Ab12 a4pag 1 by geert

EEN RAAMVERTELLING

Het boek "Louis van Roode, meester in monumentaal maatwerk" van Willem Heijbroek is kort geleden uitgekomen. Ik krijg het mee van Siebe Thissen, auteur van het ook onlangs verschenen boek "Beelden", dat veel omvangrijker gewijd is aan de Rotterdamse monumentale kunst vanaf 1940. Speelde Louis van Roode (1914-1964) in de Rotterdamse wederopbouwperiode -en dus ook in dat boek- een belangrijke rol, Heijbroek's monografie brengt het leven en werk van deze meester meesterlijk in beeld. Ik ben halverwege in het lijvige "Beelden". Dus blader ik Heijbroek's veel dunnere boek vluchtig door. En kan niet nalaten te zoeken of daarin iets te vinden is over het glas-in-betonraam van van Roode in de Rotterdamse Verzekering Sociëteiten, kortweg de RVS. Bij dat zoeken hoort een verhaal. Dat beslaat ruim 25 jaar. En heeft een aanloop nodig. Die gaat als volgt. In 1989 vroeg Hans Abelman -hoofd Beeldende Kunst in de Openbare Ruimte van het Rotterdamse Centrum voor Beeldende Kunst (CBK) en dus de voorganger van Thissen- me alle "werken van beeldende kunst in de openbare ruimte" in kaart en beeld te brengen. Die klus liet me ruim drie jaar wijk voor wijk en straat voor straat door Rotterdam fietsen. Een jaar later leverde ik het CBK de documentatie van ruim 1400 kunstwerken. In een zilveren rollend kaartenbakwagenttje zaten ruim 4800 foto's en dia's. Met een diaprojector en stopkontakt rolde dat ambachtelijke wagentje het non-digitale tijdperk uit. Wel deed ik er als toegift een stelletje papieren floppy-discs bij, waarop het eigenhandig geprogrammeerde softwarepakket Bk&stad stond. Waarmee de database van het Rotterdamse Openbare Kunstbezit gemakkelijk te bedienen was. En is: dat programma werkt namelijk nog steeds. Liet ik me op mijn fietstochten door de Lijst van Liekens leiden -L.A. Liekens, de onvolprezen gemeentelijke voorlichter die in de 60-er jaren de moeite had genomen om een lijst van “Rotterdamse Monumenten, Standbeelden, Mozaïeken, Gevelversieringen Etc.” aan te leggen en die lijst tot 1968 bij te houden, Liekens dus, in wiens met de hand getypte lijsten, aangevulde lijsten, opnieuw herziene en verbeterde lijsten ook een verhaal zit dat nog eens verteld moet worden- ik vatte het openbare kunstbezit ruimer op dan “kunst aan de openbare weg”. Met het excuus dat ik op mijn tochten toch in de buurt was drong ik door tot ziekenhuizen, kantoorgebouwen, banken, zelfs tot tramremises en gevangenissen, om ook daar de toegepaste kunst in kaart en beeld te brengen. Nu die gebouwen in ras tempo verdwijnen of gestript worden heeft die extra klus vrucht afgeworpen, zie www.helpwandkunstopsporen.nl.

Goed: het was 1989 toen ik in het Rotterdamse Scheepvaartkwartier rondfietste. Aan de buitengevel van het RVS-kantoor aan de Westerstraat nummer 3 zat een mozaïek van Wally Elenbaas, je had Liekens niet nodig om dat te zien. Maar volgens zijn lijst hadden ook Ian Pieters, Louis van Roode (of van Ger van Iersel vraagteken), Jan Bezemer en Henk de Vos in dit gebouw monumentaal maatwerk geleverd.

RVS-kantoor Westerstraat 3, Kraaijvanger Architecten, 1963-1964

Ik was in de buurt. Ik stond op de stoep. Dus belde ik aan. Bij de balie vroeg ik of ik even rond mocht kijken. Er werd getelefoneerd. Het mocht. Ik kon gewoon het hele gebouw door, zo was dat nog in 1989. Zo bekeek ik de kunstwerken die op verschillende plaatsen in het gebouw gerealiseerd waren. Werk dat van van Roode zou kunnen zijn was echter niet te vinden.

nr 12, nov. 2016

pag. 1/4

Ik vroeg. Er werd weer gebeld. Er kwam een meneer naar de receptie. Die wist nog dat dáár een wand van glas en beton was geweest, die eerst was weggetimmerd, later bij een verbouwing verwijderd. Was dat in 1983 gebeurd? Het was kennelijk een kostbaar kunstwerk, want de directie had het zorgvuldig laten opslaan. “Ik geloof bij Museum Boymans. Wacht eens, ik moet er nog ergens een foto van hebben.... “ Weer op de stoep was ik de op zwart papier geplakte kleurenfoto rijker, die op mijn atelier in de map NogUitTeZoeken verdween. En in het spoor van Liekens vulde ik mijn database aan: 1068D, van Roode/van Iersel?, glas-in-betonraam, 1964, maten ?, plaats ? RVS Westerstraat 3, niet meer bestaand, opgeslagen? Zie foto NUTZ. Met mijn in de praktijk ontwikkelde kunst van het inventariseren voerde ik vanaf 1993 ook buiten Rotterdam inventarisaties uit, o.a. voor de Rijksgebouwendienst en jarenlang in Amsterdamse stadsdelen. Om me tenslotte geheel te wijden aan opwaardering van kunst in de openbare ruimte. Daarmee groeide mijn kennis over steeds meer kunstwerken van steeds meer kunstenaars, mijn kunde om die te onderhouden en waar mogelijk op te waarderen, zie www.kunstenstadswerk.nl. Ondertussen groeide niet alleen mijn database, maar ook mapjes als NietMeerBestaand en NogUitTeZoeken. Terwijl H.J.A. Hofland in 2001 een NRC-pagina lang de noodklok luidde over “de stille beeldenstorm, kunstwerken vogelvrij in Nederland” maakte ik die storm overal en in alle hevigheid mee. En heb ik helaas vast moeten stellen dat kunstwerken inderdaad vogelvrij zijn en zo maar door Jan en alleman geliquideerd worden.

0688

Ger van Iesel, paneelschildering Wie zaait zal oogsten,1962, aula SG Maarten Luther, Rotterdam

Het is 2014 en mooi weer. Op 24 maart 2014 fiets ik over de Dorpsweg. Ik stop bij de Maarten Luther Scholengemeenschap, een gebouw dat met een dominant glas-en-betonreliëf van Ger van Iersel aan de weg staat. Ik was daar in 1990, maar sta nu op de stoep. Dus bel ik aan. Om binnen in de aula opnieuw de schitterende langgerekte paneelschildering te bewonderen die Van Iersel in 1962 voor de aula maakte. Een praatje met de concierge, een leraar. “Ja, nog steeds prachtig, we zijn er ook trots op. Het stelt wie zaait zal oogsten voor, dat past bij onze school”. Vier dagen later lees ik in de NRC van Iersel’s overlijdensadvertentie. Het kan geen toeval zijn dat ik zonet zijn werk opgezocht heb. Al heb ik hem slechts een enkele keer ontmoet, Van Iersel is een Rotterdams meester in monumentaal maatwerk, dat ik ken en waardeer. Tijdens de uitvaartdienst ontmoet ik dochter Ester en schoonzoon Frederik Haver Droeze. Die vragen me mee te werken aan een boek dat ze willen gaan uitgeven. Ik beloof een lijstje uit mijn database en zal mijn fotoarchief op Van Iersel doorspitten. Zo beland ik na 25 jaar opnieuw bij het opgeslagen? glas-in-betonraam van de RVS terecht. Hoe was dat ook al weer? De meegekregen foto vind ik in het mapje NogUitTeZoeken. Die scan ik: 1068D, repro 2014 opnamedatum en fotograaf onbekend. Ik fris mijn geheugen op en spit mijn database door. De Haver Droezes zoeken ook en vinden in hun archief de schetstekening van van Roode. Zo lossen we Liekens’ vraagteken op en weten nu zeker dat van Iersel het laatste werk van van Roode heeft afgemaakt en nog in 1964 heeft voltooid.

Haver Droeze's boek "Ger van Iersel, monumentaal kunstenaar" verschijnt in 2015. Net als Heijbroek's monografie over Van Roode brengt dit boek het leven en werk van Ger van Iersel (1922-2014) uitvoerig in beeld. De gescande foto staat er in.

Bewoners-impressie voor plaatsing in hal woontoren Bellevue, Zwolle

Oktober 2016. We willen naar Zwolle, in Museum de Fundatie is een portrettententoonstelling, de beeldentuin van kasteel Het Nijenhuis heb ik nooit bezocht. Daar is Bronner's diakenhuismannetje in het echt zien. En werk van talloze beeldhouwers van mijn generatie. Een paar dagen eerder had ik door het gloednieuwe boek over van Roode gebladerd en gezien dat het glas-in-betonraam van de RVS is herplaatst in de hal van een woontoren....te Zwolle. Heijbroek geeft er zelfs het adres bij. Geen stille beeldenstorm maar in stilte herplaatst! We gaan toch naar Zwolle. Op dus naar de Oldenoordallee. We staan op de stoep. Door de hoge glaspui zien we een kleurige wand lichten in een fraaie betonnen lijst die er speciaal voor gemaakt lijkt te zijn. Zitten er nu stalen spijlen in? Wordt het van achteren aangelicht? We staan op de stoep. En bellen aan. Bij de vierde bel krijg ik gehoor en praat me naar binnen. Anno 2016 kost het heel wat meer moeite om ergens binnen te dringen dan in 1989. Het lukt. Het raam is fletser dan verwacht, maar het is overdag. Maar wat past het prefect in deze ruimte, in deze simpele lijst die boven de liften uitkraagt! Wat een allure en letterlijke uitstraling heeft deze hoge hal gekregen, wat bijzonder zal deze hal ook 's-avonds zijn! En ja, het is gemaakt in 10 verticale banen die in staalprofielen gevat zijn. Al is het overdag en staat een kolom in de weg, ik maak foto's die ik thuis wel zal monteren. Leuk om aan Heijbroek en de Haver Droezes door te mailen. Die zullen daar best blij mee zijn. De mevrouw die uit de lift komt prijst niet alleen het kunstwerk (“Vooral 's-avonds is het zo schitterend..”) maar ook de bewoners die het voor elkaar hebben gekregen het hier geplaatst te krijgen. “Meneer Apotheker weet er alles van, hij woont op de 12e, op nummer 88”. We zijn er nu toch. Dus bellen we aan. En zo weten we een uur later hoe dit raam in Zwolle terecht gekomen is. En staan weer op de stoep met een mapje documenten, die Apotheker later per mail zal aanvullen. Ik had het over Hoffland’s stille beeldenstorm. Dit kunstwerk kreeg van alle kanten een warme wind méé, werd daardoor gered en kreeg opnieuw een prachtige plaats aangeboden om aan een derde leven te beginnen. Daar kunnen al die kanten niet genoeg mee gefeliciteerd worden. En nu ik daar toch mee bezig ben wil ik de geschiedenis van dit glas-in-betonraam proberen te achterhalen. De zorg waarmee dit glas-in-betonraam naar Zwolle is verhuisd en In de hal van Bellevue is herplaatst nodigt uit tot een even zorgvuldige geschiedschrijving. Die doe ik hierna graag uit de doeken. Als felicitatie, maar ook om de nodige misverstanden de wereld uit te helpen . In de noten zet ik erbij aan wie of wat we welke waarheid te danken hebben.

nr 12, nov. 2016

pag. 2/4

Welnu. De Rotterdamse Verzekering SociĂŤteiten bestaat als R.V.S. sinds 1883 en was gevestigd in verschillende panden in de Rotterdamse Westerstraat 2, het laatst in het door Kraaijvanger Architecten ontworpen en in 1958 gereedgekomen witte kantoorgebouw op nummer 3. Vandaag de dag staat hier de 93 m. hoge Hoge Erasmus 3, daar waar de Erasmusbrug bij het Willemsplein aanlandt. Bij de bouw in 1958, maar ook bij latere verbouwingen had de RVS de door de gemeente gehanteerde %-regeling ruimhartig toegepast. Door 1% van de kale bouwsom aan "kunstzinnige verfraaiing" te besteden hadden de kunstenaars Wally Elenbaas, Ian Pieters, Jan Bezemer en Henk de Vos zowel binnen als buiten monumentaal maatwerk aan die nieuwbouw geleverd 4. Dit gebouw wordt diverse malen verbouwd, steeds naar ontwerp van Rob Ligtvoet van het architectenbureau dat inmiddels Kraaijvanger/Urbis is gaan heten. In 1964 viert de RVS zijn 125jarig jubileum. Als jubileumgeschenk wil het personeel een geschenk aanbieden. In zijn plan voor de nieuwe ontvangsthal heeft Ligtvoet al een plaats opgenomen voor een raam en van Roode uitgenodigd. Zij hebben eerder (en opzienbarend) met elkaar samengewerkt 5. De financiering van het raam had een wel heel bijzondere %-regeling en 20.650 gulden opgeleverd. Het waren namelijk "beambten en gepensioneerden van de binnen- en buitendienst" die 0,15% van hun bruto jaarsalaris inlegden voor de financiering van Roode's glas-in-betonraam 7.

gedwongen sloop van zijn geliefde boerderij aan de Smeetlandsedijk. Al bij de presentatie van het schetsontwerp zou Van Roode daar niet meer tegen opgewassen zijn, op 18 februari 1964 maakt hij een einde aan zijn leven. In de monografie over van Iersel is te lezen hoe deze kunstenaar zich allengs toe ging leggen op monumentaal werk en het ambacht van glas-in-beton van van Roode leerde (en van hem soms overgebleven glas voor zijn eigen werk kocht). Zij waren tegelijkertijd elkaars collega's en concurrenten; hun vormentaal en zeggingskracht waren sterk verwant zoals ook kunstenaars als Karel Appel, Johan van Reede, Dick Elffers zich daarin uitten. Toen van Roode overleden was lag het dus voor de hand dat van Iersel diens onvoltooide opdracht voor de RVS zou oppakken. Hij kende van Roode's werkwijze en assistenten (en assistentes! 7) als geen ander. Hoewel nu zeker is dat van Iersel de RVS-opdracht na Roode's overlijden heeft afgemaakt, weten we niet hoe ver zijn aandeel strekt. Aan te nemen is dat de 30 stukken al voor een deel klaar waren en door assistenten was uitgevoerd. Het raam is immers niet lang na Van Roode's overlijden in 1964 in de Westerstraat geplaatst. Daar werd mij in oktober 1989 dus verteld dat het raam bij een verbouwing verwijderd en opgeslagen was. Terwijl ik er toen pal bovenop moet hebben gestaan: het is daar immers in 1991 in de kelder teruggevonden 9. Zoals de RVS al eerder met andere verzekeringsmaatschappijen in Amfas was opgegaan, ging Amfas in 1984 op in de Nationale Nederlanden. Die verzekeringsmaatschappij liet in 1989 aan het Weena de door \bonnema ontworpen NN-kantoortoren bouwen, die in 1991 in gebruik werd genomen. Terwijl op de Westerstraat zich de demping van de Zalmhaven en de bouw van de Erasmusbrug aankondigde verhuisde de RVS naar het Weena. Waarna de hele hoek van de Westerstraat werd gesloopt. Om plaats te maken van de tussen 1995 en 2001 gebouwde Hoge Erasmus 3.

Presentatie ontwerp in kantine RVS, 24 september 1963

Op 24 september 1963 wordt Van Roode's schetsontwerp tijdens een lunch in de eetzaal feestelijk aan de directie gepresenteerd. Het raam zal 3,20x10,60m groot worden en passen tussen vloer en plafond en vloer van de nieuw te bouwen entreehal. En "op zijn vroegst begin 1964 gereed hoeven te zijn" 8. Het getoonde ontwerp, dat in het archief van van Iersel is teruggevonden, laat een in donker beton gevatte kleurige abstracte voorstelling zien. Daarin zijn een rode cirkel en twee okerkleurige eivormen de accenten in een horizontale beweging met bruin glas, een vorm die op zijn beurt in een regen van lichte kleuren is gedacht. De verdeling in 10 vertikale banen -het raam zal gemaakt worden in 30 stukken die in een kozijn tussen stalen stijlen gemonteerd zijn- maakt deel uit van de compositie maar dient ook om een even handelbare als (eigen-) handige productie, transport en plaatsing mogelijk te maken: het raam zal tenslotte 3,2 ton wegen. In zijn boek vertelt Heijbroek over de aan- en tegenslagen waarmee van Roode in dezelfde tijd te kampen heeft, zoals de

Nationale Nederlanden, Haagse Poort, Kraaijvanger/Urbis Architecten, 1995

Ook rond 1990 werkte architect Rob Ligtvoet in opdracht van de ING-Groep -waarin de Nationale Nederlanden en de NMB Postbankgroep inmiddels gefuseerd waren- aan het ontwerp voor het Haagse hoofdkantoor, dat de spectaculaire Haagse Poort zou worden, het gebouw dat met een grote boog over de open tunnelbak van de Utrechtsebaan is gebouwd en dat in 1995 gereed kwam 10. In dat gebouw kreeg het inmiddels bij het Rijswijkse verhuisbedrijf Abbink opgeslagen 9 glas-in-betonraam een nieuwe plaats in de ontvangsthal van de laagbouw. Aan te nemen is dat architect Ligtvoet het initiatief voor deze revival genomen heeft en de ontvangsthal op het raam heeft gedimensioneerd. De foto op www.helpwandkunstopsporen.nl laat zien hoe geslaagd en jong het raam op deze nieuwe locatie te zien moet zijn geweest. Want ja, ook deze ontvangsthal werd verbouwd, en ja, opnieuw moest het raam opgeslagen worden; nu wel omgeven met de zorg van medewerkers van ING Art Management.

ÂŠ kunst- & stadswerk, nesserdijk 406, 3063 NE rotterdam, e: g.lebbing@scarlet.nl

nr 12, nov. 2016

pag. 3/4

Sinds 2010 prijkt in de hal van de hoogste woontoren van Zwolle een opmerkelijk kunstwerk: het glas-in-betonraam dat de kunstenaars Louis van Roode en Ger van Iersel ruim 40 jaar eerder maakten voor het RVS-kantoor in Rotterdam. En dat hier in Zwolle opnieuw tot de verbeelding spreekt. Niet alleen het fraaie resultaat is een spraakmakend en schitterend voorbeeld van hoe je met “in onbruik geraakte” monumentale meesterwerken om kunt gaan, de inspanningen die daarvoor van alle kanten geleverd zijn is even indrukwekkend. En het navolgen waard.

Hal Haagse Poort, Kraaijvanger Architecten, 1995-2008

Vanaf 1995 sierde het raam de hal van het Haagse Poort-gebouw zoals op deze foto is te zien. Bij een verbouwing werd het ook hier begin 2008 verwijderd en besloot de ING het op de herplaatsingsdatabase te zetten 9, een site die door het toenmalig Instituut Collectie Nederland was geïnitieerd om een nieuwe bestemmingen te vinden voor “overtollige” kunstwerken. Dit werd opgemerkt door Pieter Apotheker, sinds kort bewoner van de in Zwolle net gereedgekomen woontoren Bellevue1. Namens de VVE was hij namelijk op zoek naar een kunstwerk voor de entreehal van dat gebouw. Was die hal door RPTH-architecten “als een kathedraal” bedoeld en vormgegeven, die uitstraling moest nog ingevuld worden, zo was de wens. En dit raam leek hier in alle opzichten te passen 11. Voor die wens kreeg de VVE bij de ING niet alleen gehoor, maar ook de enthousiaste medewerking van ING Art Management. ING bleek zelfs bereid om het kunstwerk om niet ter beschikking te stellen. Om het raam te kunnen ontvangen moest in de hal een lijstconstructie en een kunstlichtvoorziening worden bedacht en uitgevoerd, waaraan aannemer Trebbe een belangrijke bijdrage leverde. De 30 delen van het raam werden tenslotte door enkele bewoners zelf geplaatst, en op 15 april 2010 onder grote belangstelling door wethouder Kenkhuis onthuld.

Gefeliciteerd Woontoren Bellevue 1, Oldeneelallee 88, 8014 VA Zwolle VVE (heren P. Apotheker, M. Groothof e.a.) ING Art Management (dames A. Koldewij en C. Vos) ICN, thans Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed Rce Trebbe Bouw & ontwikkeling, Pro Vast, Unica Zwolle e.a.

Noten en bronnen 1

Zoi zou het raam volgens het Zwolle Monumenten Magazine 2015 in 1955 gemaakt en uit Eindhoven afkomstig zijn, staan op de site www.helpwandkunst opsporen.nl onjuiste gegevens uit Rotterdam bij de foto van de Haagse Poort en wordt Ger van Iersel nergens als medemaker genoemd. O.a. op nummer 17-19

Hoge Erasmus, Willemsplein 489-569, Klunder architecten (B.J. Sybesma)

In 1989 zijn deze kunstwerken opgenomen, nrs 1068 A t/m F O.a. Holbeinhuis: Erasmusmozaiek (1954, bkstnr 1040) en Stationspostkantoor: 15 verdiepingen hoge plastische geveldecoratie (1958, bkstnr 1016) Heijbroek pag 130-131 18 april 1963, "Brief aan beambten en gepensioneerden van binnen- en buitendienst der R.V.S."

6 7

“De meisjes van van Roode” waren een Rotterdams begrip, NRC 5-1-2013

Mails van ING-medewerkster Annelies Koldewey Tracy Metz: “Haagse Poort, bindmiddel der stad”, NRC 24-10-1994 Zie archief Pieter Apotheker: "Herkomst van het glas-in-betonraam" P.S. Tevergeefs is geprobeerd Rob Ligtvoet te vragen naar diens aandeel in dit voorbeeldige hergebruik.

10 11

Apart Bekeken is een serie kortschrifjes die om de een of andere bijzondere reden gewijd zijn aan beeldende kunst in de (semi-) opbare ruimte

nr 12, nov. 2016

pag. 4/4