ փառավոր բարձունք մը, ուր աչքերը կը սիրեն հանգչիլ հպարտությամբ: Հարյուր հազարներով նահատակներուն մաքուր արյունովը կարմրած, մեր դյուցազներուն անմահ անձնվիրությամբը թրթռուն, այդ գիրքը լավագույն գոհարն է, զոր կրնանք սիրտի հանգիստով դնել մեռելներուն անծիր գերեզմանին վրա, մեր սուգին մեջ կերպով մը մխիթարված այդ թանկագին ընծային ընձեռած հպարտ խաղաղությամբը»4 : Արևմտահայ քննադատ, Մխիթարյան միաբանության անդամ Ս.Երեմյանն ընդգծում է և՛ հոռետեսություն, և՛ մարտական տրամադրություններ արտահայտելու գրողի նախասիրությունները, վկայում նրա ձեռք բերած հեղինակության և երիտասարդ գրողների վրա թողած ազդեցության մասին: 1929-ից մինչև 1930թ. սփյուռքահայությունը աշխարհի տարբեր գաղթօջախներում լայնորեն նշեց ճանաչված գրողի գրական գործունեության 40ամյակը: Միջոցառումների բարձրակետը հանդիսացավ Փարիզի Սորբոնի հանրահռչակ համալսարանում 1930 թ. մայիսի 1-ին տեղի ունեցած մեծարումը, ուր ելույթ է ունենում նաև Ահարոնյանը: Այս հոբելյանի առիթով, մամուլում հրապարակված զանազան տպագիր նյութերից ու հոդվածներից բացի, լույս են տեսնում նաև նրա գրական գործունեությանը նվիրված գրքեր: Դրանց հեղի12

նակները տարբեր ընդգրկումներով և արհեստավարժության տարբեր մակարդակներով են վերլուծում գրողի արձակ երկերը կամ կարծիք հայտնում դրանց մասին: Եվրոպական գիտական շրջաններում հայտնի հայ պատմաբան Ն.Ադոնցը գրողի հոբելյանի առթիվ Սորբոնի համալսարանում արտասանած իր խոսքում մատնացույց է անում Ահարոնյանի ստեղծագործություններին բնորոշ և՛ իրատեսական, և՛ ռոմանտիկական երանգները: Արժևորում է նրա ստեղծագործությունների ինքնատիպությունն ու հայ ժողովրդի սերունդներին դաստիարակելու մեծ ներուժը: «Ահարոնյանի հատորները, - ասել է նա, - պիտի կրթեն և ազնվացնեն սերունդները՝ պատվաստելով ասպետական ոգի, հանուն Հայրենիքի բարօրության, ներշնչելով սեր դեպի հայ ժողովուրդը, հայ Հայրենիքը և նրա հրաշակերտ բնությունը»5 : Ահարոնյանի գեղարվեստական արձակը մեկ երկի տիրույթում վերլուծելու տեսանկյունից առավել ուշագրավ է գրող և քննադատ Մ.Պարսամյանի 1930 թվականին Փարիզում տպագրված «Ավետիս Ահարոնյան, իր կյանքը և գրականությունը» ուսումնասիրությունը: Հեղինակն Ահարոնյանի ստեղծագործությունները մեկնաբանում է՝ հենվելով համաշխարհային գեղագիտական մտքի, դարասկզբի արևմտաեվրոպական գրականագիտության մեջ տարածված որոշ նոր ըմբռնումների, էկզիստենցիալիզմի, ինտուիտվիզմի փիլիսոփայական հայեցության սկզբունքների վրա: Գրողի ստեղծած կերպարները նա քննում է նրանց գիտակցական ու ենթագիտակցական ներունակության, անհատի և հասարակության փոխհարաբերությունների հարթության վրա՝ կարևորելով հայ մարդու ներաշխարհն ազգային ու համամարդկային արժեքների դիտանկյուններից արծարծելու հանգամանքը: Մ.Պարսամյանն իր համեմատաբար ծավալուն գրքում փորձում է նաև պարբերացման ենթարկել նրա ստեղծագործական գործունեությունը: Քննադատն առանձին երկերի մեկնաբանությունների կապակցությամբ կարողանում է դրսևորել նուրբ դիտողականություն, փորձում է բացահայտել գրական երկի ենթատեքստը, ցույց տալ գրական ստեղծագործության, կերպարների՝ իրականության հետ ունեցած առնչությունները: Այս ամենով հանդերձ, մեր համոզմամբ, նա մնացել է գրական երևույթներն իրենց տեսանելի մակերևույթով մեկնաբանելու մակարդակի վրա: Առանձին երկերի՝ խանդավառությամբ տրված բարձր գնահատականները հաճախ չեն հիմնավորվում բովանդակության ու ձևի, լիարժեք, համակողմանի մեկնություններով կամ էլ տրվում են մակերեսային բացատրություններ: Իսկ որոշ ստեղծագործությունների տրված երբեմն չափից ավելի բարձր գնահատականը թերևս ավելի շատ դրանց վրա ուշադրություն հրավիրելու հանգամանքով էր պայմանավորված: Այսպես, օրինակ, նկատի ունենալով մի քանի, իրոք, գեղարվեստորեն արժեքավոր երկեր /«Ճամփորդը», «Երբ ձյունն իջնում է», «Կաթուշքը», «Մոխիրների տակից»/, նա գրում է. «Իր պատմվածքներու այս նոր շարքով Ահարոնյան մեր գեղարվեստական գրականության մեջ նոր հորիզոններ նկարեց: Համամարդկային հարցերն են, որ իր գրչին տակ 13

թև առնել կը սկսին»6: Հատկապես գրողի սփյուռքյան շրջանի արձակ երկերի գաղափարագեղարվեստական նոր որակները նկատի ունենալով՝ առանձնացնում է այս շրջափուլը, կատարում է ինքնատիպ դիտարկումներ: Խոսելով «Իմ գիրքը» երկի մասին՝ նշում է նրա ուրույն նշանակությունը գրողի ժառանգության մեջ: «Անիկա խտացումն է իր բովանդակ գրականության, մտածումներուն ու զգայուն հոգիին»7: Ուսումնասիրության մեջ կան ուշագրավ մեկնություններ, բայց և այնպես դրանք հետևողական տրամաբանությամբ, ամբողջական և կուռ շարադրանքով չեն ներկայացնում Ահարոնյանի ստեղծագործության խոր, համակողմանի գրականագիտական վերլուծությունը: Մ.Պարսամյանի այս գիրքը, այնուամենայնիվ, մնում է գրողի մասին մինչև այդ հրատարակված առավել ընդգրկուն, առանձին դեպքերում դիպուկ մեկնաբանություններ ու գնահատություններ պարունակող միակ ծավալուն ուսումնասիրությունը: Այս շրջանում գրականագետ Ն.Աղբալյանը Ահարոնյանի մասին խոսելիս ընդգծել է ազգայինը համամարդկային խնդիրների հետ հարաբերակցելու նրա գաղափարական, փիլիսոփայական կենսադիրքորոշումը. «Որքան և վեճ լինի իր արվեստի կատարելության մասին, սակայն, եթե տասնի ճաշակին գոհացում չի տալիս, հազարի սրտից է խոսում և հազարներին սովորեցնում մտածել ու գործել հանրորեն, սա ինքնին մեծ գործ է: Հանապազօրյա հացն է սա քաղաքական հայության համար և մեծ խթանը ինքնամփոփ հային դուրս գալու համար իր առանձնությունից»8 : Համաստեղը ևս Ահարոնյանի ստեղծագործություններում նկատել էր տարբեր գրական ուղղություններին /իրապաշտություն, վիպապաշտություն, խորհրդապաշտություն, դեկադենտություն/ բնորոշ սկզբունքների դրսևորումներ: Բացի այս, նա սերտ կապ էր տեսնում Ահարոնյանի ստեղծագործությունների և անցյալի հայ գրողների /Աբովյան, Րաֆֆի, Ալիշան, Պեշիկթաշլյան/ ստեղծած գաղափարական ու գեղարվեստական ավանդույթների միջև: Իբրև գրողի ոճի ինքնատիպության դրսևորում՝ Համաստեղն ընդգծում էր Ահարոնյանի ենթակայական, գաղափարական-գեղագիտական մոտեցումը կերպարների կերտման գործում: «Անոր համար,-գրում է նա,- կարևոր էր իր ըսելիքները գեղեցիկ ձևով ըսել: Անոր համար զրկանք էր չհարստացնել իր ճոխ երևակայություններով տիպը կամ նկարագիրը, եթե այդ ըլլա «Մայրը» և կամ տիրացու «Սողոնը»9»: Համաստեղը վկայում է, որ Ահարոնյանի անունը ժողովրդի համար դարձել էր «հմայիչ ու կախարդական», իսկ դրա համար նախադրյալներ էին հանդիսանում գրողի անկեղծությունը, ժողովրդի հույզերն ու զգացմունքներն արտահայտելու կարողությունն ու մեծ հայրենասեր լինելու ընդունակությունը: «Ահարոնյանի գրականության մեջ,- գրում է Համաստեղը,- կար մեկ ձգտում, մեկ նպատակ՝ փրկել հայ ժողովուրդը. Լաոկոոնի և իր զավակներուն նման բռնված էր հսկայական օձերով: Քննադատները այդ էր, որ չուզեցին ըմբռնել և Ահարոնյանի մեջ փնտրեցին գրական դպրոցի մը նկարագիրը: Ահարոնյան եթե 14

գրագետ չըլլար, ան պիտի քալեր Հայաստանի լեռներեն որպես ֆետայի՝ ինքզինքը զոհելու հայ ժողովուրդին: Ահարոնյանի մը և կամ Անդրանիկի մը դերերը նույնը եղած են մեր ազգային գոյության պայքարին մեջ»10: Գրողի որդուն՝ Վ.Ահարոնյանին, հաջողվում է ԱՄՆ-ում՝ Բոստոնում, 1947-ից մինչև 1951թ.-ը տպագրել հոր ստեղծագործությունների տասնհատորյակը: Առաջին հատորում նա զետեղել է «Ավետիս Ահարոնյան /կյանքը և գործը/» վերնագրով ընդարձակ ակնարկը: Այն արժեքավոր է հատկապես Ա.Ահարոնյանի կենսագրության մասին հեղինակի գրի առած հավաստի տեղեկությունների շնորհիվ: 1958թ. գրողի մահվան 10-ամյակի առթիվ գրած փորձագրության մեջ Ահարոնյանի ստեղծագործությունների արժևորմանը հատկապես դրամատիկական իրադրություններում հոգեբանական նրբերանգներով կերպարներ կերտելու դիտանկյունից էր մոտենում գրող և հրապարակախոս Հ.Կարապենցը: «Իր մտասևեռումը մարդն է ու մարդկային ողբերգությունը,- գրում է նա: - Եվ իր հոգեբանի կարողության շնորհիվ Ահարոնյանը ճշգրտորեն վերլուծում է ներաշխարհները, թափանցում սրտերի մեջ և շոշափելով էականը՝ կերտում տիպարներ: Անգերազանցելի է Ահարոնյանը, երբ գործ ունի հոգեկան տագնապների ենթակա նկարագրերի հետ: Այդտեղ իր կատարյալ տարերքի մեջ է»11 : Ա. Ահարոնյանի և նրա ստեղծագործությունների հանդեպ հետաքրքրությունը սփյուռքում իր հերթական կիզակետին է հասնում 1966 թ.-ին՝ գրողի ծննդյան 100-ամյակի կապակցությամբ: Բեյրութում հրատարակվող «Բագին» գրական հանդեսի այս տարվա թիվ 8-9 միացյալ համարն ամբողջությամբ նվիրվում է նշանավոր գրողին: Տպագրված նոր նյութերի մեջ հատկապես ուշագրավ են և արժեքավոր Ահարոնյանի մի քանի պատմվածքների վերլուծությունները, որոնք տրված են Պ.Սնապյանի ««Ղեղոյի արտի»-ի ակոսներուն», Ա. Հայկազի ««Հազրե»-ի ընթերցումը», Ն. Փաթանյանի «Վազրիկը ազատության ճանապարհին վրա» հոդվածներում: Դրանք այս պատմվածքների վերլուծության առաջին փորձերն էին: Հանդեսի «վարիչ խմբագիր» Կ.Սասունին ձգտում է ուրվագծել գրողի տեղն ու բերած նորույթները հայ գրականության մեջ, նշում կրած գրական ազդեցությունները: Նա մասնավորապես գրել է. «Եթե մեկ կողմ դնենք Ահարոնյանի քաղաքական, բանասիրական և պատմական երկերը և միայն ուշադրության առնենք իր գրական ստեղծագործությունները, պիտի տեսնենք Րաֆֆիի անմիջական հաջորդը, իր շունչով և ազգային ձգտումներով. ան լայն շունչով մը կը շարունակե վիպագրությունը արևելահայ գրականության մեջ: Րաֆֆիեն Ահարոնյանի տարբերությունը այն է, որ իրապաշտ ու խորհրդապաշտ ուղղություն մը կընդգրկե Ահարոնյան, պահելով վիպապաշտ դպրոցի հատկությունները»12: Իսկ ահա, գրող, գրականագետ Մուշեղ Իշխանը, ընդգծելով Ահարոնյանի երկերում դրսևորված ռոմանտիկական /Խ.Աբովյանի նման «բանաստեղծ հոգի մըն է»/ և իրապաշտական սկզբունքների համադրությունը, ավելացնում է, որ. «Գաղափարական ընդհանուր մտահոգությունը իր 15

մեջ ավելի զորավոր է, քան արվեստի կատարելության ձգտումը: Երբեմն իր հերոսները կը վերածվին տառապանքի մարմնացումներու կամ դյուցազնական գերմարդերու: Այս բոլոր չափազանցություններուն փոխարեն, որոնք կը վնասեն իր երկերու բնականության, Ահարոնյան իր գունագեղ նկարագրություններով կը հմայե մեզ»13: Վերոհիշյալ տպագիր նյութերում դրսևորված մոտեցումները, անկախ ձևակերպումների ճշգրտության աստիճանից /ինչպես նաև կուսակից ընկերոջը դրվատելու ջանքից/, Ա.Ահարոնյանի գրական ժառանգությունը լրջորեն, գրականագիտության ընդհանուր առմամբ ընդունելի ըմբռնումների, այս դեպքում՝ գրապատմական ու տեսական օրինաչափությունների տեսանկյուններից կատարված դիտարկումներ էին՝ չհաշված մասնակի վրիպումները: Արևելահայ իրականության մեջ նախախորհրդային շրջանում, Ահարոնյանի գեղարվեստական ստեղծագործությունների մասին դրվատանքով գրողներից բացի /Լեո, Վրթ. Փափազյան և ուրիշներ/, եղել են նաև սուր քննադատական վերաբերմունք արտահայտողներ: Իրենց քաղաքական ու գեղագիտական հայացքների դիտանկյունից Ահարոնյանի երկերը քննադատաբար էին գնահատում Ց. Խանզադյանը, նշանավոր բանաստեղծ Վ.Տերյանը: Հայտնի է, որ Վ.Տերյանն իր «Հայ գրականության գալիք օրը» /1914/ ելույթ-ուսումնասիրության մեջ, մտորելով հայ գրականության զարգացման հեռանկարի մասին, բացահայտ կերպով ժխտում էր Ահարոնյանի գրական ճանապարհի արդյունավետությունը՝ նախապատվությունը տալով Շիրվանզադեին: Ժամանակակից հայ քննադատության մեջ արդեն դիտվել է, որ հայ մեծ բանաստեղծի նման դիրքորոշումը և այդ ելույթում արտահայտված այլ ծայրահեղ գնահատականները պայմանավորված էին ոչ միայն գեղարվեստականության բարձր չափանիշների պահանջով, այլև գաղափարական տարաձայնություններով: Տերյանը ազգային կուսակցությունների սոցիալական ու քաղաքական միտումներին հակադրվում էր «նոր ինտելիգենցիայի»՝ «ռուս առաջավոր դեմոկրատ ինտելիգենցիայի» ազգային-քաղաքական ու մշակութային ծրագրերի հայեցակետից: «Զգալի չափով հենց գաղափարական այս հակադրությանը պետք է վերագրել 19-րդ դարի գրականության և աշխարհայեցության տերյանական քննադատության ծայրահեղությունը»14: Կարծում ենք՝ Ահարոնյանի նկատմամբ Վ. Տերյանի վերաբերմունքը մասամբ պայմանավորված էր նաև ահա այն հանգամանքով, որ արձակագիրն այդ ժամանակ արդեն Դաշնակցություն կուսակցության ճանաչված դեմքերից էր: Փաստորեն, առավելապես այդ քաղաքական հայեցակետից էր Ահարոնյանին քննադատում նաև Ց. Խանզադյանը: Հայաստանի առաջին հանրապետության խորհրդարանի նախկին նախագահ Ա. Ահարոնյանի նկատմամբ Խորհրդային տարիներին առաջացած բացասական վերաբերմունքի պատճառով նրա գեղարվեստական ստեղծագործությունները գնահատելիս սահմանափակվեցին առավելապես Ց. Խանզադյանի, Էդ. Ջրբաշյանի, Ա. Օհանյանի 16

ակնհայտ կերպով միակողմանի գնահատականներով ու մակերեսային վերլուծություններով15: Այդ համապատկերում հոդվածում ներկայացված արևմտահայ հեղինակների կարծիքներն ու մեկնաբանությունները ավելի շատ են նպաստում իր ապրած ժամանակաշրջանում սիրված ու լայն շրջանակներում ընթերցվող գրողի ստեղծագործությունների գրականագիտական վերլուծությանը: Դա հատկապես ակնառու է դարձել այսօր, երբ հայ ժամանակակից ճանաչված գրականագետների կողմից Ահարոնյանի մասին գրվել են հոդվածներ՝ աննախապաշար մոտեցմամբ, գիտական բարեխղճությամբ: Նրա մասին պաշտպանվել են թեկնածուական /հեղինակ՝ Վ. Գրիգորյան/ և դոկտորական /հեղինակ՝ Գ. Խաչիկյան/ ատենախոսություններ: Ասվածից հետևում է, որ քաղաքական հայացքներով ու շահերով պայմանավորված աչառու մոտեցումը գրողի գեղարվեստական ստեղծագործությունները վերլուծելիս և արժևորելիս խանգարում է գրական երևույթը անկողմնակալ կերպով, ըստ իրական արժանիքների գնահատելու գործին:

Г.В.Хачикян Эпизоды из истории оценки творчества Аветиса Агароняна Творчество знаменитого армянского писателя Аветиса Агароняна /1866-1948/ в частности, художественная проза в 20-ом веке была удостоена большого внимания среди западно-армянских, зарубежно-армянских писателей, литератураведов, а так же в кругу других. Своеобразная оценка и литератураведческий анализ Д.Варужана, К.Зарьяна, Н.Адонца, М.Парсамяна, Н.Агбаляна, А.Ошакана, А.Карапенца и других внесли заметный вклад в деле оценивания творчества А.Агароняна.

G.V.Khachikyan Extracts From the History of Аvetis Аharonyan’s Work Estimation In the 20th century several writers from the Armenian diaspora and Western Armenia, many specialists of Literature Studies, as well as intellectuals paid great attention to the works of Avetis Aharonyan /1866-1948/, particularly to his fiction. Peculiar estimations and commentaries of D. Varuzhan, K. Zaryan, H. Karapents, N. Adonts, M.Parsamyan, N. Aghbalyan, H. Oshakan, Hamastegh and others have had appreciable contribution to the evaluation process of Av. Aharonyan’s work. Գրականություն 1. 2.

Վարուժան Դ., Երկերի լիակատար ժողովածու, երեք հատորով, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Ե, 1986, հ. 1, էջ 204: Շարուրյան Ա., Դանիել Վարուժանի կյանքի և ստեղծագործության տարե17

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

գրություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Ե, 1984, էջ 154: Վարուժան Դ., Երկերի լիակատար ժողովածու, երեք հատորով, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Ե, 1986, հ.2, էջ 116: Օշական Հ., Արևելահայ դեմքեր, Բեյրութ, 1999, էջ 99-100: Նիկողայոս Ադոնցի խոսքը Ավետիս Ահարոնյանի հոբելյանի առթիվ // «Գրական թերթ», Ե, 2000, սեպտեմբեր 1-15, էջ 2; Պարսամյան Մ.,Ավետիս Ահարոնյան..., Փարիզ, 1930, էջ 79: Նշվ. աշխ., էջ 84: Մեջբերումն ըստ` Գ.Լազյան, Դեմքեր հայ ազատագրական շարժումեն, Կահիրե, 1949, էջ 238: Համաստեղ, Ավետիս Ահարոնյան //«Բագին», Բեյրութ, 1966, թիվ 8-9, էջ 22: Համաստեղ, Ա.Ահարոնյանի մահվան առթիվ//Համաստեղ, Մոռացված էջեր, Ե., հ. Բ, 2005 էջ 68: Կարապենց Հ., Երկու աշխարհ: Գրական փորձագրություններ, Բոստոն, 1992, էջ 323: Սասունի Կ., Ավետիս Ահարոնյան /համառոտ ակնարկ/ //«Բագին», Բեյրութ, 1966, թիվ 8-9, էջ 27: Իշխան Մ., Երկեր, «Նաիրի», Ե,1990, էջ 535: Հայ քննադատության պատմություն, 2 հատորով, ընդհ. խմբ. Ս.Ն. Սարինյանի, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., Ե., 1998, հ. 2, էջ 220: Տես՛ Խանզադյան Ց.,Ավետիս Ահարոնյան, ՀՍԽՀ պետհրատ, Ե., 1926: Հայ նոր գրականության պատմություն, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., Ե.,1979, հ. 5, էջ 81-83, 749-752:

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Խաչիկյան Գագիկ Վահեի – բ. գ. դ., դոցենտ, Գյումրու Մ.Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, Հայ գրականության, նրա դասավանդման մեթոդիկայի և լրագրության ամբիոնի վարիչ, E-mail: gagikkhachikyan@gmail.com Տրվել է խմբագրություն 17.05.2013

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

2013

ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ՀՏԴ 82.09

Ն.Ա. Խաչատրյան ԿԱՐԵՆ ՄԻԱՔԱՅԵԼՅԱՆԻ ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐԻ ՄԻ ՇԱՐՔ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Բանալի բառեր՝ Կարեն Միքայելյան, արձակագիր, բռնադատված, պատմվածք, հերոս, ժողովածու, անտիպ, քնարական շունչ, թեմա, օտար, ողբերգություն, հայրենիք: Ключевые слова: Карен Микаелян, писатель, осужденный, история, герой, коллекции, неопубликованные, поетический дух, темы, чуждые, трагедия, родинa. Keywords: Karen Mikaelian, writer, violated, story, hero, collection, unpublished, theme, alien, tragedy, homeland. Անհատի պաշտամունքի տարիներին անհիմն բռնադատված մտավորականներից է Կարեն Միքայելյանը: Գրականագիտության մեջ շատ քիչ է խոսվել արձակագրի մասին, իսկ նրա ստեղծագործությունները ուսումնասիրությունների.գրեթե.չեն.արժանացել: Միքայելյանի.ստեղծագործությունները, ժամանակի խորը կնիքն իրենց վրա կրելով, մի կողմից՝ պատկերում են հայոց ծանր վիճակը, նոր մարդու ձևավորումն ու քաղաքական հետապնդումները, մյուս կողմից էլ` սփյուռքահայության օտարացող բարքերը և հայ մարդու գերագույն բաղձանքը` հզոր հայրենիք ունենալու երազանքը: Անհատի պաշտամունքի տարիներին անհիմն բռնադատված մտավորականներից է Կարեն (Գերասիմ) Սարգիսի Միքայելյանը (27.04.1883 – 13.12.1941), որին հետմահու արդարացնելուց հետո մասամբ վերանայվեց նաև նրա թողած գրական ժառանգությունը, և 1961-ին Երևանում տպագրվեց «Կեցցեն հաղթվածները» պատմվածքների ժողովածուն: Այն կազմող 12 պատմվածքները վերցված են նախորդ ժողովածուներից: Ստեղծագործությունների մի հսկայական մաս վերատպման է արժանի, շատերն էլ դեռ անտիպ են (քաղաքական հալածանքներ ներկայացնող «Երբ ես խելագար էի…» վեպը (1927թ.), «Անմահություն» նովելների ժողովածուն (1941թ.)): Գրականագիտու19

թյան մեջ շատ քիչ է խոսվել արձակագրի մասին, իսկ նրա ստեղծագործությունները ուսումնասիրությունների գրեթե չեն արժանացել: Միքայելյանը քաջածանոթ էր իրեն նախորդած գրական ավանդներին, որոնցից ժառանգեց հակիրճ, սեղմ պատմելաոճը, դիպուկ, առանց սեթևեթանքի, պարզ խոսքը: Հատկապես ուշագրավ են նրա քնարական շնչով գրված պատմվածքները («Ձմռան երեկո», «Էրֆուրտի ծրագիր», «Վարդանանց պատերազմը», «Սաքուլի խումբը», «Առաջին վիշտ», «Կեցցեն հաղթվածները», «Վրեժ» և այլն), ուր բնության շքեղ պատկերների կողքին ներկայացվում են մարդկային հոգեկան ապրումների` սիրո, ատելության, հիասթափության, հույզի ու կարոտի գեղեցիկ զուգահեռումներ: Միքայելյանի ստեղծագործություններում առկա են բանաստեղծական շունչը, առանց ավելորդ ջղաձգումների անամոք թախիծը, ավելի շատ ասվածի մեջ թաքնված չասված իրողությունը, ինչպես նաև ամենօրյա անտարբերության, սովորականի մեջ խնամքով ծպտված անսովորի հմայքը, որոնք գրողի տաղանդի, նրբանկատ ոգու ու քնարական-փիլիսոփայական մտքի վկաներն են: Հետաքրքիր ու գրավիչ է Կ. Միքայելյանի գրելաոճը: Այն անկեղծություն է ներշնչում: Ընթանում է երբեմն զրույցի, ասող-լսողի, երկխոսության անմիջականությամբ, երբեմն էլ վերհուշի կամ հեղինակի կողմից քողարկված` իբրև թե երրորդ մարդու տեսանկյունից: Այս ձևերից յուրաքանչյուրն ունի իր գրավչությունը և համապատասխանում է ընտրված թեմային` մատչելի, պարզ ու անկեղծ դարձնելով ասելիքը: Մարդկային հասարակությունից միշտ էլ անբաժան է ողբերգությունը, սակայն դրա գիտակցումն է տարբեր Միքայելյանի կերտած հերոսների մեջ: Կյանքի հարցերի հարցը թաքնված է դրանում, առանց որի չէին լինի հակադրություններ, ուստի և կյանքը կդադարեր գոյություն ունենալուց: Մի շարք պատմվածքներում պատկերված է քաղաքաբնակների կյանքը, փողի գերիշխանությունը, առօրյա պայքարն անիրավ աշխարհի դեմ, որտեղ ամեն ինչ օտար է մարդկային ազնիվ հոգուն, և մարդու անտարբերությունը մարդու նկատմամբ տանում է դեպի կործանում: «Հացթուխ Սիմոն» պատմվածքում այդ բութ անտարբերությունն է, որ տապալվողի մեջ ծնում է չարություն և ատելություն: Հեշտ վաստակվող փողի ու ապահով կյանքի ետևից գնացել էր քաղաք, տեղափոխել նաև ընտանիքը, սակայն չդիմանալով նոր պայմաններին՝ հիվանդացել ու մահացել էին կինն ու երեխաները: Համոզված լինելով, որ քաղաքն է մեղավոր, այլ տեղ էր գնացել և փորձելով հարմարվել ճակատագրին` ապրել էր առանց տրտնջալու: Իսկ կյանքի մայրամուտին, երբ հիվանդ էր, սոված ու անօգնական, գտնում էր, որ սխալվել է՝ մտածելով, որ «Աշխարհումս հո՛ բոլորն էլ երջանիկ չեն լինի, այն ժամանակ իսկի աշխարհս էլ աշխարհ չի լինի…»[1,էջ20]: Գուցե այս համոզմամբ էլ մնար Սիմոնը, եթե շրջապատի անտարբերությունը չփոխեր նրա վերաբերմունքը կյանքի ու ճակատագրի հանդեպ: Բոլորն էլ գտնում էին, որ «ճակատագիրն էր այդպիսին»: «Վաղն էլ կընկնի ու կմեռնի», և առանց 20

կարեկցանքի ու ափսոսանքի, կուշտ ու ապահով մարդիկ կասեն. «Ինչո՞ւ մեռավ, չկարողացավ ապրել, մեռավ», որովհետև կարողանալ ապրել բոլորը չէ, որ կարող են: Իր ողջ կյանքում բարի, հեզ ու խոնարհ հացթուխը մահից առաջ դառնում է ըմբոստ և անտարբերությունից ու արհամարհանքից ծնված չարությամբ վերջին շնչում զղջում է, որ թույն չի խառնել այն հացին, որը տարիներ շարունակ թխել է ուրիշների համար: Հեղինակը փորձում է շեշտը դնել անտարբերության վրա՝ գտնելով, որ աշխարհի ամենամեծ չարիքները դրանից են ծնվում: Մարդիկ պետք է բարեգութ լինեն միմյանց հանդեպ` հատկապես ծերերի ու հիվանդների, որոնք դրա կարիքն ավելի ունեն: Հոգեբանական նման բարդ ապրումներ են ներկայացված Միքայելյանի գրեթե բոլոր պատմվածքներում: Նրա հերոսներն ավելի շատ խորհում են, մտորում, տվայտվում իրենց վերհուշերի ծանր ապրումներից («Վրեժ», «Հեքազ բաջին», «Վարդանանց պատերազմը», «Ձմռան երեկո» և այլն), քան գործում, ինչ-որ բան անում: Այլ Ճանապարհով է ընթանում բեռնակիր Վարդանի կյանքը: Նա ևս դժգոհ էր. «Շան կամ կատվի չափ տեր չենք մեր կյանքին» [6,էջ43]: Հակադրվում է կյանքի հարվածներին, համամիտ չէ ընկերոջ ասածին, թե «Գուցե մեր ճակատագիրն էլ ա՞յս է»: Հացթուխ Սիմոնից առաջադեմ լինելով` Վարդանը գտնում է իր տեղը կյանքում: Ժամանակի գրականության խնդիրն էր պատկերել նոր մարդուն՝ իր իրավունքները ճանաչող անհատին: Միքայելյանն ունի մի շարք ստեղծագործություններ, որոնց հերոսները այդ վերափոխվածներն են: Լինելով հասարակական ակտիվ գործիչ` նա քաջ գիտակցում էր խորհրդային երկիր ստեղծելու դժվարությունները և գրեթե համոզված էր, որ հայ ժողովրդի ճակատագրում այն թարմ, ցավոտ ակոս է բացելու: Թշվառ հայրենիքի ողբերգական անցյալը, ծանր ներկան ու անորոշ ապագան դառնում են այն ազդակները, որոնց հիման վրա ծնվում են հայրենիքի թեմայով ստեղծագործությունները («Հայաստանի քարտեզը», «Անկախ Հայաստան», «Ըսեք` գրաբարը չմոռնան», «Allways», «Խաղաղականի ափերին», «Թզենու ստվերի տակ», «Լուսարարը» և այլն): Արձակագիրը հայոց ողբերգության` տարագրության կողքով անտարբեր անցնել չէր կարող: Նա ներկայացնում է օտար ափերում ապրող հայերի, որոնք ֆիզիկապես ապրում են, սակայն հոգիներում դատարկություն է: Անցյալի ողբերգությունը, ամայացնելով նրանց հոգիները, ուրվականի պես հետևում է ամեն քայլափոխի: Օտար ափերում որպես հայ իրենց կորցրած մարդկանց հոգեկան ծանր ապրումներն ու երբեմն արտաքնապես անհոգ թվացող մղձավանջային կյանքը Միքայելյանը ներկայացնում է առանց ավելորդ հրճվանքի, ողջ թշվառությամբ ու մռայլությամբ: Հերոսներից շատերն այն օտարացած հայերն են, որոնք այնքան էլ չեն տառապում պատմական հայրենիքը կորցնելու ցավից: Ոմանք անգամ խորշում են հայ լինելուց և փորձում են հնարավորինս հեռու լինել հայրենիքից: «Առաքել» պատմվածքի շուշեցի 21

հերոսը պատերազմում վիրավորվելուց հետո հայրենիք չի վերադառնում, որովհետև ինչպես ինքն է ասում. «Էշս կորցրա՞լ եմ, թա՞ կլխիս ճորի ա քացի տվալ»[5, էջ 55]: Իր ազգախույս գաղափարների մեջ ավելի հեռուն է գնում «Ինտերնացիոնալիստ» պատմվածքի գործարանատեր հերոսը և անամոթաբար հայտարարում. «Մոռացեք իմ հայ ըլլալս» [4, էջ 56]: Հայաստանում պատերազմ չլինելու համար այնքանով է ուրախ, որ ստիպված չի լինի թշվառների համար կազմակերպված դրամահավաքին մասնակցել: «Allways» պատմվածքի հերոսն ու իր քույրը (վերջինս երկու աղջիկների հետ մի կերպ փախել է կոտորածներից` կորցնելով ամուսնուն ու երկու զավակներին), դեռևս հավատարիմ են իրենց արմատներին և մտահոգվում են Հայաստանի ու հայի ճակատագրով: Նրանց կողքին կան երիտասարդներ, որոնցից շատերը հայերեն չգիտեն և Հայաստանի հանդեպ անտարբեր են: Պատմվածքի հերոսն իր ցավն է հայտնում. «Գիտե՞ք ինչ ձուլարան է սա Ամերիկան: Ինչ որ Աբդուլ Համիդը ու «հաջորդները» չկրցան ընել հալածանքով ու կոտորածով, ըսոնք կընեն առանց բանտի ու կաթիլ արյան»[4, էջ 82]: «Էվուլլա», «Նահանջ» պատմվածքների հերոսները սփյուռքահայության այն օտարացող սերունդներն են, որոնք եթե նախնիներով, անցյալի հիշողություններով հայ են, ապա իրենց մտածելակերպով, վարքագծով ոչ մի ընդհանուր բան չունեն հայի իսկական տեսակի հետ, ուստի ապագայում ոչինչ են հայի և հայրենիքի համար: Նրանք տոթակեզ ավազի մեջ շոգիացող ջրի վերջին կաթիլներն են, որոնց համար հեղինակը մեծ ցավ է ապրում: Այս ողբերգության արմատը հայերի տեղահանությունն է ու եղեռնը, որը չնայած չի պատկերվում, սակայն սերունդների այս ապրելաձևը դրա անմիջական հետևանքն է: Նախկին սոցիալիստ Արսեն Ռոստոմյանը («Նահանջ») ընդունակ չէ աշխատելու, արհեստ չունի, գոյատևել է գաղափարակից «ընկերների» հաշվին և երբ նրանցից գումար ստանալու հույսը կորցնում է, անիմաստ է դառնում նաև ապրելը: Թուլամորթից հանցագործ-մարդասպան կես քայլ է: «Բութ մատների հաստ եղունգները սեղմելով կնոջ փափուկ պարանոցը» [6, էջ 72], կարծես փորձում է խեղդել նաև իր անցած «փափուկ» կյանքն ու փուչ, անիմաստ սեփական գոյությունը: «Էվուլլա» պատմվածքի հերոսն ապրում է միայն մի հանդուգն փիլիսոփայությամբ. «Էս աշխարհքը ղօչաղի մեյդան է…»[1, էջ 29]: Նա հետապնդում է սրճարանում հարբածներին, թալանում և անհոգ հեռանում: Օտար ափերում ապրողների մի մասն էլ կարոտով ու պարծանքով է հետևում Հայաստանի հզորացմանն ու շենացմանը («Խաղաղականի ափերին», «Միսիսիպի գետի պղտոր ջրերը», «Հայաստանի քարտեզը» և այլն): «Անկախ Հայաստան» պատմվածքում այնքան են հայրենակիցները հպարտանում Հայաստանի նորաստեղծ անկախությամբ, որ ամերիկացի լրագրողը նկատում է. «Եթե ունենք պետություն ու պետական բյուջե, ուրեմն կարող եք վճարել ձեր

պարտքերը, այն, որ արավ Ամերիկայում ձեր նախկին կառավարությունը» [4, էջ 33]: Յուրօրինակ վերաբերմունք ունեն Միքայելյանի որոշ կերպարներ հայթուրքական հարաբերությունների և ընդհանրապես Հայաստանի անցյալի ու ապագայի վերաբերյալ («Փորձության ժամին», «Անկախ Հայաստան», «Հայաստանի քարտեզը»): «Փորձության ժամին» պատմվածքի հերոսները իրարամերժ կարծիքներ են հայտնում հայ-թուրքական կոտորածներից: Հերոսներից մեկը ելնում է «թուրքը, որ ոսկի էլ դառնա, գրպանդ մի դիր» կարգախոսից և թուրքերի դեմ կռվելու, վրեժ լուծելու կոչ է անում. «Պետք է կոտորել… Տասնյակ դարերով դրանք մեր արյունը ծծեցին, մեր ոսկորը քամեցին: Եթե նրանց յոթ պորտ պապի փորը պատռես, հայի հաց ու հայի արյուն դուրս կգա… Այժմ էլ հավատարիմ իրենց պապերի ավանդին, շարունակում են նրանց սկսած գործը, բավական է, որքան համբերեցինք: Պետք է, որ մենք էլ միանանք որպես մի մարդ և նրանց արածով նրանց պատասխանենք» [1, էջ 52]: Իսկ երիտասարդ ուսուցիչը գտնում է, որ բարեկամանան, իրար չկոտորեն, քանի որ և՛ հայն է տուժել, և՛ թուրքը այդ անընդմեջ կռիվներից: Ժամանակի թելադրանքով Միքայելյանն արտահայտում է բոլշևիկյան գաղափարներ, ուստի զգուշանալով սեփական խոսք ասելուց՝ հերոսի բերանով է ներկայացնում թուրքերից վրեժ լուծելու միտքը: «Հայաստանի քարտեզը» փոքրիկ պատմվածքում Ամերիկայում տպագրվող հայկական թերթում հերթական անգամ տեսնելով ծովից ծով Հայաստանի քարտեզը` վրդովվում է. «Այսպիսի անմիտ քարտեզներով միայն մոլորեցնում են մեզ և գրգռում մեր հարևաններին» [4, էջ 27]: Հեղինակը հորդորում է ապրել ներկայով և ոչ թե անցյալը շահարկել: Մ.թ.ա. գոյություն ունեցած ծովից ծով Հայաստանով, որը միֆ է, ցավոք, հայերն ավելի են ոգևորվում, քան փոքր, բայց իրական Հայաստանով: Արձակագիրն իր պատմվածքներում անդրադարձել է նաև հետամնաց բարքերին, ավանդական ապրելակերպին, սովորույթներին` իրենց ողջ հմայքով և երբեմն էլ կործանարար հետևանքներով («Հորեղբոր հարսանիքը», «Հեքազ բաջին», «Մահակ-Թումանը» և այլն): Կարեն Միքայելյանի ստեղծագործությունները, ժամանակի խորը կնիքն իրենց վրա կրելով, մի կողմից՝ պատկերում են հայ աշխատավորության ծանր վիճակը, նոր մարդու ձևավորումն ու քաղաքական հետապնդումները, մյուս կողմից էլ` սփյուռքահայության օտարացող բարքերը և հայ մարդու գերագույն բաղձանքը` հզոր հայրենիք ունենալու երազանքը:

Н.А. Хачатрян Основные темы прозы Карена Микаеляна В годы культа личности безпричинно репрессивным представителем интеллигенции является Карен Микаелян, произведения которого не удостоились литературоведческого изучения. Неся на себе глубокую печать времени, с одной стороны отражают тяжелое состояние армянского рабочего, а с другой стороны – отчуждающиеся манеры армянской диаспоры, и наивысшую мечту армянина – иметь мощную Родину.

N.A. Khachatryan Main Themes of Karen Mikaelyan’s Prose During the years of the individual cult one of the forcibly repressed intellectuals was Karen Mikaelyan, whose works are not literary studied. They, carrying the deep stamp of time, from one side, delineate the hard state of the Armenian workmen, and from the other side – the aliening manners of the Armenian Diaspora and the highest wish of the Armenian man – the dream to have a powerful motherland. Գրականություն 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Կարեն Միքայելյան, Զրկանքի հույզեր, Թիֆլիս, 1907 Կ. Միքայելյան, Ձմռան երեկո, Մոսկվա, 1912 Կ. Միքայելյան, Գյուղական հեռախոս, Փարիզ, 1926 Կ. Միքայելյան, Majestic, Մոսկվա, 1928 Կ. Միքայելյան, Գույների կռիվը, Մոսկվա, 1929 Կ. Միքայելյան, Կեցցեն հաղթվածները, Երևան, 1961

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Խաչատրյան Նաիրա Արարատի – բ. գ. թ., դոցենտ, ՀՊՄՀ դասախոս, E-mail: mardavaz@mail.ru

Տրվել է խմբագրություն 10.06.2013.

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

РУССКAЯ ЛИТЕРАТУРА УДК 821.61.1

К.Т. Сукиасян "СУДЬБА ЧЕЛОВЕЧЕСКАЯ, СУДЬБА НАРОДНАЯ" В ТРАГЕДИЯХ А. С. СУМАРОКОВА Բանալի բառեր՝ դասականություն, զգացմունք, պետականության գաղափար, ողբերգություն, իշխան, անհատ, թատրոն, ապստամբություն: Ключевые слова: классицизм, чувство, долг, князь, трагедия, личность, театр, бунт. Keywords: classicism, sense, public nofion, monarch, tragedy, person, theatre, revolt. В статье исследуются трагедии Сумарокова, в которых наиболее полно проявился талант драматурга. В трагедиях он противопоставлял личные чувства государственному долгу. Главная проблема его трагедий, это проблема нравственной ответственности индивидуума: - будь то монарх или подданный. Мы акцентируем наше внимание на итоговой его трагедии – "Димитрий Самозванец", в которой задолго до Пушкина, Сумароков показал беспощадность бунта. Творчество писателей-классицистов, в частности А. С. Сумарокова, перестало быть предметом научного исследования литературы конца XX века. Монография П. Н. Беркова, посвященная жизни и творчеству Сумарокова, написана в 1940-ые годы. В 1965 году А. В. Западов издает свою книгу – "Забытая слава. Историческая повесть", в которой обращается к творчеству писателя. Представляет интерес работа Ю. В. Стенникова – "Жанр трагедии в русской литературе". (1981) В отдельной главе автор анализирует трагедии Сумарокова. Творчество, одного из первых классицистов русской литературы, так и не стало все эти долгие годы предметом научного исследования. Данная статья – небольшая попытка восполнить пробел, существующий в научной литературе по данному вопросу. В современном литературоведении Сумарокова считают одним из основоположников русского классицизма, создателем жанровой системы русской поэзии. Писатель утверждает равноправие всех жанров, не отдавая предпочтение ни одному из них: "Все хвально: драма ли, эклога или ода – слагай, к чему тебя влечет твоя природа…" (6. стр.150) 25

Сумароков пробует свои силы в оде, в элегии, в басне, в комедии. Но в историю отечественной литературы он вошел, прежде всего как драматург – автор трагедии. Современники высоко оценили этот вид драматургии Сумарокова, называя его "северным Расином". Но те же современники, считавшие Сумарокова лучшим поэтом 18-го века, забыли о нем сразу после его кончины, неизвестна даже могила писателя на Донском кладбище. Потомки отказывали Сумарокову в художественном таланте, что выразил, например, юный А. С. Пушкин в стихотворном послании "К Жуковскому": (1816) "Ты ль это, слабое дитя чужих уроков, Завистливый гордец, холодный Сумароков, Без силы, без огня, с посредственным умом, Предрассуждениям обязанный венцом И с Пинда сброшенный, и проклятый Расином?" (5, т. 1, стр. 424) Сегодня трагедии Сумарокова не ставят на сценах. Пушкинский "Борис Годунов" затмит не только трагедии Сумарокова, но и все драматические произведения 18-го века. Но без труда писателей-классицистов вряд ли трагедия Пушкина явилась такой, какой мы ее знаем. Белинский в свое время отметил, что Жуковский, Батюшков, Крылов подготовили почву, на которой выросла прекрасная пушкинская поэзия. Своим творчеством Сумароков также подготовил эту поэтическую почву. Более того, Белинский считал, что "Сумароков особенно примечателен, как представитель своего времени. Не изучив его, нельзя понять и его эпохи". (1, т. 6, стр. 319) В эпоху Сумарокова прежде всего формировался русский театр, который прошел долгий и нелегкий путь – от первых иностранных трупп, до создания первого национального публичного театра. Первая попытка при Петре Первом была неудачной. В последующие десятилетия приглашали иностранные труппы – среди них популярный театр Иоганна Кунста. Но практика привлечения в Россию иностранных трупп постепенно перестает себя оправдывать. Увеличивается год от года число местных театров, организовавшихся в различных городах страны, в которых уже играли русские актеры. Талантливейший актер Федор Волков в Ярославе организовывает театр, который вскоре приглашают в столицу. К середине 18-го века окончательно формируется понимание роли театра в духовной жизни русской нации. 1756 год стал годом рождения национального публичного театра. Не было русского репертуара и Сумароков пишет ряд трагедий, которые, как считал драматург, должны: "Принудить чувствовать чужие нам напасти И к добродетели направить наши страсти (6, стр. 130) Литература классицизма характеризовалась развитием жанра трагедии. Практически все писатели 18-го века обращались к этому высокому жанру, в 26

котором выражали взаимоотношения человека и общества, индивида и государства. Трагедии пишут Тредиаковский, Ломоносов, Херасков, Княжнин, даже поэт Державин. Но первым их автором был Сумароков. Он напишет 9 трагедий, которые и составят основу национального репертуара. Его трагедии в основном основаны на материале отечественной истории. В "Хореве" это легендарные времена князя Кия – основателя Киева, в "Синаве и Труворе" – это события славного города Новгорода, а в "Димитрии Самозванце" драматург обращается к "смутному времени", ко времени короткого пребывания Самозванца на московском престоле. Сумароков осознавал важность отбора сюжетов из отечественной истории, в то время как европейские классицисты создавали трагедии на античном материале. Правда, историзм драматургии Сумарокова носит еще условный характер, в его пьесах больше вымысла, чем следования историческим фактам. Обращение Сумарокова к отечественной истории пока условно. Ни в месте действия, ни в образе героев нет исторически конкретных черт. Но обращение драматурга к родной истории придавало его трагедиям патриотический характер, а главное – утверждало традицию художественного воспроизведения русской истории. Именно Сумароков пробудил внимание русских писателей к национальной теме, на что обратил внимание известный немецкий критик 18-го века И. Х. Готшед: "Мы должны поставить этого русского поэта в пример нашим вечным перелагателям иностранных творений. Почему немецкие поэты не могут найти трагических героев в нашей собственной истории и вывести их на сцену, тогда как русский нашел таковых в своей истории?"(3, стр.183) Сумароков был теоретиком классицизма, разрабатывавшим каноны, правила этого направления. Но на практике творчество писателя выходило за рамки поэтики классицизма. Так, характер героя должен был быть однолинейным и неизменным. Еще Никола Буало писал: "Герою своему искусно сохраните черты характера среди любых событий." (2, стр. 81) В трагедиях Сумарокова идет поиск путей преодоления прямолинейности характера. В трагедии "Димитрий Самозванец" вместе с законченным злодеем (каким явился Димитрий) Сумароков показал нам Шуйского (персонаж, несомненно, положительный) и лукавым царедворцем и человеком, не всегда придерживающимся высокой морали. Он советует своей дочери Ксении выйти замуж сначала за Самозванца, а уже после убийства последнего стать женой ее возлюбленного Георгия. В "Синаве и Труворе" в центре – князь Синав. Это смелый воин, добродетельный монарх. При его правлении в Новгороде воцарилось благополучие. Он любит Ильмену, которая ее отцом была ему обещана в жены. Но Ильмена любит Трувора – брата всесильного монарха. Двум юным влюбленным противостоит правитель Новгорода. Узнав о их любви, благородный воин Синав 27

становится жестоким монархом. Ослепленный любовной страстью Синав доводит до самоубийства Трувора и его возлюбленную. Сумароковский Синав не только тиран, но и жертва своей страсти. И с этой точки зрения образ его глубоко трагичен: "Что скажешь ты о мне, страны сея народ, Когда ты слабости души моей познаешь? Ах, то ли царский долг, что рвешься и стонаешь!" (6, стр.159) Сумароков сумел заглянуть в душу героя и увидеть там противоречивые чувства. Многие его герои не вписывались в классицистическую схему однолинейности, прямолинейности персонажей. Особенно удались драматургу женские образы – разнообразные, запоминающиеся: кроткая, нежная Офелия, мужественная, волевая Семира, любящая, покорная Ильмена. Герои всех трагедий Сумарокова стоят перед выбором: долг или чувства. Основной конфликт в трагедиях, это борьба общественного долга с личными чувствами. И хотя сам драматург был уверен, что государственные интересы должны быть превыше всего, но чувство любви будет признан такой огромной силой, что побороть ее "претрудно и богам". Одни герои подчиняют свои страсти разуму, выполняют свой гражданский долг (Семира, Гамлет, Ростислав), а другие если не могут побороть свою любовь, то покидают этот мир. Остаются верными своей любви Ильмена, Трувор, Оснельда, Хорев. Драматург уверен, что лица, облеченные верховной властью – князья, монархи – должны особенно ревностно выполнять свои обязанности, подчинять чувства долгу. Он утверждает проблему ответственности монарха. Монарх, забывший о долге, неизменно становится тираном (Синав, Кий, Димитрий Самозванец). Изображение Сумароковым монарха также выходило за рамки поэтики классицизма. В русской классицистической литературе, особенно в жанре оды, обычно самодержавцы восхвалялись, воспевалась их деятельность, высокое "парение" и лишь редко их поучали, как, например, Ломоносов: "Подданных не презирайте, Но их пороки исправляйте Ученьем, милостью, трудом." (4, стр. 97) Сумароков предъявляет требования к монархам, напоминает об их обязанностях. Он создает образцы поведения истинного монарха, осуждает их ошибки. В "Хореве" драматург предостерегает монарха против слепого следования советам злодеев и льстецов, стоящих у трона. Центральным в трагедии является образ монарха Кия. Именно от его действий зависела судьба Хорева и Оснельды. Кий поверил боярину Сталверьху. В этом образе воплощены те силы, с которыми должен бороться монарх и которым истинный глава государства не должен позволять овладеть собой. Сумароков обличает отдельные факты 28

придворной жизни 30-40 годов 18-го века, когда господство при русском дворе всесильных временщиков создавало атмосферу доносов и интриг, жертвами которых становились часто невинные люди. Долг монарха не совместим и со страстями. Страсть князя Синава стала причиной гибели героев трагедии "Синав и Трувор". Яркий образ монарха создан в трагедии "Димитрий Самозванец". Впервые драматург так открыто заговорил о злодеях на троне. Димитрий полон жестокости, самодурства, считает царскую волю выше всяких законов. Димитрий-тиран – неисправим. Первые же слова, с какими он появляется в пьесе, не оставляют сомнения относительно его нравственного облика: "Зла фурия во мне смятенно сердце гложет, Злодейская душа спокойна быть не может." (6, стр. 170) Тиран обращает свои взоры на чужую невесту, дочь князя Шуйского Ксению, принуждая ее стать его женой. Аморальность притязаний Димитрия на невесту Георгия есть прямое следствие его нравственно-политических убеждений. Поведение Самозванца осуждено. Сумароков требовал от монархов подчинения законам, умения владеть страстями. В трагедиях он не раз выступит с требованиями, являвшимися, как он считал нормой поведения для монарха. Так, поведение Димитрия полностью противоречит нравственным понятиям. Оно вызывает к нему всеобщую ненависть и определяет его судьбу. Он предатель, презирает и ненавидит своих соотечественников: "Здесь царствуя, я тем себя увеселяю, Что россам ссылку, казнь и смерть определяю. Сыны отечества – поляки будут здесь; Отдам под иго им народ российский весь." (5, стр. 171) Драматург осуждает Димитрия не за его самозванство, а за безразличие, более того, за его ненависть к народу. Участь тирана предрешена, о чем свидетельствует известия о волнении народа. Лишенный власти, Димитрий поражает себя кинжалом со словами: "Ступай, душа, во ад и будучи вечно пленна! Ах! Если бы со мной погибла вся вселенна!" (6, стр. 183) Драматург выступил против тиранов на троне, но он верил в "разумность" и "полезность" монархии. Внимание Сумарокова сосредоточено не на сюжете, а на характере главного героя, его волнует и "человеческая судьба" и "народная судьба". Психологическая сложность образа Димитрия Самозванца сближают эту трагедию с пушкинским "Борисом Годуновым". Проблема монарха-тирана в этой итоговой трагедии получает свое окончательное разрешение. В этой же трагедии впервые Сумароков выражает "мнение народа". Всесильный Шуйский использует народную силу. История страны не творится без участия в ней народа, 29

невозможно править страной без опоры на народ, без его поддержки. Народ отвернулся от Самозванца, и он бесславно погиб. Сумароков показал, что тирания порождает бунт. Трагедия завершается восстанием народа и гибелью Самозванца. Позже пушкинский герой скажет: "Не приведи бог видеть русский бунт, бессмысленный и беспощадный". (5, т. 5, стр. 310) Всей своей трагедией Сумароков, задолго до Пушкина, покажет беспощадность бунта. Сумароков создает тот тип трагедии, который лег в основу структурного канона жанра. Роль его трагедии была велика, а созданный им тип классической трагедии был образом, которому следовали последующие драматурги.

Կ.Տ.Սուքիասյան «Մարդու ճակատագիրը՝ ճակատագիր ժողովրդի» Ա.Պ.Սումարոկովի ողբերգություններում Հոդվածում ուսումնասիրվում են Ա.Պ. Սումարոկովի ողբերգությունները, որոնք լիովին արտահայտել են գրողի տաղանդը: Իր ողբերգություններում նա հակադրում էր անձնականը պետականության գաղափարին: Սումարոկովի ստեղծագործությունների հիմնական խնդիրներից է անձի բարոյական պատասխանատվությունը: Հեղինակի ուշադրության կենտրոնում է Սումարոկովի վերջին գործը՝ «Դմիտրի Ինքնակոչը», որտեղ գրողը Ա.Ս. Պուշկինից շատ ավելի վաղ նկարագրել էր ապստամբության անգթությունը:

K.T. Sukiasyan "The Fate of Human, The Fate of People" in A.P. Sumarokov`s Tragedies This article discusses tragedies of A.P. Sumarokov, in which writer’s talent appears most of all. In his tragedies he contraposed person senses to public notion. The main idea of the tragedies is moral responsibility of a person as well as monarch or a common person. We emphasize his least tragedy – "Dmitry the Pretender", in which he long before A.S. Pushkin showed ruthless revolt.

Литература 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Белинский В. Г. Полное собрание сочинений. - М., 1955 Буало. Поэтическое искусство. -М., 1957, стр. 81 Готшед И. Х. Русские писатели 18-го века. -М., 2002 А. В. Западов. Забытая слава. Историческая повесть. -М., 1965 Ломоносов М. В. Избранное. -М., 1984 Пушкин А. С. Собрание сочинений в десяти томах, - М., 1975 Сумароков А. П. Сочинения. М., 1979 Ю. В. Стенников. Жанр трагедии в русской литературе.- Л., 1981

Сведения об авторе Сукиасян Карине Татосовна- канд. фил. наук, доцент, Гюмрийский государственный педагогический институт им. М. Налбандяна, кафедра русской и зарубежной литературы, E-mail: rus.grak@mail.ru Поступило в редакцию 31.05.2013.

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2 ЛИНГВ ОКУЛЬ ТУРОЛОГИЯ

УДК 8137

А. С. Оганнисян, С. Г. Мардоян ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКОЕ ПОЛЕ КОНЦЕПТА “SMILE” (НА МАТЕРИАЛЕ АНГЛИЙСКОГО И РУССКОГО ЯЗЫКОВ) Բանալի բառեր` հասկացույթ, լեզվամշակութաբանություն, իմաստաբանական դաշտ: Ключевые слова: концепт, лингвокультурология, семантическое поле. Keywords: concept, Language and Culture Studies, semantic field. Данная статья посвящена изучению концепта «улыбка» в английской и русской лингвокультурах. Дается определение такого важного лингвистического элемента как семантическое поле, а также рассматриваются семантические поля соответствующих слов, выявляются основные различия и сходства. Изучение языков мира – это также всемирная история мыслей и чувств человечества. Она должна описывать людей всех стран и всех степеней культурного развития, в нее должно входить все, что касается человека. В конце прошлого столетия в лингвистике одну из ведущих ролей стала играть научное направление, имеющее предметом изучения взаимосвязь языка и культуры. Этим направлением является лингвокультурология, которая исследует отразившиеся и закрепившиеся в языке проявления культуры народа. Выделившаяся из лингвокультурологии лингвокультурная концептология рассматривает концепт как основную единицу исследования языка и культуры. Язык – это хранитель национальной культуры народа. Он хранит культурные ценности в лексике, в грамматике, в идиоматике, в пословицах, поговорках, в фольклоре, в художественной и научной литературе, в формах письменной и устной речи. Улыубка, как элемент мимики, определяет мировосприятие и поведение людей, вместе с тем специфика проявления этого концепта в английской и русской лингвокультурах изучена недостаточно, что и привело нас к тому, что мы попытались сделать концептуальный анализ слова smile, вместе с тем выявить все его этно- и культурноспецифические особенности.

Лингвокультурное изучение языкового сознания является одним из наиболее активно развивающихся направлений языкознания, однако многие проблемы этого направления, включая определения базовых категорий, трактуются неоднозначно, в частности, отсутствует единый подход к определению лингвокультурного концепта, к пониманию его сущности, а также к методике его анализа, в то время как изучение лингвокультурных концептов является очень важным для успешной межкультурной коммуникации. Изучающие иностранный язык обычно стремятся прежде всего овладеть еще одним способом участвовать в коммуникации. Однако, усваивая язык, человек одновременно проникает в новую национальную культуру, получает огромное духовное богатство, хранимое языком. Изучаемый язык предоставляет иностранцу богатые возможности ближе познать культурные ценности, принадлежащие народу, говорящему на этом языке. Язык как орудие, инструмент культуры, формирует личность человека, носителя языка, через навязанные ему языком и заложенные в языке видения мира, менталитет, отношение к людям и т.п., то есть, через культуру народа, пользующегося данным языком как средством общения. Следует различать улыбку как непроизвольное мимическое движение и улыбку как жест, являющийся знаком в коммуникации. Непроизвольная улыбка представляет собой физиологическую реакцию на определенные ощушения, мимическое проявление эмоционального состояния.Такая улыбка универсальна, то есть свойственна всем людям, независимо от социального статуса, возраста, пола и национальной культурной принадлежности. Улыбка как жест, являющийся знаком в коммуникации, культурно и социально обусловлена, то есть специфична в разных культурах и контекстах и в данном случае является концептом. Для более детального рассмотрения данного концепта, предлагаем рассмотреть значения слов smile, улыбка и проанализировать эти значения в семантическом поле. Чтобы дать толкования слов smile, улыбка, нам бы хотелось сначала тщательно разъяснить понятие «семантическое поле», в которое входят слова независимо от того, какую часть речи они представляют. Понятие семантическое поле приобрело наибольшее распространение после выхода работы Г. Ипсена, где поле определяется как совокупность слов, обладающих общим значением. Однако, полевый подход восходит к В. Гумбольдту и Г. Остгофу, которые употребляли при описании лексики термин «система», а не «поле». Известно громадное количество определений понятия “языковая система”, однако мы не ставим своей задачей анализ всеx этих определений, отметим лишь следующее. Понятие системы предполагает, что имеется некоторая сово33

купность элементов, которые определенным образом взаимосвязаны. Каждый из этих элементов обнаруживает свою качественную определенность только в составе целого, всей совокупности. Такую совокупность элементов и называют системой. Рассмотрение языка с точки зрения полей имеет не только теоретическое, но и практическое значение, т.к. такой подход соответствует естественным условиям речевого общения. Э.В. Кузнецова, давая определение лексико-семантическому полю, отмечает, что оно вляется семантическим объединением слов более широкого объема, состав которых разнообразен. Семантическое поле распадается на лексико-семантические группы, в структуре которых должны выделяться синонимические, антонимические ряды слов,гиперо-гипонимические объединения [Кузнецова1983:6]. Â настоящее время становится очевидной тенденция считать поле комбинированной структурой, состоящей из единиц разных уровней. Эта тенденция нашла отражение в теории функционально-семантических полей, что ознаменовало собой второй этап в исследовании теории поля. Проведенный нами анализ выявляет следующие свойства семантического поля: единицы семантического поля связаны теми или иными системными семантическими отношениями, каждое семантическое поле связано с другими семантическими полями языка и в совокупности с ними образует языковую систему. Ядро или доминанта–это слово, которое может служить наименованием поля в целом. Доминанта входит в состав поля, она находится в центре поля. Доминантное значение слова является основным,первичным, которое свойственно остальным значениям. Периферийные же значения располагаются вокруг доминанты/ядра. Чем ближе периферийное значение к ядру, тем более общее у них значение. Периферийное значение слова, не теряя общего значения, свойственно ядру, преобладает новое значение в данном контексте. Мы считаем, что количество периферийного значения может измениться, прибавляться, так как слово может приобрести новое значение в новом контексте. А вот ядро слова в семантическом поле не подлежит ни к каким изменениям. Иными словами, доминантное значение является инвариантом данного слова, а периферийные значения выступают в роли вариантов значения. Принимая во внимание все вышеизложенные теории о семантическом поле, ñ÷èòàåì íåîáõîäèìûì ôîêóñèðîâàòü íàøå âíèìàíèå íà èññëåäóåìûå íàìè ñëîâà smile, óëûáêà. Чтобы выделить ядро в значениях слов smile и улыбка, мы считаем необходимым рассмотреть эти слова на парадигматичексом уровне. Итак, В словаре А. С. Хорнби дается следующее толкование слова smile: Smile - pleased, happy, amused or other expression on the face, with (usually a parting of the lips and) loosening of the face muscles (p. 616). 34

В Webster’s New world Dictionary of American English толкуется следующим образом: Smile – 1) the act of smiling 2) the facial expression made in smiling 3) a favourable, pleasing, or agreeable appearance

слово smile

Favour or blessing

Amused expression on the face

support A kind of drink

Данные значения находят определенное расположение по отношению к центру, к ядру в зависимости от того, насколько часто они употребляются. Ядром значений в семантическом поле smile является значение «мимика лица», выражающая удовольствие, а остальные значения – периферийные. Как можно увидеть, в семантическом поле значения “favour or blessing” и “support” расположены ближе к ядру, чем значение “a kind of drink”. Теперь обратимся к толкованию слова улыбка. В толковом словаре русского языка под редакцией Д. Н. Ушакова дается следующее толкование: Улыбка мимика лица, губ или глаз, показывающее расположение к смеху или выражающее привет, удовольствие либо иронию, насмешку. В словаре С. И. Ожегова улыбка толкуется следующим образом: Улыбка – мимическое движение лица, губ, глаз, показывающее расположение к смеху, выражающее привет, удовольствие или насмешку и другие чувства.

. ìèìèêà ëèöà âûðàæàþùåå óäîâîëüñòâèå 35

Как видим, в исследуемых языках ядро семантических полей слов smile, улыбка совпадает, общим значением у них является «мимика лица, выражающее удовольствие или другие чувства». Этим значением они совпадают, но есть и расхождения. Например, в русском языке не имеется значения «выпивка». Семантическое поле smile богаче в своем семантическом потенциале, чем русское улыбка. Очень узок потенциал у русского слова улыбка. Выше мы рассмотрели толкования существительных, теперь перейдем к толкованию глаголов to smile, улыбаться. Итак данные из словаря Коллинса: To smile – 1) to wear or assume a smile 2) to look (at) with a kindly or amused expression 3) to look derisively (at) instead of being annoyed 4) to bear (troubles, etc.) patiently 5) to show approval, bestow a blessing 6) to express by means of a smile 7) to drive away or change by smiling (to smile away one’s tears) 8) come up smiling 9) to have a drink В Webster’s New world Dictionary of American English слово to smile толкуется следующим образом: To smile–1) to have or take on a facial expression showing usually pleasure, amusement, affection, friendliness, etc.,or, sometimes, irony, derision, etc. and characterized by an upward curving of the corners of the mouth and a sparkling of the eyes 2) to look (at, on, or upon someone) with a pleasant expression of this kind 3) to regard with favour or approval: with on or upon 4) to have a favourable, pleasing or agreeable appearance To look with a kindly expression To express by means of smile

To look derisively

To wear or assume a smile

To look bright or favourable

To drive away by smiling

to come up smiling

To bear patiently

To have a drink

To show approval

У английского глагола to smile значения to drive away by smiling, to show approval, to look bright намного ближе к ядру, чем to have a drink. У Д. Н. Ушакова слово улыбаться имеет следующее толкование: Улыбаться 1) улыбкой выражать чувство удовольствия или иронии, насмешки 2) улыбкой выражать свое расположение к кому-чему-нибудь, перен. Благоприятствовать, способствовать чьим-нибудь успехам 3) перен. Кому о чем-нибудь приятном, благоприятном, предстоять 4) перен. Нравиться, располагать к себе, В толковом словаре живого великорусского языка В. Даля приводится следующее толкование глагола улыбаться: Улыбаться 1) смеяться молча, про себя; 2)показывать выраженьем уст и лица расположенье ко смеху. Выражать расположение

благоприятство вать

Пропасть, исчезнуть

Улыбкой выражать чувство удовольстви я

нравиться

предстоять

Сулить удачу, счастье

У русского глагоа ближе к центру расположены значения улыбкой выражать свое расположение к кому-чему-нибудь, перен. Благоприятствовать, способствовать чьим-нибудь успехам, перен. Кому о чем-нибудь приятном, благоприятном, предстоять. Итак, слова to smile, улыбаться имеют общее значение, что и является ядром семантического поля в двух языках, и это значение “выражать чувство удовольствия улыбкой и благоприятствовать”. Анализ концептов smile и улыбка показал, что ключевые слова, представляющие данные концепты, практически совпадают в своем основном значении мимики, выражающей расположение к смеху, радость, удовольствие, привет37

ствие, насмешку и другие чувства от расположения до иронии. Также совпадает наличие в английском, русском концептах сем радости и благоприятствования. При этом в русском языковом сознании прослеживается некоторая доля недоверия в отношении к улыбке, которая, по мнению русских, может скрывать насмешку и даже обман, что находит отражение в переносных значениях глагола улыбаться и устаревшей формы улыбнуть. Можно также говорить о часто встречающемся негативном отношении к широкой улыбке, демонстрирующей зубы, которое проявляется в оттенках значений, выражаемых некоторыми синонимами доминанты улыбка/улыбаться. Практическая ценность статьи заключается в том, что ее результаты могут быть использованы в курсах общего языкознания, лексикологии, лингвотрановедения, межкультурной коммуникации, в спецкурсах по лингвокультурологии. Кроме этого, полученные результаты могут послужить основой для изучения концептосфер отдельных национально-культурных сообществ.

Հովհաննիսյան Ա. Ս., Մարդոյան Ս. Գ. «Ժպիտ» հասկացույթի իմաստաբանական դաշտը (անգլերեն և ռուսաց լեզուների նյութի հիման վրա) Սույն հոդվածում ուսումնասիրվում է «ժպիտ» հասկացույթը անգլիական և ռուսական լեզվամշակույթներում: Քննության են առնվում համապատասխան բառերի իմաստաբանական դաշտերը, անցկացվում են զուգահեռներ եղած նմանություների և տարբերություների միջև:

Hovhannisyan A. S., Mardoyan S. G. The Semantic Field of the Concept of “Smile” (on the Material of English and Russian) The given article is devoted to the study of the concept of “smile” in English and Russian Linguocultures. Semantic fields of the corresponding words are being analysed. The main similarities and differences are revealed in the result of a contrastive analysis. Литература 1. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. Том 4-ый.Москва: Русский язык, 1980, с. 490. 2. Кузнецова Э. В. Язык в свете системного подхода. – Свердловск: УрГУ, 1983, 95 с. 38

3. Ожегов С.И. Словарь русского языка. – Москва: Русский яаык, 1990, 915 c. 4. Толковый словарь русского языка под ред. Д. Н. Ушакова. Том 4-ый. – Москва: Терра, 1996, 1499 с. 5. Щур Г. С. Теория поля в лингвистике. – Москва: Наука, 1974, 253 с. 6. Collins English Dictionary, New York: Harper Collins Publishers, 2010, 1920 p. 7. Oxford Student Dictionary of Current English by A. S. Hornby / Special edition for the USSR. Moscow: Prosvescheniye publishers, OUP, 1984, 769 p. 8. Webster M. Webster’s New World Dictionary of American English. New York, 1988, p. 1267.

Сведения об авторaх: Оганнисян Анаит Сергеевна- доктор филологических наук, профессор,Гюмрийский государственный педагогический институт, зав. кафедрой английского языка: E-mail: A_hovhannisyan@mail.ru Мардоян Стела Гагиковна – Гюмрийский государственный педагогический институт, соискатель ученой степени кандидата филологических наук ЕГУ:E-mail: Izul2000@mail.ru

Поступило в редакцию 31.05.2013.

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

2013

ЛИНГВ ОКУЛЬ ТУРОЛОГИЯ УДК 81'1

Е. Ц. Исаакян АКТУАЛИЗАЦИЯ КОНЦЕПТА «ДВОЙНИЧЕСТВО» ЧЕРЕЗ КАТЕГОРИИ ВРЕМЕНИ И ПРОСТРАНСТВА В РОМАНЕ ДЖ. ФАУЛЗА «ВОЛХВ» Բանալի բառեր՝ կարգ, հասկացույթ, ժամանակ, տարածություն, խորհրդանշական վերաիմաստավորում: Ключевые слова: категория, концепт, время, пространство, символическое переозначивание. Keywords: category, concept, time, space, symbolic recomprehension. Данная статья посвящается рассмотрению концепта «двойничество» в романе Дж. Фаулза «Волхв». Статья служит ярким примером концептуального анализа текста, который стал центром внимания лингвистов в последнем десятилетии. При помощи концептуального анализа выявляются ключевые слова и выражения данного концепта в когнитивном пространстве романа «Волхв». В качестве актуализатора выступают категории времени, памяти и пространства. В последние десятилетия лингвистика пережила ряд качественных перемен в связи с развитием когнитивизма, объектом которого является человеческий разум, мышление и те ментальные процессы, которые с ним связаны. В лингвистике развивается новое направление – когнитивная лингвистика, целью которой является попытка понять, как осуществляются процессы восприятия, категоризации, классификации и осмысления мира, как происходит накопление знаний. Изучение концептуального устройства языка является наиболее актуальным в рамках когнитивной лингвистики. В когнитивной лингвистике вырабатываются методы и методики для изучения концептуальной системы с опорой на ключевые концепты. «Концептуальный анализ имеет точки соприкосновения с семантическим анализом, однако он имеет другие конечные цели. Если семантический анализ направлен на выявление семантической структуры слова, уточнение ее денотативных, сигнификативных и коннотативных значений, то концептуальный анализ предстает как поиск тех общих концептов, которые подведены под 40

один знак когнитивной структуры. Семантический анализ связан с разъяснением слова, концептуальный анализ–ведет к знаниям о мире»(Кубрякова,1991: 85). Концептуальный анализ художественного текста помогает выявить имплицитно заложенную информацию, проникнуть в авторское мировидение и таким образом понять авторский замысел. Роман «Волхв» британского прозаика и философа Дж. Фаулза является глубоким психологическим романом, где все виды информации: фактуальная, концептуальная и подтекстовая, переплетаются. В романе актуализируются следующие концепты: «свобода», «улыбка», «одиночество», «любовь» и «двойничество». Данная статья посвящается рассмотрению концепта «двойничество». Выявление подтекстовой информации романа осуществляется именно благодаря рассмотрению концепта «двойничество». Актуализация происходит через категории времени, памяти и пространства, где в качестве актуализатора концепта «двойничество» являются сознание как «дневная душа» и подсознание как «ночная душа» (Маслова, 2008). Сознание и подсознание выступают двойниками человека. И австрийский психоаналитик З. Фрейд, и К. Юнг, которые имели большое влияние на автора, посвящали многие работы рассмотрению таких феномен как сознание и подсознание, и роль последнего на жизнь человека в целом. Неудивительно, что в психологическом романе «Волхв» в качестве актуализатора выступают категории времени, памяти и пространства. Познание самого себя – есть процесс трудный и часто болезненный, именно время и память выступают в роли судьей человека. В романе «Волхв» автор погружает главного героя – Николса, в трансцендентальное путешествие, в поисках собственного «Я». Следует отметить, что категории времени и пространства неразрывны друг от друга, часто время обозначается терминами пространства. ''I was filled with a dry sadness, a mixture of remembering and knowing what was, what might have been and knowing it was all past; at the same time knowing or beginning to know that other things were happily past at least some of my illusions about myself. What was going to become of my life I didn't know but lying there that day by the sea it didn't seem to matter. To be was enough. I felt myself in suspension, waiting without fear for impulse to drive me on'' (Волхв: 77). В данном абзаце концепт «двойничество» актуализируется через категории времени и памяти. Роль семантического скрепа на уровне всего текста выполняет глагол to know «знать», который одновременно является имплицитным индикатором времени. Индикатором памяти является глагол remember «вспоминать». В данном отрезке текста глагол to know, который многократно повторяется, связывает все три звена категории времени: прошлое, настоящее, будущее. Главный герой, Николс, вспоминая свое прошлое, анализирует его. Воспоминания вызывают у него смешанные чувства: с одной стороны – грусть, с другой – радость, так как многие из них остались в прошлом, особенно – иллюзии о себе. Будущее неизвестно, а прошлое – смутно. Однако самое главное 41

– это быть, существовать (To be was enough), т.е. настоящее. От печальной отстраненности герой переходит в состояние просветленности, духовного очищения от пережитых мгновений прошлого. В этом и выражается особая экспрессия. Он находится в состоянии ожидания, ждет перемен. Последнее предложение данного абзаца является скрепляющим звеном между будущим и настоящим I felt myself in suspension, waiting without fear for impulse to drive me on, где роль семантического скрепа выполняют существительные suspension «приостановка», impulse «импульс, побуждение», «толчок» и глагол wait «ждать». Он как будто остановил время в настоящем и ждет побуждения, чтобы двигаться вперед. ''I walked up a small flight of steps to the red – tiled side of the colonnade. There was closed door with an iron knocker cast in the shape of a dolphin. The windows beside it were heavily shuttered. I knocked on the door. But no one came. There were two old cane chairs in the middle of the colonnade, and a table covered with a blue – and – white folk-weave cloth, on which were two cups and two large plates covered in muslin. I noticed the twoness of tea – table, and stood by the corner, embarrassed, aware of a trite English desire to sneak away'' (Там же: 78). Если рассмотреть данный абзац на подтекстовом уровне, то концептуализация описываемой картины становится яснее. Дж. Фаулзу свойственно символическое употребление слов. Данный абзац является ярким примером такого приема. Так, здесь цветовая гамма имеет символическое обозначение. Красный цвет символизирует угрозу, безысходность (I walked up a small flight of steps to the red – tiled side of the colonnade), а голубой – символ легкости, беззаботности, белый – символ чистоты (a table covered with a blue – and – white folk-weave cloth). Символическое обозначение имеют также лексемы colonnade «колоннада», door «дверь» и window «окно». Колоннада – это его собственный мир, а дверь и окна – средства связи с миром, которые закрыты. В следующем отрезке текста «дверь» символически употребляется в значении «будущее». Если также учесть тот факт, что красный цвет употребляется вместе с колоннадой, то можно предположить, что подсознательно он испытывает тревогу за свое будущее (дверь закрыта, окна закрыты, т.е. его мир – замкнут), кажется, что он в безысходном состоянии, однако цвета голубой и белый настраивают оптимистично, что подтверждается в следующем абзаце. Фактически, концепт «двойничество» актуализируется также цветовой гаммой (красный, голубой, белый). В этом отрезке текста ядром концептуальной информации и индикатором двойничества является количественное числительное two «два». Автор повторяет числительное two трижды (There were two old cane chairs on which were two cups and two large plates), а затем числительное превращается в существительное twoness и употребляется с определенным артиклем (I noticed the twoness of tea – table), чем и достигается эмоциональный накал в повествовании.

Примечательно то, что в следующем отрезке текста время выражается в терминах пространства, то есть категория времени передается через пространственные наречия. ''I had immediately the sensation that I was expected. Something had been waiting there all my life. I stood there, and I knew who waited, who expected. It was myself. I was here and this house was here, you and I this evening was here and they had always been here, like reflections of my own coming. It was like a dream. I had been walking towards a closed door, and by a sudden magic its impenetrable wood became glass, through which I saw myself coming from the other direction, the future. I knew at once that I must live here, I could not go beyond. It was only here that my past would merge into my future. So I stayed. I am here tonight and you are here tonight'' (Там же: 108). Так, с концептом «двойничество» связаны пространственные и временные ощущения, где реализуется пространственное понимание времени. Все когнитивное пространство контекста базируется на пространственном дейксисе (here «здесь» и there «там»). Дейктики here и there многократно повторяются в данном абзаце и имеют имплицитное значение. Фактически, в настоящем контексте категория времени выражается дейктиками here и there, где прошлое идентифицируется наречием there Something had been waiting there all my life. I stood there, and I knew who waited, who expected, а настоящее – наречием here I was here and this house was here, you and I this evening was here and they had always been here. Наречие here кроме своего лексического значения «здесь» приобретает также иное, коннотативное значение «сейчас». Благодаря многократному повтору наречия here автор подчеркивает важность периода времени сейчас. Данная мысль подтверждается последним предложением данного абзаца I am here tonight and you are here tonight. Самое главное звено в категории времени – это настоящее. В данном абзаце следует также обратить особое внимание на ключевое слово контекста. Это лексема door «дверь», которое приобретает символическое значение «будущее». Дверь здесь употребляется в лексическом окружении с прилагательными closed «закрытый», impenetrable «непроницаемый», wood «деревянный» и glass «стеклянный», благодаря которым она приобретает метафорическую значимость I had been walking towards a closed door, and by a sudden magic its impenetrable wood became glass, through which I saw myself coming from the other direction, the future. Дверь закрыта, однако неожиданно деревянная дверь превращается в стеклянную, и через нее Николс видит себя, идущего из будущего. При помощи запятой лексема future «будущее» особенно подчеркивается. Николс стоит у двери и видит свое отражение в будущем, то есть будущее, которое до сих пор было закрытым, открывается. Примечательно то, что в данном отрезке текста «двойничество» актуализируется также местоимениями: личными I и you и возвратным местоимением myself, где местоимение I – это 43

сознание (дневная душа), а местоимения you и myself – подсознание (ночная душа) I knew who waited, who expected. It was myself. I saw myself coming from the other direction, the future. Создается впечатление, что автор расчленяет Я на три части: «Я»– в прошлом, «Я» – в настоящем, «Я» – в будущем, как будто это три разных человека. Здесь автор развивает философскую концепцию о том, что будущее во многом зависит от прошлого, и только тогда, когда человек осознает свое подлинное Я, прошедшее может проникнуть в будущее I knew at once that I must live here, I could not go beyond. It was only here that my past would merge into my future. Особенно впечатляюще данная мысль раскрывается в следующем абзаце. ''There comes a time in each life like a point of fulcrum. At that time you must accept yourself. It is not any more what you will become. It is what you are and always will be. You are too young to know it. You are still becoming. Not being'' (Там же: 109). Интересно то, что пространственные высказывания It was only here; So I stayed; I am here tonight and you are here tonight в одном абзаце переходят в темпоральное в другом There comes a time in each life. Однако буквально в конце предложения, время опять выражается в терминах пространства like a point of fulcrum «точка опоры», которое также является ключевым выражением данного абзаца. В жизни каждого наступает момент, когда нужно быть самим собой, т.е. принять себя таким, какой ты есть. Подводя итог вышеизложенному, можно представить авторскую концепцию следующим образом: только тогда, когда человек ощущает свою целостность, испытывает гармонию в себе самом, прошлое, настоящее и будущее сливаются воедино и не расчленяются на части – ни в виде отражения, ни в виде воображения. Таким образом, в романе «Волхв» концепт «двойничество» непосредственно связан с категориями времени и пространства.

Հ. Ց. Իսահակյան «Երկակիություն» հասկացույթի առկայացումը ժամանակ, հիշողություն և տարածություն կարգերի միջոցով Ջ. Ֆաուլզի «Վհուկ» ստեղծագործության մեջ Հոդվածի նպատակն է ուսումնասիրել «երկակիություն» հասկացույթը Ջ. Ֆաուլզի «Վհուկ» ստեղծագործության մեջ: Սույն հոդվածը տեքստի հասկացութային վերլուծության վառ օրինակ է: «Երկակիություն» հասկացույթը առկայանում է ժամանակ, հիշողություն և տարածություն կարգերի միջոցով:

H. Ts. Isahakyan The Actualization of the Concept «duality» Via the Categories of Time, Memory and Space in J. Fowles’ Novel “The Magus” The present article aims at investigating the concept «duality» in J. Fowles’ novel «The Magus». The article is a vivid example of the conceptual analysis of texts, which has been in the centre of attention among linguists in the last decade. Here the concept «duality» is actualized via the categories of time, memory and space.

Литература 1. Бабенко Л. Г., Казарин Ю.В. Филологический анализ текста. Основы теории, принципы и аспекты анализа. М.: Флинта: Наука, 2004. – 462с. 2. Кубрякова Е.С., Шахнарович А.М., Сахарный Л.В. Человеческий фактор в языке: Язык и порождение речи // АН СССР. Инст. языкознания. М.: Наука, 1991. – 239 с. 3. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Минск: Тетра Системс, 2008. – 272 с. 4. Словарь символов. http:// www.edudic.ru/sim/l/16/. 5. Lakoff G., Johnson M. Metaphors we Live by (Reprinted Version). Chicago: University of Chicago Press, 2003. – 276 p. 6. Lakoff G. The Contemporary Theory of Metaphor // Metaphor and Thought / Ed. by Ortony A. / Cambridge: Cambridge University Press, 1993– Pp. 203 - 252. 7. Fowles J. The Magus / Revised by the Author. London: Triad Grafton Books, 1981. – 656 p. Сведения об авторе Исаакян Егине Цолаковна - канд. филологических наук, Гюмрийский государственный педагогический институт, E-mail: heghineisahakyan@mail.ru

Поступило в редакцию 12.06.2013.

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2 ԳԵՐՄԱՆԵՐ ԼԵԶՈՒ

ՀՏԴ 81-2

Շ. Վ. Տեր-Ադամյան ԱՌԱՋԻՆ ԵՎ ԵՐԿՐՈՐԴ ԱՊԱՌՆԻ ՁԵՎԵՐԻ ՏԻՊԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԳԵՐՄԱՆԵՐԵՆՈՒՄ Բանալի բառեր՝ ապառնի ձևեր, առաջին ապառնի, երկրորդ ապառնի, ապառնի ոլորտ, հարաբերական ժամանակային ձև, բացարձակ ժամանակային ձև: Ключевые слова: формы будущего времени, первый футурум, второй футурум, сфера будущего, абсолютная временная форма, относительная временная форма. Keywords: The forms of the future tense, Future I (Futurum I), Future II (Futurum II), the sphere of the future, an absolute tense form, referential tense form. Սույն հոդվածում արծարծվում են գերմաներենում ապառնի ոլորտին վերաբերող խնդիրներ: Գերմաներենում ապառնի իմաստային դաշտը ներկայացված է ժամանակային երկու ձևերով` առաջին և երկրորդ ապառնիներով: Առաջին ապառնին հանդես է գալիս որպես բացարձակ, իսկ երկրորդ ապառնին` որպես հարաբերական ժամանակային ձև: Հոդվածում փորձ է արվում նաև պատասխանել այնպիսի հարցերի, որոնք վերաբերում են սույն ձևերի ժամանակային և եղանակային բնույթին: Սույն հոդվածում ուսումնասիրության են ենթարկվում ապառնի ձևերը գերմաներենում, դրանց դրսևորած տիպաբանական առանձնահատկությունները, որոնք ըստ անհրաժեշտության ներկայացվում են հայերենի զուգադրմամբ: Վերջին շրջանում սույն ժամանակային ձևերը քերականագիտական գրականության մեջ բազմաբնույթ քննարկումների առիթ են հանդիսանում: Ապառնիի շուրջ գոյություն ունեցող տարակարծությունները պայմանավորված են ապառնիի երկակի բնույթով՝ ժամանակային և եղանակային: Ընդ որում, մի դեպքում ժխտվում է ապառնիի ժամանակային ընկալումը` կարևորելով սոսկ եղանակային բնույթը, մյուս դեպքում ժխտվում է եղանակային բնույթը` առաջնային համարելով ապառնիի ժամանակային իմաստը: Բացի այդ, առաջին և երկրորդ ապառնի ձևերը գերմաներենում տեղակայվելով միևնույն ապառնի ոլորտում, նշում են տարբեր ժամանակային պլանների պատկանելություն: Հիմք ընդունե46

լով Յու. Գաբրիելյանի գերմաներենի ժամանակային ձևերի դասակարգումը` ապառնի ձևերի համար ներկայացնում ենք դասակարգման հետևյալ պատկերը. առաջին ապառնին հանդես է գալիս որպես բացարձակ ժամանակային պլանի ձև` ըստ հաջորդող դրվածքի, մինչդեռ երկրորդ ապառնին պատկանում է հարաբերական ժամանակային պլանին` ըստ նախորդող դրվածքի (2, 59-61): Ուստի, սույն հոդվածի նպատակն է առավել համակողմանի քննության ենթարկել գերմաներենում ապառնի ձևերի տեղակայման սկզբունքները, դրանց տիպաբանական առանձնահատկությունները, ցույց տալ սույն ձևերի ժամանակային և եղանակային բնույթը, բացահայտել դրանց իրացման հնարավորությունները: Ներկայացվող թեման առավել արդիական է և լեզվաբանական ուսումնասիրությունների տեսակետից առավել մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև այն առումով, որ քննության են ենթարկվում գերմաներենի՝ մեր կողմից ուսումնասիրվող լեզվական փաստերը` հայերենի լեզվական փաստերի զուգադրմամբ, ինչը հնարավորություն է տալիս բացահայտելու մի շարք ընդհանրություններ ու տարբերություններ զուգադրվող լեզուների միջև` դրանով իսկ լուծելով լեզվաբանական ուսումնասիրությունների տեսակետից կարևորություն ներկայացնող առանցքային հարցերից մեկը: Ապառնի ժամանակը և՛ գերմաներենում, և՛ հայերենում ապառնի իմաստի հաղորդման հարացուցային հիմնական ժամանակային ձևն է, որը յուրաքանչյուր չեզոք համատեքստում կամ համատեքստից դուրս արտահայտում է խոսքի պահից հետո արտահայտված գործողության, եղելության իմաստ: Ի տարբերություն, սակայն, իմաստային դաշտում տեղակայված ներկա և անցյալ ժամանակային ձևերի` այս ձևերի արտահայտած գործողությունը երբեք հասանելի և տեսանելի չէ, այն կարող է ընկալվել որպես զուտ մտադրություն, նախատեսված, սպասված իրողություն կամ եղելություն: Գերմաներենում, ինչպես նաև հայերենում ապառնի եզրում տեղակայված ձևերը նշում են բովանդակային պլանում ժամանակային և եղանակային իմաստներ: Ապառնին միանշանակ ժամանակային է համարվում, օրինակ` So werde ich um den Tageslohn arbeiten. Մինչդեռ հաջորդ օրինակում ապառնի ժամանակով արտահայտված գործողությունը հանդես է գալիս միանշանակ որպես եղանակային. Peter wird inzwischen längst in Köln sein. Այս փաստը, սակայն, քերականության մեջ տարբեր կերպ է մեկնաբանվում: Գ. Հելբիգը և Յ. Բուշան գերմաներենի բայի համար ընդունում են ապառնիի երկու տարբերակներ. մի դեպքում դա ներկայում ենթադրվող գործողության իմաստի հաղորդումն է, մյուս դեպքում` ապառնի գործողության (5, 137): Ապառնիի համար այսպիսի տարբերակված գործառույթներից զատ, անհրաժեշտ է տալ մի միասնական նշանակության սահմանում, որը կներառեր երկու բաղադրիչները միաժամանակ` ժամանակային և եղանակային: Իրականում, ապառնի ձևերի բնութագրման երկու հնարավոր տարբերակներ կան: Կարելի է ժամանակային կամ եղանակային իմաստներից մեկը դիտարկել առաջնային: Համապատասխանաբար, այնպիսի նախադասություններում, ինչպես, օրինակ` Das wird der 47

Postbote sein. պետք է եղանակային նշանակությունը դիտարկել որպես ժամանակային հիմնական գործառույթից ածանցված, որը նպաստում է ապառնի ձևերում կանխատեսման բնույթի դրսևորմանը, այսինքն՝ այն որպես ենթատեքստ նշում է, որ «ես նախապես ասում եմ, որ դա փոստային սուրհանդակն է»: Այսպես` ապառնի ձևի` զուտ ժամանակային կիրառությամբ այս արտահայտության իրավացիությունը պարզ կդառնա միայն խոսքի պահից հետո: Բայց հնարավոր է նաև հակառակ մոտեցումը, որ ապառնիի բնորոշման հարցում առաջնային իրացվի եղանակային տարրը ապառնի վերաբերություն նշող այնպիսի արտահայտություններում, ինչպես, օրինակ` Sobald er das hört, wird er vor Wut platzen. Այս դեպքում ապառնի ձևով գերմաներենում արտահայտվում է կանխատեսում, որը ներկայացվում է որպես ենթադրություն: Ապառնիի բնութագրման հարցում հենվելով Յու. Գաբրիելյանի տիպաբանական ուսումնասիրության արդյունքների վրա՝ ապառնիի համար ընդունում ենք «կանխադրույթային» առաջին ապառնի սահմանումը, որի դեպքում տեղի է ունենում կրկնակի փոխանցում. առաջին դեպքում սահմանականի ոլորտից «կանխադրույթային» կամ ենթադրական իմաստի ոլորտ, ինչպես` Er wird zu Hause sein. Նա պետք է որ տանը լինի: Երկրորդ դեպքում` ժամանակային փոխանցում ներկայի ոլորտ, երբ առաջին ապառնիի տվյալ ձևը կարող է ներկայացվել երկու իմաստային բաղադրիչներով. կանխադրույթ և համընկնում խոսելու պահին (2, 59-61): Ապառնիի այսպիսի կիրառությունը կարող է հիմնավորվել ապառնի ժամանակային տարրերի միջոցով, որոնք առկա են յուրաքանչյուր ենթադրության մեջ, քանի որ տվյալ ենթադրության իրավացիությունը հաստատվում է միայն ապառնի որևէ ժամանակակետում: Ուստի, ապառնիի բնորոշման հարցում անհրաժեշտ ենք համարում ապառնի ձևերի համար գերմաներենում չտարբերակել երկու առանձին նշանակություններ` իրենց կիրառության տարբեր ոլորտներով, քանի որ միայն դրանց զուգահեռ իրացմամբ է պայմանավորվում տվյալ ժամանակային ձևի բնույթը, ներքին կառուցվածքը: Գերմաներենում ապառնիի` որպես գործողության հաղորդման ժամանակային ձևի ընտրությունը, կարելի է ասել, կախված չէ գործողության` ապառնի ժամանակային ոլորտում տեղակայման հանգամանքից, այլ անմիջապես խոսողի վերաբերմունքից արտահայտության նկատմամբ: Այն գործածվում է ոչ միայն այն պատճառով, որ գործողության կատարումը տեղի է ունենում խոսքի պահից հետո, այլև որ խոսողը ապագայի գործողության նկատմամբ սպասման մեջ է, ենթադրում կամ կանխատեսում է տվյալ գործողության կատարումը` հակադրվելով ներկային և եղանակավորող բայերին, որոնց հետ այն հանդես է գալիս այս իմաստային դաշտում: Ապառնի ձևերը նախընտրելի են այս դաշտում այն դեպքում, երբ ապառնի գործողության նկատմամբ կանխատեսումը, ենթադրությունը, սպասումը բխում է ներկայից: Ընդ որում, սույն ձևերի ընդհանուր իմաստի բնորոշման հարցում կարևոր են երկու առանձին իմաստային բաղադրիչներ. գործողության բացառումը խոսելու պահից և դրա հանդես գալը խոսելու պա48

հից հետո: Գործառույթի տեսակետից, սակայն, ապառնի ձևերը օժտված են տիպաբանական մի շարք յուրահատկություններով, որոնք շատ դեպքերում համապատասխան արտացոլում չեն գտնում հայերենում: Հայերենում ապառնի ժամանակը չի հարուցում բարդություններ իմաստի և գործառույթի սահմանման հարցում: Հայերենը, տիրապետելով հարուստ եղանակային ձևերի բայական համակարգի, լիովին բաշխում է եղանակային իմաստները տվյալ ձևերի միջև, մինչդեռ գերմաներենում ենթադրական, հարկադրական, եղանակների իմաստները մասամբ արտահայտվում են ապառնի ձևերի միջոցով: Մասամբ, որովհետև, լեզվում առկա են նաև մի շարք այլ լեզվական միջոցներ, ինչպես, օրինակ, եղանակավորող բայերը, որոնք իրականացնում են տվյալ գործառույթը: Քերականական ժամանակը, սակայն, չի արտացոլում ժամանակային այդպիսի տարբերություններ: Ժամանակային տարածվածությունը լեզվում արտահայտվում է ժամանակային մակբայներով: Հայ քերականներն իրավամբ նշում են, որ սահմանական եղանակի ապառնի ձևերն ամենաքիչ գործածականներից են: Դա բացատրվում է նրանով, որ ապառնի իմաստ է արտահայտվում նաև ենթադրական և հարկադրական եղանակային ձևերով: Գերմաներենն այս ոլորտում տեղակայում է երկու ապառնի ձևեր, որոնք իրենց արտահայտած ժամանակային իմաստով խիստ իրարամերժ մեկնաբանությունների առիթ են տալիս: Երկրորդ ապառնիով գերմաներենում արտահայտվում է անցյալի գործողության, եղելության նկատմամբ ենթադրություն, ցանկություն, մտադրություն, այսինքն` այն բոլոր իմաստային երկրորդական դրսևորումները, որոնք բացահայտվեցին առաջին ապառնիի քննությամբ: Այն տարբերությամբ, որ այս ձևերի նշած իմաստները վերցվում են անցյալի հարաբերությամբ: Երկրորդ ապառնիով հաղորդվող գործողությունների, եղելությունների համար կարելի է տարբերակել հետևյալ իմաստային տարրերը. • ենթադրվող գործողության արտահայտում անցյալի հարաբերությամբ, • անցյալի ենթադրվող գործողության դրսևորում հետևանքային նշանակությամբ, • ապառնիի նկատմամբ վերցված կատարված գործողության հաղորդում: Երկրորդ ապառնի ձևերի ենթադրության իմաստային տարրը միանգամայն բացատրելի է ապառնիի ձևերի ենթադրության եղանակային տարրերի առկայությամբ: Այն գործածական է այն դեպքերում, երբ հաղորդվում է սպասված գործողության վերաբերյալ որպես հաստատում, ենթադրություն, կանխատեսում: Մինչդեռ հետևանքային նշանակությունը բխում է երկրորդ ապառնիի կազմում Infinitiv Perfekt-ի նշանակությունից, որտեղ օժանդակ բայ + Partizip II կազմությունը նշում է հետևանքային նշանակություն, ինչպես, օրինակ` Peter wird eingeschlafen sein. Որպես այս նախադասության հետևանք կամ հետվիճակ՝ ենթադրվում է նաև, որ քնելու էր և քնած կլինի նաև մինչև այն պահը, որը հաջորդում է գործողության կատարմանը` հանդիսանալով տվյալ գործողության նկատմամբ ապառնի ժամանակ: Կատարված, ավարտված գործողու49

թյան իմաստն այստեղ նույնպես ածանցվում է երկրորդ ապառնիի Perfekt կազմությունից, ինչպես` Bald werden wir es geschafft haben. Գերմաներենում երկրորդ ապառնին` որպես ժամանակային ձև, խիստ սահմանափակ գործածություն ունի: Այն շատ դեպքերում փոխարինելի է Perfekt ժամանակային ձևերով, երբ հանդես է գալիս ենթադրության կամ հետևանքային նշանակությամբ անցյալի հարաբերությամբ, ինչպես` Wenn du morgen früh ins Büro kommst, bin ich wahrscheinlich schon losgefahren. Այսպիսի արտահայտությունները հիմնականում ունեն կանխատեսման բնույթ, որոնք իրականում կարող են ժամանակի ընթացքում հաստատվել կամ ոչ: Գերմաներենը, ապառնի ոլորտում տեղակայելով երկու ժամանակային ձև` առաջին և երկրորդ ապառնի ձևերը, այս հատկանիշով հակադրվում է հայերենին: Ժամանակակից հայերենը ապառնի ոլորտում տեղակայում է մի ապառնի ժամանակաձև: Որոշ լեզվաբաններ ընդունում են հայերենի բայի համար նաև անցյալի ապառնի ժամանակաձևը: ժամանակակից հայերենում այս ձևերի կարգավիճակն այլևս քննարկման ենթակա չէ այն առումով, որ այս ձևերը վերջնականապես դուրս են եկել բայական հարացույցից և չեն ներառվում բայի ժամանակային համակարգում: Այսպիսով, քննության ենթարկելով ապառնիի իմաստի իրացման հնարավորությունները գերմաներենում, սույն իմաստի իրացման քերականական ձևերը, պարզ է դառնում, որ սույն ձևերի բնութագրման համար առավել մեծ կարևորություն են ներկայացնում այնպիսի բաղադրիչներ, ինչպես գործողության բացառումը խոսքի պահից և դրա հանդես գալը խոսքի պահից հետո, որոնք բոլոր դեպքերում հանդես են գալիս որպես կարևոր չափանիշներ: Սույն հոդվածի շրջանակներում փորձ արվեց պատասխանել այնպիսի կարևոր հարցերի, որոնք անմիջականորեն վերաբերում են ապառնիի իմաստային և գործառութային առանձնահատկություններին` պայմանավորված սույն ձևերի ժամանակային և եղանակային բնույթով: Ապառնիի դեպքում ժամանակի և եղանակի միջև սահմանը հասնում է նվազագույնի: Դա հաստատվում է ապառնի ձևերում եղանակային տարրերի առկայությամբ: Սույն հոդվածը գործնական կիրառության լայն հնարավորություն ունի: Այսպիսի հետազոտությունները կարող են մեծ նշանակություն ունենալ գերմաներենի գործնական ուսուցման, գերմաներեն և հայերեն լեզուների տիպաբանական դասընթացների, ինչպես նաև թարգմանաբանական խնդիրների պարզաբանման համար:

Ш. В. Тер-Адамян Типологические особенности первого и второго футурума в немецком языке В статье обсуждаются вопросы о сфере будущего времени в немецком языке. Поле будущего времени в немецком языке предоставлено двум временным формам: первый и второй футурум. Первый футурум является 50

абсолютной, а второй футурум- относительной временной формой. В статье так же предпринимается попытка ответить на вопросы связанные с модальным и временным характером данных форм.

Sh. W. Ter-Adamyan Typological Peculiarities of I and II Future Forms in the German Language The article aims at discussing the problems concerning the sphere of the future in the German language. The Future of the German language is presented with two forms: Future I (Futurum I) and Future II (Futurum II). It should be noted that Future I is considered to be an absolute form, whereas Future II is thi referential one. Within the frame of this article there has also been taken an attempt to answer the questions connected with modal and tense characteristics of these forms. Գրականություն 1. 2.

Գաբրիելյան Յու., Գերմաներեն լեզվի տիպաբանություն, Երևան, 2000,101 էջ: Հովհաննիսյան Ա., Հայերենի և անգլերենի ժամանակային ձևերի զուգադրական վերլուծություն, Երևան, Արտագերս, 1999, 96:

Gabrieljan J. Deutsche Grammatik in Theorie und Praxis, Verlag der Universität Jerewan, Jerewan, 2008, 100 S. Helbig G. & Buscha J. Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für den Auslandsunterricht. 19. Aufl. Leipzig: Langenscheidt, 2001, 656 S..

4. 5.

Hentschel E., Weydt H. Handbuch der deutschen Grammatik, de Gruyter. Berlin, 2003, 524 S.

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Տեր-Ադամյան Շուշանիկ Վոլոդյայի - հայցորդ, Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, ֆրանսերեն, գերմաներեն լեզուների և նրանց դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոնի դասախոս, E-mail: schuschan.teradamyan@gmail.com

Տրվել է խմբագրություն 12.06.2013.

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ՀՏԴ 93/94

Հ. Ե. Փանոսյան ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ԵՐԿՐԱՄԱՍԻ ՀԱՅ ԿԱԹՈԼԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔԸ (XVII-XVIII ԴԴ.) Բանալի բառեր՝ երկրամաս, կաթոլիկ, մահալ, գավառ, համայնք, պարսկական, խասս, պապ, առևտրական, եվրոպացի, կրոնավոր: Ключевые слова: провинция, католик, магал, округ, сообщество, персидский, хасс, европеец, папа, коммерческий, религиозный. Keywords: province, catholic, mahal, region, community, Persian, khass, papa, salesmen, European, ecclesiastic. Կաթոլիկությունը Նախիջևանի երկրամաս էր ներթափանցել XIVդ. սկզբներին ֆրանցիսկյան և բենեդիկտյան կրոնավորների կողմից, որոնք լայն քարոզչություն էին ծավալել Նախիջևանի Ազատ-Ջիրանի ու Դարաշամբի մահալների հայկական գյուղերում և մեր մատենագրության մեջ հայտնի են ունիթոր կամ ունիթոռ անունով: Գտնվելով Արևելքի ու Արևմուտքի առևտրական ճանապարհների խաչմերուկում՝ հայ կաթոլիկ համայնքը մեծ հետք թողեց Նախիջևանի երկրամասի տնտեսական, քաղաքական ու մշակութային կապերի ստեղծման ու զարգացման գործում: XVIIդ. սկզբներին մինչև շահ Աբբաս I-ի (1587-1629թթ.) կողմից կազմակերպած բռնագաղթը Նախիջևանի երկրամասի Ազատ-Ջիրանի և Դարաշամբի մահալների 10 գյուղերում ապրում էր 1780 տուն կամ 19400 մարդ հայ կաթոլիկներ: XVIIդ. ընթացքում Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկները հայտնվեցին պարսից արքունիքի ու արևմտյան պետությունների դիվանագիտական հարաբերությունների առանցքում, որի արդյունքում հայ կաթոլիկ բնակավայրերը «խաս» հայտարարվեցին, այսինքն՝ ենթարկվեցին անմիջապես շահին: Այնուամենայնիվ XVIIIդ. կեսերին պարսկական պետության վարչաքաղաքական անկայուն համակարգի, դրանից բխող ծանր հարկապահանջության, կյանքի ու գույքի անվտանգության բացակայության, արժանա-

պատվության ոտնահարման պայմաններում Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկների մի մասը մահմեդականացավ, իսկ մյուս մասը բռնագաղթվեց: Նախիջևանի խնդիրներին վերաբերող յուրաքանչյուր լուսաբանում, որը նվիրված կլինի նրա պատմությանը, ժողովրդագրությանը, մշակույթին, պատմաճարտարապետական ժառանգությանը, չափազանց արդիական է ու հրատապ: Հայագիտության մեջ միայն վերջին տարիներին է անդրադարձ կատարվել նրա պատմության առանձին խնդիրների պարզաբանմանը, ներկայումս քաղաքական ավելի մեծ նշանակություն ու կարևորություն է ստանում Նախիջևանի ամբողջական պատմության ուսումնասիրությունը: Բռնակցված լինելով Ադրբեջանին՝ խեղաթյուրվել է նրա պատմությունն առավել մեծ թափով ու եռանդով վերջին քսան տարիների ընթացքում, որտեղ պետական մակարդակով ամբողջությամբ ոչնչացվել է հայկական մշակութային շերտը, իրենց «պատմագրության» էջերից մաքրվել են հայկական հետքերը՝ իր հայրենիքի անքակտելի մասը կազմող երկրամասից: Սույն հոդվածում փոքրիկ անդրադարձ է կատարվել Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկ համայնքի ներքին կյանքին, որը մեծ արժեք ու հետաքրքրություն է ներկայացնում: Հայ և օտար աղբյուրների վերլուծության շնորհիվ վեր է հանվել մեկուկես հարյուրամյակ ընդգրկող ժամանակահատվածի հայ համայնքի կենսագործունեությանը վերաբերող ամբողջական պատկերը: Հայ կաթոլիկ համայնքը խոշոր դեր է խաղացել Նախիջևանի երկրամասի քաղաքական, տնտեսական ու մշակութային կյանքում: Մենք սույն հոդվածում քննության կառնենք երկրամասում կաթոլիկության սկզբնավորման, տարածման, զարգացման, անկման և հայ կաթոլիկ համայնքի՝ Արևելքի ու Արևմուտքի դիվանագիտական շփումներում ունեցած դերին վերաբերող հարցերը: Կաթոլիկությունը Նախիջևանի երկրամաս էր ներթափանցել XIVդ. սկզբներին՝ ֆրանցիսկյան և բենեդիկտյան կրոնավորների կողմից, որոնք լայն քարոզչություն էին ծավալել Թուման-ե Նախիջևանի* Ազատ-Ջիրանի ու Դարաշամբի մահալների հայկական գյուղերում, և մեր մատենագրության մեջ հայտնի են ունիթոր կամ ունիթոռ անունով: Թուման-ե Նախիջևան վարչամիավորն ընդգրկում էր Մեծ Հայքի Վասպուրական նահանգի Նախճավան և Գողթն, Սյունիքի՝ Վայոց ձոր, Ճահուկ, Երնջակ ու Ծղուկ գավառները: Այն հյուսիսարևմուտքից սահմանակից էր Երևանի վիլայեթին, արևելքից՝ Ղափանաթի օրոտին (գավառ): Երկրամասի բնական սահմաններն անցնում էին արևմուտքում՝ Արփա գետով, հյուսիսում՝ Վարդենիսի լեռնաշղթայով, արևելքում՝ Սյունյաց լեռնաշղթայով, հարավում՝ Արաքս գետի երկարությամբ ձգվող հարթավայրով [17, p. 303]: Թուման-ե Նախիջևանը բաժանվում էր երկու մեծ շրջանների՝ Ջուղայի և Շահապունիքի, որոնց գլխավոր քաղաքներն էին Օրդուբադն ու Նախիջևանը [23, p. 362]: Սրանք իրենց հերթին տրոհվում էին մահալների, Ջուղան՝ Ազատ-Ջիրանի ու Դարաշամբի, Շահապունիքը՝ Դարալագյազի մա53

հալի ու Սիսականի օլքայի [12, էջ 47, 77]: Ազատ-Ջիրանի մահալը տարածվում էր Գեղան գետի ավազանում՝ ընդգրկելով Մեծ Հայքի Վասպուրական ու Սյունիք նահանգների Գողթն ու Երնջակ գավառները, արևելքում սահմանակցում էր Սյունյաց լեռնաշղթային: Սրան արևմուտքից սահմանակից էր Դարաշամբի մահալը, որից բաժանվում էր Երնջակ գետով, ընդգրկում էր Վասպուրականի՝ Նախճավան ու Սյունիքի Ճահուկ գավառները: Դարաշամբի մահալը փռված էր Նախիջևան գետի ավազանում: Այն արևելքից սահմանակից էր Երնջակ գետին, հյուսիսից՝ Վայոց ձորի լեռներին, արևմուտքից՝ Արփա գետին, հարավային սահմանն հասնում էր մինչև Արաքս գետ [11]: 1318թ. Հռոմի Հովհաննես XXII պապի կոնդակով ստեղծվեց արևելյան գավառների արքեպիսկոպոսությունը, որի կենտրոնը Պարսկաստանի Սուլթանիե քաղաքն էր [15,էջ 1714]: 1330թ. Քռնայում (բնակավայր Նախիջևանում Հ. Փ.) հավաքված 12 վարդապետներ՝ մեծ մասամբ Հովհաննես Քռնեցու աշակերտներից, որոշում են կայացնում ոչ միայն անձամբ, այլև իրենց ենթակա հավատացյալ ժողովրդով հնազանդվել Հռոմի պապին և ընդունել կաթոլիկ եկեղեցու դավանանքը: 1350թ. Նախիջևան քաղաքը դառնում է կաթոլիկ եպիսկոպոսության նստավայր, իսկ մեկ դար անց Սուլթանիեից եպիսկոպոսության կենտրոնը տեղափոխվում է այստեղ [6, էջ 200]: XIVդ. կեսերին դոմինիկյան կրոնավորներ Բարդուղիմեոս Բոլոնացու և Պետրոս Արագոնացու ակտիվ գործունեության արդյունքում Նախիջևանի վերոհիշյալ մահալներում ձևավորվեցին հայ կաթոլիկների կամ ունիթորների մի շարք համայնքներ [19, p. 514-522], որտեղ Իննոկենտիոս VI պապի 1356 թ. կոնդակով ձևավորվեց կաթոլիկ առանձին միաբանություն՝ դոմինիկյանների ուխտի գլխավորի անմիջական ենթակայությամբ [1, էջ 388]: Հայ կաթոլիկ համայնքի գործունեությունը տևեց շուրջ չորս դար՝ XIV մինչև XVIII դ. կեսերը [2, էջ 80]: XVII դ. սկզբներին Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկ համայնքը բավականին մարդաշատ էր և ուներ տասը գործող եկեղեցի [3, էջ 148]: Ըստ Ղ. Ալիշանի՝ ունիթոր հայերի թիվը վերը նշված շրջաններում հասնում էր 19 հազարի: Այս ազգաբնակչությունը տեղավորված էր 3 քաղաքներում ու 12 գյուղերում և ընդհանուր առմամբ կազմում էր 1830 տուն [1, էջ 385-387]: Սակայն Ալիշանի մոտ մի փոքր վրիպակ կա, որը նույնությամբ կրկնել են խնդրին այս կամ այն կերպ անդրադարձած որոշ ուսումնասիրողներ: Համաձայն Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկների արքեպիսկոպոս Ազարիա Ֆրիտոնի 1601թ. զեկուցագրի՝ գավառում ապրում էր մոտ 1780 տուն հայ ընտանիք կամ 19400 բնակչություն, որոնք տեղաբաշխված էին Նախիջևանի երկրամասի՝ Ապարաներ, Ապրակունիս, Քռնա, Սալթաղ, Խոշկաշեն, Մեծշեն, Գանձակ, Շահապունիք, Ղարաղուշ, Ցղնա և հարևան Մակուի շրջանի Կեծուկ ու Արտազ գյուղերում: XVIIդ. սկզբներին այս բնակավայրերում հայ բնակչության կողքին հայտնվում են 193 մահմեդական ընտանիքներ [20, p. 416-449], որոնց էթնիկ պատկանելությունը ճշտել անհնար է: 54

Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկ համայնքի դերը մեծացավ հատկապես XVII դ.: Կաթոլիկ եկեղեցու սևեռուն ուշադրությունը Նախիջևանի վրա պայմանավորված էր առաջին հերթին նրանով, որ այդ երկրամասի վրայով էին անցնում առևտրական տարանցիկ ճանապարհները և նրա բնակավայրերից շատերը (Նախիջևան, Ջուղա, Ագուլիս, Օրդուբադ, Հ. Փ.) միջազգային առևտրի կարևորագույն հանգույցներ էին, որտեղ Արևելքից ու Արևմուտքից հսկայական հարստություն էր կուտակվում: Սեֆյան շահերին Նախիջևանի կաթոլիկ հայերը հետաքրքրում էին այնքանով, որ արևմտաեվրոպական պետությունների օգնության կարիքը ունենալով՝ նրանք փորձում էին այդ երկրների օգնությամբ պայքարել Օսմանյան կայսրության դեմ և Արևմուտք էին ուղարկում Նախիջևանի և Ջուղայի հայ քրիստոնյա վաճառականներին, որոնք դիվանագիտական գործունեություն էին իրականացնում եվրոպական երկրներում: Ընդառաջելով եվրոպացիների միջնորդությանը՝ դեռ շահ Իսմայիլ I-ն (1502-1524թթ.) էր մի շարք արտոնություններ շնորհել Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկներին [7, էջ 176]: Սակայն շահերի փոփոխության ժամանակ նախորդների շնորհումները կորցնում էին իրենց ուժը և կարիք ունեին վերահաստատման: Հռոմի պապի և արևմտաեվրոպական թագավորների միջնորդությամբ շահ Աբբասի (1587-1629թթ.) կառավարման շրջանում վերահաստատվեցին հին արտոնությունները, Նախիջևանի կաթոլիկ հայ համայնքների մեծ մասը «խասս» հայտարարվեց` իմունիտետի իրավունք ստացավ տեղական հարկահանների հանդեպ [1, էջ 394]: Պարսից արքունիքի հետ դիվանագիտական կապեր պահպանելը հիանալի առիթ էր տալիս Հռոմի պապին և արևմտաեվրոպական միապետներին՝ հովանավորելու Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկներին: Այս երկրներից շատ հաճախ դեսպանություններ էին գալիս Սպահան: Եվ նրանք բոլորն էլ տանում էին հանձնարարական նամակներ, որոնց մեջ Հռոմի պապը և արևմտաեվրոպական միապետները խնդրում էին շահերին հովանավորել և պաշտպանել իրենց կրոնակից հայ կաթոլիկներին [4, էջ 317]: Այսպես, երբ Պողոս V պապի կողմից հատուկ պատվիրակ նշանակված Պողոս Չիթթադինի կրոնավորը, Դոմինիկյան, Օգոստինյան և Կարմելիտական միաբանների ուղեկցությամբ՝ 1615թ. դեկտեմբերի 13-ին Ֆահրապատ քաղաքում ներկայանում է շահ Աբբասին, վերջինս մի շարք արտոնություններ է տալիս Նախիջևանի երկրամասի կաթոլիկ հայերին՝ մասնավորապես արգելվում են մանկաժողովները, վերադարձվում է բռնագրավված գույքը և կաթոլիկների կենտրոն հանդիսացող Ազատ-Ջիրանի մահալում նշանակվում է հայ կառավարիչ [15, էջ 606]: Նախիջևանի երկրամասի կաթոլիկ հայերի նկատմամբ ուշադրությունն ավելի է մեծանում XVII առաջին քառորդից, երբ Հռոմն սկսում է առանձին ուշադրություն դարձնել Արևելքի քրիստոնյաների վրա և ավելի լուրջ քայլերի է դիմում՝ նրանց իրեն ենթարկելու համար: 1622 թ. Գրիգոր XV պապը Հռոմում 55

հիմնում է կրոնական մեծ հաստատություն, որն ստանում է «Հավատի պրոպագանդայի սուրբ միաբանություն» անունը: Հայ կաթոլիկ գրականության մեջ այս միաբանությունը կոչվում է «Սուրբ ժողով տէ փրոփականդայ ֆիդէ», «Սուրբ ժողով տարածման հաւատոյ» և «Սրբազան համագումար հաւատոյ»: 1627թ. Ուրբանոս VIII պապը կաթոլիկ քարոզիչներ պատրաստելու համար Նախիջևանում հիմնում է բազմալեզու դպրոց [15, էջ 318]: Կաթոլիկ հայերի համար բացված այս դպրոցում ուսուցչություն էին անում Վատիկանից ուղարկված բազմաթիվ կրոնավորներ, որոնցից մեկը դոմինիկյան Պողոս Պիրոմալին էր, որը 1632թ. հաստատվել էր Հայաստանում և 1654-1664թթ. Նախիջևանի արքեպիսկոպոսն էր ու կառավարում էր կաթոլիկ հայերի համայնքը [15, էջ 606]: Վերջինս այն կրոնավորն էր, որի միջոցով «Փիլիպպոս կաթողիկոսն Էջմիածնի գրեաց առ Իննոչենցիոս Ժ զդաւանութիւն կաթողիկէ հաւատոյ, զոր ԻԵ եպիսկոպոսունք եւ ութ վարդապետք ստորագրեցին եւ ի ձեռն Պօղոսի Բիրոմալիի Տոմինիքանին առաքեաց ի Հռոմ» [14, էջ 177-178]: 1669թ. Կղեմես IX պապի, Ֆրանսիայի Լյուդովիկոս XIV թագավորի, Տոսկանայի մեծ դուքսի և վենետիկյան սենատի հատուկ հանձնարարականներով Սպահան է ուղարկվում Նախիջևանի արքեպիսկոպոս Մատթեոս Հովհաննիսենցը՝ իրեն ենթակա հայ կաթոլիկների օգտին արտոնություններ ձեռք բերելու [8, էջ 64-67]: Այդ բանակցությունների շնորհիվ վերահաստատվեցին Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկների նախկին արտոնությունները: Այսինքն՝ հայ կաթոլիկ համայնքները «խասս» հայտարարվեցին, ճանաչվեցին «ենթակա հատկապես և անմիջապես շահին, ազատ մասնավոր որևէ իշխանի իրավասությունից»: Դա նշանակում էր, որ կաթոլիկ համայնքներն այսուհետև գտնվելու էին շահի անձնական խնամակալության ու հովանավորության ներքո և անմիջականորեն նրան էին մուծելու հարկերը և տուրքերը կամ ձեռք էին բերելու հարկային «իմունիտետի» իրավունք [16, p. 385]: Այս իրավունքները Նախիջևանի երկրամասի հայ կաթոլիկները ձեռք էին բերել դեռ շահ Աբբաս I-ի օրոք, սակայն պարսկական պաշտոնյաները անուշադրության էին մատնել շահերի հրամանները, և կարիք էր լինում, որ յուրաքանչյուր նոր շահ վերահաստատեր իր նախորդի առանձնաշնորհումները: Կաթոլիկ եկեղեցու հարաբերությունները պարսկական արքունիքի հետ առանձին կարևորություն են ստանում XVIIդ. երկրորդ կեսին՝ Ֆրանսիայի թագավոր Լյուդովիկոս XIV ժամանակ: Հենց այս ժամանակ էլ Նախիջևանի երկրամասը դառնում է պարսկական արքունիքի և Արևմուտքի քաղաքական հարաբերությունների կարևոր հանգույց, քանի որ այդ առիթը կար, և դա Նախիջևանի կաթոլիկ հայերն էին, որոնք արժանացել էին Ֆրանսիայի թագավորի ուշադրությանը [4, էջ 323]: Այսպես, 1664 թ. փետրվարի 7-ին իր գրած նամակի մեջ Լյուդովիկոս XIV-ը ակնարկում էր, որ կաթոլիկներն էլ, ինչպես մյուս քրիստոնյաները, ենթարկված են Պարսկաստանում գործող «Իմամ Ջաֆարի» օրենքին [22, p. 288-289], որի համաձայն՝ ամեն մի քրիստոնյա, ընդունելով մահմե56

դականություն, տիրանում էր քրիստոնյա ազգականների ունեցվածքին [5, էջ 219-221]: Խնդրելով, որ վերացվի այս օրենքը, թագավորն շտապում էր ավելացնել, թե իր խոսքը միայն այն քրիստոնյաների մասին է, որոնք իրենց անվանում էին ֆրանկ (կաթոլիկ) և բոլորովին չի վերաբերում հերձվածողներին, այսինքն՝ ոչ կաթոլիկ հայերին [4, էջ 323]: Չնայած Արևմուտքից հղված բազմաթիվ նամակներին ու դիմումներին՝ կաթոլիկ հայերի դրությունը շարունակում էր մնալ ծանր: 1682թ. հոկտեմբերի 15-ին Լյուդովիկոս XIV հանձնարարականով Պարսկաստան ժամանած՝ ճիզվիտական քարոզիչ հայր Պետրոսը, շահ Սուլեյմանին (1666-1694թթ.) է հաղորդում Ֆրանսիայի թագավորի մտահոգությունները Նախիջևանի երկրամասի կաթոլիկ հայերի նկատմամբ կիրառվող շարունակական բռնությունների առնչությամբ [18,p.262-263]: Եթե XVIIդ. կեսերին Նախիջևանի երկրամասում հաշվվում էին 5-7 հազար հայ կաթոլիկներ, ապա XVIIIդ. սկզբներին նրանց թիվը չէր անցնում մի քանի տասնյակ մարդուց [10, էջ 9]: Այսպիսի ծանր պայմաններում էր ապրում արևմտաեվրոպական պետությունների ու Հռոմի պապի հովանավորությունը վայելող կաթոլիկ հայությունը: Սրա պատճառը Պարսկաստանի անկայուն վարչաքաղաքական համակարգն էր. շահերի հրամանները կա՛մ չէին հասնում տեղի կառավարիչներին, կա՛մ ուղղակի անտեսվում էին նրանց կողմից, և բնականաբար նման արտաքին դիվանագիտական միջամտությունները չէին կարող որևէ ազդեցություն ունենալ և կանխել այն բոլոր ապօրինությունները, որոնք բխում էին պարսկական նեխած պետական համակարգից: Չնայած արևմտաեվրոպական պետությունների և Հռոմի պապերի հովանավորությանն ու շոշափելի օգնությանը երկրամասի կաթոլիկ հայերին՝ XVIIIդ. կեսերին նրանց կենսագործունեությունը դադարում է: Նախիջևանի երկրամասի հազարավոր կաթոլիկ հայ ընտանիքներ 1746թ. արտագաղթում են Փոքր Ասիայի թուրքական տարածքներ, մասնավորապես՝ Զմյուռնիա [1, էջ 406-407]: Կաթոլիկ հայերի մի քանի համայնքներ դավանափոխվում ու մահմեդականություն են ընդունում: Այս մասին Ղազար Ջահկեցին գրում է. «Նմանապէս և յերկրին Նախիջևանայ Ախթարմայից գեղօրայքն բազումք դարձան ի կրօնս պարսից, որպէս Սալիթաղ, Քռնա, որ զառաքինութեանց և մոլութեանց և զԱլպերտն անդ թարգմանեցին, և կէծուկ, սոքա ամենեքեան, իսկ Ապրակունիս, և Շահբունիս, և Խոշկաշէն և Ապարաններ որէ եպիսկոպոսարան իւրեանց, սոցա մեծ մասն, բայց ի գեօղաքաղաքին Ճահկայ եղեալ ախթարմայքն ոչ դարձան ի կրօնս պարսից վասն ազգիս միաբնակաց, որ զետեղեալ եմք ի միջի նոցա» [9, էջ 334]: Կաթոլիկություն ընդունած հայ բնակչությունը, կտրված լինելով իր եկեղեցուց, որի դերը անգնահատելի էր հայապահպանման գործում, հեռանալով իր ազգային մշակույթից, ավելի հեշտությամբ էր զոհ դառնում մահմեդական իշխանությունների ձուլման քաղաքականությանը [3, էջ 151]:

Այսպիսով, XVIIIդ. կեսերին վարչաքաղաքական անկայուն համակարգի և նրանից բխող ծանր հարկապահանջության, կյանքի ու գույքի անվտանգության բացակայության, արժանապատվության ոտնահարման պատճառներով Նախիջևանի երկրամասի կաթոլիկ հայերի մի մասը մահմեդականացավ, իսկ մյուս մասը տարագրվեց: Հավատասփյուռ ժողովին ներկայացված մի զեկուցագրի համաձայն՝ Քռնա և Ապարաններ գյուղերից «Խուլիխանի (Նադիր շահ 1736-1747թթ. Հ.Փ.) վերջին գազանային պատերազմներէն» Հայ եղբարք քշուեցան [13, էջ 21]: Ղ. Ալիշանի տվյալներով այդ իրադարձություններից հետո Նախիջևան այցելած իտալացի միսիոներները հանդիպեցին ընդամենը 60-70 կաթոլիկ հայերի [1, էջ 387]: Եզրակացություն. Եվրոպական պետությունների և Հռոմի պապի ուշադրությունը Նախիջևանի երկրամասի կաթոլիկ հայերի նկատմամբ հսկայական տպավորություն պիտի թողներ պարսկա-թուրքական տիրապետության տակ տառապող հայության մնացած հատվածի վրա, քանի որ այդ ուշադրությունը երևակայական չէր, այլ իրական օգուտներ էր բերում, իհարկե, սա էլ իր հերթին պետք է արթնացներ այն հույսը, թե կարելի է դավանափոխությամբ հասնել ֆիզիկական ապահովության: Սակայն կաթոլիկ հայերը այդպես էլ ֆիզիկական ապահովության չհասան, սա հստակ երևում է Հայաստանում XVIIդ. վերջերին միսիոներական գործունեություն ծավալած ճիզվիտական քարոզիչների նամակներից, որոնցից մեկում ասվում է. «...ես չեմ կարող առանց սարսափի հիշել, թե ինչպիսի ծանր պայմաններում էին ապրում Նախիջևանի գավառի հայ կաթոլիկները մահմեդականների մեջ...» [21, էջ 195]: Այնուամենայնիվ հայ կաթոլիկ համայնքը, ձևավորվելով որպես ինքնուրույն՝ ներքին կյանքով ապրող միավոր, մեծ նպաստ բերեց Նախիջևանի երկրամասի և Արևմուտքի ու Արևելքի միջազգային դիվանագիտական հարաբերությունների մեջ՝ կարևոր դեր խաղալով մի կողմից՝ Հռոմի պապի ու եվրոպական միապետների, մասնավորապես Ֆրանսիայի թագավոր Լուի XIV-ի, իսկ մյուս կողմից՝ պարսից շահերի արքունիքների միջև ընթացող դիվանագիտական շփումներում:

Г. Паносян Армянская католическая община в Нахичеванской провинции (XVII-XVIII вв.) Католичество вошло в Нахичеванскую провинцию в начале XIV-ого века с помощью францисков и бенедиктов, которые в армянских селах Азат-Джиранкого и Дарашамбского магалах занимались проповедованием и в нашем библиографии известны под именем унитори. Ставшая установленной в пересечении Запада и Востока как торговый путь, армянская католическая община оставила большой след в создании и развитии экономических, политических и културних связей в Нахичеванской про58

винции. В начале XVII века, до того, как шах Абас I организовал миграцию, в 10 селах Азат-Джиранской и Дарашамбской магалах жили 1780 домов или 19400 людей, которые были армянскими католиками. В течении XVII века армянские католики Нахичеванской провинции появились в центре дипломатических отношений персидского двора и западных стран, в результате чего армянские католические села были объявлены ‘’хас’’, то есть они платили налоги шахскому двору. Тем не менее в середине XVIII века в результате неустойчивого административно-политического состояния, при отсутствии жизненной и материальной безопасности, часть армянских католиков, которые жили в Нахичеванском провинции стали мусульманами, а другая часть стала жертвой миграции.

H.Е. Panosyan Armenian Catholic Community in the Province of Nakhichevan (XVII-XVIII Centuries) The Catholicism entered the province of Nakhichevan at the beginning of the XIV century by the frantisek and benedicts, they make a preacher in the mahals of Azat-Jiran and Darashamb Armenian villages and they were famous by name unitor in the Bibliography. Being situated in the intersection of East and West, Armenian catholic community has left a trace to the creation and development of political, cultural development in the province of Nakhichevan. At the beginning of the XVII century, before the migration, organized by shah Abas I in the villages of mahals Azat-Jiran and Darashamb, there lived 1780 houses or 19400 Armenian catholics. During the XVII century the Armenian catholics of the province of Nakhichevan appeared in the center of ratio of the Persian court and west countries, as a result of which the Armenian catholic residences were declared as, meaning that they would obey to the shah. Nevertheless, in the middle of the XVIII as a reason of unstable conditions of administral—political situation and the absence of life and property security, part of Armenian catholics, who lived in the province of Nakhichevan became mohammedan, and the second part migrated.

Գրականություն 1. Ալիշան Ղ., Սիսական, Վենետիկ, 1893, 522 էջ: 2. Ալիշան Ղ., Տեղագիր Հայոց Մեծաց, Վենետիկ, 1855, 105 էջ:

3. Բայբուրդյան Վ., XVII դ. Արևելյան Հայաստանում կաթոլիկ միսիոներների գործունեության պատմությունից, ՊԲՀ, 1989, N 2 էջ 148: 4. Լեո, Հայոց պատմություն, հ. Գ, Ե. 1969, 517 էջ: 5. Կարապետյան Մ., «Իմամ Ջաֆարի» օրենքը և արևելահայերը (XVII-XVIII դդ.), ՊԲՀ, 1988, N 1, էջ 219-221: 6. Կոստիկյան Ք., Կաթոլիկական քարոզչությունը Իրանում և հայ իրականությունը, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, Արևելագիտական ժողովածու, XXI, Ե., 2002, էջ 200: 7. Հովհաննիսյան Ա., Դրվագներ հայ ազատագրական մտքի պատմության, հ. Բ, Ե., 1959, 611 էջ: 8. Հովհաննիսյան Ա., Նոր նյութեր հայ-ունիթորական պատմագրությունից, «Արարատ», 1915, էջ 64-67: 9. Ղազար Ջահկեցի, Գիրք աստուածաբանական, որ կոչի դրախտ ցանկալի, Կ. Պոլիս, 1735, 704 էջ: 10. Ճեմճեմեան Ս., Նախիջեւանի Հայոց վարժարանը եւ Հռոմը, Վենետիկ-Ս. Ղազար, 2000, 271 էջ: 11. Մաշտոցի անվան մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. N 1ա, վավ. 99: 12. Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակներ, պրակ III, կազմեց՝ Ք. Կոստիկյան, Ե., 2005, էջ 47, 77: 13. Ոսկյան Գ., Համառոտ ակնարկ մը քարոզող և միաբանող եղբարց պատմության Հայաստանի մեջ, Բազմավեպ, 1922, հունվար, էջ 21: 14. Ստեփանոսի Ռօշքայ, Ժամանակագրութիւն կամ տարեկանք եկեղեցականք, հրատարակեց՝ Հ. Համազասպ Ոսկեան, Մխիթ. Ուխտէն, Վիեննա, 1964, էջ 177-178: 15. Օրմանեան Մ., Ազգապատում, հ. Բ, մաս Գ, Պէյրութ, 1959, 2305 էջ: 16. Bedros Bedik, Cehil Sutun, Viennae, 1678, 474 page. 17. Chardin J., Voyages en Perse, et autres lieux de l’orient, tom II, Amsterdam, 1735, 334 page. 18. Choix des lettres edifiantes, ecrites des mission etrangeres, precede, de tableaux geographiques, historiques, politiques, religieux et litteraires, des pays de mission, Paris, 1835, 486 page. 19. Clement Galanus, Consillatio ecclesiae Armenae cum Romana, vol I, Roma, 1650, 771 page. 20. Ephemerides carmelitae, annus XI, Roma, 1960, p. 416-449. 60

21. Estat present du royaume de Perse, Paris, 1694, 289 page. 22. Raphael du Mans, Estat de Ia Perse en 1660, Paris, 1890, 421 page. 23. Relation dv voyage d’Adam Olearivs en Moscovie, Tartarie, et Perse, tom I, Paris, 1679, 686 page.

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Փանոսյան Հրաչյա Երանի - ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի հայցորդ, E-mail: hrach-84@list.ru Տրվել է խմբագրություն 30.05.2013.

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ УДК 93/94

Վ. Մ. Աբրահամյան 1918-1921 ԹԹ. ՀԱՅ-ՎՐԱՑԱԿԱՆ ՎԻՃԵԼԻ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԻ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ Բանալի բառեր՝ վարչատարածքային բաժանումներ, տարածքային վեճեր, Լոռի, Բորչալուի գավառ, Ախալքալաք, էթնիկ սկզբունք, երկշաբաթյա պատերազմ, չեզոք գոտի: Ключевые слова: административные деления, территориальные споры, Лори, Борчалинский уезд, Ахалкалаки, этнический принцип, двухнедельная война, нейтральная зона. Keywords: regional-administrative divisions, land disputes, Lori, Borchalu district, Akhalkalaki, ethnic principle, two-week war and neutral zone. Հայ-վրացական վիճելի տարածքներ հանդիսացան Ախալքալաքի գավառը նրան սահմանակից Ծալկայի շրջանով, Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի Խրամ գետից հարավ ընկած հատվածը, ինչպես նաև Ղազախ գավառի հարավարևմտյան մասը: Հայ-վրացական կարճատև պատերազմից հետո կազմավորվեց Լոռու չեզոք գոտի, որն ընդգրկում էր Վիրահայոց լեռներից մինչև Ձորագետ ընկած հատվածը: Հետագայում Չեզոք գոտու հյուսիսային սահմանը դարձավ հայ-վրացական միջպետական սահմանը: 1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետության հարևան երկրներից, պատմական հայկական տարածքներին հավակնելու առումով, բացառություն չկազմեց նաև Վրաստանը: Օգտվելով Հայաստանի համար ստեղծված ծանր ռազմաքաղաքական դրությունից՝ Վրաստանն ամեն գնով փորձեց տեր դառնալ հիմնականում հայերով բնակեցված պատմական հայկական Լոռու և Ջավախքի տարածքներին և ի վերջո հասավ դրանց մի մասի միացմանը Վրաստանին: Հայ-վրացական 1918-1921թթ. հարաբերությունների (այդ թվում՝ տարածքային հարցերի) վերաբերյալ ստեղծվել է բավականին ծավալուն գրականություն (Մելքոնյան Ա., Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, Երևան 2003թ., Սարդարյան Կ., Հայ-վրացական հարաբերությունները 1918-21թթ., Երևան, 2002թ., Վիրաբյան Վ. Վրաց-հայկական պատերազմը, ՀՀ կառավարության ռազմաքաղաքական գործունեությունը և կուսակցություն62

ները, Երևան, 2003թ. և այլն), սակայն այսօր էլ թեմայի բազմակողմանի լուսաբանումն ունի արդիական և գիտական նշանակություն: Վրացական պատմագրությունն ու մամուլը ոչ միշտ են օբյեկտիվ գնահատական տալիս դարասկզբում տեղի ունեցած իրադարձություններին: Իր հակահայկական հրապարակումներով աչքի է ընկնում հատկապես Գուրամ Մարխուլիան (Гурам Мархулия, «Предательство у армян в крови», iberiana. wordpress.com/armenia-georgia/marxulia-interviu/, «Армяне готовятся к захвату Грузии», kavkasia.net/Armenia/article/1324960915.php): Մինչդեռ պատմական ճշմարտության վերհանումը ոչ միայն գիտական անհրաժեշտություն է, այլև միտված է հայ-վրացական բարիդրացիական հարաբերությունների պահպանմանն ու ամրապնդմանը: Այս առումով թեման արդիական է: Հոդվածի արդիականությունը պայմանավորված է նաև նրանով, որ ներկայումս տեղի են ունենում ինչպես վրաց-ադրբեջանական, այնպես էլ հայվրացական սահմանային ճշգրտումներ: Նման դեպքերում առաջանում են վիճելի հարցեր սահմանի այս կամ այն հատվածի վերաբերյալ: Դրա ցայտուն օրինակն է Բավրայի հատվածում տեղի ունեցածը, երբ Հայաստանի տարածքի 300 հա գյուղատնտեսական հողերը վերագրվում էին Վրաստանին՝ խանգարելով գյուղատնտեսական աշխատանքների իրականացումը: Վիճելի հարցեր կան Աղքյորփիի և Խոժոռնիի հատվածներում, որոնք հիմնականում պայմանավորված են սահմանն անտառաշերտով անցկացնելու հետ: Մեր նպատակն է մեկ անգամ ևս ճշգրտել այն տարածքը, որը վեճի առարկա դարձավ դարավոր հարևանների միջև 20-րդ դարի սկզբին: Հարցի ուսումնասիրությունը կատարվել է պատմական աղբյուրների համեմատական քննության, փաստերի համադրման և ընդհանրացումների մեթոդով: Առաջ քաշված եզրահանգումները հենվում են սկզբնաղբյուրների վկայությունների վրա: Հայերի և վրացիների միջև վիճելի տարածքներ էին Ախալքալաքի գավառը (պատմական Գուգարք աշխարհի Ջավախք գավառ) նրան հարող Ծալկայի շրջանով (պատմական Գուգարք աշխարհի Թռեղք գավառ), Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի Խրամ գետից հարավ ընկած հատվածը (պատմական Գուգարք աշխարհի Տաշիր գավառի հարավային մաս): Վերջինս XX դարի սկզբի կացությամբ համապատասխանում էր Բորչալուի գավառի Եկատերինենֆելդի ու Լոռու ոստիկանական տեղամասերին և Թրիալեթի ոստիկանական տեղամասի Խրամ գետից հարավ ընկած հատվածին: Վիճելի էր նաև Ղազախ գավառի հարավարևմտյան հայկական մասը: Հիշատակված վիճելի տարածքում գոյություն ուներ ազգային այսպիսի համամասնություն՝ 260 հազար հայեր, 7 հազար վրացիներ և 30 հազար այլ ազգեր1:

Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (Армяно-грузинский конфликть по поводу границъ), հրատ. Բանբեր Հայաստանի արխիվների, հ. 2, Եր., 2009, էջ 67:

Ազգային սկզբունքով Անդրկովկասի վարչական վերաձևման հարցը ծագել էր մինչև հեղափոխությունը: Այն քննարկվում է զեմստվային խորհրդակցություններում 1909 և 1916 թվականներին: Ըստ հայկական նախագծի՝ ազգային սկզբունքով տարածքային վերաբաժանումը յուրաքանչյուր ազգությանը հատկացնում էր հողի համամասնական քանակ: Ըստ Բաքվի Հայոց Ազգային խորհրդի 1918թ. դեկտեմբերին կազմած մի փաստաթղթի1, եթե վերցնենք Անդրկովկասում հայերի, վրացիների և մահմեդականների ընդհանուր թիվը, ապա կստացվի, որ վրացիները կազմում են 28 %, հայերը՝ 29 %, և մահմեդականները՝ 43%: Հայկական նախագծով, համապատասխանաբար, հայերին պետք է անցներ տարածքի 29 %-ը, վրացիներին՝ 30-33 %-ը, և թաթարներին՝ 38-41 %-ը: Հայկական նախագիծը կազմված էր արդար սկզբունքով, և հայ դեմոկրատիան ենթադրում էր, որ հեղափոխությունից հետո կհաղթանակի արդարությունը: Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո Անդրկովկասի երեք հիմնական ազգերը, իրենց հայտարարելով երկրամասի տերեր, որոշում են տարածքային հարցը լուծել ազգային սկզբունքով: Այդ սկզբունքն ընկած էր բազմաթիվ կառավարական ու հասարակական ազգամիջյան խորհրդակցությունների հիմքում և հավանության էր արժանացել բոլոր իշխող կուսակցությունների կողմից: Ինչպես սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկները, այնպես էլ վրաց ազգային-ֆեդերալիստները գտնում էին, որ սահմանների գծման հիմքում պետք է դրվի այս կամ այն ազգի ռեալ տեղաբաշխվածությունը: Ըստ վրաց սոցիալիստ-ֆեդերալիստների՝ «Վրաստանի տարածքի մեջ պետք է մտնեն Թիֆլիսի նահանգի հետևյալ գավառները՝ Թիֆլիսի, Գորիի, Դուշեթի, Թելավի, Սղնախի և Թիոնեթի, նաև վրացիներով բնակեցված Բորչալուի, Ախալքալաքի, Ախալցխայի որոշ շրջաններ, ինչպես նաև Քութայիսի նահանգը, Բաթումի մարզը և Սուխումի օկրուգի մի մասը: Ինչ վերաբերում է Բորչալուի և Զաքաթալայի շրջաններին, ապա դրանք Վրաստանի կազմի մեջ կմտնեն այն ժամանակ, եթե հանրաքվեի միջոցով այդպես ցանկանա բնակչության մեծ մասը»2: 1917թ. ամռանը Ներքին գործերի նախարարության կողմից Անդրկովկասի զեմստվային կարգին նվիրված խորհրդակցությունը, որին մասնակցում էին նաև Անդրկովկասի ներկայացուցիչները, նույնպես որոշում է ազգային սկզբունքով փոխել երկրամասի վարչական կառուցվածքը: Այդ նպատակով ստեղծվում է հանձնաժողով՝ սենատոր, պետական իրավունքի պրոֆեսոր իշխան Զուրաբ Ավալովի գլխավորությամբ: Հանձնաժողովի արձանագրության մեջ կարդում ենք. «Հանձնաժողովի անդամներ Շահխաթունյանցը և Խատիսյանն առաջարկում են Բորչալուի գավառից դուրս բերել Լոռու ոստիկանական տեղամասը և նրան հարող Բորչալուի և Եկատերինենֆելդի տեղամասերի գյուղական համայնքները, որոնք ունեն համատարած հայ բնակչություն: Նույն սկզբունքով Թրիալեթի տեղամասից Ախալքալաքի գավառին միացնել Աշղալի1

Նույն տեղում, էջ 68: Նույն տեղում, էջ 69:

նի (Աշղալա Ներքին, Աշղալա Վերին)1, Ավրանլինի (Ավրանլո)2 և Նարդեվանի գյուղական համայնքները: Գորիի գավառի Բակուրիանիի գյուղական համայնքներից դուրս բերել 2 գյուղ՝ Կզըլ-Քիլիսա (Ղզըլքիլիսա)3 և Մոլիտ: Թիֆլիսի նահանգից դուրս բերել Ախալքալաքի գավառը»4: Հանձնաժողովի անդամների կողմից նշվում է, որ նպատակահարմար է սահմանն անցկացնել Խրամ գետով: Ոչ էական փոփոխություններից հետո Ներքին գործերի նախարարությունն այն ուղարկում է Անդրկովկասի Հատուկ կառավարման կոմիտեին, որի հրավիրած խորհրդակցությունը (15 անդամ, յուրաքանչյուր ազգությունից 5 անդամ՝ Նոյ Ժորդանիայի նախագահությամբ) նույնպես հավանության է արժանացնում ազգային սկզբունքի հիման վրա կազմված նախագիծը: Միայն ազգային-դեմոկրատներն են հանդես գալիս Վրաստանի տարածքից Բորչալուի և Ախալքալաքի գավառների դուրսբերման դեմ5: Պետք է ասել, որ դեռ այն ժամանակ սահմանների հարցը գտնվում էր պետական-տարածքային և ոչ թե պարզապես վարչական վերաբաժանումների մակարդակի վրա: Անդրկովկասի Դեմոկրատական Դաշնային Հանրապետության հռչակումից հետո, երբ դարձյալ բարձրացվում է սահմանների վերանայման հարցը, արդեն ավելի պարզորոշ, խոսքը գնում է Անդրկովկասի երեք հանրապետությունների սահմանների մասին, որոնք կապված կլինեին դաշնային սկզբունքով: Մինչև անկախ պետությունների հռչակումը վրացական Ազգային խորհուրդը ևս համաձայն էր ազգային սկզբունքով Հայաստանի կազմում տեսնել Բորչալուի գավառի մոտ 2/3-ը և ամբողջ Ախալքալաքի գավառը6: Իսկ 1918թ. հունիսին հայ նախարարների հետ պաշտոնական զրույցների ժամանակ Ժորդանիան հայտարարում է, որ Վրաստանը Լոռու հանդեպ հավակնություն չունի: Այսպիսով՝ հետևությունը մեկն է. վիճելի տարածքների Հայաստանին և հայ ժողովրդին պատկանելն ընդունվել է նաև վրաց ազգային ու քաղաքական շրջանակների կողմից: Սակայն շուտով իրավիճակը կտրուկ փոխվում է: 1918թ. հունիսի 4-ի Բաթումի պայմանագրով Ախալքալաքի գավառն անցնում է Օսմանյան կայսրությանը: Գերմանա-թուրքական զորքերի կողմից ռազմակալված են մնում նաև Բաթումի պայմանագրով հաստատված սահմանագծից արևելք ընկած Լոռին (Բորչալուի գավառ) ու Փամբակը (Ալեքսանդրապոլի գավառ): 1

Գյուղ ՎՀ Ծալկայի շրջանում: Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 1, էջ 292: 2 Հայաբնակ գյուղ ՎՀ Ծալկայի շրջանում, նույն տեղում, էջ 369: 3 Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Թ.Խ.Հակոբյան, Ստ.Տ.ՄելիքԲախշյան, Հ.Խ.Բարսեղյան, Երևանի համալսարանի հրատ., հ. 3, Երևան, 1991, էջ 500: 4 Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (Армяно-грузинский конфликть по поводу границъ), հրատ. Բանբեր Հայաստանի արխիվների, էջ 70: 5 Նույն տեղում: 6 Ս. Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Թեհրան, 1982, էջ 205:

Այդ նույն ժամանակ (հունիսի 6) պաշտոնական «Կովկաս» թերթում վրացական կառավարությունը հանդես է գալիս հայտարարությամբ այն մասին, որ Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների ճշգրտումն ու անցկացումը միայն հիշյալ երկրների իրավասությունն են, և որ Վրաստանի կառավարությունը կարող է այս հարցերի շուրջ անմիջական բանակցություններ վարել Հայաստանի ու Ադրբեջանի հետ, առանց Թուրքիայի միջամտության: Միևնույն ժամանակ հայտարարվում է, որ տարածքային հարցերի վերաբերյալ պայմանագիր, եթե այդպիսին կստորագրվի Թուրքիայի ու Հայաստանի միջև, Վրաստանի համար չի կարող պարտադիր լինել1: Հունիսի 11-ին վրացական կառավարությունը որոշում է կազմել հանձնաժողով սահմանների ճշգրտման համար: Հանձնաժողովը պաշտպանում է Վրաստանի «տնտեսական, ստրատեգիական» սահմանները՝ նրա կազմում ընդգրկելով հայկական տարածքներ՝ ընդհուպ մինչև Սևանա լիճ: Համատեղ քննարկման համար հրավիրված Հայաստանի կառավարության ներկայացուցիչները պնդում են ազգային սկզբունքի պահպանման հնարավորությունը: Սակայն վրացական կառավարությունը կարգադրում է գրավել տարածքը մինչև Ղարաքիլիսայի և Շահալիի միջև ընկած թունելի կենտրոնական հատվածը, ինչի դեմ «Պայքար» թերթում բողոքում է Հայոց Ազգային խորհուրդը: Որոշ պայմանների դեպքում հայկական կառավարությունը սկզբունքորեն հնարավոր էր համարում զիջումներ կատարել Վրաստանին՝ Ախալքալաքի գավառի հարցում: Ենթադրվում էր, որ այստեղ բնակվող արևմտահայերի սերունդները կարող են վերաբնակվել Անտանտի ճնշմամբ Հայաստանի Հանրապետությանը տրվելիք տարածքներում: Վրաստանն էլ իր հերթին պարտավորվում է Ախալքալաքն ստանալու դեպքում Խաղաղության վեհաժողովի առջև պաշտպանել հայկական պահանջները, միևնույն ժամանակ օժանդակել, որ Ադրբեջանը համաձայնի Հայաստանին զիջել մի քանի վիճելի տարածքներ2: Վրացական զորամասերին հաջողվում է գրավել Լոռու ոստիկանական տեղամասի մեծ մասը (հյուսիսային հատվածը) և գերմանացիների հետ պահակակետեր հաստատել Կամենկա գետի (Ձորագետ) ձախ ափի երկայնքով: Նրանց գլխավոր պահակակետերը գտնվում էին Վորոնցովկա, Հայդարբեկ, Ալեքսանդրովկա, Ծաթեր, Քոբեր, Քարինջ բնակավայրերում: Իսկ թուրքական գիծը ձգվում էր Կամենկա գետի աջ ափի երկայնքով՝ Նովո Պոկրովկա, Ջալալօղլի, Նիկոլաևկա, Գյառգյառ, Վարդաբլուր, Կուրթան, Դարաքենդ գյուղերի միջով, ապա դեպի արևելք՝ Քոբեր և Քոլագերան կայարանների արանքով դեպի Մարց և Լորուտ բնակավայրերը3: Վրաց կուսակցական ու քաղաքական գործիչները հավակնում էին Վրաստանի կազմում տեսնելու ոչ միայն ամբողջ Թիֆլիսի նահանգը, այլ նաև 1

М. Туманян, Дипломатическая история Республики Армения 1918-1920 гг., Ереван, 2012, стр. 88. М. Туманян, стр. 88. 3 Ռ. Հովհաննիսյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երևան, 2005, էջ 75-76: 2

Փամբակի հովիտը (Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառի Առաջին ոստիկանական տեղամաս)1: Հայոց և վրաց ազգային խորհուրդների ներկայացուցիչների բանակցությունների ժամանակ վրաց սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության ղեկավարներից, կառավարության անդամ Ի. Ծերեթելին հայտարարում է, որ հայ –վրացական սահմանը պետք է լինի այնպես, որ վրացական կողմում լինեն Բորչալուի և Ղազախի գավառները, իսկ թուրքերի հեռանալուց հետո նաև Ախալքալաքի գավառը և Ալեքսանդրապոլի գավառի Փամբակի շրջանը2: Իրենց դիրքերը Կովկասում պահելու, հայ-վրացական հակասությունները խորացնելու նպատակով Արևելյան ճակատի թուրքական զորքերի հրամանատար Խալիլ փաշան հոկտեմբերին Թիֆլիսում գաղտնի զգուշացնում է Ջամալյանին, որ Վրաստանը պատրաստվում է ռազմակալել ոչ միայն Ախալքալաքի ու Բորչալուի գավառներն ամբողջությամբ, այլ նաև Փամբակի շրջանը, որը ՀՀ կազմի մեջ էր նրա անկախացումից ի վեր և որտեղ ոչ մի վրացի չէր բնակվում3: Իհարկե, ինչպես Փամբակի, այնպես էլ Ելիսավետպոլի նահանգի Ղազախի նկատմամբ վրաց հավակնություններն ունեին զուտ մարտավարական նպատակ՝ հետագայում հայտարարելու համար, որ իրենք այդ տարածքները զիջում են Հայաստանին: Վրաց գործիչները փորձում են Վրաստանի հավակնությունները Լոռու և Ախալքալաքի նկատմամբ հիմնավորել պատմական, աշխարհագրական, տնտեսական գործոններով՝ անտեսելով ազգային սկզբունքը: Սակայն այդ երկրամասերի Հայաստանի կազմում լինելու անհրաժեշտությունը հիմնավորվում է նախ և առաջ ազգային առումով: Բորչալուի գավառի վիճելի հատվածում և Փամբակի շրջանում բնակվում էր 105000 հայ, 15000 մահմեդական, 1150 վրացի և 13000 այլ ազգեր(հույներ, ռուսներ և այլն) կամ 85,81% հայ և 0,85% վրացի: Ինչ վերաբերում է Ախալքալաքի գավառին և Ծալկայի շրջանին, որը նրա բնական շարունակությունն է, ապա այստեղ հաշվվում էր 82000 հայ, 9000 մահմեդական, 7400 վրացի, 8000 այլ ազգեր, այսինքն՝ 77,35% հայ և 6,9 % վրացի4: Աշխարհագրական առումով Լոռին ու Ախալքալաքը Հայկական լեռնաշխարհի մաս են կազմում: Պատմական առումով երկու գավառներն էլ բազմիցս ձեռքից ձեռք են անցել, սակայն միշտ պահպանել են իրենց հայկական բնույթը: Ռազմավարական առումով հանդիսանում են բնական պաշտպանական սահմանագիծ, իսկ տնտեսական առումով՝ բնական հարստություններով աղքատ Հայաստանի Հանրապետության համար արոտավայրերով, անտառներով, հանքային պաշարներով հարուստ այս երկրամասերը կենսական նշանակություն ունեն: Հայաստանի կառավարությունը մի քանի անգամ պաշտոնական բողոքներ է 1

Բ. Հարությունյան, Հայաստանի պատմության ատլաս, Բ մաս, Երևան, 2008թ, էջ 62-63: Ա. Ջամալյան, Հայ-վրացական կնճիռը, Երևան, 2011, էջ 32: Դրո, Կենսագր. հուշեր, կազմեց, խմբագրեց Ա. Անդրանիկյանը, Երևան, 1991, էջ 113: 3 М. Туманян, стр. 78. 4 Նույն տեղում, էջ 94-95: 2

ներկայացրել թուրքական և գերմանական կառավարություններին, գերմանական և ավստրիական միսիաներին, Բաթումի պայմանագրով Հայաստանին պատկանող տարածքներն ազատելու վերաբերյալ և միշտ էլ ստացել է պատասխան, որ այդ գրավումը ժամանակավոր է1: Հոկտեմբերի 5-ին թուրքական և հայկական շտաբների միջև ստորագրված արձանագրությամբ, թուրքական զորքերը պարտավորվում են հեռանալ հանրապետության տարածքից2: Վերջապես հոկտեմբերի 18-ին թուրքական զորքերի Փամբակից ու հարավային Լոռուց դուրս բերելուց հետո, հենվելով նույն արձանագրության վրա,3 Դիլիջանում գտնվող Դրոյի սպայակույտին կցված հայկական վաշտերը գրավում են Լոռին՝ Երևանի նահանգի սահմանագլխի Շահալի կայարանից մինչև Կամենկա գետը, այսինքն՝ մինչև թուրքական գիծը: Իսկ մի քանի պարեկախմբեր երկաթուղու երկայնքով հասնում են մինչև Լոռու՝ վրացական հսկողության տակ գտնվող բաժնի ծայրակետ Ծաթեր և Քոբեր: Սակայն գերմանական սպաների ներկայությունը վրացական կողմում հարկադրում է հայերին թողնել Քոբերն ու Ծաթերը: Եվս մեկ անգամ հայկական կողմը գրավում է Քորինջ (Քարինջ) ու Ծաթեր գյուղերը, սակայն հոկտեմբերի 26-ին ստիպված են լինում թողնել այդ երկու գյուղերը4: Գերմանացիները խնդրում են հայերին չանցնել Ծալկա գետը, որը նրանք համարում են վրացական սահման, միևնույն ժամանակ արգելվում է վրացիներին անցնել «թուրքական» գիծը5: Այսպիսով՝ հայ-վրացական առճակատման առաջին շրջանում հաջողվեց Հայաստանի վերահսկողությունը հաստատել Հարավային Լոռու վրա, իսկ հյուսիս շարժվելու փորձերն ավարտվեցին անհաջողությամբ: Լոռու տարածքի հարցը խաղաղ, դիվանագիտական ճանապարհով լուծելու բոլոր փորձերը ձախողվեցին, և հայ-վրացական զինված բախումը դարձավ անխուսափելի: Դեկտեմբերի 5-ին վրացական զորքերը մտնում են Ախալքալաք: Տեղեկանալով վրացական զորքերի ներխուժման մասին՝ կառավարության հրահանգով հայկական մի ջոկատ դեկտեմբերի 7-ին զբաղեցնում է Ախալքալաքի գավառի Ալեքսանդրապոլի գավառին կից շրջանը՝ խուսափելով Վրաստանի հետ ռազմական բախումից: Ցուցադրական բնույթ ունեցող այս գործողության նպատակն էր հաստատել հայկական կողմի իրավունքը Ախալքալաքի նկատմամբ, սակայն վրացական կողմի պահանջով նրանք նահանջում են Ալեքսանդրապոլ՝ թողնելով Ախալքալաքի գավառի Եֆրեմովկա և Տրոյիցկոյե գյուղերը6: Ջավախքի հարցում Հայաստանի կառավարության այդ «զգուշավոր» քայլը, որ ավելի շուտ անվճռականության և իրավիճակում ճիշտ չկողմ1

Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, Եր., 2010, էջ 67: М. Туманян, стр. 78: 3 Նույն տեղում: Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, էջ 67: 4 Ս.Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, էջ 207-209: 5 М. Туманян, стр. 81: 6 Ս. Վրացյան, էջ 216: 2

նորոշվելու հետևանք էր, բավական թանկ նստեց Հայաստանի և մասնավորապես Ջավախքի հայության վրա: …Բավական ուշացումով Հայաստանի ղեկավարության ձեռնարկած քայլերն այդպես էլ շոշափելի արդյունք չտվեցին»1: Լոռու տարածաշրջանում հայերի համար ստեղծված ծանր դրությունը քննարկվում է Հայաստանի խորհրդի դեկտեմբերի 12-ի, 13-ի, 16-ի նիստերում2: Հայաստանի կառավարության հրամանով Դիլիջան-Լոռիի զորամասը Դրոյի հրամանատարությամբ հոկտեմբերի 14-ին առաջ է շարժվում ՎորոնցովկաՊրիվոլնոյե, Օփրեթ-Այրում գծով3: Մինչև դեկտեմբերի 15-ը հայկական զորքերը գրավում են Վորոնցովկան, Պրիվոլնոյեն, Սանահինը, Միխայլովկան, Ալավերդին: Դեկտեմբերի 16-20-ն ընկած ժամանակահատվածում ազատագրվում են Այրում կայարանն ու Բոլնիս-Խաչենը: Գրավելով Շուլավեր գյուղը՝ հայկական ուժերը հասնում են Խրամ գետին, իսկ դեկտեմբերի 22-ին ազատագրում են Սադախլու կայարանն ու գյուղի ծայրամասերը: Շուլավերի ու Թիֆլիսի գավառի Բելիյ-Կլյուչ գյուղաքաղաքի գրավումով հայկական զինված ուժերը հայտնվում են Վրաստանի մայրաքաղաքից 50կմ հեռավորության վրա4: Դեկտեմբերի 25-ին դաշնակիցների ներկայացուցիչները Թիֆլիսում պահանջում են դադարեցնել պատերազմը: Բաքվից Թիֆլիս ժամանած բրիտանական փոխգնդապետ Ջորդանի կարծիքով, հայկական ու վրացական զինված ուժերը պետք է ազատեին նախկինում թուրքական գրավման ներքո գտնված վիճելի տարածքը, ներառյալ Ախալքալաքը, և փոխարինվեին բրիտանական զորքերով մինչև Փարիզի հաշտության վեհաժողովում նրանց կարգավիճակի որոշումը: Վրաստանը մերժում է այդ առաջարկը և բրիտանացիները իրենց նախնական առաջարկություններում կատարում են փոփոխություններ, որի համաձայն՝ վրացական զորքերը պետք է մնային Ախալքալաքում և Բորչալուի հյուսիսային մասում, հայկական զորքերը՝ Հարավային Բորչալուում, իսկ նրանց միջև ընկած տարածքում պետք է լիներ «Չեզոք գոտի» բրիտանական հսկողության տակ5: Այսպիսով՝ հայերը հետ էին քաշվելու մինչև Դսեղ-Ջալալօղլի գիծը: Նրանք ստիպված էին զիջել բրիտանական ուժեղ ճնշմանը, քանի որ ինչպես հայ-վրացական, այնպես էլ ամբողջ անդրկովկասյան խնդիրների տնօրինողը բրիտանական զինվորական միսիան էր6: 1919թ. հունվարի 9-17-ը հայկական, վրացական և դաշնակիցների պաշտոնատար անձանց մասնակցությամբ տեղի ունեցած խորհրդաժողովում հայկական կողմն ստիպված համաձայնվեց, որ Ախալքալաքում տեղակայվի վրա1

Ա.Մելքոնյան, Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, Երևան, 2003,էջ 299: Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, էջ 116-135: 3 Ս.Վրացյան, էջ 220: 4 Ռ. Հովհաննիսյան, էջ 121: 5 Ս. Վրացյան, էջ 225: 6 Սուքիասյան Հ., Հայ-վրացական խաղարարար կոնֆերանսի հայկական պատվիրակության հաշվետվությունը (1918թ. դեկտեմբեր-1919թ. մարտ), Պատմաբանասիրական հանդես, հ.1, Երևան, 2009, էջ 190: 2

ցական երկու վաշտ՝ դաշնակիցների հսկողության ներքո և երաշխավորվի հայերի մասնակցությունը վարչությանը, ինչը այդպես էլ չիրականացավ: Ի վերջո Վրաստանը վերջնականապես հաստատվում է այդ տարածքում: Խորհրդաժողովում հաստատվում է նաև բրիտանացիների առաջարկած ծրագիրը Բորչալուում չեզոք գոտի ստեղծելու վերաբերյալ, որը տարածվելու էր Սադախլուի մատույցներից մինչև հայկական զորքերի կողմից նախքան երկշաբաթյա պատերազմը գրաված դիրքերը: 1919թ. հունվարի 25-ին Հայաստանի խորհրդարանի նիստում Արտաքին գործերի նախարարը ներկայացնում է 1919թ. հունվարի 9-17-ը տեղի ունեցած կոնֆերանսում Վրաստանի և Հայաստանի լիազոր ներկայացուցիչների միջև ստորագրված որոշումը: Ըստ որոշման՝ Բորչալուի գավառի չեզոք գոտու սահմանը հյուսիսում պետք է կազմեր այն գիծը, որը միացնում էր 1918թ. դեկտեմբերի 31-ի դրությամբ վրացական բանակային զորամասերի կողմից զբաղեցրած կետերը: Այն ձգվում էր Լեգլի-դաղից լեռնաշղթայի ուղիղ գծով մինչև Իրղանչայ գյուղը, այնուհետև ուղիղ գծով դեպի Կուլութաշ գագաթն ընկած ջրբաժան գիծ և Վիրահայոց լեռների գագաթագծով մինչև Սաաթի գյուղը և դարձյալ գագաթներով մինչև Ջանդար (Ջադար) գյուղ և Աղքյորփի, ապա մինչև Օփրեթ գյուղ և Խոժոռնիի եկեղեցու ավերակները, այնուհետև մինչև Բրդաձոր գյուղ, Սադախլո գյուղ, Սադախլո կայարան, մինչև Թանադաղ լեռ, ապա սահմանը հասել է մինչև Խաչկայա լեռը և Պալութլի Բաշի գագաթները: Իրղանչայ, Սաաթի, Ջանդար, Աղքյորփի, Օփրեթի, Խոժոռնի, Բրդաձոր, Սադախլո գյուղերը մնում են սահմանային գծից հյուսիս1: Բորչալուի գավառի չեզոք գոտու հարավային սահմանը համարվում է Դսեղ-Ջալալօղլի գիծը, որը որոշվել է 1918թ. դեկտեմբերի 25-ի համաձայնագրով: Այսպիսով՝ կարելի է ասել, որ Չեզոք գոտու սահմաններն անցնում էին հետևյալ բնագծով. հարավային սահմանը Ձորագետն էր, հյուսիսային սահմանը կազմում էր Վիրահայոց լեռները, արևմուտքում Խոնավ լեռներն էին, իսկ արևելքում՝ Գուգարաց լեռները2: Չեզոք գոտու հյուսիսում վրացական զորքերն զբաղեցնում էին Ախալքալաքի գավառից մինչև Օփրեթ գյուղն ընկած հատվածը: Հայկական զորքերը տեղակայվելու էին Քոլագերան կայարանից մինչև Դսեղ հատվածը, ինչպես նաև Ջալալօղլի-Գյառգյառ հատվածում: Լոռու չեզոք գոտին ընդգրկում էր Ալավերդու պղնձահանքերը, 43 գյուղ՝ գերազանցապես հայկական և երկաթուղու մոտ 30 մղոնանոց հատվածը՝ 6 կայարաններով: Չեզոք գոտու տարածքը բաժանվեց Ուզունլարի, Վորոնցովկայի և Ալավերդու տեղամասերի, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ 4-5 վոլոստներ` գավառակ-գյուղախմբեր: Ալավերդու տեղամասն ուներ 4 վոլոստ` 11 գյուղերով, Ուզունլարինը (այժմ` Օձուն)` 4 վոլոստ` 11 գյուղերով, Վորոնցովկայինը` 5 վոլոստ` 15 գյու-

1 2

Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, էջ 163: Հայաստանի պատմության ատլաս, էջ 22:

ղերով1: Հայ-վրացական սահմանը այդպես էլ 1918-1920թթ. չհստակեցվեց: Հետագայում՝ 1921թ., այն վերջնականապես ճշտվեց: Կնքված համաձայնագրով սահմանն սկսվում էր Թուրքիայի, Հայաստանի և Վրաստանի սահմանագլխին գտնվող Ուչ-թափալար լեռնագագաթից, դեպի արևելք հասնում է Օրթուլ դաղ լեռը, ապա թեքվում հյուսիս-արևելք և արևելք` Մադաթափա լիճն ու Տրոյիցկոյե գյուղը թողնելով Վրաստանին, Տատոյ Խարաբա (այժմ՝ Շիրակի մարզի Բավրա գյուղ), Կարմիր Խարաբա և Դարաքեյ (Սարագյուղ) գյուղերը` Հայաստանին` մինչև Լեգլի դաղ (այժմ` Աչքասար գագաթ Ջավախքի լեռներում), ապա սահմանն անցնելու էր Վիրահայոց լեռների ջրբաժանով` մինչև Պալութլի Բաշի լեռը2: ՀԽՍՀ ժողկոմխորհի մասնագետների կարծիքով, ազգագրական, տնտեսական և այլ տեսանկյուններից Աղ Քյորփի, Օփրեթ, Խոխմել, Բրդաձոր, Գյուլիբաղ, Դամիա, Լիճքաձոր, Խոժոռնի, Չանախչի, Ճոճկան և այլ գյուղեր իրենց հողահանդակներով պետք է լինեն Հայաստանի կազմում: Այսինքն՝ նրանք դեմ էին Վիրահայոց լեռների ջրբաժանից հյուսիս ընկած հայկական գյուղերի միացմանը Վրաստանին3: Սակայն սահմանը հիմնականում անցավ Չեզոք գոտու հյուսիսային սահմանով4: Նյութի քննությունը թույլ է տալիս կատարել հետևյալ եզրակացությունները. Հայերի և վրացիների միջև վիճելի տարածքներ հանդիսացող Ախալքալաքի գավառը Ծալկայի շրջանով, Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի գավառի Խրամ գետից հարավ ընկած հատվածը, ինչպես նաև Ղազախ գավառի հարավարևմտյան մասը, որոնք թե՛ էթնիկական, թե՛ աշխարհագրական, տնտեսական, պատմական ու ռազմավարական առումներով պատկանում էին հայ ժողովրդին, 1918-1920թթ. հայերի ու վրացիների միջև դարձան վիճելի տարածքներ: Վիճելի տարածքների Հայաստանին ու հայ ժողովրդին պատկանելը, մինչև Անդրկովկասում ազգային պետությունների հռչակումը, ընդունել են նաև վրաց ազգային ու քաղաքական շրջանները: Ընդ որում, հարցը դրված էր պետական-տարածքային և ոչ թե պարզապես Անդրկովկասի վարչական վերաբաժանումների մակարդակի վրա: Հայ-վրացական առճակատման առաջին շրջանում (1918թ. հոկտեմբեր) հաստատվեց հայկական կողմի վերահսկողությունը Հարավային Լոռու վրա, սակայն հյուսիս շարժվելու փորձերն ավարտվեցին անհաջողությամբ: Հայոց զորքի հաղթանակը հայ-վրացական երկշաբաթյա պատերազմում հարկադրեց Անդրկովկասում գտնվող դաշնակցային ուժերին դուրս բերել Լոռին վրացական վերահսկողությունից և ստեղծել այնտեղ Չեզոք գոտի, ինչն էլ 1

Ս. Կարապետյան, Զինված ապստամբությունը Լոռիում 1921թ, Երևան, 1955թ, էջ 12-14: Ա. Մելքոնյան, էջ 308: 2 Ա.Մելքոնյան, էջ 345: Տեղագրական քարտեզներ, K-38-100, K-38-101, K-38-102, www.abp.am: 3 Նույն տեղում, էջ 344: 4 Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ, էջ 163:

հետագայում ավելի դյուրին դարձրեց այդ տարածքի միացումը Հայաստանին: Հայ-վրացական սահմանն անցավ Չեզոք գոտու հյուսիսային սահմանով:

В. М. Абрамян К вопросу армяно-грузинских спорных территорий 1918-1920гг. Спорными территориями для Грузии и Армении считались Ахалкалакский уезд с Цалкинским районом, атакже территория Борчалинского уезда находяшегося южнее реки Храми. Вместе с тем спорными считались юго-западная часть Казахского уезда. После кратковременной армяно-грузинской войны, образовалось нейтральная зона Лори, которая простералась от Сомхетских гор до реки Дзорагет. В последствии северная граница нейтральной зоны стало госграницей между Грузией и Арменией.

V.M.Abramyan On the Armenian-Georgian 1918-1920 land dispute Akhalkalaki and Tsalka, the Soutern half of Borchalu and the North-Western part of Ghazakh were considered to be disputable territories. After the ArmenianGeorgian war the so-called “Neutral Zone” of Lori was formed comprising the land stretching from the Virahayots Mountains to Dzoraget. Later on the Northern border of the Neutral Zone became an intergovernmental border between Armenia and Georgia.

Գրականություն 1. Ասրյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունների պատմությունից (Армяно-грузинский конфликть по поводу границъ), հրատ. Բանբեր Հայաստանի արխիվների, հ. 2, Երևան, 2009, էջ 66-70: 2. Դրո, կենսագրական հուշեր, վկայություններ, քաղ գրակ. մատենաշար, կազմեց, խմբագրեց Ա.Անդրանիկյան, հրատ. «Ազատ խոսք», Երևան, 1991, 410 էջ: 3. Կարապետյան Ս., Զինված ապստամբությունը Լոռիում 1921թ, Երևան, 1955թ: 4. Հայաստանի Հանրապետության պառլամենտի նիստերի արձանագրություններ 1918-1920 թթ., գլխ. խմբագիր Ա.Վիրաբյան, Հայաստանի ազգային արխիվ, Երևան, 2010, 616 էջ:

«Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Թ.Խ.Հակոբյան, Ստ.Տ.Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ.Բարսեղյան, հ. 1, Երևանի համալսարանի հրատ., Երևան, 1986, 991 էջ, հ. 3, Երևան, 1991, 991 էջ:

Հարությունյան Բ. Հ., Հայաստանի պատմության ատլաս, Բ մաս, Մակմիլան Արմենիա ՀՁ ՓԲԸ, Երևան, 2008:

Հարությունյան Բ. Հ., Հայաստանի պատմության ատլաս, Գ մաս, Մանմար ՀՁ ՓԲԸ, Երևան, 2012:

Հովհաննիսյան Ռ. Գ., Հայաստանի Հանրապետություն, հատոր I, ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, Տիգրան Մեծ հրատ. Երևան, 2005, 570 էջ:

Մելքոնյան Ա. Ա., Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ, «Զանգակ 97» հրատ. Երևան 2003, 544 էջ:

10. Ջամալեան Ա., Հայ-վրացական կնճիռը, «Միտք» վերլուծական կենտրոն, Լուսակն հրատ., Երևան, 2011, 244 էջ: 11. Վրացյան Ս., Հայաստանի Հանրապետություն, III տպագր., Թեհրան, 1982: 12. Սուքիասյան Հ., Հայ-վրացական խաղարարար կոնֆերանսի հայկական պատվիրակության հաշվետվությունը (1918թ. դեկտեմբեր-1919թ. մարտ), Պատմաբանասիրական հանդես, հ.1, Երևան, 2009, էջ 185-206: 13. Տեղագրական քարտեզներ, K-38-100, K-38-101, K-38-102, www.abp.am 14. Туманян М.Г., Дипломатическая история Республики Армения 1918-1920 гг., Национальный архив Армении, Институт истории НАН РА, тип. ООО “Айкарли”, Ереван, 2012, стр.471.

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Աբրահամյան Վարդիթեր Միքայելի - պատմ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, պատմության և իրավագիտության ամբիոն, E-mail: v_abrahamyan@yahoo.com

Տրվել է խմբագրություն 30.05.2013.

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱ УДК 316.013

Թ.Ա. Խաչատրյան ԿՈՐՊՈՐԱՏԻՎ ՀԵՂԻՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԵՎ ՍԻՄՎՈԼԻԿ ԿԱՊԻՏԱԼՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՍՈՑԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՔՍՏՈՒՄ Բանալի բառեր՝ կորպորատիվ հեղինակություն, կապիտալ, սիմվոլիկ կապիտալ, սոցիալական կապիտալ, վստահություն: Ключевые слова: корпоративная репутация, капитал, символический капитал, социальный капитал, доверие. Keywords: corporate reputation, capital, symbolic capital, social capital, trust. Սոցիոլոգիայում դեռևս ոչ բավարար ուշադրություն է հատկացվыут կազմակերպությունների սոցիալական և սիմվոլիկ կապիտալների հետազոտմանը: Հոդվածում խոսվում է երկու կապիտալների բովանդակության, նրանց փոխադարձ ազդեցության և ընդհանուր կապող օղակի` վստահության մասին: Համապատասխանաբար, կորպորատիվ հեղինակության` որպես սիմվոլիկ կապիտալի բարձրացումը ենթադրում է կազմակերպության սոցիալական կապիտալի կառավարում: Վերջին մի քանի տարիներին սոցիոլոգիայում «կապիտալ» կատեգորիան ձեռք է բերել լայն կիրառում, և հաճախ է խոսվում հեղինակության, վստահության, իրավաբանական և այլ կապիտալների մասին: Կապիտալի հիմնական հատկությունները հիմնավորվել են դեռևս գերմանացի մտածող Կարլ Մարքսի կողմից[2], սակայն ժամանակակից սոցիոլոգիայում վերջինիս իմաստն ընդլայնվել է: Մեր օրերի ռուս սոցիոլոգ Վ. Վ. Ռադաևը, հենվելով կապիտալի քաղաքական-տնտեսական մեկնաբանման վրա, ընդգծում է նրա սոցիալական էությունը: Ըստ նրա՝ այն «կարող է ընդունել ոչ միայն առարկայացված, այլև ինկորպորացված ձևեր, այսինքն` նրանք մարմնավորվում են առանձին մարդկանց ու մարդկանց միջև հարաբերություններում», և կապիտալի էության սոցիոլոգիական ըմբռնումն էապես թույլ է տալիս ընդլայնել վերլուծվող ձևերի շրջանակը[6, էջ 22]: Նկատենք, որ ռուս սոցիոլոգի մոտեցումը հիմնված է ինչպես Պ. Բուրդիեի, այնպես էլ Ջ. Քուլմանի հայացքների վրա: Մեր ուշադրության կիզակետում կորպորատիվ հեղինակությունն է 74

սիմվոլիկ ու սոցիալական կապիտալների բովանդակությունների համատեքստում: Համապատասխանաբար, տրամաբանական է նախ հակիրճ ներկայացնել այդ ձևերը: Փաստացիորեն սոցիոլոգիայում դեռևս ոչ բավարար ուշադրություն է հատկացվել մեզո-մակարդակի սոցիալական ու սիմվոլիկ կապիտալների՝ առանձին ձեռնարկությունների, ֆիրմաների, ընկերությունների և կորպորացիաների հետազոտմանը: Առաջին անգամ «սոցիալական կապիտալ» եզրույթը կիրառել է ամերիկացի սոցիոլոգ Գլեն Լոուրին[11]: Սակայն սոցիալական կապիտալի հանրահայտ ըմբռնումներից մեկը պատկանում է Ջեյմս Քուլմանին, որի համաձայն՝ սոցիալական կապիտալը փոխադարձ վստահության և փոխօգնության ներուժ է նպատակառացիոնալ կերպով ձևավորվող միջանձնային հարաբերություններում. պարտավորությունները և սպասումները, տեղեկատվական աղբյուրները և սոցիալական նորմերը [7,9]: Ըստ Քուլմանի` սոցիալական կապիտալը հարաբերությունների ամբողջություն է` գործողություններ ծնող, ընդ որում, այդ հարաբերությունները կապված են այն սպասման հետ, որ գործակալները առանց սանկցիաների կիրառման կիրականացնեն իրենց պարտավորությունները[8], իսկ սպասումների և պարտավորությունների միաժամանակ համակենտրոնացումը դրսևորվում է ընդհանրացված «վստահություն» հասկացությամբ: Ստացվում է, որ որքան ավելի շատ պարտավորություններ են կուտակված տվյալ հանրույթում, այնքան ավելի վառ է արտահայտված երկուստեք կամ փոխադարձ դրսևորվող «հավատքը», հետևաբար, բարձր է սոցիալական կապիտալի մակարդակը [12, էջ 66]: Այս դեպքում սոցիալական կապիտալը դիտված է միկրոմակարդակում, մասնավորապես մարդկանց փոխադարձ վստահության և նպատակառացիոնալ գործողությունների համատեքստում: Սակայն կարելի է առաջարկել նաև սոցիալական կապիտալի առավել լայն սահմանում, որում սոցիալական դերակատարի դերում միայն անձը չէ: Առավել ընդունելի է ռուսական հանրահայտ սոցիոլոգիական ամսագրերից մեկում առաջարկված սահմանումը. «Սոցիալական կապիտալը անհատի, կազմակերպության, սոցիալական խմբի կամ ողջ հասարակության կողմից սոցիալական ցանցերի գիտակցված կիրառումն է, որ, շնորհիվ վստահության, ընդհանուր նորմերի ու կանոնների, դառնում է նպատակի նվաճման միջոցներ»[3, էջ 33]: Նման սահմանման մեջ դիտարժան են սոցիալական ցանցերը, որոնք սոցիալական կապիտալի ելակետային բաղկացուցիչներից են: Ըստ ավստրալացի սոցիոլոգ Ջ. Ա. Բարնեսի՝ սոցիալական ցանցը կետերի համակարգ է, որի մի մասը միացված է մյուսին: Այդ համակարգի կետեր են մարդիկ, և այդ կետերի միացման գծերը մատնանշում են, թե կոնկրետ որ մարդիկ են փոխազդում միմյանց վրա» [1, էջ 53-54]: Կարևորելով Ջ. Ա. Բարնեսի մոտեցումը՝ որպես կետեր կդիտվեն ոչ միայն մարդիկ, այլև սոցիալական խմբերը, կազմակերպությունները: Ըստ այդմ՝ սոցիալական ցանցը առանձին մարդկանց, սոցիալական խմբերի 75

և կազմակերպությունների միջև առկա սոցիալական կապերի ամբողջություն է: Սոցիալական ցանցերի կարևորումը պատահական չէ, քանզի դրանք սերտորեն կապված են կազմակերպության հեղինակության հետ: Հիշարժան է ավստրալացի գիտնական Ռոզա դե Կարվալոյի գիտական աշխատանքներից մեկը` նվիրված կազմակերպության կորպորատիվ հեղինակության կառավարմանը: Աշխատանքի յուրահատկությունը երևում է «Reputation management as a relationship management» («Հեղինակության կառավարումը որպես կապերի կառավարում») վերնագրում[13]: Անվանումից իսկ պարզ երևում է, որ սոցիալական փոխազդեցությունների, հարաբերությունների կառավարումը կազմակերպության հեղինակության կառավարման համար որոշիչ է: Բայց հարաբերությունների կառավարումն անհնար է իրականացնել առանց սոցիալական կապիտալի այլ բաղկացուցիչների կարևորման: Սոցիալական կապիտալի հիմնական կառուցվածքային բաղկացուցիչներից է նաև վստահությունը, որի ազդեցության գնահատումը սոցիալական կապիտալի վրա միանշանակ չէ: Ճապոնական արմատներով ամերիկացի տնտեսագետ, փիլիսոփա, քաղաքագետ Ֆ. Ֆուկույաման[9] շեշտադրել է վստահության` որպես սոցիալական կապիտալի բաղկացուցչի նշանակությունը, որը խթանում է կազմակերպության աշխատողների շրջանում փոխազդեցությունը` նրա առավել բարեհաջող աշխատանքին ու գործունեության արդյունքների բարձրացմանը հանգեցնող: Հարվարդի համալսարանի պրոֆեսոր Ռ.Դ. Պատնեմը[12] գնահատում է այն որպես սոցիալական կապիտալի տարր: Պատնեմը կարծում է, թե որքան ավելի ամուր են վստահության ու համերաշխության հարաբերությունները, այնքան անհատներն ու խմբերը դիմում են համագործակցության ու փոխօգնության, այնքան ավելի շատ է կուտակվում սոցիալական կապիտալը[5, էջ 210-211]: Է. Լ. Լեսսերի[10] պնդմամբ «վստահությունը» առանձին հասկացություն է և կարող է լինել ինչպես սոցիալական կապիտալի աղբյուր, այնպես էլ նրա արդյունք: Պարզ է, որ սոցիալական կապիտալի և վստահության կապերը բավական բարդ են, ինչ-որ չափով՝ խճճված: Սոցիալական կապիտալի և վերջինիս ելակետային բաղկացուցիչների դիտարկումից հետո անցնենք ոչ պակաս արժեքավոր կապիտալի ձևին, որն է՝ սիմվոլիկը: Պ.Բուրդիեի՝ սիմվոլիկ կապիտալի վերաբերյալ առաջարկած ըմբռնումները հաճախ բավական ընդգրկուն են: Օրինակ` մեկնաբանություններից մեկն այսպիսին է. «Սիմվոլիկ կապիտալը… սոցիալական գործակալների կողմից ընկալվող ցանկացած սեփականությունն է, կապիտալի ցանկացած տարատեսակը և որոնց ընկալման կատեգորիաներն այնպիսին են, որ թույլ են տալիս տեղեկանալ նրա մասին, նկատել այն, տալ նրան արժեք» [14, էջ 116]: Այս սոցիոլոգիական-տնտեսագիտական սահմանման հիմնական պահը տարբեր շահագրգիռ կողմերի՝ այս կամ այն օբյեկտի ճանաչման, գնահատման մեջ է, որը բովանդակային առումով նույնական է «կորպորատիվ հեղինակություն» 76

ըմբռնմանը: Նմանատիպ հասկացման կարելի է հանդիպել ռուս սոցիոլոգ Ա. Ա. Մեստնիկովի հայեցակարգում, ով «սիմվոլիկ կապիտալը» համարում է շուկայի մասնակիցների հատկություն` ազդեցության, հեղինակության կամ ճանաչելիության մեջ դրսևորվող. «…Վենչուրային ներդրումների շուկայի կարևոր գործոն է սիմվոլիկ կապիտալի ներդրումը` որպես շուկայի մասնակցի այնպիսի հատկություն (վենչուրային ֆոնդի, կառավարող ընկերության), երբ այն ընկալվում է այլ գործակալների կողմից, ովքեր, ելնելով իրենց փորձից, ընդունակ են այդ հատկությանը հաղորդելու արժեք և որոշելու իրենց դիրքը` կապված շուկայի այդ մասնակցի հետ: …Սիմվոլիկ կապիտալի աղբյուր է պետությունը»[4, էջ 113]: Պետք է նշել, որ կոնկրետ Պ. Բուրդիեի հայեցակարգում հեղինակությունը վստահության, պատվի և վարկանիշի հետ մեկտեղ սիմվոլիկ կապիտալի դրսևորման ձևերից է: Կազմակերպության կորպորատիվ հեղինակությունը սիմվոլիկ կապիտալի ձև է, սակայն այն նաև սերտորեն միահյուսված է կազմակերպության սոցիալական կապիտալին և հիմնվում է նրա վրա: Վստահությունը, սիմվոլիկ կապիտալի դրսևորման ձև է և միաժամանակ կազմում է սոցիալական կապիտալի բաղկացուցիչ մաս: Ըստ այդմ՝ կարելի է վստահությունը դիտել որպես միջանցիկ, կապող օղակ երկու կապիտալի ձևերի միջև (տե՛ս գծագիր 1): Կազմակերպության սիմվոլիկ կապիտալ

Վստահություն

Կազմակերպության սոցիալական կապիտալ

Գծագիր 1. Կազմակերպության սոցիալական ու սիմվոլիկ կապիտալները և դրանք կապող օղակ-վստահությունը:

Այսպիսով՝ յուրաքանչյուր կազմակերպության ձևավորման սկզբնական փուլում պետք է նախ մտածել դրական սոցիալական ցանցի, նորմերի ու կանոնների ձևավորման մասին, որը թույլ կտա ժամանակի ընթացքում նվաճել ելակետային շահագրգիռ կողմերի վստահությունը: Իր հերթին, արդյունավետորեն կառավարվող սոցիալական կապիտալը հիմք կծառայի սիմվոլիկ կապիտալի ձեռքբերման ու կուտակման համար: Անկասկած, կուտակվող սիմվոլիկ կապիտալն էլ իր հերթին դրական ազդեցություն կգործի կազմակերպության սոցիալական կապիտալի վրա: Ըստ այդմ, ցանկացած կազմակերպության դրական հեղինակության ապահովումը խարսխվում է ինչպես կազմակեր-

պության սիմվոլիկ, այնպես էլ սոցիալական կապիտալների վրա, քանզի մեկն աջակցում է մյուսին:

Т. А. Хачатрян Корпоративная репутация в контексте социологических подходов о социальном и символическом капитале В социологии еще недостаточное внимание было уделено социальным и символическим капиталам организаций. В статье рассмотрены содержания двух капиталов, их взаимные влияния и общее связующее звено, каким является доверие. Соответственно, повышение корпоративной репутации как вида символического капитала, подразумевает управление социальным капиталом организации.

T. A. Khachatryan Corporate Reputation in the Context of Sociological Approaches on Social and Symbolic Capital Sociology has not yet paid sufficient attention to the research of the organizations' symbolic and social capitals. The content of capitals, their mutual influence and a common connection like trust have been metioned in the article. Accordingly, the growth of corporate reputation as a symbolic capital, assumes management of the organization’s social capital.

Գրականություն 1. Епачинцев А. О. Социальный капитал в западных и российских социокультурных системах: Дис. кандидата социологических наук. М., -2005.- 130 с. 2. Маркс К. Капитал (I том) // Маркс К., Энгельс Ф. Соч. 2-ое изд. Т. 23. М.: Государственное издательство политической литературы, 1960. – 907 с. 3. Мачеринскене И., Минкуте-Генриксон Р., Симанавичене Ж. Социальный капитал организации: методология исследования.// Социологические исследования. 2006, № 3.- С. 29-39. 4. Местников А. А. Развитие рынка венчурных инвестиций: социологический подход. Дис. … к. соц. н. М., 2011. 130 с. 5. Патнэм Р. Чтобы демократия сработала: Гражданские традиции в современной Италии. -М.: Ad Marginem, 1996. – 258 с. 6. Радаев В.В. Понятие капитала, формы капиталов и их конвертация. // Экономическая социология. Том 3, № 4, сентябрь 2002. – С. 20-32.

7. Швери, Р. Теоретическая социология Джеймса Коулмена: аналитический обзор // Социологический журнал, 1996, №1/2.С.62-81.; Левин, И.Б. Гражданское общество на Зпаде и в России // Полис, 1996, № 5. С.104-112. 8. Coleman, J. S. Social capital in the creation of human capital // American Journal of Sociology, 1988, n. 94, pp. 95-120. 9. Fukuyama F. The Great Disruption. Human nature and the reconstitution of social order. London:Profile Books, 1999— P.354. 10. Lesser E.L., Prusak L. Communities of practice, social capital and organizational khowledge // Knowledge and communities / Ed. by Lesser E.L., Fontane M.A., Slusher J.A. Boston: Butterworth Heinemann, 2000. P. 123-131. 11. Loury, G. Dynamic Theory of Racial Income Differences // Women, Minorities and Employment Discrimination. Lexington, 1976, pp. 153-186. 12. Putnam, R. (1996) ‘Who Killed Civic America’, Prospect, 7, 24, pp. 66-72. 13. Rosa de Carvalho reputation management as relationship management http://195.130.87.21:8080/dspace/bitstream/123456789/163/1/Carvalhoreputation%20management%20as%20relationship%20management.pdf 14. Bourdieu, P. (1994). Raisons pratiques. Sur la théorie de l'action. Paris : Seuil, 1994— P. 242.

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Խաչատրյան Թերեզա Արթուրի – ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի կիրառական սոցիոլոգիայի ամբիոնի հայցորդ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, տնտեսագիտության ամբիոնի դասախոս, E-mail: tereza-wau@yahoo.com. Տրվել է խմբագրություն 29. 05. 2013.

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

2013

ՔԱՂԱՔԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ УДК 32

Վ.Տ Հախվերդյան ՋԱՎԱԽԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐՆ ԱՐԴԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ Բանալի բառեր՝ ազգայնամոլություն, անհամասեռություն, արմատական, արտագաղթ, բազմաէթնիկ, բազմայնություն (բազմակարծություն), բախում, երկլեզու, էթնիկական խումբ, ժողովուրդ (ազգ), էթնովարչակարգ, ժողովրդագրություն, ինքնաբավ, ինքնուրույնություն, ինքնորոշում, ինքնիշխանություն, ծայրահեղական, համաձայնագիր, համարկում (ամբողջացում), համընդգրկուն, համահավաք, ձուլել, միաբնակ, միաէթնիկ, միասեռ, նմուշակերպ, նույնականացում, վերնախավ, տարանցում, տարածաշրջան, տեղաբնիկ, տեղահանում, տեղաշարժ, տիտղոսակիր, ուծացում, փոխզիջողություն (համաձայնություն), օտարավախություն (օտարատյացություն)։ Ключевые слова: шовинизм, неоднородность, радикальный, эмиграция, многоэтничность, плюрализм, конфликт, двуязычный, этническая группа, этнос, этнорежим, демография, автаркия (самодовлеющий), самобытность, самоопределение, олигархия, экстремистский, конвенция, интеграция, глобал, компакт, ассимиляция, монофизит, моноэтничность, однополый (гомогенный), модель, идентификация, элита, транзит, регион, аборигены (местный), депортация, миграция, титульный, отчуждение, консесус, ксенофобия. Keywords: chauvinism, heterogeneity, radical, emigration, multiethnicity, pluralizm, conflict, bilingual, ethnic group, ethnos, ethnic regime, demography, autarchy (self-contiained), original, self-determination, oligarchy, extremist, convention, integration, global, compact, assimilation, monophysit, monoethnicity, unisexual (homogeneous), model, identification, elite, transit, region, aboriginal (resident), deportation, migration, tille, estrangement, counsesus, xenophobia. Կոմպակտ ապրող բնիկ ջավախահայությունը ինքնությունը պահպանելու, արտագաղթը կանխելու նպատակով սեփական Ջավախք էթնոտարածքի վրա պետք է ձեռք բերի մշակութային ինքնավարություն՝ հայերենին ընձեռելով տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ։ Միջէթնիկական կոնֆլիկտները լուծելու և քաղաքացիական հասարակությանն ինտեգրվելու համար Ջավախքում արմատավորել երկլեզու (բիլինգ80

վալ) կրթական համակարգ՝ օտար լեզվին վերապահելով օժանդակ դերակատարություն։ Արդի քաղաքական, կրթամշակութային հիմնախնդիրների անաչառ լուսաբանումը բխում է հայ-վրացական սերտ համագործակցության և բարեկամության վերականգնման հրամայականից։ Ներկա ուսումնասիրությունը նպատակ ունի էթնոկրթական նպատակամետ մոդելներով հանգուցալուծել «հայ-վրացական կնճիռը», կանխել օրեցօր խորացող ճգնաժամը, ջավախահայության1 ուծացումն ու զանգվածային արտագաղթը։ Հիմնահարցի շուրջ առկա տարաբնույթ մոտեցումները ապակողմնորոշում են միջազգային հանրությանը և հանգեցնում շահագրգիռ սուբյեկտների ոչ համակարգված գործելակերպին։ Վրաց պատմաբանները 387 թվականի տխրահռչակ պայմանագրով կատարված փոփոխությունների հիման վրա պնդում են, թե Գուգարքը միշտ եղել է Քարթլիի թագավորության կազմում [7, 69]։ Անառարկելի է Ա. Շիրակացու այն վկայությունը, որ թեպետ Գուգարքն այժմ Վիրքի կազմում է, վերցված է Հայաստանից [12, 297]։ Ջավախքը Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի 9 գավառներից մեկն էր, իսկ Գուգարքը առաջին անգամ Վիրքին է միացել 387 թվականին [7, 67]։ 1830 թվականին Էրզրումի ու նրա շրջակայքի հայերը զանգվածորեն գաղթել են Ջավախք։ 20-րդ դարի 20-ական թվականներին Ջավախքը (նրա մի մասը), որպես էթնոտարածքային միավոր, Հայաստանին վերամիավորելու կամ Վրացական ԽՍՀՄ կազում մեկ հայկական վարչական միավոր ստեղծելու մասին (Ալ. Բեկզադյան, Ալ. Մյասնիկյան) հորդորը մերժվել է վրացական պետական շրջանակների կողմից [7, 18 և 21]: Վրաց պատմաբան Լեոնտի Մրովելի վկայությամբ, մինչ այդ Ջավախքն ամայի չի եղել, սուրբ Նինոն մ.թ. 3-րդ դարում Ֆոգայում՝ Փարվանա լճի ափին, հովիվների հետ խոսել է հայերեն։ Ուստի երկրին ժամանակավորապես տիրելու և այլամերժության փաստը չի կարող հիմք ծառայել «սեփական տարածք» համարվելու համար։ Սամցխե-Ջավախքն զբաղեցնում է Վրաստանի տարածքի մոտ 10 տոկոսը, որտեղ բնակվում է վիրահայության ավելի քան կեսը, իսկ զուտ Ջավախքում, որն զբաղեցնում է Վրաստանի 3,7 տոկոսը, բնակչության 94-95 տոկոսը հայեր են [10.14, 14], այն այժմ կազմում է 125 հազար հայ (ոչ պաշտոնական տվյալներով՝ 145 հազար)։ Ջավախքը սփյուռք չէ, ջավախահայությունը սուբէթնոս է, որն ապրում է իր բնօրրանում՝ պատմական տարածքի վրա, ուստի ազգային անվտանգության պարտադրանքով դառնում է անհրաժեշ1

Ջավախահայությունը Ջավախքում բնակվող հայերն են: Վրացահայությունը («Վիրահայությունը») ողջ Վրաստանում ապրող հայերն են: Այստեղ «վրացի» եզրույթն էթնանուն չէ:

տություն՝ բարձրացնել Վրաստանի վարչատարածքային կազմում ինքնավարության կարգավիճակի տրամադրման հարցը։ Հակառակ դեպքում ջավախահայությունը ոչ հեռու ապագայում կկորցնի իր էթնիկական դիմագիծը, կինտեգրվի վրացական մշակույթին՝ քաղաքացիական հասարակության ստեղծման պատրվակով։ Այդ գործընթացը համապատասխանում է գլոբալ միտումների ընդհանուր տրամաբանությանը, քանզի անհնար է ինքնամեկուսացումը՝ ինքնաբավ համակարգի ստեղծմամբ։ Էթնիկական բոլոր բաղադրիչները աստիճանաբար միախառնվում են միասնական քաղաքացիական ընկերակցության մեջ՝ էթնիկական նույնականությունը փոխարինելով քաղաքացիականով։ Սակայն Վրաստանում տևականորեն էթնիկական ընկերակցության հաստատումը դժվար իրագործելի է, հատկապես էթնիկական փոքրամասնություններ ադրբեջանցիների և հայերի միջև, քանզի նրանց խմբային քաղաքական կողմնորոշումները և մշակութային պահանջները տարաբնույթ են։ Բացի դրանից, արմատական էթնոսի անթաքույց, ոչ լատենտ ձևով իրականացվող նպատակադիր խտրականությունը ջավախահայության նկատմամբ չի կարող նպաստել համապետական գիտակցության ձևավորմանը։ Էռնեստ Գելները տեղին է նշել. «Ազգերի մի մասի բավարարվածությունը մյուս մասի հիասթափությունն է նշանավորում» [2, 10-11]: Վրացական կողմը պարտավոր է հաշվի նստել պատմական անողոք ճշմարտության հետ և զսպել ուժգնացած անհիմն հավակնությունները հայկական հնամենի տարածքների նկատմամբ։ Անցել են այն ժամանակները, երբ լեզուն տարածելու և տեղանունները փոխելու միջոցով հնարավոր է վրացականացնել այն ամենը, ինչը հայկական է։ Այժմ ոչ պաշտոնական տվյալներով հայերը Վրաստանում հաշվվում են 460 հազար, իսկ ըստ պաշտոնական աղբյուրների մոտ 250 հազար, այդ թվում Թբիլիսիում՝ 150 հազար[13, 348]: Վրաստանում մինչև 2002թ. քանակով երկրորդ տեղն զբաղեցնում էին հայերը (437,2 հազար), իսկ ռուսները (341,2 հազար)՝ երրորդ[14, 13]: Այժմ ադրբեջանցիների ծնելիության արագ աճը հնարավորություն է տվել այդ էթնոդավան խմբին զբաղեցնելու առաջին տեղն (6,5%) ազգային փոքրամասնությունների շարքում, իսկ հայերը՝ երկրորդ (5,7%) [14, 13]։ 2002թ. տվյալներով Վրաստանում ապրում են մինչև 284,8 հազար ադրբեջանցիներ, սակայն վերջիններս համոզված են, որ իրենք կես միլիոն են և նույնիսկ ավելին[9, 18]: Ադրբեջանցիները հավաքական կերպով բնակվում են Քվեմո-Քարթլիի նահանգում, հիմնականում Մառնեուլիի, Գարդաբանի, Բոլնիսի և Դմանիսի շրջաններում։ 2002թ. մարդահամարի համաձայն՝ այդ նահանգի բնակչությունը եղել է 497530 մարդ, որից 45,1 տոկոսը ադրբեջանցիներ են, 44,7 տոկոսը վրացիներ են, 6,4 տոկոսը՝ հայեր [6, 7]: Հայտարարություններ են հնչում հատուկ Շարժում ստեղծելու մասին, որի նպատակն է Վրաստանից անջատել ՔվեմոՔարթլին և որպես այդ գործընթացի սկիզբ՝ առաջ է քաշվելու ադրբեջաներենին տարածաշրջանային լեզվի կարգավիճակ տալու հարցը։ 82

Եթե Վրաստանում հայերը համարվում են ազգային փոքրամասնություն, ապա համասեռ Ջավախքում ազգային մեծամասնություն են։ Այստեղ տեղին է մեջբերել ԵԱՀԿ-ի Գերագույն հանձնակատար Մաքս վան Դեր Ստուլի բնորոշումը. «…փոքրամասնությունը խումբ է, որը բնութագրվում է լեզվական, էթնիկական կամ մշակութային այնպիսի առանձնահատկություններով, որոնք նրան տարբերակում, զատում են մեծամասնությունից։ Երկրորդ՝ փոքրամասնությունը խումբ է, որը սովորաբար ձգտում է ոչ միայն պահպանել իր ինքնատիպությունը, այլև այն վառ կերպով դրսևորել» [3, 165]: Էթնիկական խտրականության արդյունքում Ջավախքը հայաթափվում է, լոկալ արմատական ազգի միգրացիան դառնում է ազգային անվտանգության խնդիր: Ավելին, տեղի է ունենում թուրք-ադրբեջանական տարրի վերաբնակեցում, որոնց մինչև 2011թ. վերաբնակեցման հարցը եղել է Եվրախորհրդին Վրաստանի անդամակցության նախապայմաններից մեկը։ 400 հազար թուրքմեսխեթցիների տարածաշրջան վերաբնակեցնելը Վրաստանի իշխանությունների ժողովրդագրական իրավիճակը փոխելու մտադրությունն է, որն սպառնում է միջէթնիկական և միջկրոնական հարաբերություններին։ 20-րդ դարի սկզբներին բազմազգ Վրաստանն ինքնապաշտպանական բնազդով ձեռնամուխ եղավ մշակել միաէթնիկ ազգային պետության ստեղծման նախագիծ, որն ազգայնամոլական դրսևորում է՝ էթնիկական փոքրամասնությունների իրավունքների ոտնահարմամբ բազմազգ պետությունը դարձնել միաէթնիկ, այլ կերպ՝ ձուլել ազգը և պետությունը։ Միջազգային պրակտիկայում մոնոէթնիկ համարվում է այն պետությունը, ուր բնակչության 95 և ավելի տոկոսը կազմում է մեկ էթնոսի ներկայացուցիչներ (Իսլանդիա, Նորվեգիա, Պորտուգալիա, Ալբանիա, Մալթա, Յամայկա, Եմեն, Հունգարիա): [17, 54] Գ.Տ. Տավադովը գտնում է, որ ազգային պետությունն էթնիկական տարածքի հիմքի վրա կազմավորված էթնոսի (ազգի) պետություն է և մարմնավորում է ժողովուրդների քաղաքական անկախությունն ու ինքնուրույնությունը։ [16, 275] Միաէթնիկ կառուցվածք ունեցող հասարակարգերում ժողովրդավարացման համար ստեղծվում են ավելի բարենպաստ պայմաններ, քան էթնիկական անհամասեռության դեպքում։ Էթնիկական կոնֆլիկտները Վրաստանում հանգեցրել են ավտորիտար էթնովարչակարգի հաստատմանը, որը ոչ դյուրին է դարձնում, այսպես կոչված, բազմաէթնիկ ժողովրդավարությունը, որչափով նրա հիմքում առկա է միջխմբային հակասությունը։ Այդ մասին վկայություն են տալիս նույնիսկ միջազգային կառույցները՝ ԱՄՆ-ի պետդեպարտամենտը, Եվրախորհրդի հակաճգնաժամային խումբը։ Ջավախքում վտանգվում է կրթամշակութային տիրույթը, արագ տեմպերով փակվում են հայկական դպրոցները, կրճատվում են հայոց լեզվի դասաժամերը և ավելացվում վրացերենը, արգելվել է դասավանդել «հայոց պատմություն» առարկան, 83

փոփոխվում են տեղանունները։ 2005 թվականին Վրաստանում ընդունվել է «Հանրային կրթության մասին» օրենք, ըստ որի (հոդված 4.3)՝ «Վրաստանի քաղաքացիները, որոնց մայրենի լեզուն վրացերենը չէ, իրավունք ունեն ամբողջական ընդհանուր կրթություն ստանալու մայրենի լեզվով», սակայն մոլեռանդորեն հող է նախապատրաստվում համավրացական կրթական համակարգին անցնելու համար, ինչն արդեն մասամբ գործնականորեն տեղի է ունեցել։ Ավելի քան 90 տոկոս հայերով բնակեցված տարածքում պարտադրվում է պետական լեզուն, արագացվում հայերի վրացականացման գործընթացը [11, 60.8, 142]։ Հանրապետությունում անցկացվում է ուսուցիչների և հանրակրթական դպրոցների տնօրենների պաշտոններին հավակնող թեկնածուների վրացերեն լեզվի թեստավորում։ Պատճառաբանվում է, թե առանց վրացերենի իմացության անհնար է ինտեգրվել վրացական պետությանը։ Հայերը չեն անտեսում պետական լեզուն՝ վրացերենը, քանի որ բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերը վրացերեն լեզվով են։ Համաշխարհային քարտեզագրության մեջ «Վրաստանը» որպես երկիր նշվում է միայն 15-րդ դարում։ Մինչ այդ Վրաստանի շրջանում նշված են Կոլխիս, Իբերիա և Մենգրելիա երկրները [1, 12]։ Հայերն այլ ժողովուրդների հետ համահավասար մասնակցություն են ունեցել վրացական պետության կայացմանն ու բարգավաճմանը։ 5-րդ դարի հայոց հոգևոր մշակույթի ծաղկուն անդաստանի հիմնադիրը՝ Մեսրոպ Մաշտոցը, այբուբեն ստեղծեց նաև բախտակից վրացիների համար։ Հայերը քվեարկել են Վրաստանի անկախության օգտին՝ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները երաշխավորող սահմանադրության հիմքերով։ 1995թ. Ստրասբուրգում ընդունվել է ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության կոնվենցիա (համաձայնագիր), ըստ որի՝ համախումբ ապրող էթնիկ բնակչությունն իր պատմական տարածքում իրավունք ունի առնվազն լեզվական և մշակութային ինքնուրույնության, դրան ավելացրած մշակութային կապը իր մայր պետության հետ, թեպետ այն ինքնակազմակերպման կենսունակ մոդել չէ, քան քաղաքական միավորի ստեղծումը։ Միջազգային փորձը ցույց է տվել, որ այն երկրներում, ուր ազգային փոքրամասնությունները կազմում են 20 տոկոս, իրավունք ունեն որպես երկրորդ տարածաշրջանային լեզու համարել իրենց մայրենին։ Աշխարհի 20-30 երկրներում 20 տոկոս հավաքական ապրող ազգային փոքրամասնությունների լեզուները տարածաշրջանային լեզուների կարգավիճակ ունեն [4]։ Իսպանիայի և Իտալիայի սահմանադրություններում կան հոդվածներ, որոնք երաշխավորում են ազգային փոքրամասնությունների լեզուների պահպանման և զարգացման պետական աջակցությունը։ Ֆինլանդիայում շվեդական փոքրամասնության (շուրջ 6%) լեզուն հայտարարվում է ևս պետական [17, 50]։ Սա բացառիկ երևույթ է, որը բացատրվում է պատմական դրդապատճառներով, քանզի տևա-

կան ժամանակ Ֆինլանդիայում շվեդական լեզուն համարվել է կրթամշակութային լեզու։ Մայրենի լեզվի հիման վրա հանրակրթության ապահովումը ոչ միայն ազգային փոքրամասնության ընդհանրական ինքնության պահպանման ու խորացման, այլև երկրի ներքաղաքական կայունության և լեզվի հիմնախնդրի ժողովրդավարական լուծման գրավականն է։ Դպրոցներն ավարտողներին տալիս են վաուչեր Երևանում ուսումը շարունակելու համար, սակայն ատեստատը վերապահվում է միայն Վրաստանում սովորողների համար։ Պետությունը չի սուբսիդավորում այն դպրոցներին, որոնցում աշակերտների թիվը 700-800-ից պակաս է։ Ջավախքում դպրոցների հանրույթներին ոչ միայն արգելում են մասնակցել եկեղեցիների՝ Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին նվիրված հոգեհանգստյան պատարագին և միջոցառումներին, այլև Վրաստանի իշխանությունները մինչև այսօր չեն ճանաչել հայերի ցեղասպանությունը՝ մտավախություն ունենալով վատթարացնել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ։ Երկար պայքարից հետո վերջերս Քաղաքացիական օրենսգրքով Հայ Առաքելական սուրբ եկեղեցին և ևս կրոնական 5 ուղղություն Վրաստանում իրավաբանական կարգավիճակ ստացան: [5] Հայ Առաքելական եկեղեցիները, հայկական շենք-շինությունները որպես սեփականություն չեն տնօրինվում հայ էթնոսի կողմից, դրանք Վրաստանի օրենքներով գտնվում են վրաց ուղղափառ եկեղեցու և վրացական պետության հովանավորության ներքո։ Վրաստանում անկախության տարիներին օլիգարխների շարքում ազգությամբ հայեր գրեթե չկային։ Այժմ երկրում կապիտալ ներդրումների դաշտը բավականաչափ նպաստավոր է դարձել նաև հայ ներդրողների համար։ Այսպես՝ 2010թ. պաշտոնական տվյալներով Վրաստանում վերագրանցվել է 103 հայկական ընկերություն, և վերջերս ստեղծվել է հայ գործարարների միություն [7,341]։ Համագործակցության ծիլեր են երևում նաև Վիրահայոց թեմի հոգևոր կառույցի հետ։ Վրաստանի ժողովրդավարության գործընթացին պատնեշում է նաև երկրի կառավարմանը վիրահայության գրեթե բացակայությունը։ Վրացական վերնախավը (էլիտա) ազգայնամոլական քաղաքականությամբ երկրի կառավարման համակարգից դուրս է մղում ազգային փոքրամասնություններին, անհամաչափություն ստեղծում իշխանական վերնախավում։ Այժմ, ոչ պաշտոնական տվյալների համաձայն, պետական համակարգում հայերի թիվը 1-2 տոկոսից չի անցնում։ Այս մոտեցումը բացատրվում է հայերի իբր պետական լեզվի չիմացությամբ։ Ավելին՝ հայ մասնագետը Վրաստանում համեմատաբար քիչ է վարձատրվում։

Վրաստանում պաշտոնապես գրանցված են մինչև 67 հայկական ՀԿներ, թեպետ իրականում ակտիվ գործում են դրանցից մի քանիսը։ Դրանք կատարում են ազգապահպան գործառույթ և հիմնականում գործում են տեղի սուղ միջոցների հաշվին։ Վրաստանն ինտեգրվում է Եվրամիությանն ու ՆԱՏՕ-ին։ Վրաստանը ՌԴ-ի հետ բախման արդյունքում ոչ միայն կորցրել է Հարավային Օսիան և Աբխազիան, այլև դատապարտվել է երկարաժամկետ կոնֆլիկտային գոտու կարգավիճակին, որը լուրջ սպառնալիք է Թբիլիսիի էներգետիկ քաղաքականությանը։ Վրաստանը դիվանագիտական կապերի մեջ չի մտնում այն տերությունների հետ, որոնք ճանաչում են Հարավային Օսիայի և Աբխազիայի անկախությունը։ Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ Վրաստանի անհեռատես ռազմավարական բնույթի հարաբերությունները, նրա գործուն մասնակցությամբ իրականացվելիք մի շարք տարածաշրջանային ծրագրերը և Հայաստանի Հանրապետության շրջափակումը չեն բխում մեր շահերից։ ՀՀ իշխանությունները ծավալում են հավասարակշռված քաղաքականություն, քանի որ հարևան երկրից մենք գտնվում ենք տարանցիկ ուղեհաղորդակցության կախվածության մեջ։ Ջավախահայության ինքնապաշտպանական ավանդական մեխանիզմները խոր արմատներ չունեն՝ ի համեմատություն Սփյուռքի համայնքների, քանի որ ապրելով սեփական տարածքում և մայր երկրի հարևանությամբ՝ քիչ է անհանգստացնում ուծացման վտանգը։ Այսուհանդերձ, ջավախահայության ազգային ինքնորոշման (ոչ անջատողական ծրագրով) պահանջը վրաց ժողովրդի կոշտ գործելակերպի արգասիք է՝ տնտեսական շահագործում, քաղաքական ճնշում, ազգային հալածանք, իրավազրկում, ազգի ուղղակի ինտեգրում և ուծացում։ Ծրագրավորված առաքելություն իրականացնելու մղումով 1997 թվականից Վրաստանում գործում է ազգային փոքրամասնությունների հարցերով ԵԱՀԿ-ի գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը [3,115], որը հիմնականում զբաղվում է Սամցխե-Ջավախքի շրջանի հայերին առնչվող խնդիրների հանգուցալուծմամբ և այդ տարածաշրջանում լարվածության կանխարգելմամբ։ 1980-ականներից Արևմուտքում արագ զարգանում են բազմամշակութային կրթության վերաբերյալ տեսություններն ու մեթոդաբանական մոտեցումները։ Այն երկրներում, որտեղ ժողովրդագրական կազմը բազմաէթնիկ է, առաջարկվում են կրթական տարբեր մոդելներ։ Ամերիկյան «ձուլող կաթսա» ռազմավարության փոխարեն՝ շրջանառության մեջ մտցվեց «ամերիկյան աղցան» արդիական հայեցակարգը, այլ կերպ՝

ներդրվեց բազմալեզու կամ երկլեզու (բիլինգվալ) կրթական համակարգը, որը դիտվում է միջէթնիկական հակամարտությունների հաղթահարման մոդել։ Երկլեզու բովանդակային կրթությունը բազմաէթնիկ հասարակություններում թույլ է տալիս ինտեգրվել այդ հասարակությանը՝ պահպանելով ազգային ինքնությունը։ Երկլեզու կրթության արտասահմանյան փորձն ունի 4 մոդել, որոնք վերաբերում են օտար լեզվի կիրառման տարիքային շեմին [18]։ 1. Ռադիկալ (ծայրահեղական) մոդել. ենթադրում է առաջին դասարանից սկսած աշակերտների կրթության կազմակերպում ոչ մայրենի լեզվով։ 2. Անցումային լեզվական մոդել. ենթադրում է սովորողների աստիճանական նախապատրաստում ոչ մայրենի լեզվով ուսումնառությանը՝ առարկաների դասավանդման թվի ավելացման ուղիով։ 3. Լեզվի խորացված ուսուցման մոդել. ենթադրում է բոլոր կամ մի շարք առարկաների դասավանդում միաժամանակ երկու՝ մայրենի և օտար լեզուներով։ 4. Լեզվական գոյատևման մոդել, որի համաձայն՝ բոլոր առարկաները դասավանդվում են մայրենի լեզվով, իսկ օտար լեզվին վերապահվում է օժանդակ դերակատարություն։ Առաջին երկու մոդելներն անընդունելի են, քանի որ հանգեցնում են ազգային ինքնության՝ կորստին։ Վերջին երկու մոդելները կարելի է փորձարարական մակարդակով կիրառել Սփյուռքի որոշ գաղթօջախներում, որտեղ ազգային կրթությունը վտանգված է։ Նպատակահարմար է կիրառել երկլեզու կրթության բովանդակային տիպը՝ երկու լեզվով կրթական գործընթացի կազմակերպումը։ Էթնիկական փոքրամասնություններն ըստ իրենց նպատակադրումների կարելի է դասակարգել հետևյալ խմբերի. 1. Պլյուրալիստական խումբը ձգտում է պահպանել իր էթնիկական ինքնությունը, սակայն հասարակության սոցիալական ինստիտուտների գործունեությանը ցուցաբերում է ակտիվ մասնակցություն։ 2. Ասիմիլացվող (ձուլվող) խումբը հոգ չի տանում իր էթնիկական ինքնության պահպանման մասին։ 3. Անհանդուրժող-մարտնչող խումբը սեփական էթնիկական ինքնությունն է թմբկահարում և ձգտում է լրիվ քաղաքական անկախության։ 4. Քաղաքացիական և սոցիալական ինտեգրմանը մասնակցող խումբ, որը ձգտում է ունենալ առնվազն մշակութային անկախություն կամ տվյալ պետության վարչատարածքային կազմում ինքնավարություն։ Ազգային մշակութային անկախությունը ջավախահայությանը հատուկ օրենսդրական ակտերով թույլ է տալիս օգտվել իր մշակութային արժեհամակարգից, դավանաբանական քարոզչությունից, զարգացնել իր լեզուն հրապարակային և պաշտոնական ոլորտներում, ուսումնասիրել հայոց պատմությունը, ստեղծել ազգային միություններ, խորացնել մշակութային, գիտակրթական կա87

պերը հայկական համայնքների, մայր հայրենիքի հետ։ Հիմնախնդրի համանման լուծումը բնավ չի նսեմացնում մյուս էթնիկական փոքրամասնությունների իրավունքները։ Հայկական գործոնն առավել չափով է անհանգստացնում վրաց հասարակությանը և ծնում հակահայկական տրամադրություններ։ Այսուհանդերձ, Վրաստանում հայ-վրացական հարաբերություններում սկսվում է նոր քաղաքական շրջափուլ։ Ռուսական դաշնային կապիտալը հոսում է Վրաստան, որը հետապնդում է քաղաքական նպատակ՝ ուժեղացնել վերահսկողությունը այդ երկրի նկատմամբ։ Այդ կոնսեսուսը ձեռնտու է նաև Հայաստանի Հանրապետությանը։ Վրաստանի իշխանություններն սկսել են անտեսել Ադրբեջանի հետ ՀՀ-ի հարաբերությունների բարդացումը, ռուսվրացական հարաբերությունների վերականգնման և զարգացման գործում աջակից են տեսնում հարևան երկրին՝ Հայաստանի Հանրապետությանը։ Բազմաէթնիկ հասարակության մեջ փոքրամասնությունների ինտեգրման գործընթացը կընթանա բնականոն, առանց լարվածության, եթե այն ուղեկցվում է նրանց մշակութային, լեզվական, կրոնական առանձնահատկությունների պահպանմամբ, արժեքային համակարգի բազմազանության ճանաչմամբ, հասարակական կյանքին ակտիվ մասնակցության ապահովմամբ, ինտեգրված բազմազգ վերնախավի ձևավորմամբ։ Ջավախահայության էթնոքաղաքական իրավիճակը պահանջում է այնպիսի բազմամշակութային կրթական տեսական մոդելի մշակում, որը, հենվելով ազգապահպան մեծ ներուժ ունեցող միջազգային փորձի վրա, թույլ կտա հասնել գոնե մշակութային ինքնավարության։

В. Т. Ахвердян Проблемы армян Джавахка в современных условиях С целью сохранения самобытности, предупреждения эмиграции компактно проживающих армян-аборигенов Джавахка на своей моноэтнотерритории должны приобрести культурную самоидентификацию (автономию) ― предоставляя армянскому языку региональный статус. Для решения межэтнических конфликтов и интегрирования в гражданское обшество необходимо укоренить в Джавахке двуязыковую (билингв) образовательную систему ― предоставляя подсобную роль иностранному языку.

V. T. Hakhverdyan The Problems of the Armenians in Javakhk Nowadays In order to keep the originality, preventing the emigration the Armenian-aboriginal of Javakhk, living compactly on their monoethnoterritory must acquire cultural self-identification (autonomy), giving the Armenian language a regional status. For the solution of interethnic conflicts and integration into the civil society, the bilingual educational system must be based in Javakhk, giving additional role to a foreign language.

Գրականություն 1.

Գալչեան, Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ, Եր., 2005, 271 էջ :

Գելներ Է., Ազգերը և ազգայնականությունը, «Հայաստան» Եր., 2003, 172 էջ :

Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը (Պատմությունը, գործունեությունը և հեռանկարները), Ա. Հարությունյան, Եր., «Անտարես», 2006, 300 էջ։

Իրավունք, 26-29 հոկտեմբերի, 2007։

Իրավունք, 18-21 մայիսի, 2012:

Հայկական ժամանակ, օրաթերթ, 4 մայիսի, 2013, էջ 7։

Հայոց հյուսիսային դարպասները. Ջավախք, Լոռի, նյութերի ժողովածու, 8 (կազմ. Վ. Սարգսյան), Եր. «Միտք», վերլուծական կենտրոն, 2012, 440 էջ։

Հանրային կառավարում, 2-3, «Պետական ծառայություն», Եր., 2011, 183 էջ։

Հանրապետական, ՀՀ կուսակցություն, թիվ 1, 2008, 44 էջ։

10. Ձայն վիրահայոց, «Վիրահայերի միասնություն», ՀԿ պաշտոնաթերթ, թ. 26, փետրվար, 2007։ 11. Մինասյան Ս., Վրաստանի էթնիկական փոքրամասնություններ, Եր., 2006, 172 էջ։ 12. Շիրակացի Ա., Մատենագրություն, Եր., 1979, 398 էջ։ 13. Վարդանյան Թ., Թիֆլիսի հայ համայնք. նոր մարտահրավերներ, հիմնախնդիրներ, Հայոց հյուսիսային դարպասները, Ջավախք, Լոռի, Նյութերի ժողովածու, 8, Եր., «Միտք», 2012, 440 էջ։ 14. Минасян с., Этнические меньшинства Грузии: Потенциал интеграции на примере Армянского населения страны, Ер., «Еркир», 2006, с. 172.

15. Мусхелишвили Д., Из исторической географии Восточной Грузии, Тбилиси, 1982, 101 с. 16. Тавадов С. Т. Этнология, М., 2002, 352 с. 17. Шабаев Ю.П., Садохин А. П. Этнополитология, Учеб. пособие, М., ЮнитиДана, 2005, 319 с. 18. Экспертная оценка основных документов, регламентирующих введение билингвального образования в школах с русским языком обучения в Латвийской Республике. http://skola.ogreland.lv/rusjaz/psihol/_private/psih015.htm .

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Հախվերդյան Վարդան Տաճատի - փիլ. գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ

Տրվել է խմբագրություն 17. 06. 2013.

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ УДК 74.262

Ա. Գ. Մանուկյան, Խ. Գ. Սուլթանյան ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒՄԸ ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱ ԱՌԱՐԿԱՅԻ ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՈՒՄ Բանալի բառեր՝ տեխնոլոգիա, տեղեկատվական, գրաֆիկ, պարամետր, համակարգիչ, մաթեմատիկա, հավասարում: Ключевые слова: технологии, информационный, графика, параметр компьютер, математика, уравнение. Keywords: technology, information, graphics, parameter, computer, mathematics, equation. Մաթեմատիկա առարկայից որոշակի առաջադրանքներ համակարգչի կիրառմամբ ավելի լավ մատուցելու համար մշակվել է դրանց լուծման գրաֆիկական մեթոդ: Մեր ժամանակներում փոխվել են կրթությանը ներկայացվող պահանջները: Հիմնարար գիտելիքներից և նոր գիտելիքների մշտական ձեռքբերումից բացի, ժամանակակից ուսուցիչը պետք է ծանոթ լինի ուսուցման տեղեկատվական տեխնոլոգիաներին և ունենա դրանցով գրագետ աշխատելու հմտություններ [5;6;7]: Պատրաստի գիտելիքների յուրացումն ու ընդհանրացումը դառնում են ոչ թե մարդու մտավոր զարգացման նպատակը, այլ այդ զարգացմանը նպաստող օժանդակ միջոցներ: Մաթեմատիկա առարկայից բարդ գրաֆիկական աշխատանքներ պարունակող առաջադրանքները ավելի լավ մատուցելու համար անհրաժեշտ է բարձրացնել դիտակտիկ նյութերի օգտագործման մակարդակը: Որպես այդպիսին առավել արդյունավետ միջոց է MS PowerPoint ծրագրով ստեղծված համակարգչային ցուցադրումը: Համակարգչային և պրոյեկցիոն էկրանների վրա ցուցադրումների իրականացման գործընթացը ներառում է. 1. տվյալ թեմայի նպատակի որոշումը և հետազոտումը, 91

2. լսատեսողական նյութերի (տեքստեր, աղյուսակներ, գրաֆիկներ, ձայն և այլն) համախմբի խմբագրումը և համակարգչային անիմացիաների ստեղծումը` ըստ որոշակի սյուժեի, սցենարի և դիզայնի, 3. փորձնական ցուցադրումը. բոլոր տարրերի աշխատունակության ստուգումը, 4. վերջնական ցուցադրումը: MS PowerPoint ծրագրի կառուցվածքը հնարավորություն է տալիս աշխատելու ինչպես ամբողջ ցուցադրման, այնպես էլ առանձին թափանցապատկերների հետ: Վերջինս թույլ է տալիս արագ կողմնորոշվել և տեղաշարժվել թափանցաթաղանթներով, ինչպես նաև կատարել կառուցվածքի և նյութի մատուցման ձևի փոփոխություններ: Թափանցապատկերների հաջորդումը կարելի է ուղեկցել ձայնային և անիմացիոն էֆեկտներով: Ուսումնական ցուցադրումներ պատրաստելու հիմնական պահանջներն են [2]`  ներկայացումը պետք է լրացնի դասավանդողի խոսքը, ոչ թե կրկնօրինակի,  ներկայացման թափանցապատկերները պետք է պարունակեն թեմայի հիմնական դրույթները, որոնք արտահայտում են ուսումնասիրվող նյութի էությունը,  միատարր ոճի պահպանումը տվյալ թեմային վերաբերող թափանցապատկերներում, միևնույն գունային երանգների և 3-ից ոչ ավել տառատեսակների օգտագործում այնպիսի զուգորդությամբ, որ տեղեկատվությունը հստակ ընթեռնելի լինի,  ներկայացվող տեքստի ծավալը չպետք է մեծ լինի (որքան հնարավոր է նյութը պետք է ներկայացվի հակիրճ),  մշակել կոնցեպցիա` որոշակի հստակ նպատակային գործողությամբ սովորողների վրա ներգործելու, տպավորություն թողնելու համար (յուրահատուկ և էֆեկտիվ հնարքների, լուծումների միջոցով),  անհրաժեշտ է ճշգրիտ հաշվարկել այս կամ այն թափանցապատկերի ցուցադրման ժամանակամիջոցը: Մեկ թափանցաթաղանթը ներկայացնելու համար անհրաժեշտ օպտիմալ ժամանակամիջոցը 1-2 րոպեն է, իսկ ամբողջ նյութը ներկայացնելու համար` 15-25 րոպեն,  ներկայացման թափանցապատկերների ընդհանուր քանակը չպետք է գերազանցի 25-ը,  մուլտիմեդիային միջոցների և մատուցվող նյութի ճիշտ հաշվեկշռի պահպանումը: Ներկայացման թափանցապատկերները պետք չէ գերբեռնել տարբեր հատուկ էֆեկտներով, որովհետև սովորողների ուշադրությունը կենտրոնանում է այդ էֆեկտների վրա` շեղելով բուն թեմայից,  թափանցապատկերներում փոփոխությունները և դրանց հիմքի վրա նոր ներկայացման ստեղծումը ցանկալի է իրականացվեն հնարավորինս պարզ,

 ներկայացումը պետք է լինի ունիվերսալ. հավասարապես կիրառվի մուտիմեդիա պրոյեկտրով, դիսկոպով, էպիսկոպով, տպագրված թղթերով՝ որպես մատուցվող ուսումնական նյութ և կոնսպեկտ, Ուսուցման գործընթացում մուլտիմեդիային ցուցադրումների կազմակերպման հնարավոր ձևերից են`  առանց ուսուցչի բացատրության,  ուսուցչի մասնակի բացատրությամբ,  ուսուցչի ակտիվ մասնակցությամբ ,  աշակերտների և ուսուցիչների ակտիվ մասնակցությամբ: Աշխատանքում ընդգրկված առաջադրանքի տեսքը հետևյալն է.

x  x0  b  kx ,

(1)

որտեղ` b  0 , k  0 , x 0  const  0 , MS PowerPoint ծրագրի միջոցով համակարգչային ցուցադրմամբ (1) հավասարումը ավելի պատկերավոր ներկայացնելու համար b պարամետրի տարբեր արժեքների դեպքում այն լուծենք գրաֆիկական եղանակով, որի համար (1) հավասարումը ներկայացնենք համակարգի տեսքով.

 y  x  x0  b ,   y  kx

(2)

որտեղ` b  0 , k  0 , x 0  const  0 , Գրաֆիկական եղանակով առաջադրանքը լուծելու համար անհրաժեշտ է կառուցել (2) համակարգի հավասարումների գրաֆիկները և գտնել գրաֆիկների ընդհանուր կետերը (հավասարումների գրաֆիկների հատման կետերը կամ համատեղված տեղամասերի կետերը ավելի պատկերավոր ներկայացնելու համար կարելի է օգտվել անիմացիաներից) [1;3;4]: (2) համակարգի ֆունկցիաների գրաֆիկների կառուցումը և MS PowerPoint ծրագրով անիմացիոն էֆեկտների ուղեկցմամբ թափանցապատկերները կարելի է ստեղծել հետևյալ հաջորդականությամբ. 1. նախապես

կառուցենք

y  x  x0  b

ֆունկցիայի

գրաֆիկը

b  b1  0 պարամետրի արժեքի դեպքում՝ օգտվելով գրաֆիկների տեղաշարժման կանոններից: Ստացված գրաֆիկի դիտարկումից հետո առաջարկվում է այդ գրաֆիկի կառուցման այլ եղանակ (հետագայում պարամետրի այլ արժեքների դեպքում գրաֆիկի կառուցման արդյունավետությունը բարձրացնելու համար), որի կառուցման նկարագրությունը հետևյալն է. 2. 0X առանցքի վրա ընտրվում է x  x0 -ն զրո դառնալու x  x 0 կետը, և այդ կետով տանում ենք 0Y առանցքին զուգահեռ ուղիղ, որը հանդիսանում է որպես համաչափության առանցք (պարամետրի ցանկացած արժեքի դեպքում): 0Y առանցքի b1 կետով տանենք 0X առանցքին զուգահեռ ուղիղ, որին պայ93

մանականորեն անվանենք պարամետրի հորիզոնտալ: Այդ հորիզոնտալը և համաչափության առանցքը հատվում են A1 կետում, որին պայմանականորեն

b1 պարամետրի գլխավոր կետ (նկ.1):

անվանենք

y Համաչափության առանցք b1

Պարամետրի հորիզոնտալ

A1(x0; b1)

Պարամետրի գլխավոր կետ x0

(նկ.1) 3. Համաչափության առանցքի x 0 կետից աջ և ձախ տեղադրում ենք b1 մեծությամբ հատվածներ` կստանանք B և C կետերը (գրաֆիկի և առանցքի հատման կետերը), իսկ գլխավոր A1 կետից աջ և ձախ տեղադրում ենք 2b1 մեծությամբ հատվածներ` կստանանք B1 և C1 կետերը: B; X0; C կետերը սահմանային կետեր են, որոնցով կոորդինատային հարթությունը բաժանվում է 4 տեղամասերի  ; B  , B; x 0  , x 0 ; C  , C ; (նկ.2), y I

III

2b1

IV 2b1 C1

B1 A1(x0; b1)

b1 B 0

X0 b1

(նկ.2) 94

4. հարևան չորս տեղամասերի B և B1; B1 և X0; X0 և C; C և C1 կետերը ուղիղ գծերով միացնենք իրար, ընդ որում BB1 զուգահեռ է A1C-ին, իսկ A1B ուղիղը զուգահեռ է C1C-ին: X և Y առանցքների հետ հատման կետերը համապատասխանաբար կլինեն B x 0  b1 ;0  , C  x 0  b1 ;0  , E 0; x 0  b1  (նկ.3).

y = ||x - x0| - b1|; b1 › 0 2b1

2b1

A1(x0; b1)

E b1

YE= |x0 – b1|

xB= x0 - b1 x xC= x0 + b1

(նկ.3) 5. b պարամետրի տարբեր արժեքների դեպքում գրաֆիկները կառուցելու համար գտնենք այդ արժեքներին համապատասխան պարամետրի հորիզոնտալները, ապա պարամետրի գլխավոր կետերը: Պարամետրի գլխավոր կետերից անհրաժեշտ է տանել զուգահեռ ուղիղներ A1 կետից ելնող A1B և A1 C ուղիղներին, մինչև X առանցքի հետ հատվելը, այնուհետև այդ հատման կետերից տարվում են զուգահեռ ուղիղներ կառուցված գրաֆիկի I և IV տեղամասերի BB1 և C C1 ուղիղներին: b0  0 արժեքի դեպքում պարամետրի գլխավոր A0(X0; 0) կետը համընկնում է X0 կետին, հետևաբար II և III տեղամասերը դուրս են գալիս, մնում է այդ կետից տանել BB1 և CC1 ուղիղներին զուգահեռ ուղիղներ (նկ.4): 6. y  kx ֆունկցիայի գրաֆիկը կոորդինատական սկզբնակետով անցնող ուղիղ գիծ է, որը k  0 արժեքի դեպքում կարող է գրավել հետևյալ հնարավոր դիրքերը.

Համաչափության առանցք

y=||x-x0|-b2|

A2(x0; b2)

y=||x-x0|-b1|

A1(x0; b1)

y=||x-x0|-b3| y=|x-x0|

A3(x0; b3) A0(x0; 0)

b2 b1 b3

x0= b2

(նկ.4) ա. 0  k  1 դեպքում աբցիսների առանցքի նկատմամբ կազմած անկյունը տատանվում է 0    45 0 տիրույթում: Պարամետրի տարբեր b  0 արժեքների դեպքում y  x  x0  b ֆունկցիայի գրաֆիկի հետ հատվում է նվազագույնը երկու կետում, առավելագույնը` չորս կետում: բ. k  1 ,   45 0 y  x դեպքում այն անցնում է A2 ( x0 ; b2) կետերով:

yx

ուղղի

պարամետրի

տարբեր

b0

արժեքների

դեպքում

y  x  x0  b ֆունկցիայի գրաֆիկները կունենան մեկական հատման կետեր, բացառությամբ b2  x 0

արժեքի, որի դեպքում կունենան համատեղված

տեղամաս, այսինքն՝ անթիվ բազմությամբ լուծումներ, գ. y  kx , k  1 դեպքում աբցիսների առանցքի նկատմամբ կազմած անկյունը տատանվում է 45 0    90 0 տիրույթում: y  kx և y  x  x0  b ֆունկցիաների գրաֆիկները կունենան մեկական հատման կետեր (նկ.5):

y=||x-x0|-b4|

y=||x-x0|-b2| y=||x-x0|-b1| y=||x-x0|-b3| y=|x-x0|

A2 (x0; b2)

y b2

0 y=kx, 0<k<1 , 0<φ<450

x0= b2 y=kx, k>1 450<φ<900

y=x, k=1 φ=450

նկ.5 Նկարագրված բոլոր կետերում անհրաժեշտ է՝ կառուցման գծերը, հիմնական գծերը, ֆունկցիաների գրաֆիկները, հատման և օժանդակ կետերը պատկերվեն տարբերակված` գույնով, ձևով, անիմացիաներով: Այդ իսկ պատճառով համակարգչային ցուցադրմամբ նյութի ներկայացման մատչելիությունը, տրամաբանական պարզ կառուցվածքը և ոչ բարդ շարադրանքը ճանաչողական առումով դյուրին են դարձնում դասավանդման գործընթացը: Ցուցադրումները արդյունավետ անցկացնելու համար պետք է.  ելնելով դասասենյակի չափից և լուսավորվածությունից ընտրել համապատասխան տեխնիկական միջոցներ,  որոշել աշակերտների նստատեղերը` ճիշտ ընտրելով օպտիմալ տեսադաշտի գոտին,  կազմակերպել նախնական դիտում` կարգավորելով էկրանի և հնչյունային տեխնիկաների բնութագրիչները,  որոշել ցուցադրման ժամանակահատվածը դասապրոցեսում,  հետևել անվտանգության կանոններին: Ժամանակակից տեղեկատվական տեխնոլոգիաների միջոցով դասավանդման առաջարկված մեթոդը դասավանդման գործընթացում նպաստելու է` 1. ուսուցման գործընթացի արդյունավետության բարձրացմանը, 97

2. դասի նկատմամբ հետաքրքրության խթանմանը, որի համար առաջարկված են ուսուցման նոր ուղղություններ և մեթոդներ, 3. աշակերտների կողմից դասի ավելի հեշտ ընկալմանը, մտապահմանն ու վերարտադրմանը, 4. միջառարկայական կապերի իրագործմանը, 5. աշակերտների մտավոր և ստեղծագործական զարգացմանը:

А. Г. Манукян, Х. Г. Султанян Применение современных информационных технологии в процессе обучения математика Разработан графический метод решения некоторых форм заданий по математике для лучшего предоставления с помощью чкомпьютеров. A.G. Manukyan, Kh. G. Sultanyan Using modern information technologies in the process of teaching mathematics In order to provide good in maths service. A computer graphic demonstration method for solving specific equations was developed. Գրականություն 1. Կ.Գ.Առաքելյան, Մաթեմատիկայի առաջադրանքների շտեմարան, Էդիթ Պրինտ, Երևան, 2012թ. 119 էջ: 2. Խ.Գ.Սուլթանյան, ժամանակակից ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաները ուսումնական գործընթացում, Էլդորադո, Գյումրի, 2013թ, 132 էջ: 3. Лурье М.В. Алгебра. Техника решения задач: Учеб. Пособие.-М.: Издательство УНЦ ДО, 2005. -190с. 4. Гусак А.А., Гусак Г.М., Брияикова Е. А. Математика для поступающих. Обучающий курс. Мн.: Быш. Шк., 2003. – 493с. 5. Захарова И.Г. Информационные технологии в образовании. Издательский центр “Академия”. М. 2003. 192 с. 6. Е.С. Полат. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС. М., 2003. 224 с. 7. http://dpir.mskh.am/,Համակարգչի և համացանցի ներառումը ուսուցման մեջ, 2010թ.: Տեղեկություններ հեղինակների մասին Աարտաշես Գուրգենի Մանուկյան - ֆ.մ.գ.թ. դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ Խաչատուր Գուրգենի Սուլթանյան

- դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական

մանկավարժական ինստիտուտ, E- mail: Xachsultan@mail.ru Տրվել է խմբագրություն 06. 06. 2013.

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

№2

ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ УДК 378.046.2

Ն. Վ. Ադամյան ՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԻ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ԱՍՏԻՃԱՆԻ ԵՎ ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ Բանալի բառեր՝ հետազոտական աշխատանքներ, հետազոտական աշխատանքներ կատարելու պատրաստվածության աստիճան, չափանիշներ, հետազոտական հմտությունների տիրապետման աստիճան, հարցախույզ, թեստավորում, գնահատման մեթոդիկա: Ключевые слова: исследовательские работы, уровень исследовательских навыков, критерии выявления предварительной подготовленности студентов, опрос, тестирование, метод оценивания. Keywords: research works, readiness for performing research works, readiness criteria, level of research skills, survey, testing, assessment method. Աշխատանքում առաջարկվում են 1) ուսանողների հետազոտական աշխատանքներ կատարելու պատրաստվածության աստիճանի բացահայտման չափանիշները, 2) պատրաստվածության աստիճանը ստուգող թեստ կամ հարցաշար, 3) ստուգման արդյունքների գնահատման սանդղակ, 4) հետազոտական աշխատանքի գնահատման մեթոդիկա: ԳՊՄԻ-ում կազմակերպվում է բուհական երկաստիճան ուսուցում` բակալավրիատի և մագիստրատուրայի, ինչպես նաև հետբուհական` ասպիրանտուրայի ուսումնառության ծրագրով: Առաջին աստիճանում ուսուցման և ուսումնառության բազմաթիվ ձևերից ամենահիմնականներն են դասախոսությունը, ինտերակտիվ ուսուցումը, լաբորատոր, գործնական, սեմինար պարապմունքները, մանկավարժական և ուսումնական պրակտիկաները, ռեֆերատները, թղթապանակները, թեստավորումն ու ստուգողական աշխատանքները, անհատական, ինքնուրույն և հետազոտական աշխատանքները [1]: Ուսումնառության ընթացքում մեկ-երկու հետազոտական աշխատանքի կատարումը, այն էլ համաինստիտուտային հստակ պահանջների բացակայության պայմաններում, չի կարող ապահովել սովորողի հմտությունների ձեռք99

բերման անհրաժեշտ մակարդակ: Փորձը ցույց է տալիս, որ կրթության մագիստրոսական փուլում հետազոտական աշխատանքների կատարման որակը նկատելիորեն տուժում է՝ պահանջվող հմտությունների բացակայության պատճառով: Ուստի, կարծում ենք, թե սովորողների հետազոտական աշխատանքներ կատարելու պատրաստվածության աստիճանը բարձրացնելու հարցը արժանի է ուշադրության: Ձեռնարկված աշխատանքում մեր կողմից փորձ է արվում առաջարկել հարցի լուծման հաջորդական քայլեր և անդրադառնալ դրանցից մի քանիսի քննարկմանը: Դրանք են՝  ուսանողի կողմից հետազոտական աշխատանքի իրականացման համար տարբեր հմտությունների իմացության չափանիշների և դրանց իմացության տարբեր մակարդակների պահանջների ու միավորային արժեքների մշակում և օգտագործում արդեն կատարված աշխատանքի գնահատման համար,  պահանջների իմացության աստիճանը ստուգող հարցաշարի կամ թեստի ստեղծում,  հարցաշարով կամ թեստով անցկացվող ստուգման արդյունքների գնահատման սանդղակի ստեղծում,  կախված նպատակից՝ իմացության ստուգում հարցախույզի կամ թեստավորման միջոցով,  գնահատման արդյունքների օգտագործում համապատասխան հմտություններ սովորեցնող առարկայի ծրագրի մշակման համար,  ուսումնական պլանի մեջ առարկայի ներմուծում: Մեր աշխատանքում չենք անդրադառնա վերջին երկու կետերի վերլուծությանը և չափանիշների տարբեր մակարդակների պահանջների մշակմանը, բայց կներկայացնենք նմուշ մի չափանիշի համար: Բուհական ուսումնառության ընթացքում սովորողի կողմից իրականացվող հետազոտական աշխատանքներից ընտրել ենք ավարտական աշխատանքը: Այդ աշխատանքի ինքնուրույն և հաջող իրականացման և ներկայացման համար, բացի ակադեմիական գիտելիքներից, սովորողից պահանջվում են տարբեր կարողություններ ու հմտություններ: Պայմանավորվենք այդ հմտություններն անվանել ուսանողի պատրաստվածության չափանիշներ կամ պահանջներ և դրանք ներկայացնել հետևյալ խմբերով՝  ընդհանուր գրագիտության հմտություններ` ԳՀ,  հետազոտական աշխատանք կատարելու հմտություններ` ՀՀ,  տեխնիկական ձևակերպման և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կիրառման հմտություններ` ՏՀ ,  ներկայացման հմտություններ` ՆՀ:

100

Վերջիններս թեստի կամ հարցաշարի միջոցով չեն ստուգվում, այլ բացահայտվում են աշխատանքի ներկայացման ընթացքում և որոշակի ներգործություն են ունենում ընդհանուր գնահատականի ձևավորման վրա: Պահանջների մշակումից հետո ստեղծել ենք այդ պահանջների իմացությունն ստուգող հարցաշար և առաջարկել ենք այն օգտագործել ստուգման տարբեր ձևերով, օրինակ, հարցախույզ անցկացնելով կամ թեստավորումով: Հարցախույզով ստուգման ժամանակ սովորողից կպահանջվի հարցերին տալ ընդարձակ պատասխան, իսկ թեստավորման ժամանակ ընտրել առաջարկվող պատասխաններից մեկը կամ մի քանիսը: Ստուգման ձևերից յուրաքանչյուրը՝ կախված նպատակից, ունի առավելություններ և թերություններ: Հարցախույզի արդյունքները պատկերացում կտան ուսանողի զարգացածության ընդհանուր մակարդակի, մայրենի լեզվին տիրապետելու, կապակցված, տրամաբանված գրավոր խոսք կառուցելու, վերլուծելու ընդունակությունների մասին, հետևաբար ստուգման այս ձևը առավել նպատակահարմար կլինի հատկապես հումանիտար մասնագիտությունների ուսանողների շրջանում: Սակայն, դժվարություններ կառաջանան այն պատճառով, որ պատասխանները տեխնոլոգիապես ստուգելի չեն, միարժեք լինել չեն կարող, և մեծ դերակատարության դաշտ կստեղծվի սուբյեկտիվ գործոնների համար, չի ապահովի գնահատականի օբյեկտիվությունը ինչպես այն դեպքում, երբ ստուգողը ուսանողին չի ճանաչում, այնպես էլ հակառակ պարագայում: Իսկ թեստավորման համար անհրաժեշտ է հարցաշարի յուրաքանչյուր հարց դարձնել թեստային առաջադրանք՝ սովորողին առաջարկելով ընտրովի մեկ կամ մի քանի ճիշտ պատասխաններ՝ այդ մասին հուշելով առաջադրանքի մեջ: Պարզության համար մեր կողմից կազմված թեստում ընդգրկել ենք միայն մեկ ճիշտ պատասխանով առաջադրանքներ: Թեստավորումը կապահովի ստուգման տեխնոլոգիական բնույթը, սակայն գնահատականի օբյեկտիվությունը դարձյալ միանշանակ չի լինի, քանի որ այդպիսի առաջադրանքները մեծացնում են պատահականության հավանականությունը, բացի այդ, տեսանելի չեն դարձնում լեզվական գրագիտության մակարդակը, վերլուծական կարողությունները և այլն, որոնք հարցախույզով ստուգման առավելություններն էին [2]: Որոշակիորեն կտարբերվեն նաև ստուգման երկու ձևերի գնահատման մեթոդիկաները: Թեստային յուրաքանչյուր առաջադրանք գնահատվում է 0 կամ անբավարար և կոնկրետ դրական միավորով կամ գերազանց: Իսկ եթե ստուգումը կատարվի հարցաթերթով, ապա յուրաքանչյուր չափանիշի գնահատման համար պետք է մշակել տարբեր մակարդակների պահանջներ (ինչը այս աշխատանքի խնդիրը չենք համարել, սակայն, որպես օրինակ, մեր տրամաբանությունը պարզաբանելու նպատակով ներկայացնում ենք հմտություններից մեկի տարբեր պահանջների նմուշ)՝ համապատասխան միավորային արժեքներով: Օրինակ, Աղյուսակ 1-ում «Թեմայի ընտրություն» չափանիշի

101

գնահատականը 0-8 միավոր է: Տարբեր միավորային արժեք ունեցող պահանջները կարող են պայմանականորեն լինել այսպիսին. սովորողը - պատկերացում չի ունեցել, որ թեմայի ընտրության մեջ դերակատարություն ունի – 0 միավոր, - թեմայի ընտրությունը համարել է միայն ղեկավարի գործը -1 միավոր, - ընտրել է շատ «ծեծված, չարչրկված», նորույթ չպարունակող թեմա- 2 միավոր, - պատահական ընտրություն է կատարել ղեկավարի առաջարկած տարբեր թեմաների միջև- 2 միավոր (փորձել է դրսևորել ընտրելու հատկություն), - հիմնավորել է ղեկավարի առաջարկած թեմաներից իր ընտրությունը - 3 միավոր (ցուցաբերել է ընտրելու կարողություն), - առաջարկել է թեմա, բայց ընտրված պատահականության սկզբունքով – 4-5 միավոր (կախված թեմայի կարևորությունից), - թեմայի ընտրությունը հիմնավորել է անհրաժեշտ գրականության հասանելիությամբ - 6 միավոր, - թեմայի ընտրությունը հիմնավորել է խնդիրների նկատմամբ սեփական հետաքրքրությամբ - 7 միավոր, - առաջարկել է թեմա՝ հիմնավորելով դրա արդիականությունը - 8 միավոր: Կիրառելով նշված սկզբունքը՝ բոլոր պահանջների գնահատումով ստացված ընդհանուր միավորային արժեքի հիման վրա կարելի է որոշել սովորողի գիտելիքների իմացության աստիճանը: Իսկ գնահատման սանդղակում սովորողի հավաքած միավորը կլինի անբավարար, բավարար, լավ թե գերազանց, կորոշվի ինչպես թեստի, այնպես էլ հարցաթերթի ընդհանուր միավորի համեմատ որոշակի տոկոսային հարաբերությամբ: Օրինակ,  0 - 39 % - անբավարար  40 - 69 % - բավարար  70 – 89% - լավ  90 - 100 % - գերազանց Այս սանդղակը ևս պայմանական է, քանի որ սանդղակ կազմելու անհրաժեշտությունը տեսնելու դեպքում յուրաքանչյուր կառույց կարող է մշակել իր սանդղակը: Ստուգումների երկու եղանակների դեպքում էլ, բացի ընդհանուր միավորը որոշելուց, կարելի է առանձնացնել նաև տարբեր հմտություններից հավաքած գումարային միավորները և որոշելով դրանցից յուրաքանչյուրի տոկոսային արժեքը այդ հմտությունների համար նախատեսված առավելագույն արժեքի համեմատ՝ ստանալ հստակ պատկեր այն մասին, թե հարցման ենթարկվողը պահանջվող հմտություններից յուրաքանչյուրին ինչ մակարդակով է տիրապետում: Աղյուսակ 1-ում ներկայացնում ենք անհրաժեշտ հմտությունների անվանումները, դրանց իմացության չափանիշները կամ պահանջները, պայմա102

նական համեմատական միավորները, դրանց ստուգման արդյունքները և աշխատանքը գնահատելու մեթոդիկայի մի քանի հարցեր: [3]: Մեր աշխատանքի ծավալը անտեղի չմեծացնելու համար առաջարկում ենք նախ ստուգման նպատակով ծառայող «Թեստ»-ի նմուշը, իսկ թեստային առաջադրանքների հարցադրումները առանձնացնելով՝ կստացվի նաև «Հարցաթերթիկ»-ի հարցաշարը: Ի դեպ, թեստի դիսկրետորները կարող են նաև ուղեցույց լինել հարցաշարով ստուգման չափանիշներ կազմելու համար (ինչը արդեն նշել ենք, որ մեր աշխատանքի խնդիրը չէ): Եթե չափանիշի պահանջները գնահատվում են 0-1 միավորներով, ուրեմն կարժևորվեն որպես անբավարար-գերազանց մակարդակներ, իսկ եթե գնահատելու համար առաջարկված են միավորների միջակայք, ապա սովորողի իմացությունը որևէ կոնկրետ միավորով գնահատելու համար, ինչպես արդեն նշել ենք, պետք է լինեն տարբեր արժեքներով գնահատվող պահանջներ՝ համապատասխան միավորներով և գնահատման սանդղակ, ինչով կորոշվի, թե սովորողի հավաքած միավորը իմացության ինչպիսի մակարդակ է ապահովում՝ անբավարար, բավարար, լավ կամ գերազանց: Աղյուսակ 1 Հմտու թյունն երի խմբեր

ԳՀ

2 3

ՀՀ ՀՀ

ՀՀ

Հետազոտական աշխատանքի կատարման և ձևակերպման պահանջներ

Պատկերացումներ հետազոտական աշխատանքների տեսակների մասին: Թեմայի ընտրություն: Աշխատանքային պլանի կազմում: Աշխատանքի անհրաժեշտության հիմնավորում, նպատակների ու խնդիրների շարադրում: Թեմային վերաբերող գրականության աղբյուրների ուսումնասիրություն: Գրականության աղբյուրների ինֆորմացիայի մշակում` ըստ ընտրված թեմայի խնդիրների հետ ունեցած առնչությունների: Տարբեր նյութերի մեջ տրամաբանական կապի բացահայտում և ներկայացում: Սեփական հետազոտության մեթոդիկայի, նյութի շարադրում: Հետազոտության արդյունքների վերլուծում ոչ միայն դրական, այլև թերի մնացած արդյունքների վերաբերյալ` նշելով դրանց կատարելագործման ուղիները: Եզրակացությունների ձևակերպում, որոնք վերաբերվեն աշխատանքում առկա յուրաքանչյուր խնդրի

103

Պահանջներին տրվող միավորները (ընդ.`100)

0-3 0-8 0-5 0-7 0-5 0-5 0-5 0-5

0-7

0-8

ՏՀ

ՀՀ

ՏՀ

կատարմանը, պարունակեն խնդրի լուծման հետագա բարելավմանը ուղղված հստակ առաջարկություններ, ինչպես նաև աշխատանքի արդյունքերը կիրառելու ոլորտների նշում: Աշխատանքն ունենա հաստատության կողմից ընդունված տվյալ տեսակի աշխատանքի ձևակերպման պարտադիր պահանջները բավարարող բաժիններ` օրինակ, բովանդակություն, ներածություն, գրական ակնարկ, սեփական հետազոտության նյութ և մեթոդներ, հետազոտության արդյունքների վերլուծություն, եզրակացություններ և առաջարկություններ, գրականության ցանկ, հավելված: Հաշվի առնված լինեն ընդդիմախոսների(գրախոսների) դիտողությունները: Գրականության ցանկը դասավորել, օրինակ, այբբենական կարգով` որի դեպքում նույն հեղինակների աշխատանքները դասավորել ըստ տարեթվերի աճման կարգի կամ ըստ շարադրանքի մեջ հղումների հերթականության կամ մեկ այլ ձևով, ինչպես հաստատված է գիտության տվյալ բնագավառի կամ տվյալ ուսումնական հաստատության կամ միավորի պարտադիր նորմերով: Գրել աշխատանքի լրիվ անունը, դնել բաժանիչ`//նշանը, բերել հրատարակման տեղը, տարեթիվը, էջերի ընդհանուր թիվը կամ հղումի էջը: Շարադրանքի մեջ հղումների համար ուղիղ փակագծերում նշել գրականության ցանկում ներկայացված աշխատանքի համարը, անհրաժեշտության դեպքում համարից հետո դնել ստորակետ և նշել էջը, որից արված է հղումը: Աշխատանքի ամփոփագրի ձևակերպում, բանալի բառերի ընտրություն: Տիտղոսաթերթի առկայություն ձևակերպված աշխա տանքում, որը չի համարակալվում: Համարակալումն սկսել բովանդակության էջից` որպես 2-րդ էջ: Աշխատանքը կարող է ունենալ նաև հավելված, որի էջերը շարունակաբար համարակալում են: Այդտեղ կարող են լինել աշխատանքը կատարելու համար օգտագործված հրամաններ, նորմատիվ փաստաթղթեր, ձևաթղթեր, աղյուսակներ: Պահպանված լինեն տվյալ տեսակի աշխատանքի համար ուսումնական հաստատության նորմերում արտահայտված էջերի թիվը, տեխնիկական այլ պահանջներ:

104

0-2

0-1

0-5 0-1 0-1

0-1

ՆՀ

ԳՀ

23 24 25

ԳՀ ՏՀ ԳՀ

Նյութին տիրապետում, ունկնդիրների հետ հաղորդակցվելու հմտություն, հարցերին հիմնավոր պատասխանելու կարողություն: Գրագետ, հստակ, հակիրճ, ամբողջական, հիմնավորումներով զեկույցի նախապատրաստում ու բանավոր մատուցման կարողություն: Որևէ օտար լեզվով հաղորդակցվելու որոշակի կարողություն: Հասկանալի և պարզ գրավոր կամ բանավոր արտահայտվելու կարողություն: Բառարաններից ճիշտ օգտվելու կարողություն: ՏՏ-երից ճիշտ օգտվելու կարողություն: Գրագողության մասին տեղեկացվածություն:

0-8

0-6 0-5 0-4 0-2 0-2 0-1

Ստուգվող ուսանողի պատրաստվածության թույլ և ուժեղ կողմերի գնահատականը ավելի տեսանելի դարձնելու համար արդյունքները ներկայացրել ենք նաև հմտությունները խմբավորած՝ դրանց ընդհանուր միավորներով և գնահատման սանդղակով՝ Աղյուսակ 2-ում: Աղյուսակ 2

1. 2.

Հետազոտական աշխատանքի պատրաստվածության հմտությունների / պահանջների / անունները

Հմտությունների համարները աղյուսակ 1-ում

Հմտություն ներից յուրաքանչյուրի ընդհանուր միավորը

Հետազոտական աշխատանքի հմտություններ- ՀՀ Տեխնիկական հմտություններ – ՏՀ

2-10, 14

11-13, 15- 17, 24

Ներկայացման հմտություններ – ՆՀ

19- 20

1, 21-23

Ընդհանուր գրագիտության հմտություններ – ԳՀ`

Գնահատման սանդղակ

Բավարար՝ 40- 41,4 Լավ՝ 42-53,4 Գերազանց՝ 54 - 60 Բավարար՝ 4,4-7,59 Լավ՝ 7,7- 9,79 Գերազանց՝ 9,9 -11 Բավարար՝ 5,6-9,66 Լավ՝ 9,8-12,46 Գերազանց՝ 12,6-14 Բավարար՝ 6-10,35 Լավ՝ 10,5-13,35 Գերազանց՝13,5-15

Աղյուսակ 2-ում յուրաքանչյուր տեսակի հմտության համար կոնկրետ միավորներն ստացվել են Աղյուսակ 1-ում բերված տվյալ հմտությունը ներկայացնող յուրաքանչյուր պահանջի համար նախատեսված առավելագույն միավորների գումարով: Իսկ հարցման ենթարկված սովորողի այդ հմտությունների իմացության մակարդակները որոշվում են առավելագույնի համեմատ սո105

վորողի ստացած միավորի տոկոսային բաժնով՝ ըստ աշխատանքում առաջարկված սանդղակի: Օրինակ, եթե ՀՀ-ի բոլոր պահանջների առավելագույն 60 միավորի փոխարեն ուսանողը հավաքել է 25 միավոր, ըստ գնահատման մեթոդիկայի մեջ առաջարկված սանդղակի՝ այն կկազմի առավելագույնի մոտ 41,7%-ը, այսինքն՝ կհամարվի բավարար գնահատական: Նույն սկզբունքով մնացած հմտությունների միավորները առանձինառանձին որոշելուց հետո կստացվի հստակ պատկեր այն մասին, թե հարցման ենթարկվողը պահանջվող հմտություններից յուրաքանչյուրին ինչ մակարդակով է տիրապետում: Իսկ եթե անհրաժեշտ է մեկ միավորով արտահայտել իմացության նախնական աստիճանը, ապա կատարվում է բոլոր հմտությունների միավորների գումարի միջինացում: Օրինակ, եթե ստուգվողն ստացել է ՀՀ-ից- 25, ՏՀ-ից -6, ԳՀ-ից- 6, ապա բոլոր միավորների գումարի միջինը կլինի 37 միավոր, որը կհամարվի անբավարար մակարդակի պատրաստվածություն: Իսկ աշխատանքի կատարման արդյունքում նշված երեք հմտություններին կավելացվի նաև ներկայացման հմտության միավորը, ու կձևավորվի վերջնական գնահատականը: Կատարված և ներկայացված աշխատանքի վերջնական գնահատականն ի օգուտ ուսանողի կլորացման համար ցուցանիշ կարող են ծառայել նաև այլ հանգամանքներ, օրինակ՝  օգտագործած գրականության աղբյուրների թիվը,  վերջին տարիների հրատարակումների հարաբերական քանակը,  բովանդակության և գրականության ցանկի համապատասխանությունը աշխատանքին և այլն: Եթե հաստատությունում ընդունված է գնահատման այլ միավորային համակարգ, ապա համապատասխան գործակցով կարելի է կատարել միավորների համապատասխանեցում: Իմացության աստիճանի ճշգրտումը, ինչպես արդեն նշել ենք վերևում, կարող է օգտագործվել ուսումնական պլանների մեջ համապատասխան հմտություններ ուսուցանող առարկա մտցնելու անհրաժեշտության հիմնավորման, ապա առարկայի ծրագրի մշակման ժամանակ: Աշխատանքի ծավալը ավելորդ չմեծացնելու համար, առանձին հարցաշար և թեստ կազմելու փոխարեն, ներկայացնում ենք ստուգման համար ծառայող «Թեստ»-ի նմուշը, իսկ թեստային առաջադրանքների հարցադրումներն առանձնացնելով՝ կստացվի նաև «Հարցաթերթիկ»-ի հարցաշարը: Ի դեպ, թեստի դիսկրետորները կարող են նաև ուղեցույց լինել հարցաշարով ստուգման չափանիշներ կազմելու համար (ինչը արդեն նշել ենք, որ մեր աշխատանքի խնդիրը չէ): Թեստի մեջ ստուգվող հմտություններից յուրաքանչյուրի համար նախատեսված հարցերի թիվը հարաբերականորեն համարժեք է աղյուսակում բերված դրանց պահանջների թվին, ուստի, անկախ առաջադրանքին տրվող միավորից (պայմանականորեն ընտրել ենք 5 միավոր), հմտության տեսակա106

րար կշիռն ընդհանուր միավորի մեջ կմնա նույնը: Յուրաքանչյուր հմտության վերաբերյալ առաջադրանքները խմբավորվել են ըստ համարների՝ նշելով նաև տվյալ հմտությանը բաժին ընկնող ընդհանուր միավորները: ՀՀ- 6; 9; 10; 11; 12; 15; 16; 17; 18; 19 : 50 միավոր ԳՀ- 1; 2; 7; 14; 22; 26 : 30 միավոր ՏՀ- 3; 4; 5; 8; 13; 20; 21; 23; 24; 25: 50 միավոր Թեստ Ուսանողների ավարտական հետազոտական աշխատանքի կատարման և ձևակերպման նախնական պատրաստվածության աստիճանը բացահայտելու համար

Անհրաժեշտ է ընտրել առավելագույն ճիշտ պատասխանը՝ յուրաքանչյուրը 5 միավոր Հաջողություն ենք ցանկանում Ձեզ: 1. Ձեր կարծիքով, բուհում ուսումնառության ընթացքում ո±ր աշխատանքներն են համարվում հետազոտական: ա/Չգիտեմ՝ ինչ բան է հետազոտական աշխատանքը, բ/ուսումնական և հետազոտական պրակտիկաները, գ/ ռեֆերատը, դիպլոմային, կուրսային, ավարտական աշխատանքները, դ/ ավարտական թեզն ու ավարտական պրակտիկան, ե/ առարկայական գիտելիքների ստուգման թեստավորումն ու ավարտական զեկուցումը, պաշտպանությունը: 2. Ձեր կարծիքով, ո±րն է հետազոտական աշխատանք սկսելու առաջին քայլը: ա/ Անելիքս հստակ չեմ իմանա, կխորհրդակցեմ ուրիշների հետ, բ/կծանոթանամ առաջարկվող թեմաներին, ղեկավարներին, կիմանամ կատարման ժամկետները, գ/ կուսումնասիրեմ գրականություն, ապա կընտրեմ թեմա, դ/ կսպասեմ ղեկավարի հանձնարարականներին: 3. Ի±նչ կանեք այն բանից հետո, երբ Ձեզ առաջարկված է կատարվելիք հետազոտական աշխատանքի թեման: ա/ Ինչ- որ մեկի հետ կխորհրդակցեմ, բ/ պլան կկազմեմ, գ/ կսկսեմ թեմային վերաբերող գրականություն փնտրել և ուսումնասիրել, դ/ կկարևորեմ ժամանակի մեջ տեղավորվելը: 4. Ձեր կարծիքով, ի±նչ հիմնական մասերից պետք է կազմված լինի հետազոտական աշխատանքը: ա/ Չգիտեմ, բ/ ներածություն, հիմնական նյութ, եզրակացություններ, գ/ ներածություն, գրական ակնարկ, սեփական հետազոտության նյութ և մեթոդներ, արդյունքների վերլուծություն, եզրակացություն և առաջարկություններ, գրականության ցանկ, հավելված, դ/ ներածություն, գրական ակնարկ, հետազոտու-

107

թյան մեթոդներ, գրականության ցանկ, ե/ գրական ակնարկ, հիմնական նյութ, եզրակացություններ, առաջարկություններ, գրականության ցանկ, հավելված: 5. Ըստ Ձեզ, աշխատանքի ո±ր մասում է պետք ներկայացնել հետազոտության նյութի և մեթոդների մասին: ա/ Ներածության մեջ, բ/ գրական ակնարկում, գ/ աշխատանքի հիմնական մասում, դ/ եզրակացություններ և առաջարկություններ մասում: 6. Ըստ Ձեզ, ե±րբ է ավելի ճիշտ աշխատանքի պլանը կազմել: ա/ Մինչև աշխատանքն սկսելը, բ/ աշխատանքից հետո, գ/ պետք չէ, որովհետև բովանդակությունը փոխարինում է պլանին, դ/ պլանը պետք է տա ղեկավարը, ե/ բոլոր հնարավոր նյութերը հավաքելուց հետո: 7. Ձեր կարծիքով, ի±նչ դեր ունի աշխատանքի պլանի կազմումը: ա/ Պլան ունենալը անհրաժեշտ չէ, որովհետև անընդհատ կխորհրդակցեմ ղեկավարի հետ, բ/ պլան ունենալու իմաստը հասկանալի չէ, գ/ պլանը աշխատանք կատարելու հիմնական ուղեցույցն է, դ/ կարելի է աշխատել ինչպես պլանով, այնպես էլ առանց պլանի: 8. Անհրաժեշտ համարո՞ւմ եք արդյոք աշխատանքի բովանդակության առկայությունը, և որտե±ղ պետք է այն լինի: ա/ Այո` սկզբում, բ/ այո` վերջում, գ/ ոչ, որովհետև ներածության մեջ տրվում է աշխատանքի կառուցվածքը, դ/ դա որոշում է ղեկավարը: 9. Ի±նչ են բանալի բառերը: ա/ Վերնագիրը ներկայացնող բառերն են, բ/ թեմայի էությունը պարզաբանող բառերն են, գ/ աշխատանքում ամենաշատը հանդիպող բառերն են, դ/ դժվար ընկալվող հասկացություններն են, ե/ եզրակացության հիմնական բառերն են: 10. Ի±նչ սկզբունքով կփնտրեք աշխատանքի ձևակերպման համար անհրաժեշտ գրականություն: ա/ Ղեկավարի ցուցումներով, բ/ չգիտեմ, գ/ ըստ թեմայի վերնագրի, դ/ ըստ պլանի կետերի, ե/ ըստ նպատակների և խնդիրների, զ/ մասնագիտական ցանկացած գրականություն կարող է ունենալ օգտակար տեղեկատվություն: 11. Ի±նչ սկզբունքով է պետք օգտագործել գրականության աղբյուրներից գտած նյութերը: ա/ Ըստ տարեթվերի հաջորդականության, բ/ ըստ մտքի պարզաբանման անհրաժեշտության, գ/ ղեկավարի առաջարկած սկզբունքով, դ/ կարևորը ցանկի մեջ ճիշտ դասավորելն է՝ ըստ ընդունված ձևի, ե/ աշխատանքի հիմնական մասերին համապատասխան: 12. Ի±նչ դեր ունեն հղումները աշխատանքում: ա/ Ծավալն են ապահովում, բ/ հեղինակի տեղեկացվածության մասին են վկայում, գ/ աշխատանքը կազմված է հիմնականում հղումներից, դ/ օգնում են պարզաբանելու հեղինակի քննարկած միտքը, ե/ ցույց են տալիս քննարկվող հարցի զարգացման պատմությունը: 13. Ի±նչ ձևով է պետք ներկայացնել հղումները աշխատանքում: 108

ա/ Կնշեմ հեղինակի անունը, բ/ կնշեմ հեղինակի և աշխատանքի անունները, գ/ կնշեմ հեղինակի և աշխատանքի անունները, էջը, դ/ աշխատանքում հղումները տրամաբանորեն կապակցված կլինեն, իսկ աղբյուրների մասին կնշեմ գրականության ցանկում՝ ըստ օգտագործման հերթականության, ե/փակագծի մեջ կդնեմ միայն համարը, իսկ մանրամասները կներկայացնեմ գրականության ցանկի համապատասխան համարով: 14. Ստորև ներկայացված շարքերից ո±րը կօգտագործեք Ձեր մտքի դինամիկան ցույց տալու համար: ա/ Բայց, բացի այդ, այդ դեպքում, ընդ որում, չնայած, վերջում հարկ է նշել, եզրակացության մեջ նպատակահարմար է նշել, բ/ ելնելով դրանից, որովհետև, դրա հետևանքով, բացի այդ, բացի դրանից, գ/ նախ և առաջ, երկրորդը, հաջորդը, այնուհետև, այսպիսով, նշանակում է, սրանից հետևում է, դ/ նշանակում է, հետևաբար, այսպիսով, ամփոփելով նպատակահարմար է նշել: 15. Ստորև ներկայացված շարքերից ո±րը կօգտագործեք որևէ երևույթի, փաստի կամ դրվածքի հակասությունը ներկայացնելու համար: ա/ Բայց, բացի այդ, այդ դեպքում, ընդ որում, չնայած, վերջում հարկ է նշել, եզրակացության մեջ նպատակահարմար է նշել, բ/ ելնելով դրանից, որովհետև, դրա հետևանքով, բացի այդ, բացի դրանից, գ/ նախ և առաջ, երկրորդը, հաջորդը, այնուհետև, այսպիսով, նշանակում է, սրանից հետևում է, դ/նշանակում է, հետևաբար, այսպիսով, ամփոփելով նպատակահարմար է նշել: 16. Ստորև ներկայացված շարքերից ո±րը կօգտագործեք ասվածը ընդհանրացնելու, ի մի բերելու համար: ա/ Բայց, բացի այդ, այդ դեպքում, ընդ որում, չնայած, վերջում հարկ է նշել, եզրակացության մեջ նպատակահարմար է նշել, բ/ ելնելով դրանից, որովհետև, դրա հետևանքով, բացի այդ, բացի դրանից, գ/ նախ և առաջ, երկրորդը, հաջորդը, այնուհետև, այսպիսով, նշանակում է, սրանից հետևում է, դ/նշանակում է, հետևաբար, այսպիսով, ամփոփելով նպատակահարմար է նշել: 17. Ստորև ներկայացված շարքերից ո±րը կօգտագործեք երևույթի, փաստի կամ հարցադրման պատճառահետևանքային կապը արտահայտելու համար: ա/ Բայց, բացի այդ, այդ դեպքում, ընդ որում, չնայած, վերջում հարկ է նշել, եզրակացության մեջ նպատակահարմար է նշել, բ/ ելնելով դրանից, որովհետև, դրա հետևանքով, բացի այդ, բացի դրանից, գ/ նախ և առաջ, երկրորդը, հաջորդը, այնուհետև, այսպիսով, նշանակում է, սրանից հետևում է, դ/ նշանակում է, հետևաբար, այսպիսով, ամփոփելով նպատակահարմար է նշել: 18. Աշխատանքի պլանի ո±ր կետին է պետք հենվել եզրակացությունների արժևորման համար: ա/ Ներածության մեջ ներկայացված աշխատանքի նպատակի և խնդիրների, բ/ գրական ակնարկում ներկայացված հարցի պատմության, գ/ հղումների մեջ առաջ քաշված չլուծված հարցերին տված պատասխանների, դ/ սեփական հետա-

109

զոտության արդյունքների, ե/ եզրակացությունները արժեքավորում է հանձնաժողովը: 19. Ի±նչ է ամփոփագիրը, ի±նչ նպատակով է այն գրվում, ե±րբ է գրվում: ա/ Աշխատանքի կառուցվածքը ներկայացնող էջն է, գրվում է աշխատանքի սկզբում, բ/ աշխատանքի կառուցվածքը ներկայացնող էջն է, գրվում է աշխատանքի վերջում, գ/ աշխատանքի կրճատ, ամփոփ ներկայացման ձևն է, որ գրվում է աշխատանքից հետո, կարող է ունենալ բանալի բառեր, կարելի է տպագրել աշխատանքից անկախ, դ/ աշխատանքի կրճատ ձևն է, որը գրվում է սկզբում աշխատանքի մասին նախնական պատկերացում կազմելու համար: 20. Ի±նչ սկզբունքով է պետք դասավորել օգտագործած մայրենի և օտարալեզու գրականության աղբյուրները գրականության ցանկում: ա/ Անկախ լեզվից՝այբբենական և նույն հեղինակին՝ տարեթվերի աճման կարգով, բ/ սկզբում մայրենի, հետո ռուսերեն և այլ օտարալեզու գրականությունը՝ այբբենական և նույն հեղինակին՝ տարեթվերի աճման կարգով, գ/ անկախ լեզվից՝ հրատարակման տարեթվերի աճման կարգով, դ/ ըստ աշխատանքում արված հղումների հաջորդականության, ե/ սկզբում մայրենի, հետո օտարալեզու գրականությունը, զ/ կարևորում եմ ոչ թե ձևի, այլ բոլոր հեղինակներին անպայման ցանկում ներկայացնելու սկզբունքը, է/ անհրաժեշտ է առաջնորդվել տվյալ կառույցում ընդունված կանոններով: 21. Ձեր կարծիքով, ի±նչ տվյալներ պետք է ներկայացնել օգտագործած աղբյուրի մասին գրականության ցանկում: ա/ Հեղինակի անունը, աշխատանքի /գրքի/ վերնագիրը, հրատարակման տարեթիվը, հրատարակչության անունը, էջերի ընդհանուր թիվը, հղումին համապատասխանող էջը, բ/ հեղինակի անունը, աշխատանքի /գրքի/ վերնագիրը, տարեթիվը, գ/ միայն հղում արված աշխատանքի անունը, էջը, դ/ հեղինակի անունը, գրքի վերնագիրը, տարեթիվը, էջը: 22. Ի±նչ է գրագողությունը: ա/ Երևույթի մասին պատկերացում չունեմ ընդհանրապես, բ/ ոչ միտումնավոր գրագողությունը տեխնիկական սխալի հետևանք է, գ/ ոչ միտումնավոր գրագողությունը չիմացության հետևանք է, դ/ միտումնավոր գրագողությունը որոշ երկրներում քրեորեն դատապարտելի երևույթ է, ե/ ուրիշի մտքերը սեփականեցնելն է: 23. Ինչպե±ս պետք է աշխատանքում ներկայացվեն նկարները, գծագրերը, աղյուսակները: ա/ Համարակալված լինեն մեջբերումների հաջորդականությանը համապատասխան և ունենան անուններ, բ/ տարբեր տեսակի ցուցադրական նյութերը համարակալվեն առանձին-առանձին՝ սկսելով մեկից և հղվեն, գ/ տարբեր տեսակի ցուցադրական նյութերը հաջորդաբար համարակալվեն և հղվեն համապատասխան տեղում՝ միտքը պարզաբանելու համար, դ/ ունենան անուններ, մակագրություններ: 110

24. Որտե±ղ և ինչպե±ս կարելի է ներկայացնել օգտագործած ձևաթղթերը, պաշտոնական թղթերը, հրամանները: ա/ Ինչպես մնացած հղումները՝ հաջորդաբար համարակալելով, բ/ չգիտեմ, գ/ կհարցնեմ ղեկավարին կամ հրահանգը կստանամ ղեկավարից, դ/ կունենան վերնագրեր և համարներ, ե/ աշխատանքի «Հավելված» մասում՝ շարադրանքում ներկայացված համարով և անվանումով: 25. Ե±րբ է ուսանողը տեղեկացվում գրախոս/ներ/ի դիտողությունների մասին: ա/ Աշխատանքի ներկայացումից հետո՝ աշխատանքի վերաբերյալ կարծիքներ արտահայտելու ժամանակ, բ/ աշխատանքի ներկայացումից անմիջապես առաջ, որպեսզի ներկայացման ժամանակ անդրադառնա դրանց, գ/ աշխատանքի վերջնական ձևակերպումից հետո՝ մինչև ներկայացումը, ներկայացման ժամանակ դրանց անդրադառնալու համար, դ/ այդ մասին կորոշի ղեկավարը, ե/դիտողությունների մասին ընթացքում տեղեկացնում է ղեկավարը: 26. Ինչպե±ս եք գնահատում օտար լեզուների ձեր իմացությունը: ա/ Բացի մայրենիից ուրիշ լեզուներ չգիտեմ, բ/ բառարանով կարող եմ օգտվել ռուսերենից, գ/ ռուսերենին լավ եմ տիրապետում, այլ օտար լեզվով /նշել, որ լեզուն/ գրականությունից կարող եմ օգտվել բառարանների միջոցով, դ/ բացի ռուսերենից, ազատ տիրապետում եմ նաև այլ օտար /նշել որ լեզուն/երի//լեզվի, ե/ ռուսերենով և այլ օտար լեզվով /նշել որ լեզուն/երը/ կարող եմ օգտվել բառարանի միջոցով: Թեստի պատասխաններ 1/ գ : 2/ ա: 3/ բ: 4/ գ; 5/ գ: 6/ ա: 7/գ: 8/ ա : 9/ բ: 10/ դ; 11/ բ: 12/ դ: 13/ ե: 14/ գ: 15/դ: 16/ դ: 17/ բ: 18/ ա: 19/ գ: 20/ է: 21/ ա: 22/ դ: 23/ ա: 24/ ե: 25/ գ: 26/ դ:

Н. В. Адамян Методика оценивания степени предварительной подготовленности студентов к проведению исследовательских работ и представленной исследовательской работы В работе предлагается: 1) критерии выявления предварительной подготовленности студентов к проведению исследовательских работ, 2) тест и опросник, проверяющий степень предварительной подготовленности студентов, 3) шкала оценивания данных тестирования или опросника, 4) методика оценивания результатов исследовательской работы.

111

N. V. Adamyan Assessment Methodics for Students’ Research Readiness and Outcomes of Research Works The work includes: 1) Checking criteria of readiness in the student’s research work. 2) Test or questionary assessment of the degree of readiness. 3) Checking results of the evaluation scale. 4) Evaluation scale for assessment results.

Գրականություն 1. Ակադեմիական կրեդիտների կուտակման և փոխացման համակարգի կիրառման ուղեցույց: ԳՊՄԻ Գյումրի 2010: 2. Ջիվանյան Կ. Ա, Կարապետյան Ա. Ֆ և ուր.- Կենսաբանության ընթացիկ գնահատման առաջադրանքների նմուշների ժողովածու //ՀՀ ԿԳՆ ԿԾԿ ԾԻԳ Երևան, 2007: 3. inf@tululu.org- վերցրած է ապրիլ ամսին:

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Ադամյան Նելլի Վոլոդյայի - կ.գ.թ, դոցենտ, Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, Կրթության ազգային ինստիտուտի Շիրակի մասնաճյուղի գլխավոր մասնագետ,

E-mail: jivhar@yahoo.com. Տրվել է խմբագրություն 17.06.2013

112

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

2013

№2

ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ ՀՏԴ 37:82

Գ. Ռ. Գևորգյան Խ.ԱԲՈՎՅԱՆԻ ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՑՈՒՄԸ ՆՐԱ ՏՈՒՆ-ԹԱՆԳԱՐԱՆՈՒՄ Բանալի բառեր՝ գրողի կենսագրություն, խմբային աշխատանք, դասէքսկուրսիա, այլընտրանքային ուսուցում, տուն-թանգարան: Ключевые слова: биография писателя, работа в команде, урок – экскурсия, альтернативное обучение, дом-музей. Keywords: writer's biography, group work, lesson-excursion, alternative education, house-museum. Խ. Աբովյանի կենսագրության ուսուցումը նրա անունը կրող տունթանգարանում այլընտրանքային ուսուցման յուրօրինակ ու արդյունավետ միջոց է «Խ. Աբովյան» թեման դասավանդելիս: Այն աշակերտի մտավոր, բարոյական ու գեղագիտական դաստիարակության գործում նորարարական մոտեցում է, որը թույլ է տալիս նյութը առավել հետաքրքիր, մատչելի ու բազմակողմանի խորությամբ մատուցել սովորողին: Ցանկացած բնույթի ուսումնական գործընթացի հիմնական նպատակներից մեկը սովորողների մեջ այնպիսի հոգեվիճակների ստեղծումն է, որոնք կապահովեն նոր և կայուն որակների ձևավորումը և դրանց կիրառումը տարբեր ոլորտներում: Դեռ իր ժամանակին հայազգի մանկավարժագետ Հովհաննես Հինդլյանը կարծում էր, թե ուսուցումը լինելու է այնպես, որ երեխաները դպրոցն ավարտեն ոչ միայն անհրաժեշտ գիտելիքով զինված, այլև բարոյապես, ֆիզիկապես և գեղագիտորեն հասունացած, իսկ դրա համար պետք է դպրոցը մոտեցնել կյանքին. «Համաքայլ ընթացեք կյանքի հետ, գիտակցե´ք, որ ազգ մը այնքան արժե, որքան իր դպրոցը, իսկ այդ դպրոցի խնդիրն է աշակերտը մարդ ընել»:1 Ուսուցման մեթոդների արդյունավետության հիմքը սովորողին ուսումնական գործունեությանը ակտիվ ներգրավելն է, երբ վերջինս հնարավորություն է ստանում իր տեսակետը արտահայտելու և պաշտպանելու, բանավիճելու կամ համալրելու նոր դատողություններով: Ինֆորմացիայի ընկալումը ակտիվ գործընթաց է, և երբ այն համակցում է արտաքին միջավայրից ստաց113

վող հուզական տպավորություններ ու պատկերային ընկալումներ, սովորողը առավել ակտիվ հետաքրքրություն է ցուցաբերում` անձնապես մասնակցելու և լրացնելու ունեցած գիտելիքները խմբային գործունեության շնորհիվ: Հայ մանկավարժագետ Մինասյանը գրել է. «Ուսուցման նպատակը միայն այն չէ, որ երեխային տա ծանոթություններ, գիտելիքներ, այլ այն է, որ դրանք դնի մի այնպիսի վիճակում, որ երեխան հարկին կարողանա գործադրել: Անհրաժեշտ է, որ ամեն մի գաղափար ծանոթություն լինի, ուժ»:2 Այս առումով թանգարաններ այցելությունները կարևորվում են ոչ միայն արժեքների ցուցադրմամբ, այլև ցուցադրումից ստացվող զգայական տպավորությունների փոխանակումով: Թանգարանային ասպարեզում գիտությունն ու արվեստը մեկ նպատակ ունեն, այն է՝ օգնել մարդուն հասկանալու իրերի և երևույթների կապը, ուղղորդել նրան համակողմանի ճանաչողական գործունեության: Այս առումով գրողի կենսագրության ուսուցումը նրա տունթանգարանում առավելագույն ձևով նպաստում է դասի աշակերտական նպատակի իրականացմանը: ՀՀ հանրակրթության պետական կրթակարգը մանկավարժությանը և մասնավորապես հայոց լեզվի և գրականության դասավանդմանը առաջադրում է նոր խնդիրներ, դրանց լուծման համար նոր մոտեցումների մշակման անհրաժեշտություն: Այդ մոտեցումներից առավել կարևորվում են հատկապես ուսուցման բովանդակային կողմին առաջադրվող պահանջները, որոնց իրականացումը կապահովի ուսումնական տարբեր բնագավառների միասնությունը, հիմնավոր գիտելիքների ձեռքբերումը, սովորողների հմտությունների և կարողությունների զարգացումը, արժեքային համակարգի ձևավորումը և ստեղծագործական ունակությունների բացահայտումը: Ավագ դպրոցում հայ գրականության ուսուցումը մի կողմից՝ մեծապես նպաստում է լեզվական գիտելիքների յուրացմանն ու գործնական կիրառմանը, մյուս կողմից՝ դառնում է անհատի համակողմանի դաստիարակության անփոխարինելի գործոն: Հայ գրականության դասավանդման հայեցակետային նպատակներից է անհատի հոգևոր և մտավոր զարգացումը, որի իրականացման համար անհրաժեշտ է սովորողներին հաղորդակից դարձնել հայ ժողովրդի հոգևոր ժառանգությանը, ազգային ու համամարդկային իդեալներին ու ձգտումներին: Այս ամենը կարելի է կատարել ոչ միայն սովորողներին զուտ գրական երևույթներին ծանոթացնելով, այլև գրական հերոսների, ինչու չէ, նաև մեր մեծերի, հեղինակների օրինակով՝ մարդասիրության ոգի, բարոյական բարձր հատկություններ` ազգասիրություն, հայրենասիրություն, պատվախնդրություն, բարություն, լիարժեք ու ներդաշնակ մարդու բարոյակամային հատկանիշներ դաստիարակելու միջոցով: Առանձնապես կարևորենք նաև, որ հայ գրականության ուսուցումը ավագ դպրոցում իրականացվում է որպես հայ գրականության պատմության ուսումնասիրման դասընթաց, որի հիմնական բովանդակությունը կարելի է 114

համարել հայ գրականության զարգացման ընթացքի, գրողի և ժամանակաշրջանի փոխհարաբերությունների, գրական ուղղությունների և դպրոցների ուսումնասիրությունը: Հայեցակետային դրույթներից մեկի` գրականության մեջ գրողի բացառիկ դերի ու նշանակության գիտակցումը մեզ հուշեց անդրադառնալ հայ ժողովրդի հոգևոր մշակույթի պատմության մեջ Խաչատուր Աբովյան եզակի անհատականությանը, ում մասին Ավ. Իսահակյանը գրել է. «Նա` Աբովյանը, մեր նոր պատմության ամենամեծ նահատակն է` անթառամ լուսապսակով զարդարված: Նա մեր նոր առասպելն է, ազգային նոր միֆն է, մեր նոր Մհերն է նա` ազատագրված, շղթայազերծ»:3 Խ.Աբովյանը հանրագիտակ է բոլոր առումներով, և նրա կերպարի բացահայտումը կարևոր նախապայման է նրա անմահ ստեղծագործությունը ուսուցանելու համար: Ուստի Աբովյանի կյանքի գրական-լուսավորչական գործունեության հանգամանալից մեկնաբանության բարդ ու դժվարին գործընթացը կազմակերպելու նպատակով հարկ է օգտվել այսօրվա ունեցած բոլոր հնարավորություններից` լայնորեն օգտագործելով տեղեկատվական բոլոր միջոցները` համացանց, ձեռնարկներ, փաստագրական նյութեր, դասագիրք և այլն: Հավելենք նաև, որ այսօր առավել հետաքրքիր են դառնում այն դասերը, որոնք ապահովում են սովորողի ինքնուրույն ուսումնական գործունեությունը` գիտելիքի ձեռքբերման գործընթացում նրա անմիջական և ակտիվ մասնակցությամբ, երբ աշակերտի համար հնարավորություն է ստեղծվում դիտելու, լսելու, զգալու և ընկալելու: Իսկ երբ նյութի յուրացման ընթացքում աշակերտը հնարավորություն է ստանում ի մի բերելու, ամփոփելու, ամրապնդելու տեսածն ու լսածը, ստեղծվում է ինքնակրթության միջավայր, ձևավորվում է ինքնակատարելագործման ձգտում: Այս ամենի իրականացման համար առաջարկում ենք, որպես ուսուցման կազմակերպման այլընտրանքային տարբերակ, Խ. Աբովյանի կենսագրության ուսուցումը կազմակերպել նրա տուն-թանգարանում: Այսպիսի դասը հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրելու Աբովյանի կենսագրության բոլոր հանգամանքները: Արդյունքում ավանդական դասից տարբերվող ուսուցման այս ձևը դառնում է բովանդակալից, հետաքրքիր և տպավորիչ, որն էլ իր հերթին նպաստում է աշակերտական նպատակի ձևավորմանը: Կարևորելով սովորողների հետազոտական ինքնուրույն կարողությունների դրսևորումը` ուսուցիչը նախապես` մինչև այցելությունը, աշակերտներին հանձնարարում է ինքնուրույնաբար ուսումնասիրել թեմային առնչվող գրականությունը (Ա. Բակունց «Խաչատուր Աբովյան» վեպ, Ե. Չարենց «Դեպի լյառն Մասիս» պոեմ, դասագիրք, Աշոտ Մելքոնյան «Արարատ. Հայոց անմահության խորհուրդը» գիրքը և ֆիլմը, համացանց և այլն): Աշակերտների ուսուցման պրոցեսում ուսուցիչը, որպես առաջնային նպատակ, պետք է կարևորի հետևյալ խնդիրները` Խ. Աբովյանի կյանքի, հայ115

րենանվեր գործունեության մասին լայն ճանաչողությունը, ինչպես նաև նրա` իբրև ժամանակի առաջնակարգ մտածողի, ուսուցչի, հմուտ մանկավարժի, գրողի, «Պատմություն Տիգրանի» մանկավարժական աշխատության, «Նախաշավիղ կրթության» և «Խաղարկություն մանկաց» երկերի հեղինակի կերպարի արժևորումը: Նախապատրաստական աշխատանքին հաջորդում է ուսուցողական –ճանաչողական էքսկուրսիան դեպի գրողի ծննդավայր` Քանաքեռ: Վերջինս էլ իր բազմադարյան հարուստ անցյալով, վեհաշուք ու գեղատեսիլ բնապատկերներով, Սուրբ Հակոբ և Աստվածածին եկեղեցիների վսեմությամբ գրավում է աշակերտների ուշադրությունը` իմացական հմտությունները միահյուսելով զգացմունքային նուրբ և խորը ընկալումներին: Ուսուցչի հրահանգով տեղում աշակերտներից մեկը կարդում է Զանգիին ձոնած Աբովյանի խոսքերը. «Զանգի՜, Զանգի՜, քա՜ղցր իմ Զանգի. ի քոյդ հայեցեալ անյողդողդ ճակատ, վառէինն ի զէնս հսկայք քաջամարտ: Զանգի, Հայկազեան տոհմի ընտիր պատանեակք զքե ալիս տեսեալ ահեղ …»:4 Գրողի հայրենասիրական ոգին ծնունդ է առել հենց այն շռայլ սիրուց, որ սկզբնավորվում է հարազատ ծննդավայրից, ապա ամբողջանում առ Հայաստան: Այս սիրո ոգեղենացումը շնչավորվում է, երբ երեխաները մուտք են գործում գրողի պապի` պ. Ապովի կողմից կառուցված տոհմական վայելուչ տունը, որտեղ ծնվել և իր մանկության ինը տարիներն է անցկացրել Խաչատուր Աբովյանը: Այդ տունը ճշգրտորեն ներկայացնում է նահապետական հայ ընտանիքը` իր կենցաղով, սովորություններով, կոլորիտով` ամբողջացնելով Աբովյանի նախնիների` որպես Արարատյան աշխարհի երևելիների կերպարային ընկալումը: Պետք է ենթադրել, որ տեսածի արդյունքում աշակերտների մեջ ձևավորվում է այն իմացական դաշտը, որն անչափ կարևոր է նյութի բազմակողմանի ընկալման և գիտելիքի ամրապնդման համար: Ապա երեխաների նախնական տպավորությունները համալրվում են թանգարանի աշխատակցի մեկնաբանություններով, որոնք պատմական հարուստ վկայություններ են ինչպես ժամանակաշրջանի, այնպես էլ Քանաքեռ բնակավայրի, նրա անվան ծագման հետ կապված ավանդությունների մասին: Աշակերտներին խորապես հետաքրքրում են ինչպես հնագույն բնակավայրի անվան բացատրության հետ կապված հիշատակությունները, այնպես էլ Աբովյանի տված բացատրությունները, որոնք սովորողները հնարավորություն են ունենում լսելու տեղում (Նրանք իրենց տեսածն ու լսածը հակիրճ գրառումների տեսքով անցկացնում են գրականության տետրի մեջ): Կրթությունը սոցիալական գործընթաց է, որը անհատի նպատակից բխող փոխկախվածությունը տանում է դեպի ներխմբային «դինամիկ ամբողջություն»` հանգեցնելով ընդհանուրի նպատակի իրականացմանը: Այդ առումով այն, ինչ կարելի է սովորել մեծահասակի կամ հասակակցի օգնությամբ, մի քանի անգամ գերազանցում է մենակ սովորելու հնարավորությունները: Շփվելը 116

մարդու մտավոր զարգացման բարձր և անփոխարինելի ձևն է: Դրա արդյունքում ստեղծվում է փոխգործուն միջավայր, երբ աշակերտները անհատապես կամ խմբային եղանակով արտահայտում են իրենց իմացածը, համադրում փաստերը, կատարում ընդհանրացումներ: Դեռևս գերմանացի մանկավարժագետ Ի. Հերբարտը նշել է. «Մտքերից առաջանում են զգացողություններ, իսկ դրանցից` սկզբունքներ և արարքներ»:5 Թանգարանում անցկացված դասի շնորհիվ աշակերտները հնարավորություն են ստանում հասկանալու 19–րդ դարում Անդրկովկասում, մասնավորապես Հայաստանում կատարվող բարդ, հակասական իրադարձությունները, հզոր ցարական Ռուսաստանի վարած քաղաքականությունը, ապա դրա հետևանքները, որոնք վճռորոշ դեր ունեցան ինչպես հայ ժողովրդի, այնպես էլ նրա նշանավոր զավակների, այդ թվում նաև` Աբովյանի կյանքում: Չէ՞ որ Աբովյանը այդ բարդ ու հակասական ժամանակաշրջանի հորձանուտում էր: Սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ գրականության ուսուցման բովանդակային կողմին առաջադրվող պահանջներից մեկը միջառարկայական կապի ստեղծումն է, որը ուսումնական ընդհանուր նպատակի իրականացման նախապայմաններից մեկն է: Եվ թանգարանում եղած հարուստ ու բովանդակային պատմական իրադարձությունները ներկայացնող քարտեզները, գեղարվեստի գործերը` որպես ուսումնական նյութ, վերջնական նպատակին են հասցնում նյութի մատուցումը` ապահովելով պատմության և գրականության կապը, որն էլ նպաստում է նյութի լիակատար յուրացմանը: Թանգարանում եղած Գ. Խանջյանի, Ա. Պարսամյանի, Է. Իսաբեկյանի «Ֆ. Պարրոտ», «Ֆ. Պարրոտը և Խաչատուր Աբովյանը Արարատի բարձունքում», «Ներսես Աշտարակեցի», Գ. Բաշինջաղյանի «Ապովենց տունը ձմեռը» կտավները անմոռաց տպավորություն են թողնում երեխաների վրա: Իսկ ականավոր նկարիչ Լյուդվիգ ֆոն Մայդելի ստեղծած դիմանկարը, որն Աբովյանի միակ դիմանկարն է, ինչպես նաև մեծն Շիլլերի, Ռուսոյի, Ֆ. Պարրոտի դիմանկարները անփոխարինելի միջոց են գրողի կենսագրության ուսուցման համար, որոնք ապահովում են աշակերտի անմիջական շփումը գեղարվեստին: Իսկ երբ գրողի կենսագրության փաստերի ներկայացմանը զուգահեռ կարևորվում է նաև նրա բարոյակամային որակների ուսուցանումը, ստեղծվում է ապրումակցման միջավայր, երբ սովորողն զգում է գրողի ներաշխարհը, ապրումները և նրան հասկանալի են դառնում վերջինիս նպատակներն ու գաղափարները: Վերջապես աշակերտին է´լ ավելի են հետաքրքրում Աբովյանի կյանքում կատարված եղելությունները, հատկապես այն աշակերտներին, որոնք դասաժամերին սովորաբար անուշադիր են կամ չեն ուզում մասնակցել դասերին: Մեր կարծիքով, Աբովյանի տուն–թանգարանում կազմակերպված դասի շնորհիվ կատարվում է թեմայի լիակատար մատուցում և յուրացում, քանի որ ուսուցման այն տեխնոլոգիաները, որոնց բնորոշ են պլանավորած արդյունք117

ները, երբ ուսուցանողը պարտավոր է սովորողներին հասցնել ուսումնական նյութի բովանդակության պլանավորված ցուցանիշներ, ինչպիսիք են` գրողի ապրած ժամանակաշրջանը, պատմական կարևորագույն իրադարձությունները, գրողի կյանքի և գործունեության իրեղեն վկայություններ, ապա սովորողները ճանաչողական գործունեության արդյունքում ստանում են իրազննական համակցված նյութ, որի շնորհիվ նախ հասկանում են տարողունակ նյութը, ապա այդ պահին սովորածը հետո կարողանում են կիրառել որոշակի պայմաններում: Տվյալ դեպքում սովորողները այս ամենը կարող են կիրառել հաջորդ դասին` «Աբովյանի «Վերք Հսյաստանի» վեպի ստեղծման հանգամանքները» թեմայի ուսուցման ժամանակ: Աբովյանի կենսագրության ուսուցումը գրողի տուն-թանգարանում արժևորվում է նաև նրանով, որ դպրոցական շրջագայություններն ու էքսկուրսիաներն ունեն մեծ նշանակություն ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ մտավոր ու գեղագիտական դաստիարակության տեսակետից: Իր ժամանակին ինքը` մեծ լուսավորիչ Աբովյանն էլ մանկավարժության մեջ մեծ տեղ էր տալիս դպրոցական էքսկուրսիաներին` հիմնավորելով դրանց կրթիչ-դաստիարակիչ դերը: Ըստ Աբովյանի, արդյունավետ և խելացի ուսուցման նախապայմանն է «զննականությունը, պարզությունը և հիմնավորությունը դասավանդման ժամանակ... Անցումը հայտնիից դեպի անհայտը, պրակտիկայից թեորիային, շնչավոր աշխարհից դեպի վերացականը... անծանոթի համեմատությունը ծանոթի հետ, հասկանալ և հաճախակի կրկնել այն, ինչ մենք անցնում ենք... ուսումնական առարկաների համապատասխանությունը պատանեկության տարիքին և ըմբռնումներին...»:6

Г. Р. Геворгян “Обучение биографии Хачатура Абовяана в его дом-музее” Обучение биографии Хачатура Абовяана в его дом-музее является альтернативным и эффективным методом подготовки, обучая тему “Хачатур Абовян”. Этот новаторский метод в умственном, моральном и эстетическом воспитании ученика позволяет постигать более интересную, многостороннюю и соображаемую информацию.

G. R. Gevorgyan “Teaching Khachatur Abovyan’s Biography in his House-museum” Teaching Khachatur Abovyan`s biography in his house-museum is an alternative training method and an extremely efficient educational tool which has not been implemented by anyone while imparting knowledge about theme “Khachatur Abovyan”. This method is innovative in students' esthetic, mental, and moral

118

development allowing them to receive more interesting, comprehensive and divergent information. Գրականություն 1. Սիմոնյան Ռ. Ակնարկներ հայ դպրոցի և մանկավարժական մտքի պատմության: Եր., Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, 2003թ., էջ 200, 29: 2. Մինասյան Բ. Մանկավարժության հիմունքներ, Թավրիզ, 1931թ., էջ 24, 27 էջ: 3. Իսահակյան Ա. Ս., Երկերի ժողովածու, հատոր 5, Երևան, 1977, 434 էջ: 4. Աբովյան Խ. Ա., Վերք Հայաստանի. Ողբ հայրենասերի, ՀՊՀ, Երևան, 1959, 222 էջ: 5. Гербарт И. Ф. Избрание пед. соч. т 1, с. 189. 6. Աբովյանի արխիվ, գ N 31: 7. Հայոց լեզու և գրականություն, թիվ 5-6 (61), Կրթության ազգային ինստիտուտ, 2009, էջ 39-44 (Դ. Գասպարյան), 50-52 (Ն. Տողանյան):

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Գևորգյան Գայանե Ռազմիկի - Շիրակի մարզ, «Բենիամինի միջնակարգ դպրոց» ՊՈԱԿ, հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչուհի, E-mail: movlilit@gmail.com

Տրվել է խմբագրություն 17.06.2013

119

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

2013

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ УДК 51.371

Վ.Ֆ. Մանուկյան, Գ.Ս. Նիկողոսյան ԹՎԱՅԻՆ ԱՌԱՆՑՔԻ ՎՐԱ ՔԱՌԱԿՈՒՍԻ ՀԱՎԱՍԱՐՄԱՆ ԻՐԱԿԱՆ ԱՐՄԱՏՆԵՐԻ ԴԱՍԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ Բանալի բառեր` քառակուսի, հավասարում, թեորեմ, անհրաժեշտ, բավարար, արմատներ: Ключевые слова: квадрат, уравнение, теорема, необходимо, достаточно, корни. Кeywords: square, equation, theorem, necessary, sufficient, roots. Աշխատանքը նվիրված է թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների հնարավոր դասավորությունների որոշ դեպքերի քննարկմանը: Թեորեմների տեսքով ձևակերպված և ապացուցված են այն անհրաժեշտ և բավարար պայմանները, որոնց բավարարման դեպքում ընդհանուր տեսքի քառակուսի հավասարման իրական արմատները թվային առանցքի վրա կունենան կոնկրետ դասավորություն: Քննարկված են նաև տարբեր ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները: Մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում բավական խորությամբ ուսումնասիրվում է «Քառակուսի հավասարումներ» թեման: Կախված դիսկրիմինանտի նշանից՝ քննարկվում են իրական արմատների գոյության ու քանակի հետ կապված հարցեր 1 : Սակայն տարբեր խնդրագրքերում հաճախ հանդիպում ենք խնդիրների, որոնցում անհրաժեշտ է ուսումնասիրել քառակուսի հավասարման իրական արմատների դասավորությունը թվային առանցքի վրա 2  5 : Սովորաբար, նման դեպքերում աշակերտներին առաջարկվում է դիտարկել քննարկվող քառակուսային եռանդամին համապատասխանող ֆունկցիան և քննարկել վերջինիս գրաֆիկի` պարաբոլի բոլոր հնարավոր դիրքերը: Մենք առաջարկում ենք այլ մոտեցում: Աշխատանքում փորձ է արվում առանձնացնել թվային առանցքի վրա քառակուսի հավասարման իրական արմատների դասավորության որոշ հնարավոր տարբերակներ և թեորեմների տեսքով նշել այն անհրաժեշտ ու բավարար պայմանները, որոնց բավարարման դեպքում քառակուսի հավասարման իրա120

կան արմատները թվային առանցքի վրա կունենան նշված դասավորությունը: Աշխատանքում քննարկված են նաև մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում հանդիպող մի քանի ոչ տիպային խնդիրներ, որոնց լուծման ընթացքում կիրառվել են ձևակերպված թեորեմները: Դիցուք տրված են իրական գործակիցներով

f  x   ax 2  bx  c  0

a  0 

1

քառակուսի հավասարումը (որի դիսկրիմինանտը D -ն է) և m իրական թիվը, որը 1 հավասարման արմատ չէ: Եթե 1 հավասարումն ունենա x1  x 2 իրական արմատներ, ապա թվային առանցքի վրա այդ արմատների և m իրական թվի համար հնարավոր են հետևյալ դասավորությունները. I. m  x1  x2 ; II. III.

x1  x2  m ; x1  m  x2 :

Նախ այս դեպքերը քննարկենք m  0 արժեքի համար, որից հետո կքննարկենք նաև m -ի կամայական իրական արժեքի համար: Թեորեմ 1: Որպեսզի 1 հավասարումն ունենա իրական արմատներ և այդ արմատները լինեն. ա) դրական, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` D  0; ab  0; ac  0 ; բ) բացասական, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` D  0; ab  0; ac  0 ; գ) տարբեր նշանի, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենա ac  0 պայմանը: Ապացույց: Պարզ է, որ եթե 1 հավասարումն ունի x1 ; x2 դրական ար-

D  0 և, բացի այդ, համաձայն Վիետի թեորեմի, b c x1  x2    0; x1 x 2   0  ab  0; ac  0 , հետևաբար «ա» կետում նշված a a

մատներ,

ապա

պայմանների անհրաժեշտությունն ապացուցված է: Այժմ անդրադառնանք բավարարությանը: D  0 պայմանից կհետևի, որ 1 հավասարումն ունի երկու իրական արմատներ, ac  0 պայմանից, ի նկատի ունենալով Վիետի թեորեմը, կհետևի, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, իսկ ab  0 պայմանից էլ, կրկին ի նկատի ունենալով Վիետի թեորեմը, կհետևի, որ այդ նույն նշանի իրական արմատները դրական են: «ա» կետն ապացուցված է: Եթե 1 հավասարումն ունի x1 ; x2 բացասական արմատներ, ապա

D  0 և, բացի այդ, համաձայն Վիետի թեորեմի, b c x1  x 2    0; x1 x 2   0  ab  0; ac  0 , հետևաբար «բ» կետում նշa a 121

ված պայմանների անհրաժեշտությունն ապացուցված է: Այժմ անդրադառնանք բավարարությանը: D  0 պայմանից կհետևի, որ 1 հավասարումն ունի երկու իրական արմատներ, ac  0 պայմանից, ի նկատի ունենալով Վիետի թեորեմը, կհետևի, որ այդ իրական արմատները նույն նշանի են, իսկ ab  0 պայմանից էլ, կրկին ի նկատի ունենալով Վիետի թեորեմը, կհետևի, որ այդ նույն նշանի իրական արմատները բացասական են: «բ» կետն ապացուցված է: Եթե 1 հավասարումն ունի x1 ; x2 տարբեր նշանի արմատներ, ապա, համաձայն Վիետի թեորեմի, x1 x 2 

c  0  ac  0 , հետևաբար «գ» կետում a

նշված պայմանի անհրաժեշտությունն ապացուցված է: Այժմ անդրադառնանք 2

բավարարությանը: ac  0 պայմանից կհետևի, որ D  b  4ac  0 , հետևաբար 1 հավասարումն ունի x1; x2 իրական արմատներ: Մյուս կողմից, համաձայն Վիետի թեորեմի, x1 x2 

c  0 , հետևաբար 1 հավասարման x1 ; x2 իրական a

արմատները տարբեր նշանի են: <<գ>> կետն ապացուցված է: Թեորեմն ապացուցված է: Այժմ քննարկենք I-III դեպքերը m -ի կամայական իրական արժեքի համար: Թեորեմ 2: Որպեսզի 1 հավասարումն ունենա իրական արմատներ և այդ արմատները լինեն տրված m իրական թվից. ա) մեծ, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` D  0; a  f m   0; a  f m  0 , կամ որ նույնն է`

D  0; 

b  m; a  f m  0 ; 2a

բ) փոքր, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` D  0; a  f m  0; a  f m   0 , կամ որ նույնն է`

D  0; 

b  m; a  f m   0 : 2a

Ապացույց:



g  x   f x  m   ax 2  2am  b x 

Դիտարկենք



 am 2  bm  c քառակուսի եռանդամը: Նկատենք, որ f x   0 և g x   0 քառակուսային հավասարումներն ունեն նույն դիսկրիմինանտը և, բացի այդ, եթե x1 -ը և x 2 -ը f x   0 քառակուսային հավասարման իրական արմատներն են, ապա x1  x1  m -ը և x2  x2  m -ը կլինեն g x   0 քառակուսային հավասարման իրական արմատները: Ուրեմն կարող ենք պնդել, որ 1 հավասարումը կունենա տրված m իրական թվից մեծ իրական արմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբ g x   0 քառակուսային հավասարումն ունենա դրական արմատներ, իսկ դրա համար, համաձայն թեորեմ 1-ի, անհրաժեշտ է և 122

բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`

D  0; a  2am  b  a  f m  0; a  am 2  bm  c   a  f m   0 : Ճիշտ նույն կերպ, 1 հավասարումը կունենա տրված m իրական թվից փոքր իրական արմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբ g x   0 քառակուսային հավասարումն ունենա բացասական արմատներ, իսկ դրա համար, համաձայն թեորեմ 1-ի, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները` D  0; a  2 am  b   a  f m   0; a  am 2  bm  c 





 a  f m   0 : Թեորեմն ապացուցված է: Թեորեմ 3: Որպեսզի 1 հավասարումն ունենա իրական արմատներ և այդ արմատներից մեկը մեծ լինի տրված m իրական թվից, իսկ մյուսը` փոքր, անհրաժեշտ է և բավարար, որ տեղի ունենա a  f m   0 պայմանը; Ապացույց: արմատներ

Պարզ է, որ եթե 1 հավասարումն ունի x1 ; x2 իրական

այնպիսին,

որ

x1  m  x2 , ապա

f  x   ax 2  bx  c  a  x  x1  x  x 2   a  f m  

D0

և,

բացի

այդ,

 a 2 m  x1 m  x 2   0 ,

հետևաբար թեորեմի անհրաժեշտությունն ապացուցված է: Այժմ անդրադառնանք բավարարությանը: a  f m  0 պայմանից կունենանք` 2

b D b 2  4 ac  a m  abm  ac  0      am    0 , հետևաբար 1 4 4 2  քառակուսի հավասարումը կունենա x1  x 2 իրական արմատներ և, ուրեմն, 2

a  f m   a 2 m  x1 m  x 2   0   m  x1 m  x2   0 : Փաստորեն կարող ենք պնդել, որ m  x1 և m  x 2 արտադրիչները տարբեր նշանի են, և քանի որ

x1  x 2 , ուրեմն x1  m  x2 : Թեորեմն ապացուցված է: Այժմ անցնենք մի քանի օրինակների քննարկմանը, որոնց լուծման ընթացքում կկիրառենք վերը նշած թեորեմները: Օրինակ 1: a պարամետրի որ արժեքների դեպքում x 2 2a  1x  a  5  0 հավասարումը կունենա միայն բացասական արմատներ 2 : Լուծում: Համաձայն թեորեմ 1-ի՝ տրված հավասարումը կունենա միայն բացասական արմատներ այն և միայն այն դեպքում, երբ տեղի կունենան հետևյալ պայմանները`

 D 4  a  12  a  5  0 a   ;1  4;     a   ;1  a   5;1 : 2  2 a  0 a  5  0 a   5;    Պատ.` a   5;1 : Օրինակ 2: b պարամետրի որ արժեքների դեպքում b  2 x 2 2bx  3b  0

123

հավասարումը կունենա երկու դրական արմատ 2 : Լուծում: Որպեսզի տրված հավասարումն ունենա երկու դրական արմատ, նախ պետք է այն լինի քառակուսային, այսինքն՝ b  2  0 , և, բացի այդ, պետք է բավարարվեն թեորեմ 1-ի համապատասխան պայմանները (պայմանով, որ տրված հավասարման դիսկրիմինանտը լինի դրական), այսինքն`

b  2  0 b  2   2 D 4  b  3bb  2   0 b   3;0    b   3;2 :   2bb  2   0 b   ;2   0;  3bb  2   0 b   ;2   0;  Պատ.` b   3;2 : Օրինակ 3: p պարամետրի որ արժեքների դեպքում  p  2 x 2 2 px  p  3  0 հավասարման արմատները կպատկանեն 1;3 միջակայքին 3 : Լուծում: Երբ p  2  0 , կունենանք` p  2  2 x  5  0  x  2,5  1;3 , իսկ երբ p  2  0 , տրված հավասարումը վերածվում է քառակուսի հավասարման, հետևաբար, թեորեմ 2-ի համաձայն, այդ քառակուսի հավասարման արմատները կպատկանեն 1;3 միջակայքին այն և միայն այն դեպքում (1  x1  x2 և x1  x2  3 ), երբ տեղի ունենան հետևյալ պայմանները`

p  2  0  p  2   2 D 4  p   p  2  p  3  0  p   ;6  2 p  2   0  p  2;    p  3,75;6 :  p   2 ;   p  2  0    p  24 p  12   0  p   ;2  3;     p   ;2  3,75;   p  24 p  15  0 Այսպիսով` p  2  3,75;6 : Պատ.` p  2  3,75;6 : Օրինակ 4: q պարամետրի որ արժեքների դեպքում x 2 2 qx  1  0 հավասարումը կունենա իրական արմատներ, որոնք մոդուլով չեն գերազանցի 2 -ը 4 : Լուծում: Որպեսզի տրված հավասարումն ունենա միայն մոդուլով 2 -ը չգերազանցող իրական արմատներ, պետք է այդ հավասարումն ունենա x1 ; x2 իրական արմատներ այնպիսին, որ կամ  2  x1  x2  2 , կամ  2  x1  x2  2 , կամ էլ  2  x1  x2  2 : 2

Երբ  2  x1  x2  2  x1  2qx1  1  0  q  0,75  x2 

1   x2  2 2

, հետևաբար q  0,75 արժեքը բավարարում է խնդրի պայմաններին: 124

Երբ  2  x1  x2  2  x2  2qx2  1  0  q  0,75  x1  

1   x1  2 , 2

հետևաբար q  0,75 արժեքը ևս բավարարում է խնդրի պայմաններին: Երբ  2  x1  x2  2 , թեորեմ 2-ի համաձայն (  2  x1  x2 և x1  x2  2 ) կունենանք`

q 2  1  0 q  R  q   2;   4  2q  0   4  4q  1  0  q   0,75;   q   0,75;0,75 : 4  2q  0 q   ;2   4  4q  1  0 q   ;0,75 Այսպիսով` q   0,75;0,75 : Պատ.` q   0,75;0,75 : Օրինակ 5: а պարամետրի որ արժեքների դեպքում x 2  2a  3x  9  2a  0 հավասարման միայն մեկ արմատը կբավարարի x  2 անհավասարմանը 5 : Լուծում: Որպեսզի տրված հավասարման միայն մեկ արմատը բավարարի x  2 անհավասարմանը, պետք է այդ հավասարումն ունենա x1 ; x2 իրական արմատներ այնպիսին, որ կամ x1  x2  2 , կամ x1  2  x2 , կամ էլ x1  2  x2 : Երբ x1  x2  2 , կունենանք`

D 2  a  3  9  2a  0  4

 x1  x 2  3  2 a  0  a  4   x  x  1  2 , հետևաբար a  0 արժեքը չի բավարարում, իսկ  2  1

a  4 արժեքը բավարարում է խնդրի պայմաններին: Երբ x1  2  x2 , կունենանք` 2 x 2  2a  3x 2  9  2 a  0   a  0,5  x1  5  2 , հետևաբար a  0,5 արժեքը չի բավարարում խնդրի պայմաններին: Երբ x1  2  x2 , թեորեմ 3-ի համաձայն կունենանք`

4  4a  3  9  2a  0   a  0,5  a   ;0,5 : Այսպիսով` a   ;0,5  4: Պատ.` a   ;0,5  4: Եզրահանգում. Ինչպես տեսնում ենք քննարկվող թեորեմները ոչ միայն կարևոր են տեսական կամ ֆորմալ առումով, այլ նաև լայն կիրառություն կարող են ունենալ մաթեմատիկայի դպրոցական դասընթացում: Ըստ էության, դրանք հնարավորություն են տալիս արդյունավետ կերպով լուծելու տարբեր տիպային և ոչ տիպային խնդիրներ՝ խուսափելով ավանդական այն մոտեցումից, երբ քառակուսի հավասարման արմատների դասավորության հետ 125

կապված խնդիրներ լուծելիս քննարկում են տվյալ քառակուսային եռանդամին համապատասխանող ֆունկցիայի` պարաբոլի բոլոր հնարավոր դիրքերը:

В.Ф. Манукян, Г.С. Никогосян О расположении действительных корней квадратного уравнения на числовой оси Работа посвящена обсуждению некоторых возможных вариантов распределения действительных корней квадратного уравнения на числовой оси. В виде теорем сформулированы и доказаны те необходимые и достаточные условия, при удовлетворении которых действительные корны квадратного уравнения будут иметь конкретные расположения на числовой оси. Обсуждены также разные не типовые задачи, при решении которых использованы сформулированные теоремы.

V. F. Manukyan, G. S. Nikoghosyan About the Location of the Real roots of a Quadratic Equation on a Number Axis The work is devoted to the discussion of some of the possible options for the distribution of real roots of a quadratic equation on a number axis. The necessary and sufficient conditions are formulated and proved in the form of theorems for the satisfaction of which the real roots of a quadratic equation will have a specific distribution on the number axis. Some not typical problems, in the solutions of which the formulated theorems are used, are also discussed. Գրականություն 1. Հ. Միքայելյան, Հանրահաշիվ-9, Երևան, Էդիթ Պրինտ, 2008: 2. Прокофьев А.А., Задачи с параметрами, Москва, МИЭТ, 2004. 3. Куланин Е.Д., Норин В.П., Федин С.Н., Шевченко Ю.А., 3000 конкурсных задач по математике, Москва, Айрис-пресс, 2003. 4. Потапов М.К., Олехник С.Н., Нестеренко Ю.В., Конкурсные задачи по математике, Москва, Физматлит, 2003. 5. Горнштейн П.И., Полонский В.Б., Якир М.С., Задачи с параметрами, Киев, МП “ОКО”, 1992. Տեղեկություններ հեղինակների մասին Մանուկյան Վարդան Ֆրանցի - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, E-mail: mvardan_1972@mail.ru Նիկողոսյան Գագիկ Սերյոժայի - ֆիզմաթ. գիտ. թեկնածու, ՀՊՏՀ Գյումրու մասնաճյուղ, E-mail:gagonik@mail.ru. Տրվել է խմբագրություն 20. 06. 2013.

126

ԳԻՏԱԿԱՆ

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

2013

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

№2

ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ ՀՏԴ 911.52

Գ. Ռ. Ավետիսյան ԼԱՆԴՇԱՖՏԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԱՌԱՐԿԱՅԻ ԼԱԲՈՐԱՏՈՐ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ԱՆՑԿԱՑՄԱՆ ՄԵԹՈԴԱԿԱՆ ՑՈՒՑՈՒՄՆԵՐ Բանալի բառեր` լանդշաֆտագիտություն, բնական տարածքային համալիր, լաբորատոր աշխատանք, թեմատիկ քարտեզ, տեղագրական քարտեզ, ռելիեֆի լիթոլոգիական կազմ, դաշտային գիտարշավային և ստացիոնար մեթոդ, աէրոլուսանկար, ֆացիա, քարտեզի լեգենդա, լանդշաֆտի պրոֆիլ: Ключевые слова: ландшафтоведение, природно-территориальный комплекс, лабораторная работа, тематическая карта, топографическая карта, литологический состав, научно-полевой экспедиционный метод, аэроснимки, фация, легенда карты, профиль ландшафта. Keywords: landscape study, natural space complex, laboratory work, thematic map, topographic map, lithological composition, field scientific expeditionary method, stationary methods, air-photography, phase, legend map and the profile of the landscape. Լանդշաֆտագիտության լաբորատոր աշխատանքները անցկացվում են լսարանում և առարկայի համալիր դասընթացի կարևոր ու անբաժան օղակներից մեկն են: Այս հոդվածում առաջարկվում են լաբորատոր աշխատանքների մի քանի նմուշներ, նրանց իրականացման մեթոդներն ու հերթականությունը, որոնք ուսանողները կարող են կատարել` հենվելով իրենց տեսական ու գործնական գիտելիքների վրա: Լանդշաֆտագիտությունը տարածաշրջանային աշխարհագրության ուղղություններից մեկն է, որն ուսումնասիրում է բնական տարածքային համալիրները` լանդշաֆտները և դրանց ձևաբանությունը: Լանդշաֆտային միավորների հատկանիշների փոխադարձ կապերի դինամիկայի զարգացման օրինաչափությունների ճանաչումը սերտորեն առնչվում է բնական միջավայրի տեղական առանձնահատկությունների հետ, ուստի լանդշաֆտային հետազո-

127

տությունների ժամանակ մեծ դեր են խաղում դաշտային (գիտարշավային և ստացիոնար) մեթոդները: Լանդշաֆտագիտության լաբորատոր պարապմունքները հանդիսանում են ուսանողների ընդհանուր համալիր պատրաստման կարևոր օղակներից մեկը: Լանդշաֆտագիտական լաբորատոր պարապմունքների ժամանակ ուսանողը աշխատում է տեղագրական քարտեզի հետ, իսկ վերջինիս հետ աշխատելու և դրանում պարունակվող տեղեկությունները նպատակային օգտագործելու հմտությունները հանդիսանում են աշխարհագետի, մասնավորապես լանդշաֆտագետի խիստ պարտադիր հմտություններից մեկը: Առանց դրա հնարավոր չէ զբաղվել լանդշաֆտային քարտեզագրությամբ, առավել ևս լանդշաֆտի բաղադրիչների միջև եղած կապի վերլուծությամբ: Մեթոդական այս հոդվածի հիմնական նպատակն է լանդշաֆտագիտություն առարկայի համար ցույց տալ տեսական դասընթացին զուգահեռ` լաբորատոր և գործնական աշխատանքների անհրաժեշտությունը և առաջարկել լաբորատոր աշխատանքների օրինակներ: Օգտագործելով ելակետային նյութերը` ուսանողները պետք է կարողանան ինքնուրույն կազմել լանդշաֆտային պրոֆիլներ, քարտեզների տեքստային, գրաֆիկական, աղյուսակային լեգենդա, խոշորամասշտաբ լանդշաֆտագիտական քարտեզներ: Կարևոր խնդիր է նաև ամրապնդել ուսանողների կողմից նախկինում դասախոսությունների, գործնական պարապմունքների և պրակտիկաների ժամանակ ստացած գիտելիքները և հասնել նրանց կողմից հորիզոնականներով պատկերված ռելիեֆի ազատ ընթերցմանը: Լանդշաֆտագիտության տեսական հարցերը լուսաբանվում են «Լանդշաֆտագիտություն» դասընթացի դասախոսության մեջ, որից հետո ուսանողը, անկախ իր նեղ մասնագիտացումից, պետք է կարողանա կարդալ ոչ միայն ընդհանուր աշխարհագրական, այլ նաև թեմատիկ քարտեզները` երկրաբանական, երկրաձևաբանական, հողային, բուսաբանական և այլն [6]: Նրանք պետք է ճիշտ պարզաբանեն լանդշաֆտային քարտեզների հարուստ ինֆորմացիան: Նման գիտելիքները ինքնանպատակ չեն և նրանց ամրապնդումը իրականացվում է բնական տարածքային համալիրների (ԲՏՀ) հատկանիշների վերլուծության ֆոնի վրա` կապված ռելիեֆի լիթոլոգիական կազմի կամ մակերևութային նստվածքների հզորության, ջրաերկրաբանական պայմանների և մակերևութային հոսքի ռեժիմի փոփոխությունների հետ: Միանման կլիմայի, տեկտոնական կառուցվածքի և միանման հնէաշխարհագրական անցյալի պայմաններում որոշակի լանդշաֆտի ոչ մեծ մակերեսի վրա վերը հիշատակված փոփոխությունները տեղի են ունենում հիմնականում հողաբուսական ծածկույթում, որը այս կամ այն հատկանիշներով իր ազդեցությունն է թողնում խոնավության և ջերմության վերաբաշխման վրա: Ըստ էության, առաջադրանքները կատարելու ժամանակ պետք է նախանշվեն ԲՏՀ շարքում տվյալ տեղանքի

128

ամենաբարձրից մինչև ամենացածր նիշերում գտնվող բնական հատկանիշների փոփոխության օրինաչափությունները: Լանդշաֆտային գիտարշավային ուսումնասիրությունների պրակտիկայում նման տեսակի աշխատանքների հետ ստիպված են լինում բախվել դաշտային հետազոտությունների նախապատրաստական փուլում` նախնական լանդշաֆտային քարտեզներ կազմելիս, երբ տեղագրական քարտեզներում բացահայտվում են բարդ բնական տարածքային համալիրների ձևածագումնաբանական տարրերը կամ բուսական համակեցությունների բնակեցման վայրերի տիպերը: Լաբորատոր պարապմունքների ժամանակ իրականացվում են հետևյալ առաջադրանքները [4]. 1. Քարտեզագրական հիմքի վրա հատուկ եզրագծերի նշագծում` ներկայացնելով ռելիեֆը հորիզոնականներով և ձևակերպելով բնական քարտեզների տարբեր տեսակներ: 2. Աէրոլուսանկարների նախնական լանդշաֆտային ապակոդավորում և բնական տարածաշրջանային համալիրների նախնական տիպաբանական բնորոշում: 3. Խոշորամասշտաբ լանդշաֆտային նկարահանման պլանավորում (դիտման կետերի և երթուղիների ցանկի նշագծում, տրված մակերեսի վրա լանդշաֆտային հետազոտությունների մշակում): 4. Լանդշաֆտների ձևաբանական կառուցվածքների վերլուծություն լանդշաֆտային քարտեզներով և աէրոլուսանկարներով: Ձևաբանական կառուցվածքի տարբեր տիպերի լանդշաֆտների ուսումնասիրության մեթոդիկայի առանձնահատկությունների սահմանում: 5. Խոշոր մասշտաբի լանդշաֆտային քարտեզի կազմում դաշտային համալիր ուսումնասիրությունների նյութերով, լանդշաֆտների ձևաբանական մասերի համակարգում և տիպաբանություն, լեգենդայի կազմում: 6. Հատուկ և կիրառական քարտեզների կազմում լանդշաֆտային քարտեզի հիման վրա: Քանի որ պարապմունքներից յուրաքանչյուրը մեծ կամ փոքր չափով ընդգրկում է այնպիսի հարցեր, որոնց ընկալումն անհրաժեշտ է հետագա թեմաների կատարման ժամանակ, ապա ուսանողները պետք է կատարված առաջադրանքը հանձնեն հերթական առաջադրանքի նախօրեին: Լաբորատոր աշխատանքի սկզբում ուսանողներին տրվում են քարտեզներից դրվագներ, որոնց վրա նշված է ռելիեֆը հորիզոնականներով (գծագրական մակերեսը մոտ 4դմ2, մասշտաբը` 1:10000, հազվադեպ` 1:25000 կամ 1:5000, հորիզոնականներով հատումը առավելապես յուրաքանչյուր 1մ վրա, երբեմն 2,5 և 0,5մ վրա): Անհրաժեշտ են նաև. ա. դիտակտիկ և այլ ձեռնարկների, ուսումնական պարապմունքների կոնկրետ տեսակների անցկացման մեթոդական ցուցումներ, 129

բ. խոշորամասշտաբ տեղագրական քարտեզ` ընդերքի ուսումնասիրության կետերով և արդյունքներով, գ. բուսատեսակների էդաֆիկ ցանց, դ. խոշորամասշտաբ աէրոլուսանկարներ և տիեզերական լուսանկարներ: Լաբորատոր աշխատանքներին պատրաստվելու ժամանակ ուսանողներին տրվում է նաև անհրաժեշտ գրականության ցանկը [4]: Քարտեզների դրվագների տարածաշրջանային ընտրությունը ուսումնական նպատակով հիմնականում պետք է կատարվի այնպես, որ քարտեզներում ընդգրկված լինի այն լանդշաֆտային տարածքի մի մասը, որտեղ ուսանողները պրակտիկա են անցկացնում, կամ էլ տիպային առումով դրանց նման լանդշաֆտները, օրինակ, Գյումրու մանկավարժական ինստիտուտի աշխարհագրության բաժնի ուսանողները իրենց լանդշաֆտագիտական պրակտիկան անցկացնում են Արփի լճի ազգային պարկի տարածքում (Ախուրյան գետի վերին հոսանքում գտնվող «Գորշաբերդի» ձորը, Արփի լճի ափամերձ տարածքը և այլն), որն էլ համարվում է լաբորատոր աշխատանքի համար ընտրված հարմար տարածք է: Կարևոր է նաև, որ լանդշաֆտի ձևաբանական կառուցվածքը լինի համեմատաբար պարզ` 10-12 տեսակի ֆացիաներից ավել չընդգրկի: Նման ընտրությունը ուսանողներին հնարավորություն է տալիս օրինաչափությունների վերլուծության ժամանակ կիրառելու իրենց առաջին դաշտային փորձը և ստացած գիտելիքները: Բացի այդ, սրանով վերանում են ավելորդ տեխնիկական բարդությունները քարտեզներ կազմելիս: Ուսումնական քարտեզների վրա անցկացվում են դիտարկման այն կետերը, որոնց համար աշխատանքային լեգենդայում նշված է ընդերքի լրիվ անվանումը, այսինքն` ծագումնաբանական անվանումը, դրա մեխանիկական կազմը և ընդերք ձևավորող գրունտը: Հարկ է նշել, որ բնական տարածքային համալիրների շատ հատկանիշներ պատահական չէ, որ բացահայտվում են ընդերքի այն բնութագրերով, որոնք իրենց կառուցվածքում և հատկանիշներում ներառում են որպես ընդերք ձևավորող գործոններ հանդես եկող ամենատարբեր բնական գործընթացներ և երևույթներ: Այսպիսով` առաջադրանքը կատարելու համար առկա են որոշակի տեղեկություններ ռելիեֆի (քարտեզի հորիզոնականները), մակերևութային նստվածքների լիթոլոգիական կազմի և հզորության (հողառաջացնող ապարների բնութագիրը լեգենդայում), խոնավության և հոսքի ռեժիմի ընդհանուր գծերի (քարտեզով և հողատիպերի տարբերություններով), հողատիպերի տարբերությունների և դրանց հատկանիշների (որոնք արտացոլում են էրոզիայի, լվացման, հունային գործընթացների ակտիվության առանձնահատկությունները) և այլնի մասին: Հենվելով ելակետային այս նյութերի վրա` ուսանողը պետք է կատարի ինքնուրույն աշխատանք, առկա էկոտոպներին համապատասխանող բուսա130

կան համակեցությունների շարքերի կազմման ուղղությամբ: Դրա համար անհրաժեշտ են տեղեկություններ անտառակազմի, ենթանտառի, խոտածածկի, հողային ծածկույթի հիմնական տեսակների, բնապահպանության վերաբերյալ, օրինակ, Գորշաբերդի տեղամասի համար անհրաժեշտ են կաղամախու բնական ռելիկտային անտառի (մոտ 57հա), հետանտառի, Ախուրյանի ձախակողմյան գետահովտի արհեստական անտառների (ղրիմի և սովորական սոճու դոմինանտ տեսակների), Ախուրյանի կիրճի անտառային ֆորմացիաներում տարածված բույսերի (սոսնովսկու եզնակոխ, բալանսայի դորոնիկում, պարսկական գազ, ախուրյանի հաղարջ, ղարսի տուղտավարդ և այլն) մասին տեղեկություններ [3]: Ուսանողներին օգնելու համար տրամադրվում են բուսածածկի սխեմատիկորեն ընդհանրացված էկոլոգիական շարքերը, անտառատիպային աղյուսակները, գրական աղբյուրները: Որպեսզի լրացվեն պատկերացումներն այն մասին, թե ինչ տեսք ունեն ռելիեֆի տարբեր ձևերը տեղանքում և քարտեզի վրա, օգտագործվում են մակետային ուղեցույցներ, տեղագրական քարտեզների վրա ռելիեֆի պատկերների նմուշների ալբոմներ, «տեղագրություն» առարկային վերաբերող գրքեր, մակերևույթի թեքության ստույգ բնութագրեր: Լաբորատոր աշխատանքներն իրականացվում են հետևյալ հերթականությամբ` քարտեզի կազմում, լեգենդայի մշակում, բովանդակության վերլուծություն և լանդշաֆտ ձևավորող գործընթացների զարգացման բնական դիֆերենցման օրինաչափությունների բացահայտում, բացատրագրի կազմում: Ներկայացնում ենք մի քանի լաբորատոր աշխատանքներ, որոնք կարելի է անցկացնել ՀՀ պայմաններում. Լաբորատոր աշխատանք N 1 Թեմա - Լանդշաֆտի լիթոգեն հիմքի քարտեզի կազմում 1.Տեղագրական բնույթի վերլուծության և երկրաբանական հետազոտությունների տվյալների հիման վրա կազմել լանդշաֆտի լիթոգեն հիմքի քարտեզ: 2.Կազմել լանդշաֆտի լիթոգենային հիմքի քարտեզի լեգենդա: 3.Կատարել լանդշաֆտի լիթոգենային հիմքի ձևավորման, զարգացման և ժամանակակից կառուցվածքի վերլուծություն: Լաբորատոր աշխատանք N 2 Թեմա - Ուսումնական փորձատարածքի հողային քարտեզի կազմում 1. Լանդշաֆտի լիթոգեն հիմքի քարտեզի և հողերի ուսումնասիրությունների հիման վրա կազմել հողային քարտեզ: 2. Կազմել հողային քարտեզի լեգենդա: 3. Բացահայտել հետազոտված տարածքի հողագոյացման տարրական գործընթացների զարգացման օրինաչափությունները:

131

Լաբորատոր աշխատանք N 3 Թեմա - Լանդշաֆտային քարտեզի կազմում 1. Լանդշաֆտի լիթոգեն հիմքի և հողային քարտեզի հիման վրա կազմել լանդշաֆտային քարտեզ: 2. Կազմել ուսումնասիրվող տարածքի լանդշաֆտային տեքստային, գրաֆիկական և աղյուսակային լեգենդա: 3. Առանձնացնել ուսումնական փորձատարածքի բնական տարբերակման օրինաչափությունները: Լաբորատոր աշխատանք N 4 Թեմա- Լանդշաֆտային պրոֆիլի կազմում 1. Ուսումնական փորձատարածքում լանդշաֆտային քարտեզի միջոցով կազմել լանդշաֆտի պրոֆիլը: 2. Առանձնացնել և գրառել բնական տարբերակման օրինաչափությունները լանդշաֆտային պրոֆիլի գծով: Լաբորատոր աշխատանք N 5 Թեմա - «Գորշաբերդ» արգելավայրի լանդշաֆտային քարտեզի կազմում բնապահպանության արդյունավետության բարձրացման և ռեկրեացիոն յուրացման նպատակներով 1. Կատարել «Գորշաբերդի» արգելավայրի տարածքի աէրոլուսանկարների (Մ 1:10000-1:25000) վերծանում [5] և կազմել լանդշաֆտային քարտեզ ու լեգենդա: 2. Առանձնացնել լանդշաֆտի ձևաբանական կառուցվածքի յուրահատկությունները: 3. Անցկացնել «Գորշաբերդի» արգելավայրի տարածքի բնապահպանական և ռեկրեացիոն գործունեության էկոլանդշաֆտային հենքը: Բոլոր լաբորատոր աշխատանքների վերջում ուսանողը պետք է կազմի հաշվետվություն: Եզրահանգում. Լաբորատոր այս աշխատանքները ներկայացվում են առաջին անգամ և հոդվածում առաջարկվող համապատասխան մեթոդական ցուցումներով հանդերձ` կիրառելի են բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում աշխարհագրության մասնագիտացում ունեցող ուսանողների համար, «լանդշաֆտագիտություն» առարկայի շրջանակներում հետաքրքիր, բովանդակալից և նպատակային լաբորատոր, գործնական աշխատանքների կազմակերպման գործընթացում: Լաբորատոր այս աշխատանքները հնարավորություն կտան ուսանողների մեջ զարգացնելու իրենց տեսական գիտելիքների պրակտիկ կիրառության հնարները, քարտեզագրական հմտությունների ձևավորումը և կիրառումը, դաշտային պրակտիկաների նպատակային իրականացումը: 132

Г.Р.Аветисян Методические указания проведения лабораторных работ по предмету ландшафтоведение Лабораторные работы по ландшафтоведению проводятся в аудитории и являются одним из неотделимых и важных звеньев комплексного изучения. В этой статье предлагаются некоторые образцы лабораторных работ, методы их проведения, их очередность, которые могут выполняться, опираясь на теоретических и практических знаниях студентов.

G. R. Avetisyan Methodic Instructions for Laboratory Work on Landscape Study Laboratory work in the study of landscape is done in the auditorium and is an important and inseparable part of the complex course of the subject. The Realization of these methods and the sequence which students can use taking into consideration their theoretical and practical knowledge are offered in this article.

Գրականություն 1. Գաբրիելյան Հ. Կ. - Երկրագնդի լանդշաֆտային թաղանթը, Երևան, ԵՊՀ հր. 2000, 182 էջ: 2. Պողոսյան Դ. Ա., Խոյեցյան Ա. Վ. - Հայկական լեռնաշխարհի լանդշաֆտները և ֆիզիկաաշխարհագրական շրջանները, Երևան, 2008, ԵՊՀ հր. 230 էջ: 3. Մարտիրոսյան Լ. Մ. - «Գորշաբերդ» արգելավայրի կենսաբազմազանության և դրա պահպանության մի քանի հարցերի մասին - ԳՊՄԻ հանր. գիտ. նստաշրջանի նյութեր, Գյումրի, 2011, էջ 148-151: 4. Видина А. А. -Практические занятия по ландшафтоведению, М., Изд. МГУ, 1974, 33стр. 5. Видина А. А. - Практические занятия по ламдшафтному дешифрированию аэрофотоснимков, М. Изд. Моск. ун-та, 1981, 58стр. 6. Николаев В. А. - Ландшафтоведение. Семинарские и практические занятия, М. Изд. МГУ, 2000, 93стр. Տեղեկություններ հեղինակի մասին Ավետիսյան Գայանե Ռուլեսի – աշխ. գիտ. թեկն., Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, ասիստենտ, E-mail: gayane.avetisyan.5@mail.ru Տրվել է խմբագրություն 08.05.2013.

133

ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ

SCIENTIFIC

PROCEEDINGS

2013

Выпуск Б Issue

ԳԻՏԱԿԱՆ

№2

ԴԱՍԱՎԱՆԴՄԱՆ ՄԵԹՈԴԻԿԱ УДК 530

Հ.Ս.Նիկողոսյան ՌԵԼՅԱՏԻՎԻՍՏԱԿԱՆ ՊՐՈՑԵՍՆԵՐԻ ԵՐԿՐԱՉԱՓԱԿԱՆ ԱՐՏԱՊԱՏԿԵՐՈՒՄՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ Բանալի բառեր՝ էներգիա, առանցք, բախում, էլեկտրոն, ֆոտոն, իմպուլս, էլիպս, դիագրամ, կիզակետ, ցրում: Ключевые слова: энергия, ось, столкновение, электрон, фотон, импульс, эллипс, диаграмма, фокус, рассеяние. Keywords: energy, axis, bumping, electron, photon, impulse, ellipse, diagram, focus, spreading. Աշխատանքում դիտարկվում են առաձգական ռելյատիվիստական փոխազդեցությունների վերլուծության համար էներգիական դիագրամների ձևավորման առանձնահատկություններն ու հնարավոր կիրառությունները: Ներմուծվում է երկչափ էներգիական տարածության գաղափարը, որը մոդելավորման նոր հնարավորություններ է ընձեռում: Ինչպես գիտենք, միկրոմասնիկների փոխազդեցությունների ժամանակ իրականանում է բախվող մասնիկների էներգիայի և իմպուլսների վերաբաշխում, որը կարող է ուղեկցվել նաև այլ մասնիկների գոյացմամբ: Մասնավորապես առաձգական փոխազդեցությունները բնորոշվում են փոխազդող մասնիկների գումարային կինետիկ էներգիայի պահպանմամբ և փոխազդեցության բոլոր տեսակների դեպքում էլ կարող են նկարագրվել պարզ երկրաչափական սխեմաների` իմպուլսային դիագրամների օգնությամբ: Եվ բնականաբար բարձր էներգիաների դեպքում դիտարկվում են դիագրամների ռելյատիվիստական տարբերակները[1]: Ընդհանուր առմամբ իմպուլսային դիագրամների մեթոդը լայնորեն կիրառվում է առաձգական ոչ ռելյատիվիստական [2] և ռելյատիվիստական [3], ինչպես նաև ոչ առաձգական բախումների պրոցեսների համար: Իմպուլսային դիագրամները հնարավորություն են ընձեռում գտնելու փոխազդող մասնիկների իմպուլսներն ու էներգիաները ցրման պրոցեսից հետո ցրման կամայական անկյան դեպքում, ինչպես նաև լուծելու հակադարձ խնդիրը:

134

Ստորև, համանման պրոցեսների գրաֆիկական վերլուծության նպատակով առաջարկվում է հետևյալ մոտեցումը: Օգտվելով իմպուլս-էներգիայի ռելյատիվիստական ինվարիանտի մաթեմատիկական 2

E  P 2 c 2  m0 c 4

(1)

ներկայացումից՝ ներմուծենք երկչափ էներգիական տարածության գաղափարը, որտեղ հորիզոնական  առանցքը թվագրվում է ըստ մասնիկի 2 դադարի m0 c էներգիայի արժեքների, իսկ E ուղղաձիգ առանցքը` ըստ «շարժ-

ման» Pc էներգիայի արժեքների, որտեղ P մասնիկի ռելյատիվիստական իմպուլսն է: Նման երկրաչափական մոդելավորմամբ, մասնավորապես,

E,  y 

Pe c

 , x

m0e c 2

Գծ.1

ռելյատիվիստական էլեկտրոնի էներգիական վիճակը կարտապատկերվի հատվածով, որի հորիզոնական «բաղադրիչը»` Eex դարի էներգիան է, իսկ ուղղաձիգ «բաղադրիչը»` Eey

 m0e c 2 -էլեկտրոնի դա Pe c , որտեղ Pe

էլեկ-

տրոնի ռելյատիվիստական իմպուլսն է (Գծ.1): Այսպիսով՝ մասնիկների էներգիական վիճակները EO էներգիական տարածության մեջ արտապատկերվում են կետերով կամ կառուցողական հարմարություններով թելադրվող ուղղի չուղղորդված հատվածներով, որոնք O սկզբնակետը (էներգիայի հաշվանքի սկիզբը) միացնում են էներգիական տարածության մեջ մասնիկի դիրքը

135

նշող կետին: Այժմ նման մոդելավորման կիրառմամբ փորձենք վերլուծել մի քանի ռելյատիվիստական պրոցեսներ: 1.Կոմպտոնի երևույթը:

II B III

K 

I F

K



Գծ.2 Ինչպես գիտենք  ճառագայթման փոխազդեցությունը միջավայրի հետ հանգեցնում է նրա ցրմանը: Կառուցենք Կոմպտոնի երևույթի էներգիական դիագրամը: Փոխազդեցությունից առաջ փոխազդող մասնիկների (ազատ և անշարժ էլեկտրոնի ու ընկնող ֆոտոնի) էներգիական վիճակները արտապատկերենք էներգիական EO տարածության մեջ, համապատասխանաբար A և B 2

կետերով (OA= me c և OB= P c հատվածներով, որտեղ P ֆոտոնի սկզբնական իմպուլսն է): Լրիվ էներգիայի պահպանման օրենքը փաստում է փոխազդող մասնիկների մեկուսացված համակարգի լրիվ էներգիայի (OA և OB հատվածների երկարությունների (OA+OB գումարի) ինվարիանտությունը.

OA  OB  me c 2  P c  const.

(3)

Վերջին փաստի երկրաչափական արտապատկերման նպատակով կառուցենք A և B կիզակետերով էլիպս, որը անցնում է EO  տարածության O սկզբնակետով (Գծ.2): Էլիպսը, հանդիսանալով կետերի այնպիսի երկրաչափական տեղ, որոնց հեռավորությունների գումարը տրված երկու (A և B) կիզակետերից ունի միևնույն հաստատուն արժեքը, էներգիական տարածության մեջ միավորում է փոխազդող մասնիկների (էլեկտրոնի և ֆոտոնի) համակարգի բոլոր հնարավոր էներգիական արդյունարար վիճակները փոխազդեցությունից առաջ և հետո: 136

Այդպիսի հնարավոր արդյունարար վիճակներից է, օրինակ, համակարգի սկզբնական` O կետով արտապատկերվող վիճակը: Դիտարկենք համակարգի` կամայական K կետով նշված արդյունարար վիճակը, որը կարտապատկերի համակարգի վիճակը էլեկտրոնի և ֆոտոնի փոխազդեցության որոշակի պրոցեսից հետո (էլեկտրոնի վրա ֆոտոնի ցրման պրոցեսից հետո): Այստեղ պետք է ենթադրել, որ BK հարվածը արտապատկերում է ցրված ֆոտոնի էներգիական վիճակը, իսկ AK վերաբերում է հետհարվածի էլեկտրոնին (չնայած նման համապատասխանությունը միարժեք չէ, և պրոցեսի հնարավոր ելքերից է նաև հակադարձ համապատասխանությունը): Այժմ պտույտների ենթարկենք AK և BK հատվածները, ցրված ֆոտոնի և հետհարվածի էլեկտրոնի էներգիական վիճակները էներգիայի հաշվանքի EO  ֆիքսված համակարգին համադրելու նպատակով: Այդպիսի գործառույթը հնարավորություն կտա պարզելու հետհարվածի էլեկտրոնի

P

և ցրված ֆոտոնի



իմպուլսների մեծությունները

(Գծ.2): Քայլ 1: Գծենք B կենտրոնով և BK շառավղով I աղեղը մինչև E առանցքի հետ K  կետում հատվելը: Այս դեպքում BK   Pc ցրված ֆոտոնի էներգիան է, P ցրված ֆոտոնի իմպուլսը: Քայլ 2: Գծենք A կենտրոնով և AK շառավղով II աղեղը մինչև E առանցքի հետ K  կետում հատվելը: Այս դեպքում

AK  AK  

OK   Pe c,

OK 2  OA 2 Pe



Pe c 2  m e c 4

, որտեղ

-հետհարվածի էլեկտրոնի իմպուլսն է:

Քայլ 3: Գծենք O կենտրոնով և OK  շառավղով III աղեղը մինչև F կետում I աղեղի հետ հատվելը: Արդյունքում կձևավորվի BOF իմպուլսային եռանկյունը (Գծ.3), որտեղ

Pc

OB  P c , F

P c Pe c

BF  BK  BK   Pc , OF  OK   Pe c :

Գծ.3

O 137

Ակնհայտ է, որ BOF եռանկյան նախահիմքի վրա, մասշտաբային ձևափոխության ճանապարհով, կարելի է ձևավորել Կոմպտոնի երևույթի իմպուլսային դիագրամը (Գծ.4),

 P



   P  P  Pe

 P  Pe



Գծ.4 որտեղ  ֆոտոնի ցրման անկյունն է: Այժմ վերլուծենք Կոմպտոնի երևույթի համար էներգիական դիագրամի կառուցման և հնարավոր կիրառության քայլերը: Ենթադրենք՝ փորձնականորեն չափվում է ցրված ճառագայթման ալիքի երկարությունը(ցրված ֆոտոնի   հաճախությունը), այսինքն՝ հայտնի են ցրված ֆոտոնի P 

h  իմպուլսի, ինչc

պես նաև նրա էներգիական վիճակը EO  տարածության մեջ արտապատկերող Pc  h  երկարության բացարձակ մեծության արժեքները: Կարելի է ընդգծել էներգիական դիագրամի կառուցման հետևյալ ալգորիթմը (Գծ.5):

Pc

P c

me c 2

 Գծ.5

138

1. OE և O  առանցքների վրա ֆիքսենք ընկնող ֆոտոնի և անշարժ էլեկտրոնի 2

էներգիական վիճակներն արտապատկերող B (OB= P c ) և A (OA= me c ) կետերը: 2.Կառուցենք A,B կիզակետեր ունեցող և O սկզբնակետով անցնող էներգիական էլիպսը: 3.Գծենք B կենտրոնով և Pc շառավղով I աղեղը, մինչև էլիպսի հետ K կետում հատվելը: Նման կերպ որոշակի կդառնա փոխազդող էլեկտրոնից և ֆոտոնից բաղկացած համակարգի արդյունարար էներգիական վիճակը EO  տարածության մեջ փոխազդեցությունից հետո արտապատկերող K կետի դիրքը: 4.Կառուցենք հետհարվածի էլեկտրոնի էներգիական վիճակի AK հատվածը (AK= E e ): Հետագա կառուցումները պետք է շարունակել ըստ վերը նշված (1-3) քայլերի ընթացակարգի: Այսպիսով՝ էներգիական վիճակների դիագրամը հնարավորություն է ընձեռում ըստ ցրված ֆոտոնի հաճախության հայտնի արժեքի գնահատելու ֆոտոնի ցրման  անկյան մեծությունը, հետհարվածի էլեկտրոնի Pe իմպուլսը, ինչպես նաև  անկյան մեծությունը: Հնարավորություն է ընձեռվում նաև ուսումնասիրելու ցրման պրոցեսի հնարավոր տարբեր ելքերի պարամետրերի փոխկապվածությունները, ցրումից հետո համակարգի արդյունարար վիճակը բնորոշող K կետի` ըստ էներգիայի էլիպսի աղեղի թույլատրելի տեղաշարժերի դեպքում: Հեշտ է նկատել, որ համակարգի վերջնական արդյունարար` M կետով 2

պատկերվող վիճակի դեպքում, երբ AM=OA= me c , հետհարվածի էլեկտրոնի իմպուլսը` Pe  0 (դրանում կարելի է համոզվել, գծելով A կենտրոնով և AM շառավղով աղեղ, որը E առանցքի հետ կհատվի O կետում (Գծ.6)):

M B



Գծ.6 139

Շարունակելով կառուցումը ըստ քայլերի (1-3) ընթացակարգի և հաշվի առնելով, որ OA+OB=AM+BM, այսինքն՝ BM=OB կարող ենք համոզվել, որ իմպուլսային դիագրամը այս դեպքում կունենա հետևյալ տեսքը (Գծ.7). (ցրման բացակայություն):

 P

   P  P , Pe  0 ,   0 ,     ,   0

 P

Գծ.7

III

N O



Գծ.8

Իսկ երբ համակարգի վերջնական արդյունարար վիճակը պատկերվում է N կետով, ապա քայլերի (1-3) ընթացակարգը հանգեցնում է B կենտրոնով և BN շառավղով I աղեղի ու O կենտրոնով, ON շառավղով III աղեղի կառուցումներին, որոնք հատվում են միայն N կետում (Գծ.8), այսինքն` ֆոտոնի`անշարժ էլեկտրոնի վրա ցրման իմպուլսային դիագրամը այս դեպքում կընդունի հետևյալ տեսքը (Գծ.9):

140

 P



   , Pe  max ,   max

 Pe

   P

Գծ.9

(ցրում դեպի հետ): Այսպիսով` համակարգի վերջնական արդյունարար վիճակը ֆոտոնի` էլեկտրոնի վրա ցրումից հետո պատկերող K կետի թույլատրելի տեղաշարժերը կարող են կատարվել ըստ էներգիական էլիպսի աղեղի MN հատվածի, և ըստ այդմ էլ ֆոտոնի ցրման  անկյունը փոփոխվում է 0,   միջակայքում: Այժմ դիտարկենք հակադարձ խնդիրը: Ենթադրենք` պահանջվում է գտնել որոշակի  անկյան տակ ցրված ճառագայթման ալիքի երկարությունը (ֆոտոնի   հաճախությունը): Այդ նպատակով կատարենք հետևյալ նախնական վերլուծությունները (Գծ.10):

E K





 F O



Գծ.10

Այստեղ OA  m e c 2 , OB  P c : Իսկ ըստ լրիվ էներգիայի պահպանման օրենքի OA  OB  AK  BK , որտեղ BK  Pc, AK  Ee -հետհարվածի 141

էլեկտրոնի լրիվ էներգիան է:  ABK -ից ըստ կոսինուսների թեորեմի

AK 2  AB2  BK 2  2AB BK  cos , որտեղ AB  OA 2  OB 2 : Մյուս կողմից AK  OA  OB  BK : Վերջին երկու առնչություններից կստանանք` OB

BK 

1

OB OA  OB  cos  OA OA

h

 Pc  h   h 1  me c 2

me c 4  h 2 2 me c 2

cos 

(**) Սակայն, ինչպես գիտենք Կոմպտոնի երևույթի համար

h

h   1

h h  cos  2 me c me c 2



OB OB OB 1  cos  OA OA

Վերջին արդյունքը համեմատելով (**) -ի հետ, կստանանք 2

OA  OB 2 OB cos   cos  OA OA OB OB cos   cos   cos   cos cos  (ըստ OAB -ի): (4) AB OA 2  OB 2 Անդրադառնանք հակադարձ խնդրին և առաջարկենք էներգիական դիագրամի կառուցման հետևյալ ընթացակարգը: 1. EO տարածության մեջ կառուցենք էներգիական էլիպսը, որտեղ OA  m e c 2 , OB  P c : 2. B կետից OE առանցքի նկատմամբ հայտնի  անկյան տակ տանենք BC ուղիղը: 3. B կետից էլիպսի առանցքի նկատմամբ ըստ (4) առնչության գնահատվող  անկյան տակ տանենք BD ուղիղը, որի հատման K կետը էներգիական էլիպսի հետ կբնորոշի էլեկտրոն-ֆոտոն համակարգի վերջնական վիճակը ցրման պրոցեսից հետո: Ընդ որում, BK  Pc  h  : 4. Գծենք B կենտրոնով և BK շառավղով I աղեղը, որը կհատվի BC ուղղի հետ F կետում: Արդյունքում կձևավորվի Կոմպտոնի երևույթի BOF իմպուլսային դիագրամը, որի կողմերն են OB  P c, BF  BK  Pc , OF  Pe c : Այստեղ Pe հետհարվածի էլեկտրոնի իմպուլսն է: Այսպիսով՝ գիտենալով ֆոտոնի ցրման  անկյունը, կարելի է էներգիական դիագրամը բնորոշող (4) առնչության միջոցով գնահատել ցրված ֆոտոնի P իմպուլսը,   հաճախությունը, ինչպես նաև հետհարվածի էլեկտրոնի Pe իմպուլսի մեծությունն ու ուղղությունը: Այժմ էներգիական դիագրամի կիրառությամբ դիտարկենք հետևյալ խնդիրը, որը վերաբերում է ֆոտոնների ցրմանը անշարժ էլեկտրոնների վրա: 142

Խնդիր1.[4] Օգտվելով պահպանման օրենքներից՝ ցույց տալ, որ ազատ էլեկտրոնը չի կարող ֆոտոն կլանել: Լուծում: Ըստ խնդրի հարցադրման փոխազդող մասնիկների համակարգի՝ սկզբնական ելակետային վիճակը ներառում է ֆոտոնի և ազատ էլեկտրոնի նախնական էներգիական վիճակները, որոնք EO  էներգիական տարածության մեջ արտապատկերվում են երկու OA= m e c 2 , OB  P c  h հատվածներով (Գծ.11): Նման կերպ սևեռվում է էներգիայի A,B կիզակետերով էլիպսը, որը էներգիայի հաշվանքի EO  համակարգում կանխորոշում է ֆոտոն-ազատ էլեկտրոն համակարգի վերջնական վիճակն արտապատկերող K կետի թույլատրելի դիրքերի NMաղեղը (AM=OA): Հեշտ է նկատել, որ K կետի դիրքը (համակարգի վերջնական վիճակը) A և B կիզակետերի նկատմամբ (համակարգի սկզբնական վիճակի նկատմամբ) տրվում է երկու (AK և BK) էներգիական հատվածների օգնությամբ, որը ինքնին փաստում է համակարգի վերջնական վիճակի երկբաղադրիչ լինելու հանգամանքը: Նման կերպ բացառվում է ազատ էլեկտրոնի կողմից ֆոտոնի կլանման ֆիզիկական իրողությունը, որը կհանգեցներ ֆոտոն կլանած էլեկտրոնի միաբաղադրիչ վիճակի գոյությանը: Այլ կերպ ասած, պահպանման օրենքները թույլատրում են լոկ ազատ էլեկտրոնի կողմից ֆոտոնի ցրման երևույթները, երբ պահպանվում է համակարգի երկբաղադրիչ (էլեկտրոն-ֆոտոն) կազմը փոխազդեցությունից առաջ և հետո:

E K N M B



A Գծ.11 143

Г.С.Никогосян О геометрических отображениях релятивистских процессов В работе рассматриваются особенности формирования энергетических диаграмм для анализа упругих релятивистских взаимодействий.Вводится представление о двумерном энергетическом пространстве, которое открывает новые возможности моделирования.

H. S. Nikoghosyan About the Geometrical Projections օf Relativistic Processes Characteristics and possible applications of formation of energetic diagrams are discussed for flexible relativistic processes. Proposed method provides new ways of modeling. Գրականություն

1. К.Н.Мухин. Экспериментальная ядерная физика, т.1-М.; Энергоатомиздат, 1983,584 с. 2. Л. Д. Ландау, Е. М. Лифшиц. Теоретическая физика. Механика. -М.; Наука, 1988, 215 с. 3. К.Н.Мухин. Экспериментальная ядерная физика,т.2.-М.; Атомиздат, 1974, 335 с. 4. И. Е. Иродов. Задачи по квантовой физике. -М.; Высшая школа, 1991, 174с.

Տեղեկություններ հեղինակի մասին Նիկողոսյան Հրաչիկ Սուրենի - ֆիզմաթ գիտ. թեկն., դոցենտ, Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ, ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի և նրանց դասավանդման մեթոդիկայի ամբիոն, E-mail: Hrach1960@mail.ru Տրվել է խմբագրություն 16. 05. 2013.

144

СООБЩЕНИЕ

ՀԱՂՈՐԴՈՒՄ

REPORT

G. H. Demirjian RESEARCH MANAGEMENT AT AMERICAN UNIVERSITIES This study is an attempt to examine the complex issue of research management using one of the oldest American universities -The College of William & Mary as a main Research Case. We consider the origin of managing research enterprise at higher education institutions, its development and current state. The U.S. models and research management culture are examined on the example of research case under consideration. “Our students come wanting to change the world and will leave with the tools to do it.” From The William & Mary Vision Statement

1. Introduction The close relation between higher education and research has been an axiom since Humboldt1 first envisaged the unity of teaching and research as the focus of his new idea of a university. This idea lay behind the notion of American Research Universities. Traditional American universities were established under the auspices of both public and private benefactors to meet broad socio-economic and political objectives. This is in contrast to older European universities, which had primarily served as the breeding ground for the elite [1]. In terms of research policy, the American universities are more oriented to applied/practice based research and technology transfer while traditional European universities are oriented to basic/pure, theoretical research. The modern research university also has this dual mission: to educate its students, and to discover new knowledge through scholarship. These two missions enhance and inform one another: students at a research university in many instances are taught by the discoverers of the information being discussed in the course, and the classroom’s free exchange of ideas can help sharpen research. The quality of the research enterprise is what truly distinguishes a great university, permitting it to attract the most talented scholars and the top students. All Armenian universities currently experience misbalance between these the two key missions of universities, teaching and researching. The teaching process (the 1

Wilhelm von Humboldt was a German philosopher, government functionary and founder of Humboldt University of Berlin. He is especially remembered as a scientist who made important contributions to the theory and practice of education. In particular, he is widely recognized as having been the architect of the Prussian education system which was used as a model for education systems in countries such as the United States and Japan.

145

knowledge transfer to students) is probably the most obvious and important mission universities have to fulfill. Armenian Universities have mostly been focused on improving their knowledge base (developing better teaching/learning processes and services) in order to increase and improve the knowledge transfer to students [2]. On the other hand, the research process hasn’t been managed as carefully as the teaching process, since starting from Soviet times it hasn’t usually been considered the core of these institutions. However leadership of every Armenian university today understands that the research process should be managed as carefully as the teaching process is managed. 2. Research management general analysis In the US academic environment, the need for special management of research enterprise in universities emerged during World War II when university and industrial scientists were mobilized to apply their scientific and engineering expertise to the war effort. At that period two main principles were established that were essential to the expansion of research and development in American colleges and universities [3-8]. 1. The federal government should become a patron of science and provide support for the advancement of knowledge. 2. Government support programs should ensure a free rein of investigation by scientists into topics and methods of their choice. These principles guided the establishment of NSF and other Federal agencies that support research, development and education programs. Later growth in federal funding for colleges and universities created new administrative needs both in Federal structures and on campuses. Federal agencies had to establish administrative units to plan, announce, receive, evaluate and monitor the awards. Colleges and universities had to establish counterpart administrative offices to develop and submit proposals, receive awards, monitor projects and expenditures, and report to sponsors. With growth of research funding coming from both federal government and private foundations a distinctive set of pre-award functions emerged: communicating with sponsors, identifying sources of support, encouraging and assisting faculty in the preparation of proposals, obtaining institutional approval, complying with federal regulations, and providing overall management of the grants program for the institution. Institutions established new research administration offices to manage these functions. Today most of higher education research management offices in US universities address a great number of unique duties which include but are not limited to [2-4]:  identifying sources of support and communicating with sponsors,  encouraging and assisting faculty in the preparation of proposals,  planning, announcing , receiving, evaluating and monitoring the awards  obtaining institutional approval, 146

complying with federal regulations, such as animal care and human subject research, ď&#x201A;ˇ providing assistance in applying for patents and copyrights, ď&#x201A;ˇ providing overall management of the grants program for the institution. Today's research administrator serves many "masters." Visualize a triangle with the research administrator in the middle of the triangle. The sides represent the three major sectors the administrator serves: the institution, the faculty and staff, and the sponsoring agencies. To be effective, the research administrator has to know the policies, programs, and practices of each of the three major sectors. In recent years, the number and complexity of regulations governing grants have increased dramatically. Accordingly newer roles such as partnership building are emerging. The competitive funding scene requires increasing emphasis on diverse collaborations and partnerships. Collaborations may be internal, among faculty in similar disciplines or across INSTITUTION disciplines, or external, with other institutions, organizations, local schools, RESEARCH business or industry. Joint projects with ADMINISindustry, sharing of research facilities, TRATOR outreach to local and regional organizations, and partnerships among FACULTY SPONSOR research universities are all part of the new mix that research administrators facilitate [6,7]. Other new roles of the research administrator move management beyond the basic functions of grant administration. Two areas, technology transfer and compliance, represent some of the multiplicity of regulation and diversity that new avenues of funding have produced, creating even more strain on research and grant office professionals. ď&#x201A;ˇ

3. Case study data collection The current case study is crafted on information gathered during meetings and interviews with administrators, faculty and staff from different U.S. universities, but the college of William & Mary William & Mary (W&M) was the main case. William & Mary was chartered in 1693, by King William III and Queen Mary II of England and thus is the second oldest college in America after Harvard. The College is unlike any other university in America due to its ability to stay rooted in its rich history that focuses on undergraduate student learning and at the same time it is also a cuttingedge research university. W&M is highly selective, but also public, offering a worldclass education and research. Currently, W&M enrolls 6,071 undergraduates and 2,129 graduate students from all US States and 61 foreign countries [9]. They are 147

enrolled in five undergraduate and graduate schools: Arts & Sciences, Business, Education, Law and Marine Science. The College offers over 30 undergraduate and 10 graduate programs. There are a total of 591 full-time faculty members across all undergraduate, graduate and professional programs and the university boosts a student-faculty ratio of 12 to 1. Most of data required for study were collected as a result of meetings and interviews with following W&M administrators and faculty Dennis Manos Vice Provost for Research and Graduate/Professional Studies Stephen E. Hanson Vice Provost for international affairs and director of the Reves Center for International Studies. Leonard Sledge Director, Office of Economic Development Jason McDevitt Director of the Technology Transfer Office Jane Lopez Interim Director, Office of Sponsored Programs Cindy Corbett Associate Director of Sponsored Programs Gene Roche Director of Academic Information Services Carol Tieso W&M Prof. One of most successful grant makers ($4M) A lot of valuable information was also acquired at the meetings and interviews conducted during professional travel to New York and Washington, DC. Michael Roggow Director of Affiliated Programs, City University New York, Bronx Community College Nancy A Busch Chief Research Officer/Associate Vice President for Academic Affairs, Fordham University, New York Rebecca Kennison Director of Center for Digital Research and Scholarship (CDRS), Columbia University, New York Robert Hilliker Academic Commons Manager, Columbia University, New York Kenneth Crews Director, Copyright Advisory Office, Columbia University, New York Bobbe Fernando Associate Director, International Recruitment, New York University Laura Schifter Senior Education and Disability Advisor, US House of Representatives Education and Workforce Committee Ilana Brunner Legislative Director, Office of R. Scott, Member of Congress 4. Research Management in W&M At William & Mary, the function of a truly research centered university situates research at the heart of a unique academic culture where every aspect of student, faculty, and institutional life is infused with original scholarship and handson inquiry. At most research universities, there is a divide separating undergraduate education from the world of graduate and faculty research projects. At W&M most of undergraduates are involved in research activities working with peers and 148

experienced faculty mentors on research projects of real academic value. Over the past year, faculty members have won multiple grants. In the past decade, external funding for faculty and graduate student research at W&M has doubled. That type of success has led to the creation of dozens of on- and off-campus research centers and professional collaborations [9]. W&M Physical Research Infrastructure We used the term of physical structure to distinguish from the logical structure of research enterprise that is considered below. Hence, physically W&M supports over 20 research centers and institutions that can be grouped by disciplines  Humanities and social sciences,  Business, Education, Health Care and Law professional schools  Natural and Computational sciences Although the university classifies the Centers by disciplines, these are only their primary focus areas. All Centers represent a strongest interdisciplinary concentration and very often their research interests overlap. Research centers and institutes are also places for focused funding, where the latest academic research is applied to real-world innovation for the commercial, government, and non-profit sectors. Logical Structure Under logical structure we mean an integrated infrastructure which is not “localized” and that “penetrates” in to the physical infrastructure. W&M is a public university, governed by a Board of Visitors. Composed of 17 members, the Board of Visitors is appointed by the Governor of the State. Six Senior Administrators direct the academic and administrative activities and departments at the College. W&M is accredited by the Commission on Colleges of the Southern Association of Colleges and Schools to award bachelor's, master's, post-master's certificate, doctoral and first professional degrees. Provost The Office of the Provost is at the core of academic administration and planning at William & Mary. The Provost is the chief academic officer for the College and oversees College’s five schools - Arts & Sciences, Education, Marshall-Wythe School of Law, Mason School of Business, and Marine Science/VIMS. The Provost works closely with the President, senior management team and Board of Visitors to effectively plan and manage the College's strategic planning efforts. A priority of the Provost's responsibilities is on fostering an environment that stimulates faculty teaching and research efforts, with a focus on student achievement in the classroom and research lab. As the chief academic officer provost is reporting directly to the president and is senior among the six College administrators at the vice-presidential level. The provost, in accordance with policies established by the Board of Visitors, is responsible for all academic and research programs, academic budgets, institutional planning, space allocation, and faculty development. 149

Research Management Professionals and Offices Vice Provost for Research and Graduate Professional Studies The chief university officer in charge of research is Dennis M. Manos, Vice Provost for Research and Graduate Professional Studies. He is also the Director of Applied Research Center. Professor Dennis Manos is an eminent scholar at the College. He is also the Director of the University Consortium known as the Applied Research Center at Newport News. As vice provost for research and graduate/professional studies, Manos oversees all research and technology related issues and promote growth in both undergraduate and graduate research. Dennis Manos is a great grant-maker. During his less than 20 years of work at W&M he received and administered more than $21.5M as PI, co-PI, or Key Investigator. Office of Grants and Research Administration The Grants Office is the main office at W&M directly in charge of Research Management. To further the research mission of the College and help achieve a goal of the Strategic Plan "to encourage the research, scholarly and creative activities of the faculty and increase external funding for research". The Grants Office performs four basic functions: 1. reviewing and approving proposals and awards for sponsored programs, 2. serving as the University's negotiating and executing office for sponsored program agreements and relationships, 3. interpreting the regulatory and contractual administrative requirements/ terms of these relationships 4. distributing information received concerning external funding availability to appropriate faculty. The Grants Office provides the following main services Pre-Award Services  Assist faculty members to identify potential funding sources  Disseminate information about upcoming deadlines for major grant programs to faculty  Assist faculty members to prepare proposals and budgets based on program guidelines, policies of governmental and private sponsors, and university policies  Review and approve on behalf of the College most proposals to outside funding agencies Post-Award Services  Establish and maintain grant and contract indexes  Oversee the management of awards for compliance with sponsor's guidelines  Approve planned expenditures to ensure costs are allowable, allocable, reasonable and consistent with funding agency regulations  Advise principal investigators and department administrators on university, state and funding agency guidelines governing expenditures and other award activities 150

 Provide financial, property and patent reports to sponsors  Provide financial reports to investigators and departments to assist in award oversight The chart below shows the W&M award statistics dynamics for 10 years both in dollar amounts and number of projects funded [9].

W&M award statistics. Main Campus includes the Faculty of Arts & Sciences; Schools of Business, Education and Law; Student Affairs and Aid. SMS/VIMS stands for the School of Marine Science/Virginia Institute of Marine Science. Technology Transfer Office The mission of the College of William and Mary Technology Transfer Office is to benefit the public by moving results of W&M research into societal use, namely:  support effective and efficient commercialization of university technologies through appropriate mechanisms;  support research at the College and economic development in the region;  ensure that the process is consistent with the academic, research, and conflict of interest principles of the College. Office of Economic Development The Office of Economic Development is committed to support economic development by connecting faculty and students to opportunities to work with business, non-profit, academic and public partners in collaborations that strengthen College programs and contribute to new economic opportunities. Economic development initiatives include:  Create research and technology transfer opportunities  Develop infrastructure and skills that support high value-added work opportunities in the Commonwealth

151

 Expand cultural, research and employment opportunities for students, faculty, and the community. The W&M Research Administration is continuously working to provide the best resources and support for scholars, matching student and faculty researchers with the internal and external funding they need to excel. 5. Conclusions The University Administration Support Program provides opportunity for participants to directly analyze US models and management culture, and to consider possible solutions to management challenges they face in our home countries. The explorative findings and analysis of Research Management in general and management of research enterprise at the College of William and Mary lead to following conclusions.  Professional Research Management is increasingly important for successful research at the University. Research management is a multifaceted issue referring to the day-to-day activities in which the complex and permanently changing institutional environment of scientific work has to be taken into account in order to make research possible.  My exploratory work at W&M and interviews and meeting at other US universities (Columbia University, New York, Fordham University, New York University, City University New York) shows that research management is not carried out by a single power or principal. It is instead distributed to a large number of more or less independent actors dispersed over different levels of hierarchy within the university.  Research management is characterized by competition and collaboration of actors who have different, sometimes conflicting goals and varying access to organizational resources, power, and assets.  The current Case Study reflects huge differences in understanding of Research Management in the USA and Armenia. Armenian universities actually didn’t manage the research enterprise so far as centrally and thoroughly as the teaching/learning process, things should be changed as soon as possible.  Research area is the most important asset for future development of Armenian Universities as on one hand research has potential to attract investments from alternative sources like the business and industry, while national government funds are miserable and hence are decreasing, and on other hand research is a way to improve the awareness and prestige of universities: it attracts students, researchers and professors. 6. Acknowledgments I would like to recognize all the W&M administrators and faculty granting me their time, providing assistance and valuable information helping to make the most of my fellowship: Dennis Manos, Stephen E. Hanson, Leonard Sledge and Jason 152

McDevitt. Special thanks to Pamela Eddy, W&M Associate Professor, my host adviser, for her great help, enthusiasm and patience throughout the program. Also I appreciate help and support by Deidre Combs, founder of the consulting firm Combs and Company for her valuable comments during my work on this case study. I would like to recognize all IREX UASP staff members for their time, efforts and support. I would like to thank The Carnegie Corporation of New York for funding this wonderful initiative in support of research, training and development. 7. References 1. Hazelkorn Đ&#x2022;. University Research Management: Developing Research in New Institutions. OECD Publishing, 2005 2. G.Demirjian. Information Support of Modern Education: Rethinking Armenian Experience. In Lorenzo Cantoni (eds.). Proceedings of the Red-Conference: Rethinking Education in the Knowledge Society (Ascona, Switzerland, 7-10 March 2011), p. 136-147 3. Kenneth L. Beasley, et al. The Role of Research Administration. National Council of University Research Administrators, 2000 4. Davidson C.N., Goldberg D.T. The Future of Learning Institutions in a Digital Age. MIT Press 2009 5. Schuetzenmeister, F. University Research Management: An Exploratory Literature Review. UC Berkeley, 2010. 6. Brian Martin. Research productivity: some paths less travelled. Australian Universities Review. vol. 51, no. 1, 2009, p.14-20 7. Luglio F., Bertazzoni N.. Research management in Higher Education Institutions: a process management experience in Italian Universities. CINECA, Casalecchio di Reno, Italy 8. Agee A., Rowe T., Woo M. Building Research Cyberinfrastructure at Small/Medium Research Institutions. EDUCAUSE Quarterly Magazine, Volume 33, Number 3, 2010. 9. W&M Official Website: http://www.wm.edu/

This publication was made possible by a grant from IREX (the International Research & Exchanges Board) with funds provided by the Carnegie Corporation of New York. The statements made and views expressed are solely the responsibility of the author.

153

Գ. Հ. Դեմիրճյան Գիտահետազոտական աշխատանքների կազմակերպումը ամերիկյան համալսարաններում Ներկա հաղորդումը իրենից ներկայացնում է բուհական գիտահետազոտական աշխատանքների կազմակերպման ուսումնասիրման փորձ՝ դիտարկելով ամերիկյան ամենահին համալսարաններից մեկը՝ Ուիլյամ և Մերի քոլեջը՝ որպես հետազոտական օրինակ։ Քննարկվում են գիտահետազոտական աշխատանքների կազմակերպման էությունը, զարգացումը և ներկա վիճակը բարձրագույն դպրոցում։ Քննարկման ենթակա համալսարանի օրինակով ուսումնասիրվել են գիտահետազոտական աշխատանքների կազմակերպման ամերիկյան մոդելները։

Г. О. Демирчян Организации научно–исследовательских работ в американских университетах Настоящее сообщение – это попытка исследования организации научно– исследовательских работ на примере одного из старейших американских университеов – Колледжа Уильям и Мэри. Рассматривается суть оրганизации научно–исследовательских работ, ее развитие и современное состояние. Исследуются американские модели оրганизации научно–исследовательских работ на примере рассматриваемого университета. Տեղեկություններ հեղինակի մասին Դեմիրճյան Գագիկ Հովհաննեսի - ֆիզմաթ. գիտ. թեկն., դոցենտ Գյումրու պետական մանկավարժական ինստիտուտ, ֆիզիկայի, տեխնոլոգիայի և նրանց դասավանդման մեթոդիկաների ամբիոն, Е-mail: dega001@yahoo.com Տրվել է խմբագրություն՝ 29. 05. 2013

154

155

ԳՊՄԻ Գիտական տեղեկագիր

Խմբագրումը և սրբագրումը՝

Ռ. Հովհաննիսյանի

Համակարգչային շարվածքը՝

Լ. Կոստանյանի

Ստորագրված է տպագրության

30 նոյեմբերի 2013 թ.

Ծավալը՝ 156 էջ: Թուղթը՝ А4: Տպաքանակը՝ 100: Գինը՝ պայմանագրային: Գյումրու Մ. Նալբանդյանի անվան պետական մանկավարժական ինստիտուտ Հայաստան, Գյումրի, Պարույր Սևակ 4

156