MEGD blaðið

www.megd.fo

Desember 2019

MEG D |

1

Rætturin til – Eg havi endurmenning tað gott!

9 Bara lúsin útlendsk er

27

12 Samgonga miðvís við rehabilitering

30

Tá ið blóðtøppurin lemur

14 Virkna lívið og luttøka í øllum lívsins viðurskiftum

32

Útgevari: MEGD – Íslandsvegur 10c – 100 Tórshavn – Telefon 317373 – megd@megd.fo – heimasíða: megd.fo – Skrivstovutíð: Týsdag, mikudag og hósdag 10.00 – 15.00. Starvsnevnd: Tóra við Keldu, forkvinna – Róa Midjord, næstforkvinna – Hallur Thomsen – Randfríð S. Sørensen – Anna Petersen –

Mynd: eybii myndir

Oddmar Juul Samuelsen:

Eitt virkið lív Hvørt ár uppliva fleiri, at lívið fær eina bráa vend. Vanliga eru tey partur av einum virknum gerandisdegi, men alt í einum verður gerandisdagurin fyltur av ókendum av­bjóð­ ingum. Nú er tað knappliga blóðtøppur, heilabløðing ella varandi sjúka, ið seta dagsskránna.

Onnur hava kent líknandi avbjóðing alt lívið. Hetta ger ikki avbjóðingina minni – kanska øðrvísi.

Tað, sum tó er felags fyri báðar partar, er, at øll, ið fáa eitthvørt at stríðast við, vilja vera partur av einum mennandi gerandisdegi saman við øðrum. Uttan undantak. Tí hevur tað týdning, hvussu skipanir uttan um hesi eru skipaðar, tí tær eru sjálv fyritreytin fyri tað virkna lívið.

Orð sum habilitering og rehabilitering eru kend. Tey verða í grein 26 í ST-sáttmálanum um rættindi hjá ein­ staklingum, ið bera brek, nevnd menning (habilitering) og endurmenning (rehabilitering). Ásett er í sáttmálanum, at Føroyar skulu taka munadygg og hóskandi stig til at gera fólk, ið bera brek, før fyri at vinna sær og varðveita størst møguligt sjálvræði, fullan likamligan, sálarligan, sosialan og vinnuligan førleika og fullvegis part og luttøku í øllum lívsins viðurskiftum.

Tí skulu Føroyar skipa, styrkja og víðka víðfevndar menningar- og endurmenningartænastur og skipanir, serstakliga á heilsu-, starvs-, útbúgvingar- og almanna­ økinum soleiðis, at hesar tænastur og skipanir:

•

byrja so tíðliga sum gjørligt og byggja á tvørfakliga meting av tørvi og styrki hjá tí einstaka • stuðla uppundir, at fólk, ið bera brek, í allar mátar eru við og verða tikin upp í samfelagið, eru sjálvbodnar og tøkar hjá fólki, ið ber brek, so tætt sum til ber við egnan bústað, eisini úti um landið Víðari skulu Føroyar virka fyri at menna byrjanar­út­búgv­ ing og framhaldsútbúgving fyri fakfólk og onnur starvsfólk, sum arbeiða í menningar- og endurmenningartænastum, og virka fyri, at hjálpartól og tøkni, sniðgivin til fólk, ið bera brek, verða tøk, at kunnleiki er um tey, og at tey verða nýtt í sambandi við menning og endurmenning.

Hvørjar møguleikar hava borgarar í dag, tá ið talan er um menning og endurmenning? Hetta spyrja vit í blaðnum og geva eina mynd av, hvussu støðan er í Føroyum. Í Vælferðarlógini eru nýggj hugtøk sum t.d. endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing, og tí spyrja vit eisini, hvussu hesi hugtøk skulu skiljast í sambandi við menning og endur­ menning.

MEGD ynskir tær ein virknan og mennandi gerandis­ dag og góðan lesihug!

TÓRA VIÐ KELDU forkvinna í MEGD

Ábyrgd: MEGD – Lagt til rættis: Sonne Smith, journalistur – Prent, uppseting og liðugtgerð: Føroyaprent – foroyaprent.fo – Telefon 314555 – Loyvt er at endurgeva tilfar ella partar av tilfari (myndir undatiknar) treytað av, at keldan er tilskilað.

2

For- og baksíða: GRAFIA | MEG D

MEG D |

3

Endurmenning í Føroyum Orðaskifti um rehabilitering – endurmenning – hevur mangan verið í Føroyum tey seinnu árini. MEGD fegnast um, at í Samgonguskjalinum 2019 stendur, at rehabiliteringin skal styrkjast um alt landið, og ein yvirskipað lóg skal tryggja, at ein ætlan verður gjørd fyri hvønn einstakan, bæði viðvíkjandi likamligum, sálarligum og sosialum tørvi.

Rehabilitering er eitt altjóða rák, tá ið tað ræður um spurningin um at veita samskipaðar heildartænastur á almanna- og heilsuøkinum, har sjón­ eykan er á lívsdygd, manna­rættindi og eins møguleikar hjá fólki, ið bera brek.

Brek er sambært ST-sáttmálanum varandi likamlig, sálarlig, vitborin og kenslulig mein, sum í samvirki við ymsar forðingar kunnu forða fyri, at fólk til fulnar og virkin kunnu vera við í samfelagnum á jøvnum føti við onnur.

Hvat er rehabilitering í grundini?

Sam­bært World Report on Disa­bil­ ity (Heims­frágreiðingin um brek) er re­hab­ilitering: átøk, ið stuðla tí ein­ staka, sum livir við, ella sum sann­ líkt fer at liva við tvørrandi førleika at røkka og varðveita besta førleika til at vera virkin í sínum umhvørvi.

Sambært WHO er endamálið við rehabilitering: • At fyribyrgja førleikamiss • At minka um skjótleikan av før­ leikamissi • At betra ella endurbøta førleika • At kompensera fyri mistan før­ leika • At varðveita verandi førleika

4

| MEG D

Føroyska orðið fyri rehabilitering er endurmenning. ST-sáttmálin nýtir harumframt orðið habilitering, sum umsett til føroyskt eitur menning. Síð­ an hava vit hugtøkini endurvenjing og við­líka­haldsvenjing. Hvørjar hugs­ an­ir og atgerðir eru aftanfyri hesi hugtøkini, og hvat er munurin? Og eru øll í veruleikanum ikki partur av somu søk?

MEGD-blaðið fer at varpa ljós á rehabilitering, og vónandi kann tað gera sítt til at geva eina greiðari fat­an av, hvat rehabilitering snýr seg um, men vit vilja serliga vísa á, hvussu føroyingar, ið hava brúk fyri re­ha­ bili­tering í víðari merking, kunnu fáa munadyggar, heilsustimbrandi tæn­ ast­ur, so teir fult kunnu vera við í føroyska samfelagnum á jøvnum føti við onnur.

Bakgrund

Í greinini hjá Hedevig Matras og Eyð­ bjørg Joensen er allýsingin av reha­ b­ili­tering hjá Marselisborg og góð frá­greiðing um, hvat endurvenjing og við­víkahaldsvenjing er.

Vit fara at hyggja at, hvussu tey

» Jónvør Christiansen, aðalskrivari hjá MEGD

ymisku orðini verða brúkt í føroyskum samanhangi.

Niðanfyri er samanumtøka av hug­ tøkunum, lýst í føroyskum lógarteksti og ST-sáttmálanum.

ST-sáttmálin

Sum nevnt brúkar ST-sáttmálin orðini rehabilitering, sum á føroyskum eitur endurmenning og habilitering, sum eitur menning.

Sum nevnt brúkar ST-sáttmálin orð­ ini rehabilitering, sum á føroyskum eit­ur endurmenning og habilitering, sum eitur menning.

Endumenning kann altso lýsast sum tað at endurvinna ein ella fleiri førleikar, sum ein hevur mist.

Menning kann lýsast sum tað at menna nýggjar førleikar, eitt nú hjá einum barni, sum er føtt við breki, her venjingin skal stuðla menn­ingini frá barna- og ungdómsárum til vaksna­ mannaár.

Sambært grein 26 í ST-sáttmál­ anum skulu limalondini taka muna­ dygg og hóskandi stig til tess at gera fólk, ið bera brek, før fyri at vinna sær og varðveita størst møguligt sjálv­ ræði og luttøku í øllum lívsins viður­ skift­um, og skulu skipa, styrkja og víðka víðfevndar menningar- og end­ ur­menn­ing­ar­tæn­ast­ur og skip­an­ir,

serstakliga á heilsu-, starvs-, út­búgv­ ing­ar- og almannaøkinum (tekst­urin styttur).

2. Limalondini skulu virka fyri at menna byrjanarútbúgving og fram­ halds­útbúgving fyri fakfólk og onnur starvsfólk, sum arbeiða í menn­ingarog endur­menning­ar­tænast­um.

Rehabilitering í føroyskum lógar­ teksti Eldralógin frá 2014 er tann ein­asta lógin, har endurmenning er nevnt. Í lóg/kunngerð um Sjúkra­hús­verkið og Almannaverkið verður endur­ven­jing nýtt. Orðið endur­menn­ing er heldur ikki nýtt í lógar­upp­skot­inum um væl­ ferðarlóg hjá undan­farnu sam­gongu, men har eru hug­tøkini endur­venjing og eisini viðlíkahalds­venjing.

Eldratænasta og heimarøkt

Lógin um eldratænastu og heima­ røkt brúkar orðini endur­menning, end­ur­venjing, viðlíkahalds­ven­jing og fyribyrgjandi venjing. Grein 1. stk. 2 sigur, at endamálið við heild­ ar­tænastuni er: c) at endur­menna mist­an førleika og d) at stimbra møgu­leika hins einstaka at klára seg

sjálvan. Í stk. 4 stend­ur, at heima­ sjúkra­røkt fevnir um sjúku­fyri­byrging, sjúkrarøkt, endur­menn­ing o.s.fr. Í grein 10 stendur, at kommunurnar veita heimabúgvandi fólka­pen­sjón­ istum tænastur, ið kunnu stimbra lik­ am­liga, sálarliga og sosialt so­leið­ is, at pensjónisturin kann búgva í egnum heimi sum longst, og at tæn­ ast­urnar kunnu fevna um dag­til­hald, ergoterapi, fysioterapi, end­ur­venjing, fyribyrgjandi venjing og við­líka­halds­ venjing.

Endurvenjing í sjúkrahúsverkinum

Kunngerð nr. 21 frá 21. mars 2017 um endurvenjing í Sjúkrahúsverkinum stendur í grein 1, at Sjúkrahúsverkið veitir ókeypis endurvenjing til sjúk­ling­ ar, ið hava læknafakliga grundaðan tørv á endurvenjing á sjúkrahúsi. Stk. 2 sigur, at endurvenjing verður veitt, tá ið sjúklingur er innlagdur, men kann eisini verða veitt, tá ið sjúklingi tørvar ambulanta endurvenjing.

Endurvenjing hjá Almannverkinum Í forsorgarlógini grein 29 stendur, at Almannaverkið veitir endurvenjing

til persónar í aldrinum 18-66 ár, sum hava tørv á endurvenjing í sambandi við mistan førleika. Í serligum førum kann endurvenjing veitast til persónar, sum eru 16-17 ár. Endamálið er, at borgarar fáa neyðuga endurvenjing, fyri at fáa ella varðveita tilknýtið til arbeiðsmarknaðin ella fyri at klára seg uttan hjálp ella við minni hjálp frá Almannaverkinum.

Sambært kunngerð um endur­venj­ ing nr. 20 frá 21. mars 2017 grein 1 verður endurvenjing veitt grundað á eina fakliga met­ing hjá Almanna­ verkinum. Endur­venjing verður veitt sum bólka­v enjing, ein­s tak­l inga­ venjing ella sum ein saman­seting av báðum. Endur­venjingin endar, tá ið Almanna­verk­ið, grundað á eina fak­liga meting, staðfestir at førleik­ in er endur­vunn­in, ella at førleikin ikki kann endur­vinn­ast. Endurvenjing fevnir ikki um fyribyrgjandi venjing og viðlíkahalds­venjing.

Lógaruppskotið um almannatrygd og vælferð

Í uppskotinum til Løgtingslóg frá 2019 um almannatrygd og vælferð stendur

MEG D |

5

Limafeløgini siga Alzheimerfelagið •

»

• •

Eitt týdn­ing­ar­mikið arbeiði verð­ur har­aftrat at tryggja dygd, sam­starv og ikki minst samanhang í tæn­ast­unum.

• •

At menniskju við demens hava sjálv­av­gerðar­rætt.

At vit virka saman við teimum heldur enn fyri tey.

At fáa røkt sínar førleikar tá ið demenssjúka er staðfest.

At menniskju við demens fáa møgu­leika til eitt sjálvstøðugt og inni­halds­ríkt lív.

Seta fokus á at venja ger­andis­ aktivitet og at hava møgu­leika at vera við í tiltøkum í nær­um­hvørv­ inum.

Epilepsifelag Føroya í grein 37, at endurvenjing verður veitt persóni í aldrinum 18 ár upp til fólkapensjónsaldur, sum vegna mistan førleika tørvar endurvenjing.

Og sambært grein 38 verður við­ líkahaldsvenjing ein møguleiki og kann veitast persóni í aldrinum 18 ár upp til fólkapensjónsaldur, sum orsakað av breki ella sjúku hevur ella er í vanda fyri at fáa týðandi og varandi skert virkisføri, ið munandi víkir frá aldurssvarandi virkisføri og hevur týðandi ávirkan á sjálvhjálpni.

Viðlíkahaldsvenjing verður veitt við tí endamáli at tryggja verandi virkis­ førleika og fyribyrgja og útseta, at virkis­førleikin versnar soleiðis, at per­ són­ur kann fáa ella varðveita til­knýt­ið til arbeiðsmarknaðin, ella klárar seg uttan ella við minni hjálp frá Almanna­ verkinum.

Niðurstøða

Fyri at taka saman um, er endur­ menning (rehabilitering) høvuðsheiti fyri fleiri ymisk átøk og heilsutænast­ ur, sum hava til endamáls at vinna mistan førleika aftur, meðan menning (habilitering) er at menna nýggjar førleikar t.d. hjá børnum, sum eru fødd við breki. Limafeløgini hjá MEGD umboða ein víðfevndan skara hjá fólki við ymiskum brekum, og

6

| MEG D

end­ur­menn­ing­in verður tí sera ymisk í inni­haldi og vavi og hevur ymisk enda­mál. Les útsagnirnar hjá lima­ feløg­un­um hjá MEGD, har tað hjá fólki við Alzheimer snýr seg um at venja ger­and­is­aktivitet­ir og at hava møgu­leika at vera við í tiltøkum í nær­ um­hvørv­inum. Fólk við epilepsi hava tørv á fysio- og ergo­terapi, kogni­ tivari viðgerð og møgu­liga tillag­að­ um starvi. Fólk við apop­leksi hava tørv á áralangari endur­mennn­ing, endurvenjing, viðlíka­halds­venj­ing, kogni­tións- og talu­venjing. Felag­ið Javni um­boð­andi borg­arar við menn­ ingar- og/ella rørslu­tarni legg­ur dent á týdningin á reglu­ligum ven­jing­ um, sum hava til enda­máls at varð­ veita og menna før­leik­ar og tryggja trivnað og lut­tøku í felags­skap­inum.

Spas­tik­ara­felag­ið leggur dent á sál­ ar­ligu end­ur­menn­ingina, endur­venj­ ing og við­líka­halds­venjing. Og Sinn­ is­bati leggur dent á, at tað snýr seg um em­pow­er­ment, t.v.s. at tann rakti so nógv sum til ber, tekur ræði aftur í egnum lívi.

Til seinast

Sambært landsstýriskvinnuni í Al­manna­mál­um verður uppskotið um væl­ferð­ar­lóg, ið skal avloysa for­sorg­ ar­lógina, endurskoðað og dagført.

Eitt týdningarmikið arbeiði verður har­aftrat at tryggja dygd, samstarv og ikki minst samanhang í tænast­un­ um. Heilsu­verk, Almannaverk, Skúla­ verk og komm­un­ur mugu taka felags tak, so tey, ið hava ein samansettan tørv, kunnu fáa røttu hjálpina til røttu tíð. Endurmenning er ikki eitt tilboð, men fleiri ymisk tilboð tvørt­ur­um geir­ ar og fakmørk. Tá ið end­ur­menn­ing eydnast, er tað ikki ein, men fleiri partar, ið taka ábyrgd av at sam­ starva. Tað fara persónligu søg­ur­ nar at siga frá.

Tey flestu, ið hava epilepsi, hava serligar avbjóðingar. Sjálvandi eru tað altíð nøkur, sum einki merkja til sjúkuna í gerandisdegnum.

Tilboð – fysioterapi: Eftir krampa­ herðindi hava tey yvirhøvur brúk fyri at fáa mýkt vøddarnar. Tað følist sum tey hava runnið maraton eftir eitt herðindi.

Kognitiva viðgerð: Tilboð um kogni­ tiva viðgerð hevði verið gott hjá teim­ um við epilepsi.

Vart ella tillagað starv: Summi, ið hava epilepsi, hava ilt við at fáa starv ella lærupláss. Tilboð um vart ella tillagað starv hevði verið gott. Gott um Almannaverkið fylgir teimum, ið hava epilepsi, so tey ikki bara ganga heima fyri einki.

Heilafelagið

Løgtingið má gera lógarverk, sum tryggjar øllum apopleksiraktum rætt til rehabilitering og endurvenjing.

Heilsumálaráðið má hava eina vis­ ión um, hví rehabilitering skal set­ast í verk og arbeiða við at íverks­eta eina heildarhugsjón við lívs­góð­sku sum endamáli.

Apopleksi er ein kronisk sjúka, sum í summum førum krevur áralanga re­hab­ilitering. Umráðandi er tí hjá øll­ um sjúklingum/fólki, ið eru rakt av sein­ heilaskaða, at tey eru við, so tey kunnu vera virkin í tí, sum gevur mein­ing hjá

tí einstaka. Hetta ber í sær ágóða hjá sjúklinginum, teimum avvarð­andi og samfelagnum.

Hvussu: •

• • • • • • • • • • •

Tryggja rehabilitering tað fyrsta árið, har framgongdin er størst og í sam­bandi við framgongd ella aftur­stig.

Viðlíkahaldsviðgerð, fysisk venj­ ing, kognitións- og taluvenjing kann venjast í fleiri ár.

Tryggja at B7 aftur verður ein deild, sum bara hevur apopleksi­ sjúklingar.

Tryggja møguleikan fyri høgt spe­sial­iseraðari viðgerð uttan­ lands.

Serkøn fakfólk í apopleksitoym­ inum greina tørv á rehabilitering og endur­venjingarætlanum.

Starvsfólkini uppnormerast og spesial­iserast.

Tørvur er á fakfólki.

Gera spesialiseraðan við­gerð­ ar­stovn sum heilsuverk og almanna­verk fíggja í felag.

Seta samskipara/fakligt toymi.

Fleiri vard størv og dagtilhald.

Fleiri umlættingarpláss, ið eru meiri sentral.

Bústaðir kring landið.

Javni

Førleikar skulu mennast og røkjast Borgarar við menningar- og/ella rørslu­tarni verða, so skjótt sum brek­ ið er staðfest, knýttir at ein­um tvør­ fakligum menningar- og røktar­depli. Í tøttum samstarvi við net­verk borg­ ar­ans verður arbeitt eftir sam­skip­að­ ari heildarætlan, har fyrilit er við øllum menniskjanum. Likam­ligar, menn­ ingarligar og sálarligar av­bjóð­ingar verða javn­settar. Regluligar venj­ingar hava sum mál at varðveita og menna førleikar, tryggja trivnað og lut­tøku í felagsskapinum. Tænastan fevn­ir eisini um tey, sum búgva í vard­um bútilboð.

Spastikarafelagið

Vit í spastikarafelagnum halda tað vera ómetaliga umráðandi, at vit eis­ ini hugsa um ta sálarligu rehab­ilit­er­ ing­ina. At merkja kroppin vikna tekur hart upp á sálina.

Rehabiliteringin, sum vit hava nú, er ógvuliga góð, bæði fysioterapi og ergoterapi. Vit halda, at við­líka­ haldsvenjing er tað, ið okkum tørvar í Føroyum, so at vit ikki skulu gerast so illa fyri, áðrenn hond verður tikin um trupulleikan.

Vit brúka heitini endurvenjing og viðlíkahaldsvenjing. Endurvenjingin verður ein afturvendandi tørvur, tá ið eingin viðlíkahaldsvenjing er.

Sinnisbati

REHABILITERING, RECOVERY OG SÁLARSJÚKA Eftir allar sjúkur, løstir og av­bjóð­ ingar, sum ein fær ígjøgnum lívið, er umráðandi at koma fyri seg aftur.

Hetta verður við einum fremmandorði rópt rehabilitering. Hetta hugtak og fyribrigdi hevur eina fjøld av ymiskum leistum í uppskoti, ið ikki verða nevnd her. Tó hevur ein leistur virkað væl við sálarsjúkuavbjóðingum, og tað er RECOVERY. Henda gongd hev­ur víst seg at geva fólki áræði og lívsgóðsku aftur, so at tey eru lutvíst ella heilt frísk.

Recovery snýr seg um empowerment, t.v.s. at tann rakti so nógv sum til ber tekur ræði aftur í egnum lívi. Ein vón er kveikt og har­til dirvi, og ein er komin til sættis við, at ein er ein persónur, ikki ein diag­nosa. Ein tekur dagin á seg, og við at seta annan fótin frammanfyri hin, ofta við ótta og bivan, serliga í fyrstani, verða hesi trilvandi fet til eina treysta gongd, har ein hevur fingið tað lívið aftur, sum ein vil liva.

Fyri at RECOVERY skal eydnast, er neyðugt, at tey, sum eru um tann sálarsjúka, samstarva konstruktivt og professionelt við borgaranum í miðdeplinum.

MEG D |

7

Rætturin til endurmenning

Hervør Ólafsdóttir Lützen í Havn: Tey hava gjørt eitt fantastiskt arbeiði

Tað sigur 26 ára gamla, Hervør Ólafs­ dóttir Lützen í Havn, sum er ein­lig mamma við trimum børnum.

Hervør er undir umskúling eftir, at hon fyri einum seks árum síðan var fyri vanlukku, har hon breyt óst­ beinið. Eitt brotið óstbein veksur van­ liga saman aftur av sær sjálvum, tó, í Hervørsa føri vaks tað ikki saman aftur, men tað fann hon ikki út av fyrr enn eitt hálvt ár eftir, tí gekk áhald­ andi og stríddist við pínu, hóast hon hevði fingið at vita frá læknunum, at her var alt, sum tað skuldi, og einki var til hindurs fyri, at hon kundi fara út á arbeiðsmarknaðin aftur.

– Eg fekk ikki gjørt tað arbeiði, sum eg skuldi, og tað viðmerkti stjórin, har eg arbeiddi. Eg fekk ikki líka nógv burturúr sum hini starvsfólkini, segði hann. Hervør arbeiddi á eini Magnstøð.

Løgd undir skurð

Hervør fór til fysioterapeut, tí hon hugsaði, at tað kanska vóru vødd­ arnir, ið vóru skaddir ella viknaðir.

Fysio­tera­peuturin staðfesti alt fyri eitt, at hetta var als ikki saman­vaks­ ið aftur. Hann ringir til Lands­sjúkra­ hús­ið og sigur, at hetta er óvanda­

8

| MEG D

verk, og ein mánað eftir lá Hervør á skurðborðinum og fekk eina plátu lagda á brotið, men undir skurð­við­ gerðini vórðu nakrir eitlar kvettir. Tá ið hon arbeiddi, bólgnaði armurin, tí at veska samlaðist í honum samstundis við, at armurin var ógvuliga veikur júst tí, at hon hevði gingið so leingi við pínu, og hon skuldi royna at verja armin við at brúka hann sum minst.

Hervør breyt óstbeinið tann 9. juli í 2014. Hon var akkurát liðug við stu­dent og var farin uttanlands á eina stutta fjakkaraferð í tvær vikur í Írlandi. Hon og onnur ætlaðu at ferð­ ast um alt landið, og allastaðni har tey komu í Írlandi, søgdu tey: Farið til Ring of Kerry í Killarny. Tey mæltu til, at fólk súkklaðu, tí so fingu tey rætti­liga notið ferðina. Ring of Kerry er eingin mannagjørd súkklubreyt.

Tey súkkla úr bygd í bygd, til samans 190 kilometrar.

Hervør var í Írlandi, tí henni hevur altíð dámað landið. Tann grøna Oygg­in er ikki ov fjarskotin. Tað er held­ur ikki ov stórur mentanar­hvøkk­ ur ... tað hevur næstan verið ein íborin áhugi hjá Hervør at síggja og upp­ liva Írland.

Lagnulødd undanbrekka

Hervør hevði súkklað 109 kilo­metrar fimta dagin í mótbrekku allan vegin tann dagin. Tá ið hon hevði súkklað ovast í brekkuni, var undan­brekka allan vegin til ta næstu bygd­ina.

Hetta var ein rættiliga drúgvur teinur í undanbrekku, og Hervør læt bara súkkluna rulla, men brádliga sneiðir vegurin, sum hon ikki hevði varnast. Hon hoyrir vinmannin rópa: Bremsa! Hervør bremsar, men missir tamarhaldið á súkkluni og dettur. Tá ið hon brestir í vegin, bóltaði hon eftir honum einar átta ferðir – varð henni fortalt aftaná. Tá ið hon raknar við aftur, fær hon so dánt reist seg upp, men hon fær ikki lyft armarnar og sær bara skuggar flyta seg. Hon roynir at siga okkurt. Fær ikki formað orðini. Tað kemur bara ljóð úr henni.

Hervør varð borin yvir um vegjað­ aran, tí hon lá meislað mitt á vegnum.

Fólk steðgaðu fyri at hjálpa, og tey sótu hjá henni, meðan tey bíðaðu eftir ambulansuni. Tað tók ein tíma at bíða og ein tíma aftrat at koyra á sjúkrahúsið.

– Læknarnir vita ikki hví, óst­beinið ikki vaks samanaftur, tí á skannara­ mynd­unum sá tað út sum um, at tað

MEG D |

Orð og mynd: Sonne Smith

- Eg havi altíð arbeitt nógv og havi elskað at arbeiða, so at fáa at vita eftir vanlukkuna, at eg ikki var við í arbeiðinum av fullum huga, tað var mær ein dyggur smeitur

9

var vaksið samanaftur, men eg havi sjálv hugsað nógv um hetta, tí eg havi eina teori um, at óstbeinið var brotið tvey støð.

Hervør heldur, at tað pettið av óst­ bein­inum, sum lá ímillum tey bæði brot­ini á óstbeininum, hevur ikki fing­ ið fest seg í støðini, har tað var brotið, og ein ein skinnari, sum ikki hevur havt festi, hevur lagt seg ímillum. Í Írlandi varð óstbeinið skannað, og síðan varð myndin sent lækna­ num hjá Hervør í Føroyum. Hon var á Landssjúkrahúsinum, har tey tóku røntgenmynd og løgdu armin í fattil.

Fekk ikki arbeitt

Samanumtikið fór Hervør ígjøgnum nógvar kanningar, og um miðjan aug­ust í 2014 segði læknin á Lands­ sjúkra­hús­inum, at nú sá óstbeinið út til at vaksa samanaftur, so hon skuldi bara fara út á arbeiðsmarknaðin aftur.

Hervør Lützen hevði sum nevnt akkurát fingið studentsprógv tá. Síð­ an ætlaði hon sær at arbeiða í eitt ár og samla sær eitt sindur av pengum og so fara til Danmarkar at lesa, men hon hevði ikki endaliga gjørt av, hvat hon skuldi lesa til.

Hon fór til arbeiðis hjá Magn í Gunda­dali í Havn, men har mátti hon steðga á, hvørja ferð hon hevði vent einum 10 pylsum, tí hon fekk ilt í hond­ina, sum alsamt hovnaði. Tá ið hon kom til hús, legði hon dóttr­ina at sova og koyrdi hana á stovn. Sjálv svav Hervør syndarliga lítið um nátt­ ina. Hon var øgiliga móð hvønn ein­ asta morgun, hon skuldi til arbeið­is.

– Eg var so troytt, og til seinast sigur ein, sum eg arbeiddi saman við,

10

| MEG D

at stjórin helt ikki, at eg fekk nóg nógv burturúr, tí eg var ikki líka skjót sum øll hini, og stjórin vildi fegin hava, at eg arbeiddi skjótari. Ókey, so royndi eg tað, men tað bleiv bara verri og verri við arminum.

– Far og fá tær hjálp!

Ja, so segði ein starvsfelagi við Her­ vør: Far til læknan aftur ella onkran, sum kann hjálpa tær, tað er ikki rætt, at tú blívur við at hava ilt.

Hon tók Panodil fyri pínu, men tað hjálpti sjálvandi ikki upp á pínuna, bara doyvdi eina løtu. Og Hervør dámar ikki at taka tablettir soleiðis hissini.

– Eg hugsaði nú fyri mær sjálvari – veitst tú hvat! Eg fari at ringja til ein fysioterapeut! Tí hann fær helst hjálpt mær við at fáa musklarnar trenaðar upp, tí tað man vera har, trupulleikin er.

Fysioterapeuturin hjá Havnar Fys­ io­terapi, Hjørleif Niclasen, stað­festi skjótt, at óstbeinið var framvegis brot­ið, og meðan Hervør sat har, ringdi hann á Landssjúkrahúsið.

Vanlukkan hendi fyrst í juli, og Her­ vør fekk at vita í august, at hon kundi fara til arbeiðis. Hon fekk arbeiði beinan­v egin, men í novemberdesember fór hon til fysioterapi, og í januar varð hon boðsend at koma á Landssjúkrahúsið, har hon varð løgd undir skurð 5. februar árið eftir – í 2015, tá ið ein skiva varð løgd inn.

Maður hennara tá sigldi úti og fekk tí ikki hjálpt henni. Eftir operatiónina fekk Hervør morfin fyri pínu, men morfinið hevði við sær, at hon svav nógv meira enn væl var. Hon fekk øgiliga nógv morfin, men royndi at

taka so lítið sum møguligt. Tað bar rætt og slætt ikki til at vera doyvd av morfini, tí hon átti eitt lítið barn, sum hon skuldi taka sær av.

Heim til mammu sína

Hervør flutti heim til mammu sína soleiðis, at hon kundi hjálpa til, tí lítla dótturin var bara hálvtannað ár. Hetta lítla barnið skilti sjálvandi ikki, hvat bagdi, og var uppaftur nærri knýtt at mammu síni og ommu. Í løtuni búgva Hervør og hennara trý børn í Lambagerði í Havn, og hon hevur bil, men henni og børnunum dámar so stak væl at fara við buss­ inum. Hon súkklaði ikki aftur fyrr enn í fjør – í 2018 – ikki tí at hon ætlaði sær at súkkla. Hon var og vitjaði eina vinkonu í Danmark, meðan børnini vóru í feriu hjá pápanum. Vinkonan spurdi, um tær ikki skuldu fara ein túr og kom við tveimum súkkluhjálmum.

– Øh, skulu vit súkkla? spurdi Her­ vør. – Ja, sjálvandi, sigur vinkonan, – vit eru í Danmark. Hon setti seg á súkkluna, men hon má siga, at tað kendist ikki væl. Vanlukkan hevði rótfest seg í likam og sál.

Endurmenning, hvat er tað?

Hervør kom annars til eina endaliga samtalu hjá læknanum hjá sær í Havn. Her varð mett, hvussu nógv prosent av arbeiðsførleikanum hon hevði mist. Tað vórðu til seks prosent, men hon visti einki um, at hon hevði rætt til hesa endurmenningina. Hon fekk bara at vita frá heilsuverkinum, at hon fekk so og so nógv afturgoldið frá tryggingini. Seinni fekk hon tó at vita frá eini vinkonu, at hevði hon mist seks prosent av sínum arbeiðs­

førleika, so hevði hon rætt til at søkja um endurmenning, og ikki fyrr enn tá sigur Hervør: – So, havi eg tað ... hvat er tað ...?

Hon fekk sjálvandi at vita, at hon fór at fáa hjálp við at trena armin uppaftur. At koma fyri seg. At leggja vanlukkuna aftur um seg. Hon fekk eisini at vita, at hon kundi fáa hjálp til at fara undir eina útbúgving, sum hon veruliga kundi brúka, hóast løsturin hevði darvað hana so mikið sum stað­fest var.

Hervør var himmalfegin um, at hon átti eina vinkonu, sum visti alt hetta um, hvussu hon kundi koma víðari í lívinum.

Hon vendi sær nú til Almanna­verk­ ið og svaraði upp á eina rúgvu av spurningum har. Hon fekk mill­um annað at vita, at nú kundi hon fáa viðgerð hjá fysioterapeuti og ergo­ terapeuti. Hervør visti ikki rættiliga, hvat ein ergoterapeutur var fyri nak­ að, men hjá Almannaverkinum hitti hon Beintu, ergoterapeut og Ára, fysioterapeut. Í fyrstani var tað ógvuliga strævið, sigur Hervør, tí hon skuldi skriva upp fyri hvønn dag, hvussu pínan var eftir hvørja uppgávu, hon hevði útint, til dømis vaska klæðir og tílíkt, og bara tað at skula meta um pínuna. Tá ið ein hevur gingið við pínu so leingi, lærir ein seg at látast ikki at merkja pínuna.

– Men tá ið eg nú aftur skuldi læra meg at hugsa um hesa pínuna, so føldi eg hana nógv meira, enn eg hevði gjørt leingi, og tá varð eg so øgiliga troytt – at skula føla alla pín­ una umaftur.

Tá fór Hervør aftur til tað at sova

leingi, men tað fór ikki at bera til við trimum børnum, so hon fór at taka pínulinnandi heilivág aftur. Hon fann útav, at við góðari venjing eggjar kroppurin nøkrum evnum til at virka soleiðis, at pínan hvørvur, og við ergoterapi lærdi hon, at tað ber til at laga seg eftir umhvørvinum rundan um seg soleiðis, at tað verður lættari at brúka bilin hjá sær, vaska gólv, vaska klæðir, ja, yvirhøvur at virka uttan óneyðugt sjagg og baks hvønn tann einasta dag. Tað gongur væl nú.

Hon dugir at handfara pínuna við teirri hjálp, hon hevur í endurmenningini.

Rópt samfelagsnassari

Ið hvussu er og ikki, so byrjaði endur­ menningin hjá Hervør ikki fyrr enn í fjør – í 2018 eftir, at hon hevði livað við nógvari pínu í eini fýra ár. Tó kann Hervør siga í dag: – Tey hava gjørt eitt fantastiskt arbeiði, fysioterapeuturin og ergo­ terapeuturin, tað er ordiliga deiligt at koma til teirra, tí mann følir tað ikki sum, at tað er nakað at skammast av. Mann er har fyri at fáa tað betri soleiðis, at mann kann koma útaftur á arbeiðsmarknaðin.

Skammast?

– Eg eri blivin kallað fyri samfelags­ nassari, so her er framvegis henda skamm­ar­kenslan, ið nívir meg, tí eg fekk pengar frá Almannaverkinum fyri at koma ígjøgnum útbúgvingina, sum eg taki nú.

Hervør Ólafsdóttir Lützen í Havn lesur til lærara á øðrum ári ...

MEG D |

11

Oddmar Juul Samuelsen:

– Eg havi tað gott!

Orð og mynd: Sonne Smith

Hann er tann sami fryntligi, fyrikomandi Oddmar.

Blíður at koma inn til, fyrikomandi og fróður, og hann er sera væl nøgdur við tað føroyska heilsuverkið - Eftir mínum tykki hava vit heimsins besta heilsuverk, og tað er gott, at okkara fólkavaldu seta pening av til hetta, nú alsamt fleiri verða gomul í framtíðini, sigur Oddmar Juul Sam­ uel­sen, sum á heysti í 2017 small av ógvuliga hættisligum krabbameini í merginum.

Vit endurgeva sjúkrasøguna hjá Oddmari:

Tá ið eg varð biðin um at siga frá míni sjúkrasøgu, so geri eg tað fegin sum eina lítla tøkk fyri alt, sum heilsuverkið í Føroyum var til reiðar at geva mær, tá ið eg veruliga hevði brúk fyri tí.

Tað var um heystið 2017, haldi eg, at eg fór at føla pínu í rygginum. Eg hevði ongantíð verið hjá lækna og ella á sjúkrahúsi fyrr. Eg var yvir 70 ára gamal tá og helt hetta vera eitt slag av gikt og ella heksaskot og skemtaði við, at nú hevði eg fingið lumbago. Tað er eitt slag av gikt, sum bara tey vælbjargaðu kundu fáa.

Eg fór til lækna, sum gav mær Pano­dil fyri pínu í rygginum, men hetta skuldi vísa seg at vera nógv verri.

So eina náttina vaknaði eg og fór upp. Tá ið eg gangi eftir gólvinum, hendi tað, at tað var, sum onkur skeyt meg i ryggin við einari kanón.

Eg small og lá har og fekk ikki reist meg upp aftur. Síðan misti eg vitið og mintist einki fimm tær næstu vikurnar.

Ja, eg misti vitið av pínu, og eg veit ikki, hvussu eg kom a sjúkrahúsið.

Eg havi skilt, at dóttir mín hevði ringt eftir ambulansu, so eg varð

12

| MEG D

borin út og koyrdur á sjúkrahúsið.

Har fekk eg sterkan heilivág fyri pínu – og eg fekk marruna í fleiri vikur. Tað var ein ógvislig uppliving.

Nú komu læknarnir inn í myndina og funnu skjótt útav, hvat mær feilti.

Míni børn fingu at vita, at eg hevði fingið eina sera sjaldsama sjúku í mergin – eitt slag av krabbameini sum uttan skjóta viðgerð væl kundi enda við, at eg doyði.

»

Hesum kundi eg ikki trúgva, og sama hvat fyri pínu eg hevði, so skuldi venjing passast hvønn dag.

Og tað byrjaði við bara at reisa meg upp úr einum stóli.

Teir næstu mánaðirnar fekk eg reglu­liga venjing undir eftirliti frá heilsu­verk­inum. Og eftir sjey mán­ aða endur­venjing á ávikavist Lands­ sjúkra­hús­inum og Klaksvíkar Sjúkra­ húsi fór eg til endurvenjingar hjá

Eg haldi, at hes­ar dugnaligu kvinnur eiga stórt rós frá mær, tí hetta gloymi eg ongantíð.

Tær fyrstu vikurnar á sjúkrahús­ inum minnist eg lítið til, men eitt minn­ ist eg sera væl, og tað var, at tera­ peutarnir, sum vóru serfrøðingar í skjótari upp­venjing, vóru skjótir at koma til hjálpar.

Eg havi ikki rósur nokk til hesar fysioterapeutar, ið tóku meg til upp­ venjingar alt fyri eitt. Eg haldi, at hes­ ar dugnaligu kvinnur eiga stórt rós frá mær, tí hetta gloymi eg ongantíð.

Eg minnist, at eg í januar mánaði liggi har og slapp ikki úr songini við egnari hjálp. Tað var ógjørligt at ganga uppi og ella fara í bað ella á vesi. Tað máttu tríggjar sjúkrasystrar til at hjálpa mær.

So kom læknin ein dagin. Eg lá í songini, og læknin sigur: „Vit skulu nokk fáa teg upp aftur at ganga.“

Heilsu- og Umsorganartænastuni hjá Tórs­havn­ar kommunu í tveir mánaðir. Í dag eri eg sloppin undan at taka nakað slag av heilivági fyri pínu í rygginum.

Nú gangi eg tvær ferðir um vikuna til viðlíkahaldsvenjing á venjingarliði í Burn, sum fysioterpeuetarnir hjá Heilsu- og umsorganartænastuni hjá Tórs­havnar kommunu, skipa fyri.

Eg eri umleið sjeynduhvørja viku til kontroll á sjúkrahúsinum, og hetta eri eg sera takksamur fyri.

Eg fái gingið aftur við ongum stavi.

Og eg havi tað gott í dag!

MEG D |

13

til klokkan 12. Tað eitur tríggjar tímar og sjey minuttir um dagin, ið gevur 15 tímar og 35 minuttir um vikuna.

Hon arbeiðir nógv meira enn tað.

– Eg havi tað soleiðis, at skal eg vera til arbeiðis, og tey vilja hava meg har, so skal eg helst fáa nakað burturúr. Er tað bara tríggjar tímar um dagin, so verður tað lítið.

Vígdis viðgongur, at hon er øgiliga móð. Tað fylgir við. Hon svevur kortini ikki alla tíðina, meðan hon er heima.

Hon leggur seg á sofuna at hvíla seg.

Eyðsýnd morgunfrúa Vígdis Skaale: Eg eri ikki fagurlátin, men positiv av lyndi, hjá mær er einki yvirdrivið, men eg seti sanniliga prís upp á ta hjálp, sum eg havi fingið og fái

Tá ið blóðtøppurin lemur Orð og mynd: Sonne Smith

Tann 8. oktobur í 2017 varð Vígdis Skaale í Havn innløgd á Landssjúkrahúsið við blóðtøppi, sum lamdi henni vinstru síðu, men haðani varð hon útskrivað, tí hon varð flutt á Klaksvíkar Sjúkrahús, har hon fekk nógva og góða hjálp Vígdis Skaale var í kønum hondum undir uppvenjingini á Lands­ sjúkrahúsinum, men tá ið hon var komin so og so langt, skuldi hon skrivast út. Hon hevði annars hoyrt, at hon skuldi sendast á Klaksvíkar Sjúkra­hús. Har var eitt gott tilboð, sum Vígdis einki visti um. Hon fekk tað at vita, tí verdótturin arbeiddi á Klaks­víkar Sjúkrahúsi, so hagar fór Vígdis. Har fekk hon nógva og góða hjálp.

Skeiklað tosingarlag

Blóðtøppurin var atvoldin til, at tosingarlagið fór av lagi, tó at henni ikki tørvar orð. Vinstra síða varð lammað, blóðtøppurin sat høgrumegin og lamdi vinstru síðu.

Tað, sum Vígdis heldur var best við uppvenjingini, var svimjingin.

Hylurin í Havn varð stongdur, men í Klaksvík vóru tey, sum høvdu brúk fyri tí, hvønn dag í svimjihylinum har.

Síðani hevur hon fingið endurvenjing hjá Almannaverkinum í Havn. Tað vil siga, at Vígdis fekk endurvenjing í níggju mánaðir til samans,

14

| MEG D

fyrst á Landssjúkrahúsinum og síðan á Klaksvíkar Sjúkrahúsi og Almannaverkinum á Hálsi í Havn.

Av tí at hon býr stutt frá húsunum hjá Almannaverkinum, kundi hon ganga hagar, og tað er jú venjing í sjálvum sær.

Tvey ár eru liðin, síðan Vígdis Skaale fór í tilgongdina við rehabilitering, og hvussu hevur gingist?

arbeiðis aftur eftir tilburðin, var tað við vegleiðing frá Almannaverkinum.

Stjórin á Heilsufrøðiligu Starvsstovuni, Bárður Enni, bjóðaði henni arbeiði tvær ferðir um vikuna við ongari løn sum ein liður í endurvenjingini. Hon hevur kortini sjálv avrátt, at arbeiða meira enn tvær ferðir umum vikuna, og tað hevur gingið væl higartil, sigur hon.

Ógvuliga treisk

Tillagað starv

– Eg haldi, tað hevur gingið væl, men tey siga, at eg eri ræðuliga treisk.

Tað gongur altso væl hjá Vígdis av berum treiskni, og tað er sannlíkt, at treisk fólk fáa nakað væl burturúr endurvenjingini, tí tey vilja ikki slaka fyri teimum ógvisligu avbjóðingunum, ið teimum eru fyri í slíkari tilgongd við endurvenjing.

– Eg arbeiddi fulla tíð, men nú arbeiði eg 40 prosent, sigur Vígdis, – men sjálvandi, eg eri eisini farin um pensjónsaldur.

Tá ið hon arbeiddi fulla tíð, var hon skrivstovufólk hjá Heilsufrøðiligu Starvsstovuni. Tá ið hon fór til

Hon er á Heilsufrøðiligu Starvsstovni í tí, sum verður rópt tillagað starv, sum aftur er ein týðandi partur av endurvenjingini. Almannaverkið kompenserar fyri restina, áðrenn ein er fyltur 67, men so ikki longur.

Vígdis er fegin um, at vit hava slíkar skipanir við eitt nú at arbeiða sum í hennara føri 40 prosent, serliga nú hon er einsamøll. Tað eitur, at hon arbeiðir 40 prosent, men hon arbeiðir nógv meir, sigur hon. Hon plagar at fara til arbeiðis klokkan 7 um morgunin av teirri einføldu grund, at tað passar henni best, at eingin annar er har tá, og so arbeiðir hon

Tað kann kanska undra, at hon fer til arbeiðis longu klokkan 7 um morgunin, men hon vaknar klokkan 5.30 hvønn morgun, so hví ikki fara til arbeiðis klokkan 7? Hon sovnar ikki aftur um morgnarar, tí hon er vorðin eitt A-menniskja. Hon svevur væl um náttina nú. Í fyrstani eftir tilburðin svav hon illa, tí hon var so bangin, sigur hon.

– Altso, tað er mín teori, og tað er nokk ikki so ónatúrligt.

Spurd, hvussu standurin var av blóðtøppinum, sigur hon, at hon var lammað í allari vinstru síðu. Starvsfólk leiddi hana, skuldi hon koma fram, men tíðum rendi hon á sengur og annað innbúgv, tí hon sá einki ta fyrstu tíðina, so hon var gul og blá allastaðni. Sama hvørjum sjúkrahúsi, ein er á, so eru sengur allastaðni, eisini úti á gongini, og tað er ikki serliga smart, sigur Vígdis. Hon gekk eftir lið. Tað er vorðið betri nú, tíbetur.

Nú er eingin trupulleiki hjá henni at reisa seg og sovorðið.

Tá ið hon kom heim og skuldi ganga túrar, hevði hon sonin Sigfríð at styðja seg til, tí henni dámdi einki at ganga einsamøll.

Ergo- og fysioterapi

Rehabiliteringin hjá Vígdis hjá fysioterapeuti og ergoterapeuti er skipað soleiðis, at í fyrstani hitaði hon upp við at rógva á rógvimaskinu.

Annars var sum vera man umráðandi við balansuvenjing við at halda í ribbur, tí balansufjøl og tílíkt kláraði

hon ikki. Venjingin var annars fjøltáttað, millum annað við at venja búkvøddar. Áhugavert er at hoyra, at ergoterapeuturin hjálpir við at venja tunguna í tí rakta til at fáa tosað aftur – andlitsvenjing – og við at brúka vanlig gerandisamboð og -lutir. Hjá ergoterapeutunum eru tær sera týdningarmiklu venjingarnar, ið verða róptar kápuvenjingar, ið vit vanliga rópa mimikk. Haraftrat er Vígdis ein av teimum, ið leggur putlispøl fyri at venja heila og hendur uppaftur.

Hon veit akkurát, hvat tað er, sum hon skal venja, júst fyri at fáa tað skadda at virka aftur so væl sum yvirhøvur til ber.

Tað kom so við og við, tó fær tað ikki verið fullfíggjað, men Vígdis leggur dent á, at hjá sær ræður veruliga um at vera treisk.

– Nógv gongur upp á, at tú ert einsamøll. Eg haldi, at tað er nógv betur at vera fleiri, ið venja saman.

Sjálvandi – tað fer kanska nakað av venjingini, tað veit eg ikki, men tað sosiala er eisini gott – sera gott.

Tilboð um viðlíkahaldsvenjing

Vígdis venur ikki longur, men í summar ringdu tey frá Almannaverkinum og spurdu, um hon kanska hevði áhuga fyri viðlíkahaldsvenjing, og ja, tað hevði hon avgjørt hug til. Tað hevur síðan borið í sær, at hon hevur gingið sjálv á fitnessmiðstøð og vant í einum liði fyri pensjónistar. Vígdis venur ikki fitness í løtuni. Hon hevur tikið sær eina pausu av sínum eintingum, sigur hon.

Spyrt tú Vígdis, hvussu skjótt ein fer í venjing eftir at hava fingið eitt slag – blóðtøpp – svarar hon aftur, at alt valdast viljan hjá tí einstaka at koma so væl fyri seg sum til ber, og ikki minst verður ein eggjaður og stimbraður av dugnaligum starvsfólkum. Í slíkum føri sum hesum skal fakfólk til. Fakfólk, sum vita, at tað hjálpir at venja, og at tað hjálpir til at koma fyri seg aftur.

Hvussu hevur mann tað psykist eftir ein slíkan brest í lívinum? Er tað eisini ein partur av endurvenjingini at koma fyri seg psykiskt?

– Eg havi hug at siga nei, sigur Vígdis, – eg haldi, tað er tíðin, sum arbeiðir, tú trýrt upp á tað til endans.

Tað er eitt slag av sjálvsrehabilitering.

Sálarfrøðingur er ikki við í hesi rehabiliteringini. Tað er rímiligt at hugsa, at eitt meint rakt menniskja verður deprimerað.

– Jú, tað blívur mann, sigur Vígdis, – hjá summum liggur tað til at verða deprimeraður, og tá er tað ógvisligt.

Onnur eru ikki so deprimerað sum so, veit hon.

Gongur túr hvønn dag

Ein vanligur gerandisdagur hjá Vígdis er soleiðis, at hon er til arbeiðis, og so kemur hon heim, og haðani fer hon nógvar túrar, fleiri túrar um dagin.

Hon býr á Kommansmýri eystanfyri Bank Nordik. Hon gongur oman um Posta, fram við Lágargarði, rundan um Hoyvíkstjørn og so heim. Tað tekur umleið ein hálvan tíma hvørja ferð. Hetta er góð viðlíkahaldsvenjing.

Sama hvussu veðrið annars er, so gongur hon henda túrin, tó ikki í hálku, tí so verður hon bangin, tí balansan er ikki, sum hon skal vera.

Vígdis er bangin fyri at detta. Hon veit um píkar undir skónum. Tað átti hon at brúkt, men hevur ongantíð átt hesar píkarnar.

– Men Almannaverkið hevur gjørt mær ein gelendara á húsaveggin við trappuna úti, og so fekk eg ein lítlan skammil frá teimum at sita á undir brúsuni. Hjálpartól, ið gera ger­ andisdagin hjá Vígdis Skaale lættari.

Hjá henni sum hjá øðrum í somu støðu er umráðandi og gott at fáa ta hjálp, sum Almannaverkið veitir.

Vígdis fer undir hvønn dag í góðum treysti og áræði, tí hon heldur, at tilgongdin er í hennara føri positiv.

– Eg eri ikki fagurlátin, men positiv av lyndi, hjá mær er einki yvirdrivið, men eg seti sanniliga prís upp á ta hjálp, sum eg havi fingið og fái.

MEG D |

15

Beinleiðis samband Eingin ivast í, at Kaj Leo Holm Johannesen, landsstýrismanni í heilsumálum dámar orðið samband, men í MEGDAR-sambandi leggur hann alstóran dent á beinleiðis samband gjøgnum ein samskipara í allari rehabiliteringsgongdini

Orð og myndir: Sonne Smith

Kaj Leo Holm Johannesen: Tú skalt ikki detta niður ímillum!

Kaj Leo Holm Johannesen, lands­ stýrismaður er sannførdur. Í hansara hugaheimi er ein samskipari hjá almanna- og heilsuverkinum dags­ ins týdningarmesti lyklapersónur.

– Sambandsflokkurin hevur arbeitt leingi við øllum tí, sum hevur samband við rehabilitering. Vit hugdu at, hvat tey gjørdu í Danmark, og mann kom inn á hetta orðið, rehabilitering.

Kaj Leo leggur soleiðis fyri, tí hann vil greiða frá, hvat hann og øll hini í síni tíð meintu við, tá ið tey kjakaðust um orðið rehabilitering: Er rehabilitering endurvenjing? Nei, tað er ikki endurvenjing. Er tað endur­ menn­ing? Ja, tað er ið hvussu er tað orðið á føroyskum, sum dekkar rehab­ilitering best.

– Tann fullfíggjaða myndin, tá ið vit tosa um endurmenning, altso ta fullfíggjaðu myndina, um okkurt hendi við mær – fekk heilaskaða til dømis – so er mín fatan av hesum, at í Klaksvík og í Suðuroynni hava tey eina sera góða tænastu, hvat rehabilitering viðvíkur. Tey eru líka dugnalig á Landssjúkrahúsinum, men talið á tænastum, tey kunnu bjóða, er ikki tað sama sum í Suðuroynni ella í Klaksvík.

Einum 5.000 føroyingum feilar okkurt

– Men sjálvandi má eg sum lands­ stýrismaður syrgja fyri, at líka mikið, hvar tú býrt í Føroyum, so eigur tú at fáa eina endurmenningarætlan og eina tænastu, sum er jøvn um

16

| MEG D

alt landið, tá ið vit tosa um endur­ menning, og vit mugu eisini hugsa um, at bæði, tá ið tað ræður um mítt øki – heilsumál – og um almannamál, so eru hetta øki, sum umskarast. Tí mugu vit samskipa tað, sigur Kaj Leo Holm Johannesen.

Hann sigur, at tey hava havt tann fyrsta fundin saman. Tað skal sam­ skipast soleiðis, at sjúklingarnir – ella viðskiftafólkini – ikki detta niður ímillum.

– Vit vita, at einir 5.000 føroyingar, líða av eini ella aðrari komplikatión, tað veri seg gikt ella heilabløðing.

Tað vil siga, at tað er eitt øgiliga stórt tal á føroyingum, sum onkursvegna kunnu fáa eina betri lívsgóðsku, um vit gera okkara arbeiði ordiliga her.

Og tá ið Kaj Leo tosar um at gera teirra arbeiði ordiliga, so er tað at samskipa økið, at seta tað í gongd og seta neyðugan pening av.

Hann situr í løtuni við fíggjarlógini fyri næsta ár, har tey biðja um at fáa settar nakrar milliónir av, soleiðis at tey kunnu lyfta tilboðini upp, so vit kunnu fáa eina betri ætlan.

Vit skulu fylgja ST-sáttmálanum

Tú hevur rætt til eina endur­venjing­ar­ ætlan, og vit hava eisini sett okkum fyri at fylgja ST-sáttmálanum um rættindi hjá okkum, sum hava fingið eitt ella annað at stríðast við, um tað er varandi ella bráðfeingis. Vit hava stutt sagt rætt til at fáa eina tænastu frá tí almenna, soleiðis at vit kunnu fáa lutvíst ella heilt førleikar aftur,

soleiðis at vit kunnu koma út aftur á arbeiðsmarknaðin til dømis. Tað er, at vit kunnu fáa eina holla lívsgóðsku.

– Og tað er – haldi eg – alt, sum endurmenning snýr seg um. Tað er at fáa lívsgóðskuna hjá fólki upp.

Og hvussu skal so rehabiliteringin styrkjast um alt landið, ja, ber tað til at koma á mál hesi fýra árini, Kaj Leo situr sum landsstýrismaður í heilsumálum?

– Ja, tað fáa vit tíð til. Vit fáa tíð til at gera tað munandi betri.

Men tað, sum eg havi skilt, nú vit høvdu vit ein serfrøðing í Føroyum – Sambandsflokkurin fekk hann upp – hann helt fyrilestur í Norðurlandahúsinum. Tað vóru heilt nógv fólk, sum arbeiða á økinum, og lurtaðu.

Tað, sum Kaj Leo fekk burturúr tí fyrilestrinum, var, at tá ið tú hevur eina familju, ið er tarnað av einum ella øðrum, so er tað ein ógvisligur belastningur bæði hjá tær og allari familjuni og hjá øllum teimum, sum eru rundan um teg. Tað er krevjandi at liva við einum, sum hevur serligar avbjóðingar – tú orkar ikki í holt við øll hesi systemini.

– Altso, so skalt tú ringja til Almannaverkið, so skalt tú ringja til sjúkrahúsið, so fært tú ikki fatur á rætta viðkomandi. Hvønn skal eg nú snakka við. Tú orkar ikki at fáa skil á øllum hesum. Eg havi eina kroniska diagnosu, og tað gongur út yvir psykuna hjá mær. Eg orki ikki at liggja og ringja til Per og Pól.

MEG D |

17

Tað týdningarmesta er samskiparin

Tí er tað sambært lands­stýris­mann­ inum í heilsumálum so ógvuliga um­ráð­andi, at vit fáa ein persón, sum er tín persónur. Tú ringir til henda per­són­in, og so syrgir hann fyri, at tú fært alt tað neyðuga, um tað so er í heilsuverkinum ella í almanna­ verk­inum, ja, tað kann saktans vera komm­unalt eisini, at tað er onkur, sum tekur sær av tær. Ein samskipari.

Ein, ið kann samskipa tínar tænastur frá tí almenna. Samskiparin sigur tær, hvat er tín endurvenjingarætlan, hvat er endurmenningin, hvussu leingi varar tað, hvagar skalt tú. Altso,

Vit mugu kunna samskipa øll hesi tilboðini frá byrjan til enda, uttan at tú skalt føla tað. Tú skalt ikki føla hetta, at „nú fari eg frá sjúkrahúsverkinum yvir á almannaverkið, og nú detti eg bara niður ímillum“. Tú skalt ikki detta niður ímillum

øll tey praktisku tingini rundan um eina endurmenningarætlan til tín. Alt hetta skalt tú hava ein samskipara til. Tá ið hetta við samskiparanum er fingið í lag, er stutt millum brúkaran, borgaran og skipanina.

Eingin skal detta niður ímillum

Kaj Leo vil hava ein samskipara, sum landsstýrismaðurin og borgarin altíð skulu kunna seta seg í samband við.

Læknin sigur, at tú hevur brúk fyri tí og tí, men tá ið tú ert liðugur við tað, so verður tú beittur frá okkum til bæði hendan og handan. Hetta mugu vit kunna samskipa. Vit mugu kunna samskipa øll hesi tilboðini frá byrjan til enda, uttan at tú skalt føla tað. Tú skalt ikki føla hetta, at „nú fari eg frá sjúkrahúsverkinum yvir á almannaverkið, og nú detti eg bara niður ímillum".

– Tú skalt ikki detta niður ímillum, staðfestir landsstýrismaðurin.

Hann sipar altso til, at tað skal

18

| MEG D

vera eftir diagnosu. Men tú kanst ikki hava alt á trimum støðum. Tú mást

Nær fáa vit so henda samskiparan?

– Vit hava havt teir fyrstu fundirnar nú (november) við allar avvarðandi leiðarar í Klaksvík, í Suðuroy, í Havn.

Vit hava sitið á fundi við tey. Vit skulu hava nakrar fundir aftrat, soleiðis, at vit fáa at vita, hvør ið ger hvat.

Landsstýrismaðurin veit at siga, at í H-bygninginum verður eisini ein endurmenningardeild. Tað vil siga, at pengar skulu setast av. Resurssirnir skulu setast av, og ætlanirnar skulu fremjast í verki.

Tað verða ætlanir gjørdar í dag, men síðan landsstýrismaðurin hevur tosað við øll hesi fólkini, hevur hann eina kenslu av, at okkum manglar samskiparar, okkum manglar at samskipa tilboðini betur.

Avgjørdur landsstýrismaður

– Eg havi ta politisku ábyrgdina, at fáa hetta við samskiparanum í lag – sum skjótast. Hetta verður samskipað á trimum støðum, og so kann tað eisini

velja út og staðfesta, hvør fær best avgreitt hetta málið og hvar.

Kaj Leo Holm Johannesen, landsstýrismaður í heilsumálum sigur, at vit skulu ongantíð ganga upp á kompromis við kvalitetin av rehabiliteringini.

Hetta er ein ætlan, ið verður hildin at fara at kosta einar átta-tíggju milliónir krónur.

– Vit hava nógvar ressursir í løtuni, men eg havi varhugan av, at vit mangla eitt sindur til at forða fyri, at eingin dettur niður ímillum ymiskar skipanir í tí almenna geiranum. Hóast vit eru fá fólk, so kundu vit hildið, at tað átti at verið lagamanni, men almannaverkið og heilsuverkið er framvegis øgiliga stórt.

Vit skulu stýra rehabiliteringini við hollari samskipan, og tað fer at verða gjørt, sigur Kaj Leo Holm Johannesen, landsstýrismaður í heilsumálum.

Tann rehabiliterandi kransurin

Hallur Thomsen: Samanbera vit okkum við grannalondini, hava vit betri tøl enn tey

– Rehabilitering hevur altíð fylt nógv á almannaøkinum. Longu tá ið Almannastovan varð stovnað fyri 43 árum síðan, høvdu vit forsorgarlógina, og í forsorgarlógini stóð, at vit skuldu hjálpa fólki at klára seg sjálv, sigur Hallur Thomsen, depilsstjóri á Viðskiftadeplinum á Smyrilsvegi í Havn Orð og myndir: Sonne Smith

»

vera ein samskipandi persónur, ein samskipandi eind. Ein lyklapersónur.

– Vit verða yvirhøvur sett í samband við veitingar, men kunna vit, so skulu vit skipa soleiðis fyri, at forsorgar­ hjálpin verður brúkt til, at fólk skulu klára seg sjálv. Kunnu vit veita hjálp­ ar­tól til at fólk klára seg sjálvi, so er tað fantastiskt, og so er tað tann veg­ in vit fara.

Hallur Thomsen hugsar her í sera víðari merking. Hugsa vit til dømis um arbeiðsfremjandi tiltøk, er tað aftur sprottið úr forsorgarlógini. Tað vil siga, at í staðin fyri at geva fólki eina passiva veiting, skulu tey umskúlast

soleiðis, at tey sjálvi kunnu koma út aftur á arbeiðsmarknaðin. Tað er ein rehabilitering, og so er tað eisini vaksið við møguleikum og tilboðum, sum depilin hevur fingið síðan tá.

Hjálpartól og visitering

– Eg siti sum viðskiftastjóri og havi tey allarflestu tilboðini við rehabilitering hjá okkum, har ið eg siti sum leiðari fyri hjálpartól og tey, sum skulu út á arbeiðsmarknaðin aftur, og tey, ið skulu endurvenjast, og so eri eg haraftrat stjóri fyri visiteringina

inn á trivnaðardepilin, vit brúka eisini trivnaðartænastuna, harundir stuðlarnar í rehabiliteringini.

Hjá Viðskiftadeplinum merkir visi­ ter­ing at taka avgerð um, hvørja tæn­ astu fólk skulu hava, og tað eru nógv fólk, ið fara ígjøgnum skipanina hvørt ár – yvir 15.000 til samans. Hesi 15.000 eru býtt uppí einar 8.000 pen­sjónistar, umleið 2.000 fyri­tíðar­ pen­sjónistar, umleið 2.000 sjúkra­ dag­­pen­inga­mál, umframt eini 2.000 hjálp­­ar­­tól.

– Vit hava einar 20.000 peninga­

MEG D |

19

Arbeiðsmegin er 29.000 fólk

Til samanberingar fevna teir almennu kassarnir í Danmark um 10 prosent av arbeiðsmegini. Í Føroyum eru seks prosent av arbeiðsmegini knýtt at teimum. Í føroysku arbeiðsmegini eru 29.000 fólk.

Krøvini eru stór í vælferðar­sam­ felagnum. Almanna­verkið er skipað í nógvar deplar og deildir. Deildin hjá Edvard Heen hevur eina fyrisiting við KT-, fíggjar- og fakdeild. Síðan kemur Viðskiftadepilin hjá Halli Thomsen, og so eru tað trivnaðardeplarnir við sambýlum, stuðlum og vardum verk­ støðum. Hetta eru tveir deplar.

Viðskiftadeildin er meira fyrisiting og meira veitingar. Deildin hevur sann­iliga við menniskjur at gera, hon er Føroya størsta arbeiðspláss hjá sosial­ráðgevarum, men tað verður ikki rópt beinleiðis fyrisiting. Her eru átta deildir: Borgaratænastan, sum er skaða­stovan og fyrsta sambandið, tú hevur við Almannaverkið. Sosial­ ráðgevararnir, ið hava eina sera víða vitan. Her er deildin, ið visiterar, tekur avgerð um tænastur inni hjá Trivn­aðar­deplinum. Endurvenjingin er eisini her við ergo- og fysiotera­ peut­unum. Hjálpartólini eru í hús­ inum, her Við­skifta­deildin heldur til, 20

| MEG D

og so hevur deildin menning, sum er arbeiðs­markn­aðardeildin.

Hvítbókin

Viðvíkjandi tí teoretiska við rehab­ ilitering hevur Viðskiftadeildin lagt seg eftir einum, sum eitur Hvítbókin hjá Marselisborg Sentrinum. Her verður røtt um rehabilitering og end­ ur­venjing. Rehabilitering er alt, og endur­venjing er ein partur. Deildin savnar seg um nógv lið av teimum trupul­leikum av øllum møguligum slag, sum eitt menniskja kann hava.

Hetta hevur deildin savnað undir eitt, so hon fær upp á ein góðan máta lagt nógv fyri í senn – Vit sita í sama húsi, vit arbeiða øll saman, okkum nýtist ikki at hava forkromaða mannagongd og reglu­ verk um, hvussu vit skulu hjálpa hes­ um borgarunum, tí at starvsfólkini hava samband við hvørt annað, sigur Hallur Thomsen.

Eitt mál kann byrja sum eitt arbeiðs­ marknaðarmál, og so sigur sosial­ ráðgevarin: Veitst tú hvat, vit skulu út á arbeiðsmarknaðin, men skulu vit út á arbeiðsmarknaðin, so mugu vit fáa gjørt nakað við arbeiðsviðurskift­ ini á tí og tí arbeiðsplássinum. Tað kann vera, at ein terapeutur frá endur­venjingini fer út við fólkinum á arbeiðs­plássið at endurvenja við­ kom­andi, so at hann/hon klárar at arbeiða við tí, sum ætlanin er at royna at arbeiða við.

Her hava vit hjálpartólini

Umráðandi samskipan

Soleiðis fær Viðskiftadeildin arbeitt í

tí stóra kransinum í rehab­ili­terings­ hugtakinum. Tað er sera umráðandi at arbeiða samskipað. Til tey trupl­ astu málini verður settur ein sam­ skip­ari, sum leiðir borgaran út á ta røttu kósina í Almannaverkinum og í roynd og veru eisini gjøgnum Almanna­verkið til Heilsuverkið og Heima­tæn­astuna typiskt. Hetta er álagt deplinum at fremja í verki.

– Generelt í sambandi við rehabilit­ ering, so er okkara fokusøki fólk í arbeiðs­førum aldri, sum hava verið í rehabilitering. Eldraøkið – altso komm­un­ur­nar – hevur so ábyrgd av teim­um, ið eru eldri enn 67 ár.

Endurvenjing er eitt nýtt øki hjá Viðskiftadeildini. Hon byrjaði í 2015.

Hallur Thomsen, stjóri á Við­skifta­ deildini sigur, at har leggja tey seg eftir at fáa allan rehabiliteringskransin undir deildina. Hjá teimum er tað ikki í lagi bara at fáa nøkur fólk inn at venja og venja ... Tey vilja, at tað hongur saman, og tí vilja tey hava tænasturnar samskipaðar undir eina paraply, undir skjólið í tí rehabili­terandi kransinum, sum aftur virkar í tí nú samanløgdu telduskipanini hjá Við­skifta­deildini.

Ein samanløgd teldu­skipan hevur yvirlit yvir allar trans­ak­tión­ir, ið kunnu verða av­greidd­ar undir sama taki, ja, hurð um hurð.

– Hetta er tað, sum vit leggja al­stór­ an dent á – at fáa skipanirnar hjá okk­um at tosa saman. Tað er ikki bara bara ...

Men tað nærkast, sum skilst.

Eyðun Christiansen, stjóri í Kommunufelagnum: Tað, sum eyðkennir Føroyar sammett við onnur lond, er, at í Føroyum hava vit rættiliga pragmatiskar loysnir

Tann pragmatiska loysnin

- Tann stóri bólkurin, sum er undir 67 ár, hevur ongar møguleikar fyri endurmenning. Tað vil siga, at útlit eru ikki fyri, at tey koma út aftur á arbeiðsmarknaðin. Hetta eru ofta fólk við neurologiskum sjúkum, sum einki fáa frá Almannaverkinum, sigur Eyðun Christiansen, stjóri í Kommunufelagnum Orð og mynd: Sonne Smith

transaktiónir um mánaðin her og taka á leið 10.000 avgerðir um árið, sigur Hallur Thomsen. Á Viðskiftadeplinum arbeiða 110 fólk av teimum 1.000 í Almanna­verk­ inum, og øll hesi 1.000 fólkini hoyra undir ráðið hjá Elsebeth Mercedis Gunn­leygsdóttir, lands­stýris­kvinnu í almannamálum. Ímillum almanna­ mála­ráð­harr­an og stjóran á Viðskifta­ deplinum er Edvard Heen, stjóri á Al­manna­verkinum, ið hevur tríggjar deplar, harav Hallur Thomsen er stjóri á Viðskiftadeplinum.

Hallur sigur, at tað eru framvegis nógvir føroyingar, ið hava brúk fyri hjálp.

– Samanbera vit okkum við granna­ londini, hava vit betri tøl enn tey, sigur Hallur. – Vit eru raskari at arbeiða, vit eru frískari, og vit brúka minni teir almennu kassunum, enn tey gera í grannalondunum.

Støðan kann vera so syndarlig, at mann kann velja at lata tey fara ella, at kommunan í summum førum fer út um sínar heimildir og letur tey fara í rehabiliteringsskipanina, men tey hava møguleikar at fara í venjing hjá privatum.

Tað heldur stjórin í Kommunu­fel­

ag­num er kanska tann størsti trupul­ leikin. Tá ið tey við neuro­log­isk­um sjúkum verða útskrivað av sjúkra­­ húsinum, skulu tey ringja og rykkja, og tað ganga dagar og vikur, áðrenn mann kanska fær eina full­fíggj­aða ætlan í lag. Í nøkrum førum eru um­bygg­ing­ar farnar fram í egnum

heimi, men har eru eingi hjálpartól­ um komin.

– Tað virkar sum um, at fólkini verða bara útskrivað í skundi av sjúkra­hús­in­um, og alt er orðnað við um­bygg­ing, men har er eingin hjálp fram­kom­in.

MEG D |

21

»

Men tað hevur víst seg at vera ein stórur fyrimunur hjá teimum eldru borgarunum, at kommurnar hava yvirtikið eldraøkið.

Hetta er ein øgilig ramsa, men tað er uppi í tíðini at arbeiða fyribyrgjandi á øllum økjum. Tað verður gjørt á eldraøkinum, og vit fara nógv longri niður enn 67 ár, tí at arbeiða fyribyrgjandi við 60 ár kann vísa seg at vera ein góð íløga, um tú hevur ábyrgdina av eldraøkinum.

Borgarin tapir ofta Yvirskipað lóg skal gerast

Í sambandi við eldraøkið er heildar­ tænastan ein skipan, her tú hevur tilboð sum eitt nú venjing fyri eldri, og tú hevur eitt tilboð, tá ið fólk gerast meira og minni óhjálpin við heimatænastu og venjingum aftur, og tú hevur tilboðið, so leingi tú livir.

Kommunurnar hava umsitið eldraøkið síðan 1. januar 2015, og í nýggja samgonguskjalinum stendur millum annað, at rehabiliteringin skal styrkjast kring landið. Ein yvir­ skipað lóg skal gerast, sum tryggjar, at ein ætlan verður gjørd fyri hvønn einstakan, bæði viðvíkjandi likam­ ligum, sálarligum og sosialum tørvi.

Tá ið tað snýr seg um endurvenjing og endurmenning – rehabilitering – so hava kommunurnar bara ábyrgd av teimum, sum eru 67 ár og eldri, men kommunurnar hava flutt seg spakuliga niður um. Tá ið røktarheimini kring landið skipa fyri venjingum, so er tað typiskt niður í 60 ár. Í roynd og veru verður ikki spurt eftir aldri. Í so máta er markið burtur, men tað ítøkiliga er, at tá ið tú ert úrskrivaður av sjúkrahúsinum eftir at hava havt eina heilabløðing ella brotið eina øksl og ert undir 67 ár, so verður tú sum sjúklingur beindur til Almannaverkið, og ert tú yvir 67, so fert tú til teir kommunalu myndugleikarnar.

Farin niður um 67-markið

Okkara kommunalu myndugleikar hava flutt seg soleiðis, at teir eru farnir niður um 67-markið, tí at tá ið einum borgara í nærumhvørvinum tørvar hjálp, so kann Almannaverkið vera rættiliga langt burtur, og í

22

| MEG D

fleiri førum biðja Almannaverkið og Heilsuverkið borgarar um at venda sær til kommununa, hóast kommunan í prinsippinum ikki hevur ábyrgd av teimum. Kommunurnar taka ofta uppgávuna á seg, tí tað er so tætt ímillum tænasturnar og borgararnar ella borgararnar og ta politisku skipanina. Um tænastan ikki tekur ímóti borgararnum, ringir borgarin ella familjan og sigur, at tann fjarstøðan er so mikið stór millum borg­aran og almannamálaráðharran, at tað verður ikki tað sama trýstið.

Tí átekur kommunan sær í nógvum førum uppgávur, sum hon upp­runa­ liga einki eigur í.

Tað er ein royndur lutur, at kommunurnar kæra seg um, at teimum verður álagt at umsita alsamt fleiri tænastur, sum aftur gerast ein órímiliga stór fíggjarlig byrða, til dømis eldraøkið. Men tað hevur víst seg at vera ein stórur fyrimunur hjá teimum eldru borgarunum, at kommurnar hava yvirtikið eldraøkið.

– Tá ið Heilsumálaráðið hevur eina játtan, og kommunurnar hava eina aðra játtan, so hevur tú líkasum definerað uppgávurnar. Tað nyttar til dømis ikki at siga, at Heilsumálaráðið skal gjalda fyri einum uppgávu, sum Mentamálaráðið hevur, sigur Eyðun Christiansen.

Upp á ein ella annan máta mást tú definera uppgávurnar, sum tú leggur út á kommunurnar. Hesa og hasa tænastuna skalt tú veita, og sostatt hevur tú ábyrgdina av at bera útreiðslurnar fyri tænastuna.

– Tað ber ikki til, at hesin, tað vil siga landið í hesum førinum, letur standa til, og so sigur, at tá ið

borgarin kennir seg nóg hart trýstan, ella tá ið skipanin annars kennir seg nóg trýsta, so dettur hann bara inn á kommunuskrivstovuna og fær hjálp har.

Samanhang millum ábyrgd og játtan

Stjórin í Kommunufelagnum heldur, at tað má vera samanhang ímillum ábyrgd og játtan, tí annars verður galin endi. So veit borgarin ikki, tá ið hann skal velja næstu ferð, um hann velur tann rætta, tí at hann kann vera misnøgdur við, at hann ikki fær eina tænastu sum 66 ára gamal.

So revsar hann kommunupolitikaran, hóast tað als ikki er hann, ið hevur ábyrgdina. Tú skuldi í veruleikanum revsa tann politikaran, ið stendur við stýrisvølin í eini aðrari skipan.

Tað kann kennast so órættvíst ímillum økir, at ein fær eina tænastu í einum øki í landinum, sum ein annar í einum øðrum øki ikki kann fáa. So fer alt á glið. Kommunurnar veita fleiri og fleiri tænastur, ikki tí, at lógin sigur, at tær skulu. Soleiðis trýsta kommunurnar hvørja aðra, og tí má tað verða regulerað nøkulunda, hvat ið hvør ger. Í lógini um heimatænastu og eldrarøkt stendur, at tænasturnar hjá kommunum kunnu fevna um endurvenjing, fyribyrgjandi venjing og viðlíkahaldsvenjing. Og sambært lógini um heimatænastu, eldrarøkt og annað kunnu kommunur stovna samdøgursendurvenjingarpláss til fólkapensjónistar. Í hesum sambandi ivast Eyðun Christiansen í, um lóggevarin hevur vitað rættiliga, hvat hann hevur sagt.

Og so er tað sjálvandi alt hetta, at tá ið tað hendir eitt ella annað hjá fólki, sum missa ávísar førleikar, so taka ávísir trupulleikar seg upp av tí, at kommunurnar hava ábyrgdina av teimum borgarum, ið eru 67 ár og eldri, og kommunurnar sjálvar halda, at tær røkja tær uppgávurnar lutfalsliga væl, tá ið tú ert 67+, men teirra størsti ampi er í roynd og veru teir borgarar, ið ikki eru har uppi, og sum mann heldur detta niður ímillum í skipanini. Hetta verður ofta sagt um fólk við varandi sjúkum, sklerosa, parkinson og aðrar neurologiskar sjúkur, sum eldraøkini kanska í gásareygum kundu hildið seg varða nógv betur av enn landið ger.

Trupulleikin við skipanini er, at mann situr og heldur aftur, og tað er ikki til frama fyri tann sjúka ella borgaran yvirhøvur. Borgarin er øgiliga ofta taparin í hesum spælinum. Í nýggja samgonguskjalinum stendur millum annað, at reha­ biliteringin skal styrkjast um alt landið. Ein yvirskipað lóg skal gerast, sum tryggjar, at ein ætlan verður gjørd fyri hvønn einstakan, bæði viðvíkjandi likamligum, sálarligum og sosialum tørvi.

Endurvenjing og -menning

Í hesum sambandi sigur Eyðun Christiansen, at kommunurnar sjálvar halda, at tær veita eina nøktandi tænastu, tá ið tað snýr seg um borgarar 67+, men verri stendur til við borgarum undir 67. Kommunurnar í Suðuroynni hava massivar trupulleikar við av fíggja eldraøkið, og í Eysturoynni spíta kommunukassarnir nógvar pengar í eldraøkið, men annars er

ein av fíggjarligu trupulleikunum hjá Almannaverkinum og kanska Heilsuverkinumn sammett við teir hjá kommununum, at við tað, at Almannaverkið ikki røkkur út um alt landið – ikki megnar at hava ta tænastuna til endurvenjing og endurmenning av nógvum borgarum – so eru teir fíggjarligu karmarnir hjá Almannaverkinum serliga viðkvæmir í sambandi við hetta økið.

Tað valdast eisini, hvussu ein lesur samgonguskjalið, men at ein ætlan verður gjørd fyri hvønn einstakan, bæði við likamligum, sálarligum og sosialum tørvi, tað er helst ikki vent so nógv ímóti eldraøkinum, heldur ímóti Heilsuog Almannaverkinum, serliga sosialt.

Hugsa vit um likamligan, sálarligan og sosialan tørv, so heldur stjórin í Kommunufelagnum, at tað snýr seg eisini um at fáa sálarveik innaftur, fáa tey integrerað í samfelagið og ikki missa tey, halda fast um tey, sum hava ein sosialan tørv, og tey, sum detta úr arbeiðsmarknaðinum og royna at fáa tey við skerdum førleikum, ið til samans fevnir um nógv meira enn sjálvt eldraøkið.

Tann sosiala skipanin

Eyðun Christiansen heldur, at tað snýr seg kanska meira um at fáa eina sosiala skipan inn, sum fevnir um kontaktpersónar, um fólk, sum bera brek ella hava ADHD og tílíkt.

Men, aftur her, tað kundi væl verið ein uppgáva hjá kommununum at gjørt hetta. Í dag liggur tað hjá Almannaverkinum. Tað er rættiliga nógv Almannaverkið, sum roynir at fáa fólk við skerdum førleikum í vart starv.

Annars er einki at ivast í, at summi við neurologiskum sjúkum detta niður ímillum í tí sosialu skipanini, tí at Almannaverkið kann siga sum so, at eingi útlit eru fyri, at summi ikki koma út aftur á arbeiðsmarknaðin, altso fyri at fasthalda tilknýtið til arbeiðsmarknaðin skal borgarin vera í aldrinum 18 til 66 ár ella at klára seg við minni hjálp frá Almannaverkinum.

– Eru hasi kriteriini ikki lúkað, so

verður tú eftir øllum at døma bara sleptur. Eg gangi út frá, at um ein parkinson-sjúklingur onga venjing fær, endar viðkomandi sum óhjálpin, sigur Eyðun Christiansen. 50 prosent av viðgerðini er venjing hvønn einasta dag, og hini 50 prosentini eru heilivágur. Fær viðkomandi ikki tað, verður hann verri fyri, og vandi er fyri, at hann endar inni á røktarheimi. Ætlanin hjá nýggja landsstýrinum er samanumtikið, at rehabiliteringin skal styrkjast um alt landið.

– Tey siga ikki neyvt, hvussu hon skal styrkjast, men eg gangi út frá, at rehabiliteringsdeplarnir hjá Almannaverkinum verða styrktir, men er tað meira av sosialum slag, at tú skalt verða partur av ger­and­ is­degnum aftur sum sálar­sjúk­ur ella sálarveikur, so er tað í stóran mun stuðulsfólkatænastan, ið skal styrkjast, sigur stjórin í Kommunu­ felagnum.

Endurútbúgving

Fólk fáa endurútbúgvingartilboð soleiðis, at tey kunnu arbeiða aftur, koma í eitt slag av starvsvenjing í til dømis einum tillagaðum starvi.

Tú kanst verða beindur í eina ella aðra skipan, sum Almannaverkið rindar. Haraftrat skipar ALS fyri starvsvenjingartilboðum, sum vara í tríggjar mánaðir.

– Vit hava ein her, og tað gongur soleiðis fyri seg, at Almannaverkið betalir ein part, og vit (Kommunufelagið) betala ein part. Og so ger mann inn ímillum eina eftirmeting og sigur: Hvussu heldur tú so, at tú fært burturúr?

Eyðun Christiansen heldur, at tað, sum eyðkennir Føroyar sammett við onnur lond, er, at í Føroyum hava vit rættiliga pragmatiskar loysnir, sum í mongum førum ikki eru so reguleraðar. Hann heldur, at til dømis í Danmark eru loysninar reguleraðar soleiðis, at ert tú har, so hoyrir tú til har. Vit kunnu ið hvussu er staðfesta, at her royna vit altíð at finna loysnir.

MEG D |

23

Sóknast eftir heildarætlan Orð og mynd: Sonne Smith

- Okkum kunnugt er eingin føroysk heildarætlan enn fest á blað um rehabilitering, ið kundi givið eina ábending um, hvat tørvurin er í Føroyum á rehabilitering, og um hvussu vit skulu skipa okkum í framtíðini hesum viðvíkjandi ...

Fysioterapeutarnir Hedevig Matras og Eyðbjørg Joensen hava arbeitt á sjúkrahúsi sum privatstarvandi og nú seinnu árini á eldra­økinum. Tær hava drúgvar royndir á rehabili­ter­ ings­økinum og hava eisini tikið eftir­ útbúgving í rehabilitering.

Rehabilitering verður ofta javnsett og sammerkt við endurvenjing, men hetta er ein trong fatan av rehabili­ tering. Endurvenjing snýr seg um at endurvenja og fáa ein ávísan mistan førleika og fimi aftur á beint, og tá er yvirhøvur bara tørvur á einum fak­ bólki.

Rehabilitering verður mang­an sett í samband við viðgerð, sum eisini er óheppið, tí viðgerð snýr seg um grøðing – lekidóm og linna. At fáa endurvenjing og viðgerð hevur eitt sonevnt monofakligt og bio­med­i­ sinskt sjónarhorn.

Tá ið ein harafturímóti arbeiðir við rehabilitering, snýr tað seg um borgarar, ið hava stórar trupulleikar.

Teir hava mist likamligar, sálarligar ella sosialar førleikar og megna tí ikki gerandisdagin. Hetta krevur, at fleiri fakbólkar leggja nógv fyri, og hesir fakbólkar arbeiða saman við borgarunum og teirra avvarðandi fram ímóti teimum málum, ið stremb­ að verður eftir.

Rehabilitering hevur sostatt eitt tvør­fakligt og bio-psyko-sosialt sjón­ ar­horn.

Endurvenjing, viðlíkahaldsvenjing og rehabilitering eru kjarnuøkir í fysio­ terapiini, og fyri at skilja ímillum hesi hugtøk, útgreina Hedevig Matras og Eyðbjørg Joensen hesi hugtøk nærri.

Endurvenjing

Endurvenjing fevnir um miðvísa, tíðar­ av­mark­aða og samskipaða venjing,

24

| MEG D

ið hevur til endamáls, at borg­ar­in í størst møguligan mun kann endur­ vinna sínar mistu førleikar, bæði lik­ am­liga, kognitivt og sálarliga, so hann best møgu­ligt kann venda aft­ ur til sín ger­and­is­dag, sum t.d. eftir bein­brot, blóð­tøpp í heilanum, skurð­ við­gerð ella eftir drúgva sjúkralegu.

Viðlíkahaldsvenjing

Viðlíkahaldsvenjing er ein miðvís venj­ing við atliti til at varðveita verandi virkisførleikar og fyri at fyribyrgja heilsu­ligum trupulleikum, ið kunna stand­ast av førleikatarni sum t.d. hjá borg­ar­um, sum eftir lokna endur­venj­ ing eru í vanda fyri at fáa aftur­stig, um teir ikki áhaldandi fáa ven­jing.

Borgarar, ið bera brek og borgarar, sum hava varandi sjúkur hava ofta tørv á at viðlíkahalda førleikastøðið og fyribyrgja førleikamissi.

Habilitering og rehabilitering

Tað er ymist, hvussu hugtøkini habi­ li­tering og re­habilitering verða skil­ greinað, men í Norra og Svøríki hava tey í mong ár skilt ímillum hugtøkini, sum endurgeva her.

Habilitering merkir „at menna nýggj evnir", og málbólkurin er tí børn (0-18 ár), sum skulu stuðlast í at læra og venja nýggjar førleikar, sum tey ikki hava rokkið enn.

Endamálið er sostatt at stuðla menn­ingini og búningini hjá einum barni, sum hevur eina sjúku ella brek frá tí, at tað er føtt, ella sum tað er rakt av tíð­liga í lívinum, og er eins og re­hab­ili­tering at fremja best møgu­ ligan virkisførleika.

Rehabilitering kann lýsast sum „end­ur­skapan av virkisførleika", og merkir sostatt, at tey mál, sum borg­ arin í eini rehabiliteringstilgongd vil

arbeiða fram ímóti hevur støði í einum førleika, sum hann av lívsroyndum hevur havt fyrr, men sum hann hevur mist. Málbólkarnir í rehabilitering eru tí vaksin fólk.

Rehabilitering

Rehabilitering ella endurmenning er ein heilt onnur tilgongd enn endur­ venjing og viðlíkahaldsvenjing. Hóast hetta, so eru endurvenjing og við­ líkahaldsvenjing aloftast ein partur av rehabiliteringini.

Rehabilitering er ein persóns­mið­ savnandi tilgongd, har borgarin er í mið­deplinum og serfrøðingur í egnum lívi, og tað er borgarin sjálvur, ið setir mál fyri, hvat miðast og arbeiðast skal fram ímóti.

Rehabilitering hevur ikki fokus á sjúku, men á tær avleiðingar sum sjúka, heilsutrupulleikar og sosialar umstøður hava fyri virkisførleikan. Í donsku bókini Hvidbog om re­habi­ li­tering frá 2004 verður allýsingin av re­hab­ili­tering soleiðis orðað: Rehabilitering er eitt miðvíst og tíðaravmarkað samstarv millum borg­ ara, familju og serkøn fólk. Endamálið er at borgarin, sum hevur, ella er í vanda fyri at fáa skerdan likamligan, sál­ar­lig­an ella sosialan førleika, kann fáa eitt sjálvstøðugt og innihaldsríkt lív.

Rehabilitering leggur dent á alla lívsstøðuna hjá borgaranum, og av­gerð­ir­nar um stuðul byggja á vitan, sam­an­hang og samskipan.

Málbólkurin í eini rehab­ili­ter­ings­ tilgongd eru borgarar, sum hava tørv á eini samanhangandi og tvørfaklig­ ari tilgongd í longri tíð, og borgarar, sum hava munandi avmarkingar við at megna gerandisdagin og at vera við sum samfelagsborgarar.

Hedevig Matras og Eyðbjørg Joensen, fysioterapeutar

Málbólkarnir í rehabiltering kunnu vera: 1. Borgarar, sum eru um at verða frískir eftir sjúku, sum t.d. krabba­ mein og sálarsjúku.

2. Borgarar, sum hava varandi sjúkur, og borgarar, sum eru hóttir av arbeiðsloysi, ella eru í vanda fyri ikki at kunna vera við og virka í samfelagnum, sum t.d. gikta-, hjarta- og lungnasjúk.

3. Borgarar, sum hava nýliga kom­ nan førleikamiss, ella sum hava var­andi likamligt, sálar­ligt og so­si­ alt førleikatarn, sum eru í vanda fyri at gerast arbeiðs­leys og ikki kunna vera við í samfelag­num, t.d. eftir vanlukku- ella hjarta­til­ burð og apopleksi.

4. Borgarar, sum eru føddir við lik­ am­ligum, sálarligum ella so­si­ alum førleikatarni, sum hava tørv á afturvendandi rehabilitering í mun til menningarstøðið, sum t.d. vøddasvinn, Cerebrala Paresu og sjón- og hoyriveik.

Endamálið við rehabilitering er at stuðla undir, at borgarar, sum hava fingið, ella eru í vanda fyri at fáa týð­ andi skerd evni, antin likamliga, sál­ ar­liga ella sosialt, fáa eitt sjálv­støð­ ugt, javnsett og inni­halds­ríkt lív út frá egnum ynskjum, rað­fest­ing­um og avgerðum.

Eitt sjálvstøðugt, javnsett og inni­ halds­ríkt lív merkir ikki neyð­turv­iliga, at ein verður sjálv­bjarg­in, sum tað mangan verður tulkað, men snýr seg heldur meira um hugtøk sum sjálv­ ræði, samræði, sjálvs­avgerð­ar­rætt, javnsetan, inklusión og inte­gratión.

Rehabilitering snýr seg í stuttum um at stuðla borgarum, sum hava virkisførleikatarn at fáa og megna eitt gerandislív aftur og fáa tamarhald á egnari tilveru.

Arbeiðsgongd í rehabilitering

Arbeiðsgongdin í rehabilitering er skipað sum tvørfakligt toymisarbeiði, ið røkkur tvørtur um fakmørk og geir­ ar, og tað er eitt javnbjóðis sam­starv

millum borgara, hansara avvarðandi og fakfólk, um endamál og tey mál, sum borgarin vil røkka.

Tað, sum hevur størsta týdning, er at ganga borgaranum á møti í sam­ bandi við ynskir og mál. Fakfólk kunnu gera sær eina meting um, hvat tey halda, at borgarin hevur brúk fyri at røkka, men sum tó hjá borg­ar­ anum hevur lítlan og ongan týd­ning í mun til okkurt annað. Hetta nágreina Hedevig Matras og Eyð­bjørg Joen­ sen við einum dømi um eina re­habi­ lit­eringstilgongd: Ein borgari hevur fingið heila­skaða, sum hevur havt við sær avlamni í aðrari liðini, sum ger at viðkomandi ikki kann flyta seg, ikki kann ganga, hevur trupult við at eta og talan er ávirka. Borgarin hevur familju og eitt arbeiði. Hansara størsta ynski er at gerast so sjálvstøðugur sum til ber, kunna búgva heima og hava eitt arbeiði.

Her verður talan um rehabiliter­ing og ikki bara endurvenjing, tí trupul­

MEG D |

25

Tá ið tað snýr seg um rehabili­tering á eldraøkinum, er tal­ an um borgarar 67 ár og eldri. Fak­bólk­arnir eru yvirhøvur fysio­tera­peutar, ergoterapeutar, sjúkra­røkt­ar­frøðingar, heilsurøktarar og heilsu­hjálparar saman við borg­aranum og av­varðandi tvørtur um geirar, við læknar, sjúkra­hús, almannaverk, á deildini fyri hjálp­ar­tól og Sjóndepilin

leikarnir eru torgreiddir og fleiri fak­ bólkar mugu samstarva um at stuðla honum at røkka sínum málum.

Byrjað verður við, at eitt fakfólk (toghaldari) setur seg saman við borg­ar­anum og avvarðandi og tos­ ar um ynskini og málini, sum borg­ arin hevur fyri framtíðina. Tá støð­an er so torgreið, mugu málini út­grein­ ast og smámál nágreinast. Toym­ið við fakfólkum (læknar, fysio­tera­peut­ ar, ergoterapeutar, sjúkrarøktar­frøð­ ing­ar, sálarfrøðingar, heilurøktarar og -hjálparar, talupedagogar, diet­ist­ar) við serkunnleika á teimum ymsu økj­ unum fara so í gongd við at út­greina, hvussu støðan er, hvat skal til fyri at røkka málunum, útgreina menn­ ingar­potentiali og motivatión, um mál­ini eru realistisk í mun til nú­ver­ andi støðu, og hvussu útlitini eru.

Her skal havast í huga, at talan er ikki bara um tann likamliga virkis­før­ leikan, men hvussu borgarin megnar gerandisdagin og tað sosiala lívið.

Síðan byrjar rehabiliteringin. Ein virkis­ætlan verður skrivað, har út­grein­ að verður, hvørja uppgávu teir ymsu fak­bólkarnar hava, sum má verða nágreinað, og hvør uppgáva hjá borg­aranum er. Virkisætlanin verð­ur endurmett og rætta javnan, so hvørt sum smámálini verða rokkin, og sum frá líður er ikki neyðugt við onkrum ávísum fakbólkum í toym­i­num.

Málini í byrjanini kunnu t.d. vera at kunna flyta seg sjálvur, eta sjálvur, busta tenn, tosa aftur, broyting av heili­vági, venja gonguførleika, seta inn við hjalpartólum og bú­stað­ar­ broytingum. Seinni í til­gongd­ini koma

26

| MEG D

nýggj mál, sum t.d. at fara til arbeiðis og læra at koyra bil.

Tilgongdin verður endurmett javn­ an. Tá ið málini er nádd ella steðg­ ur er í menningini, má avgerð takast saman við borgaranum, um roknast kann við, at meira skal røkkast, ella um rehabiliteringin er liðug.

Tað er ikki altíð, at øll mál verða rokkin, men av tí at borgarin er ein virkin partur av rehabiliteringini og er við til at endurmeta og rætta javnan, er aloftast semja um, at re­hab­ili­ter­ ingin er liðug, og ein ætlan um møgu­ lig onnur átøk gjørd.

At arbeiða soleiðis kann vera krev­jandi, men verður arbeitt eftir eini greiðari virkisætlan, og øll geva sítt íkast til átakið, er tað ein sera spenn­andi máti at arbeiða upp á til gangs fyri borgaran, sum hevur mist­ ar førleikar til at fáa ein gerandis­ dag aftur.

Rehabilitering á eldraøkinum

Eldraøkið varð lagt út á kommun­urnar at umsita í 2015, og fleiri komm­unur hava raðfest rehabilitering og veita samdøgursrehabilitering, sum fer fram á eldrabústovnum, umframt at rehabilitering eisini fer fram heima hjá borgaranum.

Tá ið tað snýr seg um rehabili­ tering á eldraøkinum, er tal­an um borgarar 67 ár og eldri. Fak­bólk­ar­ nir, ið samstarva, eru oftast fysio­tera­ peutar, ergoterapeutar, sjúkra­røkt­ar­ frøðingar, heilsurøktarar og heilsu­ hjálparar saman við borg­aranum og av­varðandi. Samstarvað verður eisini tvørtur um geirar, við læknar,

sjúkra­hús, almannaverk, á deildini fyri hjálp­ar­tól og Sjóndepilin.

Eldraøkini hava haraftrat ymisk heilsu­fremjandi og fyribyrgjandi til­ boð og átøk, sum stuðla undir virkis­ førleikan hjá tí eldra borgaranum, og hesi verða væl vitjað.

Eldri borgarar, eisini í Føroyum, vilja búgva heima sum longst.

Re­hab­ili­tering stuðlar undir hetta og er so­statt ein vinningur sam­felags­bú­ skap­ar­liga, eisini tí henda til­gongd­in fyri­byrg­ir aftur­vend­andi inn­legg­ing­ um á sjúkrahús, og at eldri borgarar flyta á stovn.

Hedevig Matras og Eyðbjørg Joen­ sen siga, at teimum kunnugt er eingin føroysk heildarætlan enn fest á blað um rehabilitering, sum kundi givið eina ábending um, hvat tørvurin er í Føroyum til rehabilitering, og hvussu vit skulu skipa okkum í framtíðini hes­ um viðvíkjandi. Tíðin er kanska kom­ in til, at hetta arbeiðið átti at verið raðfest, so borgarin sum hevur tørv á rehabilitering, fær bjóðað hesa tæn­ astu uttan mun til aldur.

– Royndirnar, vit higartil hava av re­habilitering á eldraøkinum, eru góð­ ar og hava givið úrslit fyri borg­aran. Tí halda vit, at sami leistur kundi verið brúkt­ur til gagns fyri yngri borgarar, sum hava tørv á rehabilitering.

Klaksvíkar Sjúkrahús

Bara lúsin útlendsk er

Toymið: f.v. Synnøva Hansen, sjúkrarøktarfrøðingur og deildarleiðari á seingjardeildini, Benadicta Sólheim Ellingsgaard, fysioterapeutur, deildarleiðari á fysiurgisku deild, sum er integrerað ergo- og fysioterapi, Kitty Trúgvadóttir, ergoterapeutur og Miriam Hjelm, toymisleiðandi sjúkrarøktarfrøðingur og toymisleiðari í endurvenjingini á seingjardeildini

- Í Føroyum hava vit altíð havt hetta við, at bara lúsin útlendsk er, so er alt í fínasta lagi, sigur Benadicta Sólheim Ellingsgaard, deildarleiðari á Fysiurgisku deild á Klaksvíkar Sjúkrahúsi í sambandi við søguna um ein sjúkling, sum hevði verið alt ov leingi í Danmark Orð og mynd: Sonne Smith

»

Eitt, sum hendi í juni 2015, var, at tann fyrsti sjúklingurin, sum kom heim úr Danmark, ein neurologiskur, sum hevði fingið ein massivan heilaskaða og hevði verið í Danmark alt ov leingi.

Ein pástandur hjá tí tvørfakliga toym­inum á Klaksvíkar Sjúkrahúsi (KS) er, at vit í summum førum "ókrit­ iskt" senda sjúklingar til Dan­mark­ ar. Hetta eru sjúklingar, sum t.d. eru skaddir á talisentrið. Tú skalt til Dan­mark­ar at fyrihalda teg til eitt fremmant mál hjá einum tali­peda­ gogi, sum ikki skilir føroyskt og als ikki eigur tey ljóðini í sær, sum eru í før­oysk­ari úttalu. Tú ert burtur frá tín­um nærumhvørvi og tínum næstu.

Tú situr og hyggur út ígjøgnum vind­ eygað og sært inn í ein skóg, og tú ert vanur at síggja niðan í fjøllini og

oman á sjógv og hevur kanska bát.

Tað er sjálvsagt gott, at sjúklingar verða sendir til Danmarkar í akuttu fasuni, um tørvur er á serligari við­ gerð, sum ikki finst í Føroyum. Tað er í nógvum førum ov nógv, sum tal­ar ímóti, at hesir sjúklingar verða ver­ andi í Danmark í longri tíð í sam­bandi við endurvenjing, men vit hava bilt okkum inn, at vit hava ikki kompe­ tans­una í Føroyum.

– Okkara spurningur er: Hvat duga danskir fysio- og ergoterapeutar og heilsustarvsfólk annars, sum vit ikki duga í Føroyum?

Væl fyri fakliga

Benadicta Sólheim Ellingsgaard heldur, at føroyskir fysioterapeutar eru ómetaliga væl fyri fakliga, tí nógv

skeið verða hildin í Føroyum. Hon fegnast um, at í heilsuverkinum eru nógv skeið fyri bæði fysioterapeutar og ergoterapeutar. Í sambandi við henda umrødda, lokala sjúklingin í síni ringu støðu vóru tey í toyminum so djørv og kanska braneggjað, at tey bjóðaðu seg fram, eisini tí, at pengar vóru ikki til at lata sjúklingin verða verandi í Danmark.

- So royndu vit her, og tað varð ið hvussu so er ein alvorlig successøga.

Viðkomandi er væl fungerandi í dag, koyrir bil, hevur stuðul nakrar fáar tímar – eg veit ikki ordiliga hví – men tað vendi sum á einum bretti, tá ið sjúklingurin kom upp til Føroyar.

Hetta eydnaðist so væl við einum samskipaðum átaki bæði frá seingjardeildini, ergoterapi og

MEG D |

27

Klaksvíkar Sjúkrahús Mynd: Myndaportal.fo

fysioterapi. Síðan varð spurt í miðl­ unum: Hví eru føroyingar, sum eru sendir á viðgerðarstovn í Dan­mark, nógv longri á stovninum enn dan­ir í somu støðu? Danskarar eru í mið­al tríggjar mánaðir á hesum stovn­inum, meðan føroyingar eru har í eitt hálvt upp í eitt heilt ár. Hetta kost­ar – talið er ikki neyvt – upp í 17.000 krónur um samdøgrið í Dan­mark.

- Gev okkum á Klaksvíkar Sjúkra­ húsi 17.000 krónur, ella 10.000 krón­ ur, ella 5.000 krónur, so skulu vit eisini vísa tykkum, hvat vit kunnu gera.

Víðfevnt tvørfakligt toymi

Á Klaksvíkar Sjúkrahúsi starv­ast eitt tvør­fakligt toymi við sjúkr­ar­økt­ ar­frøð­ingum, heilsu­røkt­ar­um, fysio­ tera­peut­um og ergo­tera­peut­um, ið hava servitan og førleikar til at veita neuro­rehab­ili­tering. Tíðar­per­spektiv­ ið er upp í tríggjar mánaðir undir inn­ legg­ing, tó við atliti at tørv­inum hjá tí ein­staka.

Rehabiliteringin eftir at sjúklingurin er útskrivaður, fer fram ambulant á fysiurgisku deild á KS fyri borgarar í nærumhvørvinum, har KS skipar fyri flutningi. Við longri fjarstøðu verð­ ur roynt at samskipa við hini sjúkra­ húsini og eldrasamtøkini, og í ein­ støk­u m førum koyra avvarðandi borg­ar­an inn á KS til venjingar.

Yvirskipað er tað álagt teimum í Sjúkrahúsverki Føroya, at tá ið ein sjúklingur verður útskrivaður av ein­ um sjúkrahúsi, fer viðkomandi út við eini endurvenjingar- ella endur­menn­ ingarætlan, so tað liggur í kortunum, at starvsliðið skal gera okkurt, meðan sjúklingurin er innlagdur, og tey skulu halda fram, tá ið viðkomandi er farin út haðani.

Leiðslan má vera við

Fyri fýra árum síðan varð skipað ein integrerað medisinsk/kirurgisk deild á KS, og toymisskipanir vórðu gjørdar. Frammanundan var sam­ starvið millum fysiurgisku deild, sum er terapiin, og seingjardeildina ikki so skipað, sum tær í tí tvørfakliga toym­ inum, Synnøva Hansen, Bena­dicta Sólheim Ellingsgaard, Kitty Trúgva­

28

| MEG D

dóttir og Miriam Hjelm, halda, at tað er nú. Síðan hevur toymið gjørt undir­ vís­ing­ar­til­far, ið snýr seg um rehab­ ilitering, sum er orðið, tey brúka á KS. Og kravt varð, at øll starvsfólk, bæði í terapiini og seingjardeildini – toymið – hevði viljað, at bæði vaski­ fólk, portørar og leiðsla vóru við, tí at rehabilitering er leiðslustýrd og er treytað av, at øll kenna til tað. Er leiðslan ikki høvuðstoghaldarin, so eydnast tað ikki.

Eisini á KS hildu tey seg til Hvítu­ bók hjá Marselisborg sjúkrahúsi í Aarhus, har tey komu við allýsingini av, hvat rehabilitering er fyri nakað.

- Tað serliga við allýsingini av re­hab­iliter­ing, og sum øgiliga ofta hev­ur verið umlopið, er har tað stend­ ur, at borgarin, sum er í vanda fyri ella hevur fingið eitthvørt at drag­ast við ... Mann er ofta farin beint til tann, sum hevur eitthvørt at drag­ast við, og mann gloymir, at tað stend­ur eisini er í vanda fyri, so at hug­takið rehab­ ili­tering er stórt, vítt og breitt, sigur Bena­dicta Sól­heim Ellings­gaard, deild­ar­leið­ari á Fysi­urg­isku Deild.

Tey byrjaðu á rehabiliterings­ eind­ini á seingjar­deildini. Har er ein re­hab­iliterings­eind, ið hevur níggju seng­ur, tvær fýramannastovur og ein ein­mansstova.

Nyttug samanlegging

21. mars í 2015 vórðu seingjardeild­ irnar á KS lagdar saman. Ein umbygg­ ing fór fram á Deild A. Áðrenn tað vóru tvær seingjardeildir á KS, Deild M, sum var medisinsk, og Deild A, sum var kirurgisk. Á báðum deildum høvdu tey endurvenjingar. Leiðslan hevði avgjørt, at deildirnar skuldu leggjast saman – eina medisinska og eina kirurgiska – tað verður ikki gjørt nógvastaðni í verðini, men tá ið tey á KS fóru undir ta tilgongdina, avráddu tey at taka ein sosiolog inn, Mariannu Andreassen. Tey vórðu býtt upp í bólkar, ið skuldu skriva um tað virksemi, sum hevði verið, og um tað virksemið, sum tey væntaðu, fór at vera. Í tí tilgongdini arbeiddu tey sera nógv við ætlanini um, hvussu tey skuldu skipa seg. Hugt varð at sjúk­

lingabólkunum, og komið var fram til, at tað vóru tríggir høvusbólkar, sjúk­lingar, ið hava tørv á neyvari ob­serva­tión, sjúklingar til útreiðan og sjúklingar til endurvenjing. Tey skip­aðu deildina í trý toymir. Toymi 1 róptu tey Akutttoymið, sum er eitt blandað toymi við fimm sjúklingum, ið kunnu vera hálvintensivir, dementir og doyggjandi og hava brúk fyri tætt­ ari observatión og hjáveru, um­framt akutt móttøka, dagskurð og við­rakn­ ing. Toymi 2 er blandað toymi við níggju sjúklingum, sum eru til útreið­ an, og Toymi 3 er blandað toymi við níggju sjúklingum, sum eru til endur­ menning ella rehabilitering, sum tey helst vilja kalla tað.

Fokus á økið

Tá ið tey fóru undir ta tilgongdina, skip­ aðu tey seg við einum toymisleiðara fyri hvørt toymi. Tað, sum endamálið var við allari toymisskipanini, var, at tey høvdu fokus á eitt øki.

Tey eru fegin um toymisskipanina, tí í dag hava tey eina betri rehabiliter­ ing enn í 2015, tí tey miðvíst arbeiða við at hava fokus á endurvenjing, at hava fokus á tað tvørfakliga sam­ starvið, at tey síggja sjúklingin við hvør sínum fakligu brillum, og at tey øll í felag lyfta sjúklingin. Til dømis, tá ið tey hava ein sjúkling, sum verður innlagdur til rehabilitering, sita tey saman við sjúklingi, avvarðandi, kanska heimatænastu/almannaverki og gera eina móttøkusamrøðu/vænt­ an­arsamrøðu. Allir fakbólkar eru við í hesi samrøðuni, og saman við sjúk­ linginum verður rehab­iliterings­ætlan gjørd, sum tryggjar, at arbeitt verður móti einum felags máli, sum sjúk­ling­ urin saman við toyminum hevur sett. Á Klaksvíkar Sjúkrahúsi eru tvey sløg av rehabilitering, tann stutta rehabiliteringin, ið eru upp til tríggjar vikur og umfatar fasu-3 sjúklingar.

Tann longra spesialiseraða reha­bi­ literingin er ein tilgongd, sum er upp til tríggjar mánaðir og umfatar fasu-2 sjúklingar. Leisturin við felags mót­ tøku og at seta mál er eins fyri báðar rehabiliteringsgongdirnar.

Tann spesialiseraða rehab­iliter­

ingin umfatar sjúklingar, sum antin eru yvirfluttir av donskum endur­venj­ ing­arstovnum ella Land­sjúkra­hús­ inum.

Samstarvið kom í lag í samráð við Bjarka á Rógvu, neurolog, sum er staðsettur í Danmark. Hann varðar sum konsulentur gjøgnum Lands­ sjúkrahúsið av sjúklingum við sein­ heilaskaða, sum koma heimaftur.

Neuro­log­urin hevði loftað søguni um kvinnuna frá 2015 og fór so sam­an við toyminum á KS at royna hesa mannagongdina. Rehab­ilit­er­ ingstoymið hevur videofund. Er tað ein persónur, sum er undir 67 ár, boða tey Almannaverkinum frá, tí Al­manna­verkið varðar av fólki undir 67 ár. Tey sita á Klaksvíkar Sjúkra­húsi við telduskíggjan, tey á endur­venjing­ arstovninum í Danmark eru loggað á saman við sjúklingi og avvarðandi, umframt at Almannaverkið ella eldra­samstarv eru við á fundinum. Á video­fundinum verður vitan býtt mill­um báðar geirar, og avtalur verða gjørdar.

Fyri at tryggja eina dygdargóða yvir­flyting, fer starvsfólk á KS eftir sjúklinginum – vanliga ein sjúkra­ røktarfrøðingur og ein terapeutur frá ergo- og fysioterapiini. Yvirhøvur verða tríggir dagar settir av til hetta, bæði fyri at tryggja eina góða yvir­ levering og at menna fakligar før­ leikar.

Bindiliðið

Á KS fær sjúklingurin tillutaðan ein kontaktpersón á seingjardeildini, sum er bindiliðið til avvarðandi og terapitoymið. Ein kontaktpersónur er haraftrat á fysiurgisku deild, og hesin er kontaktpersónur millum seingjar­ deildina og Almannaverkið/eldra­ samtak.

Ta fyrstu vikuna verður ein innlegg­ ingar- og væntanarsamrøða saman við sjúklingi, avvarðandi og tí tvør­ fakliga rehabiliteringstoyminum.

Enda­málið við samrøðuni er at skapa eitt gott grundarlag fyri samstarvi og greitt uppgávubýti millum sjúkling, rehab­ili­terings­toymið og avvarðandi,

har væntanir og førleikar verða til­ lagað. Ein rehabiliteringsætlan verð­ur gjørd saman við sjúklingi og rehabi­ literingstoymi, og fyribils­dagfesting verður ásett fyri útskriving.

Miðvegissamrøða verður avtalað við inn­leggingarsamrøðuna. Tey, sum eru við, eru sjúklingur, av­varð­ andi, almanna­verk/eldra­sam­tak og rehabiliteringstoymið.

Rehabiliteringssamrøða er vikuna fyri, at sjúklingurin verður út­skriv­að­ ur. Henda samrøða er millum sjúk­ ling, avvarðandi, lækna og rehabi­ literingstoymið og aðrar skipanir, sum eru við í málinum.

Hvørja viku er tvørfaklig konferan­ sa á seingjardeildini. Ergo- og fysio­ terapi verða veitt tvær ferðir um dagin allar yrkadagar. Á seingjardeildini verður dentur lagdur á at útinna før­ leika­rætt­aða sjúkrarøkt umframt at út­inna útdelegeraðar ergo- og fysio­ tera­peut­iskar uppgávur alt sam­ døgrið.

Annars hevur tað tvørfakliga toym­ ið á Klaksvíkar Sjúkrahúsið eitt týð­ andi tilmæli: Læknafakligi førleikin á Klaksvíkar Sjúkrahúsi í sambandi við neurolog er ikki til. Mælt verður tí til, at neuro­ logur er við til allar samrøður, um­framt at neurologur gongur stovu­gongd eina ferð um vikuna og fylgir rehabi­ li­teringstilgongdini.

Neuropsykologur er ikki settur til so­ma­tikk­ina við føroyska sjúkra­ hús­verk­ið. Minsta mark má vera, at

sjúk­ling­urin fær eina neuro­psyko­ log­iska meting við byrjan av inn­ legg­ing­ini. Mælt verður til, at neuro­ psyko­log­urin er við á tvør­fakligum kon­fer­ans­um soleiðis, at rehab­ili­ terings­toym­ið kann sparra og fáa am­boð til at menna kognitivar før­ leikar hjá sjúklinginum. Hetta kann sam­stund­is gera sítt til at menna før­ leik­ar hjá rehabiliteringstoyminum.

Neuro­psykologurin kann saman við rehab­iliterings­toyminum skipa fyri frá­læru fyri sjúkling og av­varð­andi.

Ein neuro­psyko­logur eigur at verða settur við føroyska sjúkra­hús­verkið.

Alterna­tivið er, at peningur verður sett­ur av til eksternar konsulent­ tænastur.

Sjúklingar við sam­skiftis­av­bjóð­ing­ um hava stóran tørv á talipedagogi. Í føroyska sjúkrahúsverkinum er eing­ in talipedagogur settur. Ein tali­peda­ gogur eigur at verða settur við før­ oyska sjúkrahúsverkið, alternativt at peningur verður settur av til eksternar konsulenttænastur.

Fleiri av sjúklingunum, sum eru innlagdir til neurorehabilitering, eru í arbeiðsførum aldri. Tí verður mælt til, at sosialráðgevi er knýttur at til­ boðnum.

Broytta lívsstøðan ber í sær, at sjúk­ ling­urin er ofta í sálarligari kreppu.

Tí verður mælt til, at sálarfrøðingur er knýttur at tilboðnum.

MEG D |

29

Mynd: Atelier Amy

Hetta sigur Elsebeth Mercedis Gunn­leygsdóttir, landsstýriskvinna í al­manna­málum, og hon upplýsir, at fyrsti fundur í hesum sam­band­ in­um hevur verið millum hana og Kaj Leo Johannesen, lands­stýris­ mann í heilsumálum og tvey sam­ gongu­um­boð í Trivnaðarnevndini um, hvussu tey fara til verka soleiðis, at tey veruliga fáa rehabilitering á bredd­an.

Elsebeth Mercedis Gunnleygsdóttir hevur sína hugsan um, hvussu ein yvirskipað lóg um rehabilitering og vælferð skal gerast.

Hon hevur verið limur í Trivnað­ar­ nevndini og var eisini við í tilgongdini hjá undanfarnu landsstýriskvinnu at orða uppskotið um vælferðarlóg.

Uppskotið aftur í Løgtingið

Elsebeth Mercedis Gunnleygsdóttir, landsstýriskvinna í almannamálum. Almannamálaráðið fyrisitur umframt almannamál, familjumál, bústaðarmál og javnstøðumál

Samgongan miðvís við rehabilitering - At seta rehabilitering inn í samgonguskjalið er ein staðfesting av, at vit í samgonguni fara at arbeiða miðvíst við rehabilitering – og tað er eisini neyðugt, at vit øll – og ikki bara eg sum landsstýriskvinna í almannamálum – hava hesa ætlan og arbeiða miðvíst við ætlanini 30

| MEG D

– Tað er lagt stórt arbeiði í uppskotið, og eg ætli mær avgjørt at stríðast fyri, at uppskotið kemur aftur í Løg­ ting­ið í hesum tingári, sigur lands­ stýriskvinnan.

– Eg eri farin undir at endurskoða uppskotið til vælferðarlóg sam­an við starvsfólkunum í Almanna­mála­ráð­ num og tað verða helst eisini gjørd­ ar onkrar broytingar í sambandi við upp­skotið, sum varð lagt fyri Løg­ tingið í vár.

Uppskotið um vælferðarlóg kann sigast at vera ein rehabiliteringslóg, sum tó bara fevnir um ta hjálp, sum kann veitast á almannaøkinum.

Eggjar og stuðlar

Rehabiltering snýr seg grund­leggj­ andi um at eggja, stuðla og hjálpa fólki, sum fáa ella hava viðfødd brek at fáa tað lív, tey sjálv vilja liva og klára.

Hetta er eisini grundsjónarmiðið aftan fyri uppskotið um vælferðar­ lógina, sum byggir á, at borgarin skal vera so sjálvhjálpin sum gjørligt, og at hjálpin skal hava útgangsstøði í

teimum førleikum, ynskjum og tí tørvi, sum viðkomandi hevur.

Tað er beinleiðis ásett í lógini, at hjálp skal veitast soleiðis, at borgarin í størst møguligan mun megnar at uppihalda sær sjálvum og liva eitt so sjálvstøðugt, støðugt og innihaldsríkt lív sum til ber.

Borgarin skal vera við

Tað er eisini beinleiðis ásett, at borg­ arin skal takast við í tilgongdina, og at ein ætlan, sum er tað sama sum ein rehabiliteringsætlan, skal gerast saman við borgaranum og ikki fyri borgaran. Ætlanin skal fevna um, hvørjar veit­ ing­ar og tænastur persónurin hev­ ur brúk fyri, umframt endamálið við hes­um. Ætlanin skal eisini fevna um væntaða longd á fyriskipanum og skiftið frá einum lívsskeiði til næsta. Í tann mun persónur er undir fyri­skipan ella ætlar at fara undir fyri­skipan hjá øðrum myndugleika ella sjálvs­ogn­ arstovni, eigur ætlanin eisini at fevna um samskipan í sambandi við slíka fyriskipan.

– Tað liggur í okkum menniskjum at taka okkum av hvørjum øðrum og tað er kanska serliga í Føroyum, at fam­iljan framvegis eigur ein týð­ andi leiklut í lívinum hjá øllum og er ofta serfrøðingur í lívinum hjá hes­um borgarum. Ofta er tað tað einasta varandi sambandið sum er. Av­bjóð­ ing­in er at finna eina javnvág mill­ um sjálvsavgerðarrættin hjá borg­ ar­an­um, ressursurnar í familjuni og fíggjarliga rásarúminum hjá myndug­ leikunum, sigur Elsebeth Mercedis Gunnleygsdóttir, landsstýriskvinna í almannamálum.

Vit skulu duga betur

Samanumtikið skulu vit duga betur at stuðla og hjálpa familjuni til at varð­ veita sambandið. Vit skulu spyrja,

hvussu vit saman kunnu staðfesta, hvat familjan vil taka sær av, og hvussu hetta kann lata seg gera.

Rehabilitering er ikki bara endur­ venjing og viðlíkahaldsvenjing. Re­habi­ lit­ering fevnir um eina røð av veit­ing­ um og tænastum, ið saman­lagt stuðla undir, at fólk fáa eitt fyri tey virði­ligt og innihaldsríkt lív. Í uppskotinum um vælferðarlóg eru ein røð av amboðum, ið kunnu gera sítt til, at borgarin gerst so sjálvhjálpin sum gjørligt, kann fáa ella varðveita tilknýti til arbeiðsmarknaðin og klára seg uttan ella við minni hjálp frá Almannaverkinum.

Skipaða viðlíkahaldsvenjing

– Eg haldi sjálv, at tað hevur sera stóran týdning, at vit í Føroyum fáa stovnsett eina skipaða viðlíka­halds­ venjing. Tað gevur ikki meining, at vit brúka tíð, pengar og orku til at endurvenja førleikar hjá borgarum, um vit ikki eisini geva teimum hjálp til at viðlíkahalda sínar førleikar.

Landsstýriskvinnan í almanna­ mál­um sigur, at tað er neyð­ugt, at vit áhald­andi arbeiða miðvíst við at styrkja ta endurvenjing, sum er skip­ að kring landið og ikki minst at fáa sam­skip­an­ina millum myndugleikar at virka betur. Tað er longu ásett í kunn­gerð, at sjúkrahúsverkið og al­manna­verkið skulu samstarva um borg­arar, sum ferðast ímillum, og at hvør borgari skal hava eina endur­ venj­ing­ar­ætlan og ein persón, sum tekur sær av samskipanini.

– Tað er neyðugt at vit blíva við at arbeiða við at íverkseta hesar regl­ ur soleiðis, at borgarin lættari kann ferðast millum geirar, sigur Else­beth Mercedis Gunnleygsdóttir, lands­ stýriskvinna í almannamálum.

MEG D |

31

Virkna lívið og luttøka í øllum lívsins viðurskiftum Týsdagin 3. desember, altjóða dag teirra, ið bera brek, verður framsýn­ ing í Smæruni í Havn við tekningum hjá børnum úr 2. flokki í Vágs skúla og Skúlanum í Eysturkommunu. Evn­ ið er „Virkna lívið og luttøka í øllum lívsins viðurskiftum“. Lívsjáttandi og litríkt.

Við hesum tekningunum úr rúgv­ uni takkar MEGD næmingum og lær­ arum fyri vælvild.

32

| MEG D

MEG D |

33

MEGD við á ráðstevnu um etikk í heilsurøkt og gransking í smásamfeløgum Ráðstevnan „Etikkur í heilsurøkt og gransking í smásamfeløgum" varð hildin í Kongshøll hósdagin 12. sept­ em­ber.

Ráðstevnan viðgjørdi teir stóru etisku spurningarnar í heilsurøkt, eitt nú, hvørja atgongd skulu vit hava til heilsutænastur, raðfestingar á heilsuøkinum, privatlív og trúnaðar­ viðurskifti.

Eitt annað evnið, sum varð viðgjørt á ráðstevnuni, var stigmatisering í sambandi við heilsurøkt og gransk­ ing í smásamfeløgum, og kjakast varð um, hvat vit kunnu meina um hesi viðurskifti.

Fyilestrahaldarar vóru úr Norður­ londum og Kanada.

The Nordic Committe on Bioethics, NCBio, sum er ein nevnd undir Nord­ Forsk og Norðurlandaráðnum, skip­ aði fyri ráðstevnuni í samstarvi við Fróðskaparsetur Føroya.

Súsanna Mortensen, námslektari í sjúkrarøktarfrøði á deildini fyri Heilsuog Sjúkrarøktarvísindi, er eygleiðari fyri Føroyar í nevndini og hevur verið

34

| MEG D

við í fyrireikingini av ráðstevnuni í Føroyum.

Hon heitti á MEGD um at hava eina framløgu um sjónarmiðini hjá lima­ feløgunum við heitinum: „Hvat vilja fólk ella sjúklingar?"

Áhugaverdar ábendingar

Fyri at gera kanningina setti MEGD seg í samband við limafeløgini og bóðu tey lýsa, hvørjar upplivingar og hugsanir, tey hava um etiskar av­bjóð­ing­ar, tá ið tað ræður um at taka ímóti heilsutænastum og al­manna­veit­ing­um og at vera við í gransk­ing í Føroyum. Sjey limafeløg sendu svar inn. Síðan vóru svarini gjøgn­um­ging­in og hugt varð at, hvørji evnir vóru afturkomandi. Fyri at fáa lýst høvuðsevnini betur, var bólka­ samrøða gjørd við fýra luttakarar. Úrslitini, sum vórðu løgd fram á ráðstevnuni, vóru sostatt við støði í skrivligu svarunum og bólka­sam­ røðuni.

Vit lýsa hesa kanningina sum "at lyfta lokið av". Bæði evnini og ábend­

ing­arnar í kanningini, sum komu fram, vóru sera áhugaverd og fjølbroytt og eiga avgjørt at verða tikin upp í gransk­ing­ar­høpi og kannað betur.

Samanumtikið kann sigast, at úrslitini vístu, at tað eru bæði fyri­ munir og vansar at vera við í gransk­ ing, og tá ið tað kemur til at taka ímóti heilsutænastum og almanna­ veitingum í okkara lítla samfelag.

Høvuðsevnini, sum vit varpaðu ljós á, vóru: • Gransking • Familjan "brúkt" - ov nógv ella ov lítið • Javnbjóðis veitingar • Trúnaður - ov nógv ella ov lítið • Sálarfrøðingurin • Heilsumyndugleikar • Lækni - kommunulækni fyrimunir og vansar • og læknin sum myndugleiki.

Kanningin er løgd fram fyri lima­ feløgini í MEGD. Er áhugi fyri at hoyra meira um kanningina, eru tit væl­ komin at seta tykkum í samband við MEGD.

ADHD Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Bjørg Dam, forkvinna Tel. 211428 adhd@adhd.fo adhd.fo

lesa.fo Tróndargøta 40 100 Tórshavn Anne-Karin Kjeld, forkvinna Telefon: 25 39 22 lesa@lesa.fo lesa.fo

Javni Postboks 1133 110 Tórshavn Fía Petersen, forkvinna Telefon: 20 80 90 javni@javni.fo javni.fo

Alzheimerfelagið Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Ann-Mari Jensen, forkvinna Tel. 78 80 12 alzheimer@alzheimer.fo alzheimer.fo facebook.com/alzheimerfelag

FØROYA ASTMA/ALLERGIFELAG Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Bozena Rasmussen, forkvinna Telefon: 51 23 78 bozena@kallnet.fo

NÝRAFELAGIÐ Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Jórun Karolina Høgnesen, forkvinna jorunh@olivant.fo

Autismufelagið A.C. Evensens gøta 8 100 Tórshavn Heidi Aagaard, forkvinna Tel. 50 90 31 formadurin@autisma.fo autisma.fo Cøliakifelag Føroya Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Sonja Tausen, forkvinna Telefon: 26 86 83 coliaki@olivant.fo Deyvafelag Føroya Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Maria Ellefsen, forkvinna Telefon: 31 75 97 deaf@deaf.fo deaf.fo Diabetesfelag Føroya Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn May-Britt Skoradal, forkvinna Telefon: 29 22 53 maybrittskoradal@gmail.com diabetes.fo Epilepsifelag Føroya Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Randfríð Sørensen, forkvinna Telefon: 31 39 78 rs@januar.fo epilepsi.fo Hoyr Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Majbritt Jacobsen, forkvinna Telefon: 51 87 58 hoyr@olivant.fo hoyr.fo

FØROYA BLINDAFELAG Íslandsvegur 10a 100 Tórshavn Ruth Thomsen, forkvinna Telefon: 31 82 22 ruth.thomsen@blind.fo

Parkinsonfelagið Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Durid Johannesen, forkvinna Telefon: 21 78 86 parkinson.fo@gmail.com parkinson.fo

FØROYA PSORIASISFELAG Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Kathrina F. Hansen, forkvinna Telefon: 506363 joensen.kathrina@gmail.com psoriasis.fo

Sclerosufelagið Undir Bjørgum 6 o.v.m.

110 Tórshavn Hallur Thomsen, formaður Telefon: 59 87 83 sclerosufelag@sclerosufelag.fo sclerosufelag.fo

GIKTAFELAG FØROYA Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Anna Petersen, forkvinna Telefon: 28 71 28 gikt@gikt.fo gikt.fo

SINNISBATI Postboks 1184 110 Tórshavn Róa Midjord, forkvinna Telefon: 59 79 13 sinnisbati@sinnisbati.fo sinnisbati.fo

HEILAFELAGIÐ Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Maud Wang Hansen, forkvinna Telefon: 28 86 06 heilaf@olivant.fo

SPASTIKARAFELAGIÐ Íslandsvegur 10c 100 Tórshavn Herit Joensen, forkvinna Telefon: 21 00 48 spastikarafelagid@gmail.com

Hjartafelagið Postboks 3120 110 Tórshavn Eydna Joensen, forkvinna Telefon: 31 32 38 eydnajmj@gmail.com hjartafelag.fo

STOFFSKIFTISFELAGIÐ Landavegur 65 100 Tórshavn Anna Dahl-Olsen, forkvinna Telefon: 31 91 61 stoffskifti@stoffskifti.fo stoffskifti.fo

Parasport Føroyar Gundadalur 2 100 Tórshavn Jógvan Jensen, formaður Telefon: 31 78 79 parasport@parasport.fo parasport.fo

MEG D |

35

VÆLKOMIN Á altjóða dag teirra, ið bera brek 2019

Luttøka í øllum lívsins viðurskiftum 3. desember kl. 19-21 í Smæruni, Tórshavn Á skránni: – Framløga – Kjak – Tónleikur – Framsýning av barnatekningum – Kaffi & prát 36

| MEG D