De ergste angst is stil Selma van Panhuis 22 sep 2010 |
Het nieuws op de radio: De damschreeuwer wordt vrijgelaten uit voorarrest. Het hof oordeelt dat het verband te klein is tussen de schreeuw van de man en de paniek die ontstond op de Dam tijdens de herdenking op vijf mei 2010. Hoewel de meeste mensen denken dat de naam van het schilderij De Schreeuw (1893) van Edvard Munch refereert aan het figuurtje op de voorgrond, slaat het eigenlijk op het landschap dat schreeuwt. Het figuurtje toont aan dit geschreeuw niet meer te kunnen verdragen, zijn opengesperde mond vormt zich naar het landschap. De mond functioneert als het verdwijnpunt in het schilderij waar het schreeuwende landschap door naar binnen kan stromen. Het doet denken aan de stille open mond van Lydia in The Birds, de beroemde thriller van Alfred Hitchcock uit 1963.
De schreeuw van Lydia stokt in haar keel wanneer ze haar buurman vindt met uitgepikte ogen. Stilte. Niet de schreeuw hoor je, maar je ziet de afwezigheid van de schreeuw. Het is het ontbreken van de schreeuw die de diepste angst verbeeld. De afwezigheid als aanduiding van wat buiten ons voorstellingsvermogen valt. Dat is wat in de kunstfilosofie het sublieme genoemd wordt. Door de filosoof Emanual Kant in zijn Kritiek van de Oordeelskracht (1790) vooral geassocieerd met het goddelijke. Maar het sublieme heeft een sterke negatieve variant. De postmoderne Franse filosoof Jean Francois Lyotard schreef daarover in The sign of History. Hij noemt de Holocaust, de rituele vernietiging van de Joden door de Nazi’s in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog, als een subliem moment in de geschiedenis. Iets is subliem als je het niet kan inpassen in je voorstellingsvermogen van de werkelijkheid. Als het geen logisch oorzakelijk verband heeft. Als het niet valt uit te leggen of is te verklaren, maar toch een enorme inpakt heeft. Het sublieme is dus een breuk, een scheur in de werkelijkheid. Je kunt dit niet tonen, volgens Lyotard kun je er alleen maar naar verwijzen door juist op de afwezigheid de nadruk te leggen. Door juist NIET te tonen, door de leegte van de verbaasdheid te tonen. Echt diepe angst, zoals de schreeuw van Lydia wanneer ze haar buurman ziet liggen met uitgepikte ogen wordt door Hitchcock verbeeld door de schreeuw te laten steken in haar keel. De ergste angst is stil. Juist het niet kunnen uiten zorgt voor de grootste terreur. Geen geluid, geen beeld. De werkelijkheid blijft dan ambigu, kan niet verwerkt worden en heeft letterlijk geen gezicht.
Daarom is de nacht soms ook zo eng. Wanneer we niets zien, wanneer het donker is en de wereld zich niet aan ons voorstelt kunnen we in die donkere eindeloze ruimte om ons heen eindeloos veel mogelijkheden projecteren, enger dan we voor kunnen stellen. Zonder grenzen. Als je kwetsbaar bent kan de nacht extreem eng zijn. Dat is misschien wat Munch probeert uit te drukken in De Schreeuw, dat de figuur leeg is en kwetsbaar en dat in dat vacu端m het angstaanjagende landschap kolkend en schreeuwend naar binnen kan vallen. Student beeldende kunst Maarten Boekweit ontwikkelde schreeuwplekken voor de burgers van Gent. Voor deze stad, waar hij een half jaar verbleef, maakte hij een kaart met vijf routes vanuit het centrum naar afgelegen plaatsen aan de rand van de stad. Daar installeerde hij podia waar je op kan gaan staan schreeuwen zonder iemand tot last te zijn. Door publieke ruimte te maken om te schreeuwen en het zo op te nemen in het bestemmingsplan van de stad, ontstaan er kanalen via welke de angst en frustratie kunnen worden geuit, om zo terug te stromen in de omgeving.
In het geval van de schreeuw op de dam komt de reactie van het publiek niet direct na het geluid dat de verwarde man maakt. De echte paniek komt pas later. Er schijnt een koffer gevallen te zijn, of is het toch iets anders? Niemand weet het precies. Dit moment waarop er eigenlijk niets gebeurt, maar waarin men toch verwacht dat er iets zal gebeuren, veroorzaakt een collectieve stressreactie bij het publiek. In dit vacu端m zoeken de gespannen zenuwen van de massa, aangewakkerd door de schreeuw van de man, naar een object om de schrik
op te projecteren. In de afwezigheid daarvan zie je de angstige verwarring als een golf door de menigte trekken. Als een kolkend landschap.
Â