„pismo gotyckie” jest zatem terminem umownym, który kryje w sobie dość znacząco różniące się odmiany. W poszczególnych krajach różne tradycje paleograficzne prowadzą do odmiennych klasyfikacji pisma. Pomijając Praegothica (zwane też pismem karolińsko-gotyckim) − dwunastowieczne pismo przejściowe, najszerszy i najbardziej neutralny podział wyróżnia pisma typu textualis (czyli stricte książkowe, nazywane też teksturami) oraz pisma kursywne (również stosowane w przepisywaniu ksiąg). W ramach pism typu textualis wyróżnia się pisma północy i południa Europy (w klasyfikacji Deroleza Północna Textualis oraz Południowa Textualis i Semitextualis; ta ostatnia zwyczajowo nazywana gotico-antiqua). Wreszcie istnieje szereg pośrednich pism tzw. Hybrida lub Semi-hybrida, które są mniej lub bardziej świadomym połączeniem cech Littera textualis i Littera cursiva. W tradycyjnej klasyfikacji takie rodzaje pisma bywają określane mianem bastardy2. Sporo włoskich rękopisów z XV wieku napisanych jest pismem humanistycznym, które zostało opracowane przez Poggia Braccioliniego. Littera humanistica to dość wierne naśladownictwo minuskuły karolińskiej, a więc pisma o 500 lat starszego. Tak więc jak w sferze filologicznej i ideologicznej w czasach humanizmu nastąpił powrót do starorzymskich źródeł, tak i w dziedzinie pisma stała się rzecz podobna tyle, że powrócono do czasów renesansu karolińskiego.
3.1 Datowanie i lokalizowanie na podstawie pisma
Datowanie i lokalizowanie rękopisu na podstawie pisma nie jest zadaniem łatwym. Trzeba zawsze pamiętać, że jeśli nawet uda się bardzo precyzyjnie rozpoznać typ pisma i przyporządkować je epoce i miejscu, są to dane bardzo przybliżone. Średniowieczny kopista, gdy w młodości nauczył się jakiegoś rodzaju pisma, potem zwykle stosował je z niewielkimi tylko zmianami do końca życia. A więc, gdy przepisywał tekst jako siedemdziesięciolatek, w jego piśmie będą obecne mocniej cechy pisma sprzed pięćdziesięciu lat, niż pisma mu współczesnego. To samo dotyczy miejsca powstania rękopisu; kopista, który pochodził z południa Francji, po przenosinach do Paryża nie tracił (a przynajmniej nie od razu) cech pisma, którego nauczył się w swoich rodzinnych stronach. 2 Zob. Władysław Semkowicz, Paleografia łacińska, Universitas, Kraków 2002, s. 325.
67