APART BEKEKEN
4xwant kunst in dijkzigt
een korte toelichting bij een poging tot behoud van 4 monumentale wandschilderingen respectievelijk het onderzoek naar de strappo-techniek door Annelies Toebes en Marjan de Visser
Apart Bekeken is een serie kortschrifjes die om de een of andere bijzondere reden gewijd zijn aan beeldende kunst in de (semi-) openbare ruimte en gepubliceerd zijn door Geert Lebbing kunst- & stadswerk, www.kunstenstadswerk.nl dit is nr. 14 september 2017
Hierbij Bij de bouw van het Rotterdamse Dijkzigt Ziekenhuis -het z.g. H-gebouw in het huidige Erasmus MC- werd in de zestiger jaren van de vorige eeuw op hoog niveau gesproken over de daarbij te verstrekken kunstopdrachten. Het waren o.a. de wethouders Tillema en Vos, medisch directeur Blanksma en architect den Hollander die zich hoogst persoonlijk bogen over o.a. de vier monumentale wandschilderingen die de Rotterdamse kunstenaars Louis van Roode, Kees Franse, Johan van Reede en Dolf Henkes zouden maken in de trappenhuizen op de koppen van het H(oofd)-gebouw. Die schilderingen kwamen alle vier in 1961 gereed. In 2018, dus 57 jaar later zal dat H-gebouw worden gesloopt. Waarmee het lot van deze schilderingen bezegeld leek: de voorbeelden dat wandschilderingen met wand en al gespaard en verplaatst zijn zijn op de vingers van één hand te tellen. Aangespoord door het Centrum Beeldende Kunst Rotterdam en de bond Heemschut hebben wij deze handschoen opgepakt. En willen onderzoeken of de in Nederland onbekende strappo-techniek de mogelijkheid zou bieden de schilderingen van de wanden af te strippen en elders weer op een andere wand aan te brengen. Onder het motte “starppiamo” (It: laten we strippen) hebben we de handen ineengeslagen om die hamvraag te beantwoorden. En daarbij steun gekregen, o.a. van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. In de RCE-blogs op https://erfgoedmodernetijd.nl/project-muurschilderingen-goed-behouden is de voortgang van ons project te lezen en te volgen. Dit apart bekeken bieden we u als voorproefje aan.
Aan ge naam Hier willen we de vier kunstwerken en hun makers in het kort aan u voorstellen. Bedenk daarbij dat de schilderingen door de kunstenaars zelf a.ter plekke, b. op een pleisterlaag zijn geschilderd en c. 57 jaar op hun plek -op de 2e en 3e verdieping van het trappenhuis aan de Noord resp Zuidzijde- d. door honderdduizenden (patiënten, artsen en verplegers) gezien en “beleefd” zijn, en e. daardoor haast van iconische waarde zijn. Bedenk ook dat schilderingen van dit formaat en in dit handschrift zelden zijn gemaakt. En even uniek als voorbeeldig voor de (Rotterdamse) wederopbouwkunst. Dit was allemaal al bedacht. Vandaar onze actie. In de hoop en verwachting een “redelijk en haalbaar alternatief” voor het behoud van deze schilderingen te ontdekken. En bedenk: zoals het en nu uitziet gaat het technisch lukken de schilderingen van hun wanden af te strippen. Maar daarna zijn nog heel wat hobbels te nemen: op welke wanden worden de schilderingen getransplanteerd, wat gaat dat kosten, wie betaalt dat, wie voert wat wanneer waar uit. Strappiamo. Laten we strippen. Met elkaar. Want als het zou lukken een of meerdere van deze schilderingen te transplanteren zal ook andere wederopbouwkunst wederopgebouwd kunnen worden. En kennis over bijbehorend vakmanschap beschikbaar komen. Strappiamo. Annelies Toebes Marjan de Visser Geert Lebbing
www.fresco-design.eu www.restauratieatelier.com www.kunstenstadswerk.nl
Johan van Reede (1921-2006) “Pauw met zonnestaart� vinylverf op stuc, 1961, hxb=3.77x6.88m trappenhal H-noord, 3e verd. bk&stadnr. 1101M
Dolf Henkes (1903-1989) “Spelende kinderen in het bos� vinylverf op stuc, 1961, hxb=3.78x6.91m trappenhal H-noord, 2e verd. bk&stadnr. 1101N
Kees Franse (1924-1982) “Het leven der insecten� vinylverf op stuc, 1961, hxb=3.78x6.47m trappenhal H-zuid, 3e verd. bk&stadnr. 1101K
2017 nr. 2 want kunst in Dijkzigt 2
2017 nr. 3
Ondertussen rapporteert Annelies Toebes het volgende. O.a. over strappo en/of stacco. Ondertussen regeert ook Bernice Crijns namens de RCE op de aanvraag van Marjan de Visser. Ondertussen spelen ook mijn 3 teruggevonden potjes Eta een bescheiden rol.
want kunst in Dijkzigt 3
(een preparatielaag en laatste stuclaag met de schildering)
Ondertussen herinnerde Rutger Morelissen van dedeRijkdienst voor Cultureel losgezaagd van kale muur. De schildering wordtErfgoed na res- zich dat hij ooit gezien had dat de schilderingen op een voorzetwand en leverde wat foto’s tauratie teruggeplaatst ofaangebracht aan een anderewaren muur bevestigd. Een ‘stacco’ uitvoeren bewerkelijkersituatie dan eente kijken. waarop dat te zien zou zijn. Reden om nog eens goed naarisdeveel bouwkundige
want kunst in Dijkzigt (vervolg)
‘strappo’. Deze techniek vraagt veel qua materiaal, organihet voor de toepasbaarheid van de strapsatie en logistiek.Ondertussen De uitvoeringlijkt is tevens lastiger en duurder.
Sinds eind april is even een pas de onderbrengen plaats gemaakt, afwachting op de deonuitkomsten van het lapotechnikek ook belangrijk van Ook het opslaan of op elders van deinsamenstelling muur kan boratorium-onderzoek. Ondertussen er ook vele kontakten ontstaan en is er interesse voor dit dergrondzijn te kennen. problematisch zijn. Niet alleen samenstelling en het bindmiddel onderzoek gewekt. En heeft de RCE eende budget beschikbaar gesteld van om de deverf, gewenste strappo-proef Dus, voor de 4 schilderingen in Dijkzigt, lijkt me een ‘stacco’ dieweer van deeven ondergrond zal onderzocht worden. Daartoe uit te voeren. Tijd dus omnoodzakelijk.. ons ook allen bij tehangt praten. niet direct Maar één en ander ook af van
zijn kleine monsters genomen die op dit moment in het lade analyses van bindmiddel en ondergrond. boratorium van de RCE Voor de kans van slagen van strappare is het belangrijk te onderzocht gaan worden. Annelies Toebes. Toebes dat de toepasbaarheid van de weten welk bindmiddel eertijds in deAnnelies verf gebruikt is.benadrukt Ook strappotechniek (om de schildering van de wanden los te hoe de ondergrond is samengesteld. RCE specialist Kleur en Schilderingen Bernice Crijns: moet worden vaststrippen) in elk geval roefondervindelijk Restauratieatelier Marjan de Visser Mrs. Marjan de Visser gesteld. Ze heeft hetin daarbij over een proef neming van een Op initiatief van Marjan deons Visser zijn de verfmonsters Vanuit project Leren van restauratieve ingrepen aan Van Limbourg Stirumstraat 127 NL 2515 Den Haag 29.05.2017 A3-tje. Duitsland onderzochtmuurschilderingen door het Mikroanalytisches van zijn wij ergLabor geïnteresseerd in het verloop Ondertussen isMet ookals prof. dr. Klaas Wellicht Jan van de Berg van de Prof.dr. Elizabeth en van dr. Erhard Jägers inuBornheim. het traject. Wilt ons op de hoogte te houden? RCE bereid gevonden om alvast de inhoud van de potjes tegenvallende uitslag dat “the bindingmedium is identified kunnen wij verder nog een rol spelen. Murals of Dolf Henkes, Kees Franse, Joh. van Reede and Louis van Roode Scientific examination of painting materials ETA te onderzoeken. Bij het openen daaras synthetic based on poly(vinyl acetate)”. Het zou namelijk voor op hetsamenstelling Nederlandse werkveld interessant Verslag van eerste (voorlopige) bevindingen, van bleken van tweedevan de meer dan 40 jaar oude potjes toch Tegenvallend omdat we immers caseïne-gebonden verf om rondom afnames wandschilderingen een Wat ogenschijnlijk eenzijdige afdeklijsten lekenzijn te zijn -tus-een de door Annelies Toebes P1 Dolf Henkes mural minder uitgedroogd dan aangenomen... vervolgd) verwachtten, waarmee strappo-ervaring is. En omdat we masterclass/workshop setting te creëren, met het oog op (wordt de sen het iets hogere oppervlak van de wandschilderingen en Description of the sample: wisten dat olieverf die techniek uitsluit, en vermoedden -en vele mogelijke andere moderne muurschilderingen die mode aangrenzende wanden, en die dus zouden kunnen wijzen Hoewel de schilderingen door verschillende kunstenaars zijn The sample consists of a fragment of a green and black paint layer on top layer vermoedendat dat bij vinyl ook het geval kan zijn. nog ‘gered’ zullen worden.Een van de vragen is ook and a light mortar with colourless transparent quartz as aggregate. een voorzetwandblijken afdekkingen te zijngelijk van dilletagemaakt lijken zeop dezelfde verf gebruikt te hebben. Composition of the sample resp. the paint layer Ondertussen voerde Marjan een proef uit op hetwijze monster van jetedit op zodanige doen dat het voor het kunstties: dedof metalen lijsten lopen dóórSoms in dezijn vloerenhoe en kun in de De kleuren zijn tamelijk en opaak geschilderd. The paint layer consists of titanium white and calcium carbonate as main de stuclaag. En die werk bevestigde wat we al uitpakt. wisten: Een dat andere die zo goed mogelijk doelstelling van genover ruw, liggende delen van de schildering doorwanden. een opgeruwde mortelorganic green and black pigments. The binding medium is identified as syn poly(vinyl acetate). gipshoudendonderzocht was. En dus is. het project is om er zorg voor te dragen dat betrokkenenonbij We hebben op 29 maart jl.nauwkeurig op welke onderlaag . moderne wandkunst elkaar kunnen vinden via het digitale (identieke) ondergonden de schilderingen zijn aangebracht Op het eerste gezicht lijken de schilderingen met vinyl was voor Annelies reden om op basis De gemaakt aangetroffen platform www.erfgoedmodernetijd.nl. de schildering van Roode is een plek waar een radiaeen caseïne verf, Bij direct aangebracht opVan de stuclaag. daarvan op haar atelier een proef te doen met een verse met is weggehaald langs de Visser achtergebleven bouten Om hierover meertorsteun zekerheid te krijgen laatenMarjan vinyl gebonden verf op een even vers opgezette gipsonderOndertussen: ‘in de laag gezien”(enonderzoeken. gepord)kon worden. Hier is goed te Wat goed dat we elkaar al gevonden hebben! enkele staaltjes door een laboratorium grond. Om daarop een strappoproef uit te voeren is het nu We(van zullen zien hoe we het platform kunnen benutten. zien dat er sprake is van een normale raaplaag kalknog te vers. Wacht op later. Alle vier de schilderingen hebben beschadigingen opgelopen, maar deze zijn, voor zover zichtbaar, plaatselijk. Alleen door een proef op één van de schilderingen “in het Mij lijkt het dan ook mogelijk om de ‘strappo’ techniek uit te echt” is de toepasbaarheid van de strappo-techniek, de mate voeren (mits de schilderingen daadwerkelijk met een caseïvan kleurverlies etc. met zekerheid vast te stellen. Een proef nebinder gemaakt zijn). die ook in den brede van belang is: wandschilderingen (bijBij een ‘strappo’ wordt de schilderlaag ingesmeerd met een voorbeeld uit de wederopbouwperiode) worden niet alleen hete lijmlaag en tevens bedekt met kaasdoek. Als de lijm door sloop bedreigd, maar ook door onvoldoende kennis over goed gedroogd is worden de verlijmde doeken met de oppertechnieken om ze “transplanteerbaar” te maken. Onze Dijkste schilderlaag losgetrokken. De achterkant van de schildezigtproef draagt bij aan een stuk bruikbare kennis. ring wordt gefixeerd en met een doek verstevigd. Aan de Vandaar dat de RCE voor dat onderzoek een budgetje bevoorkant worden de lijmlagen uitgewassen. Uiteindelijk blijft schikbaar heeft gesteld om een A3-grote strappoproef op de dan een dunne schilderlaag over die op een nieuwe drager schildering van Van Roode uit te voeren. Die staat nu voor (b.v. een muur) geplakt kan worden. begin september op stapel. De ‘stacco’ techniek, een techniek die bij fresco’s in slechte Waar schilderingen in delen afgenomen zullen moeten staat nog sporadisch wordt toegepast, is ook eende mogelijkis het idee om dat in vertikale banen te doen die later heid. Bij deze techniek wordt een deelworden van de muur dedik ontvangende als dunne “voegen” zichtbaar blijzand-cementmortel van ca.op 2cm waarop eenwand dunne pleisven. Zo wordt transplantatie kunst& stadswerk • nesserdijk 3063 ne rotterdam • tegenover i:de www.kunstenstadswerk.nl pag 1/1 terlaag van ca. 406 3mm• dik. Maar ook aan de liggendein beeld gebracht en kost-23-III-2017 baardat retoucheerwerk omzeild. In de proefneming zou dan ook hoekbeschadigingen is te zien er geen sprake is van een getest worden omde door (vorm van) voorzetwand. Wel blijftmoeten het gissen waarop stu-de opgelijmde doek-drager, schildering stuclaag een dunne zaagsnede te maken. En claag is aangebracht: op beton lijkt het en meest waarschijnlijk. vast te stellen of dat een methode is om de schildering voor het afnemen in gave delen te •“compartimenteren”. kunst& stadswerk • nesserdijk 406 • 3063 ne rotterdam i: www.kunstenstadswerk.nl 13-IV-2017 pag 1/1 Prof.Dr.Elisabeth Jägers, Dipl.Chem. Dr.Erhard Jägers, Dipl.Chem.
Naturwissenschaftliche Beratung bei der Erhaltung von Kunst und Kulturgut Mikroanalytisches Labor
Dr.E.Jägers, Hemberger Str.75, D-53332 Bornheim
Ondertussen is ook meer duidelijkheid over de wens de schildering van Van Roode naar de EUR te transplanteren. Wordt dus vervolgd. kunst- & stadswerk • nesserdijk 406 • 3063 ne rotterdam • i: www.kunstenstadswerk.nl
08-VIII-2017
pag 1/1
Louis van Roode (1914-1964) “Abstract, blauwe en zwarte compositie” vinylverf op stuc, 1961, hxb=3.71x6.45m trappenhal H-zuid, 2e verd. bk&stadnr. 1101L
Betrokkenen (tot nu toe) initiatief Annelies Toebes, www.fresco-design.eu Marjan de Visser, www.restauratieatelier.com Geert Lebbing, www.kunstenstadswerk.nl heemschut Gerard van den Berg (werkgroep Monumentale Kunst) centrum Beeldende kunst rotterdam Siebe Thissen (hoofd BKOR) rijksdienst voor cultureel erfgoed Bernice Crijns (specialist Kleur en Schilderingen) erasmus medisch centrum EMC Lydia Bogtstra (kunstcoรถrdinator) Jan van Velzen (bouwcoรถrdinator) erasmus universiteit rotterdam EUR Anne Clement Vegter (kunstcoรถrdinator) Volgen Want Kunst in Dijkzigt https://erfgoedmodernetijd.nl/project-muurschilderingen-goed-behouden contact g.lebbing@scarlet.nl
Apart Bekeken is een serie kortschrifjes die om de een of andere bijzondere reden gewijd zijn aan beeldende kunst in de (semi-) openbare ruimte en gepubliceerd zijn door Geert Lebbing kunst- & stadswerk, www.kunstenstadswerk.nl dit is nr. 14 september 2017
wandkunst in dijkzigt
een korte toelichting bij een poging tot behoud van 4 monumentale wandschilderingen in het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam respectievelijk het onderzoek naar de strappo-techniek geert lebbing, kunst- & stadswerk Š 2017