Expeditie Zuiderwaterlinie - 11 etappes & programma

1 linie, 11 vestingsteden en 1001 ontdekkingen

Aan de hand van de Zuiderwaterlinie kan vrijwel het hele oorlogsverleden van Brabant verteld worden. Onze voorvaderen voerden namelijk oorlogen met water als belangrijk wapen.

Dankzij een systeem van watergangen en sluizen kon men grote delen onder water zetten. De verdedigingswerken onder de rivieren waren aan het einde van de Tachtigjarige Oorlog (1648) zwaar verwaarloosd. Nieuwe vijanden rammelden aan de poorten: de Fransen. Lodewijk XIV voerde een reeks oorlogen tegen Holland, het economische hart van de Republiek. Tijd voor actie!

Om Holland te verdedigen, werd een indrukwekkend stelsel van waterlinies gecreĂŤerd. Kwam de vijand te dichtbij? Dan lieten ze het land onderlopen. Inundatie, noemen we die truc nu. Vestingbouwer Menno van Coehoorn verstond die kunst als de beste.

Hij versterkte oude vestingsteden en verbond bestaande onderdelen met nieuwe verdedigingswerken. Tussen de forten en vestingen gebruikte hij ook de dieperliggende gebieden. Met dijken en sluizen kon dat landschap gecontroleerd onder water gezet worden om de vijand tegen te houden. Dat was de geboorte van het Zuiderfrontier, nu bekend als de Zuiderwaterlinie.

Ruim 450Â jaar later gaan we aan de hand van deze historische verdedigingslinie op expeditie langs de mooiste en gezelligste vestingsteden van Nederland!

Expeditie Zuiderwaterlinie is een Brabantse elfstedentocht van 19 tot en met 29 juni langs natuur, historie en cultuur. Gedurende elf dagen langs elf vestingsteden, van Bergen op Zoom naar Grave, duik je de spannende militaire geschiedenis van de Zuiderwaterlinie in, geniet je van culturele optredens, snoep je van lokale streekproducten en word je omringd door de stille natuur in het buitengebied.

Tijdens de kortere, recreatieve etappes wandel je in groepsverband. Onderweg vertellen gidsen over de geschiedenis van de Zuiderwaterlinie, is er aandacht voor het landschap en doe je talloze ontdekkingen. Ruimtelijk ontwerper Bouke Bruins liet zich inspireren door het contrast tussen het staaltje ingenieurskunst die de Zuiderwater­linie is en de opofferingen die de bevolking moest brengen. Op elf locaties dwingt hij met zijn (steeds weer anders) werk TEGEN-STRIJDIG om de historie vanuit een ander perspectief te bekijken.

Aan het eind van elke etappe eindigen we met een feestelijke afsluiter vol onverwachte wendingen: zing mee met de leukste liedjes, verwonder je tijdens verbluffende performances en ga mee op reis met absurde voorstellingen met onverwachte wendingen. Een bus brengt je terug naar je start­locatie.

Expeditie Zuiderwaterlinie is 1 linie, 11 vestingsteden en 1001Â ontdekkingen!

MEGEN WIJCHEN

RAVENSTEIN

KERKDRIEL

BIES

BO S

CH

GEERTRUIDENBERG

M

A

A

MAASDONK

S

GRAVE

OSS

HEDEL

HEUSDEN

LANDERD

DRIMMELEN

WILLEMSTAD

HOLLANDS DIEP

OOLTGENSPLAAT VOLK

E

MOERDIJK

KLUNDERT TERHEIJDEN

RAK

DRUNEN

WASPIK

MADE

HEIJNINGEN

DEN HOUT

OOSTERHOUT

ZEVENBERGEN

‘S-HERTOGENBOSCH VLIJMEN

’

WAALWIJK KAATSHEUVEL

VUGHT

SINT-MICHIELSGESTEL

DONGEN

STEENBERGEN

BREDA ETTEN-LEUR

TILBURG

ROOSENDAAL

THOLEN HALSTEREN

BERGEN OP ZOOM

www.expeditiezuiderwaterlinie.nl

11 ETAPPES woensdag 19 juni

Fort de Roovere – Steenbergen

donderdag 20 juni

Dinteloord – Dinteloord

vrijdag 21 juni

Willemstad – Klundert

zaterdag 22 juni

Prinsenbeek – Terheijden

zondag 23 juni

Breda – Oosterhout

maandag 24 juni

Geertruidenberg – Raamsdonk

dinsdag 25 juni

Drunen – Heusden

woensdag 26 juni

Den Bosch – Den Bosch

donderdag 27 juni

Den Bosch – Lith

vrijdag 28 juni

Oijen – Megen

zaterdag 29 juni

Ravenstein – Grave

MAAS

HEUMEN

CUIJK

ETAPPE 1 Fort de Roovere (Halsteren) – Steenbergen woensdag 19 juni

ETAPPE 2 Dinteloord – Dinteloord donderdag 20 juni

AFSTAND

AFSTAND

9,5 km

STARTPUNT

Beneden Sas, Vlietdijk 2-4, Dinteloord

STARTTIJD

17.30 uur (verzamelen), 18.00 uur (start)

EINDPUNT

Havenzicht, Havenweg 19, Dinteloord

AANKOMST

20.30 uur – aansluitend cultureel programma

STARTPUNT

12,5 km

Fort de Roovere – De Schaft, Schansbaan 8, Halsteren

EINDPUNT AANKOMST STARTTIJD

CULTUUR

17.00 uur (verzamelen), 17.30 uur (start) Hotel Restaurant De Wallevis, Kade 2, Steenbergen 20.30 uur – aansluitend cultureel programma

Borgerij Berghen opden Zoom en Cavalerie 1588 brengen je terug naar de Tachtigjarige Oorlog.

Plezier gegarandeerd met troubadour Frank van Es op gitaar, accordeon, zang, gitaarluit en mondharmonica.

Fort De Roovere was niet altijd een oase van groene natuur.

Ter bescherming van de vesting Bergen op Zoom hield het de Spanjaarden, Fransen én Belgen tegen. De wereldberoemde Mozesbrug is een must-see, je wandelt er met droge voeten dwars door het water. In Steenbergen zijn de restanten van de voormalige vesting hier en daar nog zichtbaar: herstelde bastions, de herkenbaar gemaakte liniegracht en de opgeknapte vestingmuur.

Volg de knooppunten 1

– 69 – 88 – 67 – 63 – 64 – 8 – 39 – 37 – 38 – 34 –

32 – 77 – 76

CULTUUR Maak onderweg kennis met een staaltje moderne

landschapsarchitectuur. Direct na de start loop je langs het historische sluizencomplex van Benedensas. Speciaal voor Expeditie Zuiderwaterlinie wordt het vaarverkeer even stilgelegd en is de sluis in volle werking te zien. Troubadour Noud Bongers zorgt voor muzikaal genot.

Volg de knooppunten 62 – 63 – 61 – 46 – 51 – 50 – 32 – 60

ETAPPE 3 Willemstad – Klundert vrijdag 21 juni

ETAPPE 4 Prinsenbeek – Terheijden zaterdag 22 juni

AFSTAND

12 km

AFSTAND

11 km

STARTPUNT

Restaurant Bellevue, Bovenkade 1, Willemstad

STARTPUNT

Eetcafe de Swaen, Markt 29, Prinsenbeek

STARTTIJD

17.30 uur (verzamelen), 18.00 uur (start)

STARTTIJD

13.00 uur (verzamelen), 13.30 uur (start)

EINDPUNT

De Stad Klundert, Molenstraat 33, Klundert

EINDPUNT Kleine Schans Terheijden, Markschans, Terheijden

AANKOMST

20.30 uur – aansluitend cultureel programma

AANKOMST

16.00 uur – aansluitend cultureel programma

CULTUUR

e Kwekerij is meester in het vertellen van een D verhaal: hun performance vol verbeeldingskracht gaat over de macht van het water en oorlog voeren. Droom weg op de zoete tonen van country en folk van Ferguson’s Great Hunting Ground. Meezingen op de leukste liedjes doe je met Noud Bongers en Frank van Es. Showkorps Concento houdt de maat erin!

CULTUUR XammeRamme staat voor méér dan samen

rammen. Ruim dertig slagwerkers houden je met hun stevige slagwerkinstrumenten op het rechte pad richting Klundert. ‘Klundert op een kluitje’ is de Klundertse braderie met kermis, straatvermaak en muziek.

Willem van Oranje maakte van Ruigenhil in 1583 een versterking met als doel de zeearmen die toegang boden tot Holland te verdedigen. Door de eeuwen heen kwamen hier namelijk veel ongenode gasten. Ook Napoleon bouwde hier verdedigingswerken, zoals Fort Sabina. Vestingstad Klundert was een belangrijke schakel in de Zuiderwaterlinie tegen de Spanjaarden. De gerestaureerde vestingwerken liggen in prachtige natuurgebieden zoals de Buitengorzen en Ruigenhil.

Volg de knooppunten 51 – 52 – 88 – 89 – 90 – 92 – 74 – 73 – 72 – 70 – 83 – 01 – 80 – 81 – 10

Het lieflijke dorpje Terheijden heeft een serieus oorlogsverleden: Spanjaarden en Staatsen voerden hier in de Tachtigjarige Oorlog zware gevechten. Na de Tachtigjarige Oorlog is de Kleine Schans verwijderd, om in 1830 weer te verrijzen als bolwerk tegen de Belgen.

Volg de knooppunten 68 – 66 – 65 – 21 – 22 – 27 – 93 – 92 – 75 – 74 – 73 – 70

ETAPPE 5 Breda – Oosterhout zondag 23 juni

AFSTAND

8,5 km

STARTPUNT Kasteel van Breda (KMA), Kraanstraat 4

(Kraanpoort), Breda STARTTIJD 13.00 uur (verzamelen), 13.30 uur (start) EINDPUNT Slotpark / Café de Vrijheid, Heuvel 11, Oosterhout AANKOMST

17.00 uur – aansluitend cultureel programma

CULTUUR

et Kasteel van Breda is zeer beperkt toegankelijk H voor publiek maar voor Expeditie Zuiderwaterlinie wordt hierop een uitzondering gemaakt. Theater­duo Vincent de Rooij & Daan Mathot brengen spectaculaire decorwisselingen en optische illusies in een half vliegtuig. PuurBabs vergeet je nooit meer na haar optreden vol jazz, blues, easy listening, lounge en soul.

In 1530 liet Hendrik III van Nassau Breda omgeven door nieuwe vestingwerken. Hiervan resten nu nog de Duiventoren en de Granaattoren. De Spaanse bezetters werden in 1590 door middel van de list met het Turfschip overmeesterd. Laat je via een prachtig natuurgebied leiden naar Oosterhout.

Vanaf Kasteel van Breda gaan we met de bus naar Breda-Noord.

Volg daarna de knooppunten 1

– 54 – 53 – 9 – 21 – 24 – 25 – 26 – 28 – 39 – 38 –

72 – 71

ETAPPE 6 Geertruidenberg – Raamsdonk maandag 24 juni

AFSTAND

7 km

STARTPUNT

Geertruidskerk, Elfhuizen 3, Geertruidenberg

STARTTIJD

17.30 uur (verzamelen), 18.00 uur (start)

EINDPUNT

De Zeven Zusters, Kerkstraat 5, Raamsdonk

AANKOMST

20.30 uur – aansluitend cultureel programma

CULTUUR

ij vertrek laat je je uitzwaaien door Gilde Sint B Bavo. De Bergsche Battery beeldt bij aankomst in Raamsdonk de historische stadsmilitie van Geertruiden­berg uit en verwelkomt je met saluutschoten. De voetjes gaan van de vloer met troubadour Gerry Joossen. Het oude klooster in Raamsdonk herleeft door de ontvangst door de zeven zusters…

Vestingstad Geertruidenberg is oorspronkelijk Hollands. Echte vestingwerken verschijnen aan het begin van de Tachtigjarige Oorlog als Willem van Oranje de stad inneemt. Vestingbouwer Menno van Coehoorn maakte van deze ‘Sleutel van Holland’ een strategische plaats in de Zuiderwaterlinie om de Fransen te weren.

De stad kwam in 1813 (onder Lodewijk Napoleon) bij Noord-Brabant.

Volg de knooppunten 14 – 9

– 15 – 17 – 72 – 71 – 72 – 17 – 18 – 86 – 87 –

39 – 38 – 49 – 52 – 51 – 53 – 54 – 64

ETAPPE 7 Drunen – Heusden dinsdag 25 juni

ETAPPE 8 Den Bosch – Den Bosch woensdag 26 juni

AFSTAND

10 km

AFSTAND

STARTPUNT

De Voorste Venne, Anton Pieckplein 71, Drunen

STARTPUNT Bolwerk Den Bosch, Sint Janssingel 25,

STARTTIJD

17.30 uur (verzamelen), 18.00 uur (start)

EINDPUNT

Havenzicht, Vismarkt 2, Heusden

AANKOMST

20.30 uur – aansluitend cultureel programma

CULTUUR Genot en geneugte: een proeverij van de

Zuiderwaterlinielikeur en -bonbon nemen je mee naar tijden van weleer. De Stadspijpers van ‘s-Hertogenbosch is de enige groep in Nederland (en een van de weinige groepen in Europa) die in de stijl van de stadsmuzikanten uit de late middeleeuwen en renaissance authentieke muziek maakt. Brabantse troubadour Noud Bongers zorgt voor een muzikale afsluiting.

Vestingstad Heusden liep eeuwen lang voorop: het ontstond rondom een van de oudste waterburchten van Noordwest-Europa en kreeg als een van de eerste Hollandse steden een stadsmuur.

Dankzij prachtige restauraties is veel van het oude Heusden bewaard gebleven.

Volg de knooppunten 64 – 76 – 31 – 70 – 74 – 76 – 75 – 50 – 51

8 km ’s-Hertogenbosch

STARTTIJD

17.30 uur (verzamelen), 18.00 uur (start)

EINDPUNT

Zorgboerderij de Locatie, De Gemeint 3, Vlijmen

AANKOMST

20.30 uur – aansluitend cultureel programma

CULTUUR

et bolwerk Sint-Jan aan de Stadsdommel was H een van de vier belangrijke toegangen tot de historische vestingstad ’s-Hertogenbosch. Laat je onthalen door Prins Hendrik op Fort Isabella.

Na doorkruising van natuurgebied De Moerputten, een van de weinige overgebleven laagveenmoerassen ten zuiden van de grote rivieren, verwelkomt drumfanfare Exempel je. Zij behoren tot de top van de Nederlandse show- en marchingbands.

De Spaanse overheersing van vestingstad Den Bosch eindigde op 14 september 1629. De stad was een van de sterkste schakels in de Spaanse omsingeling van de Republiek. Het drassige gebied rondom maakte herovering echter praktisch onmogelijk. Fort Isabella verwierf een vaste plek in de verdediging van ‘s-Hertogenbosch maar vormde ook in de Zuiderwaterlinie een belangrijke hindernis.

Volg de knooppunten, via Fort Isabella 85 – 79 – 77 – 37 – 36 – 39 – 20 – 30

ETAPPE 9 Den Bosch – Lith donderdag 27 juni

ETAPPE 10 Oijen – Megen vrijdag 28 juni

AFSTAND

12 km

AFSTAND

7 km

STARTPUNT

estaurant De Blauwe Sluis, Krommenhoek 11, R ’s-Hertogenbosch

STARTPUNT

Bierbrouwerij Oijen, Oijense Bovendijk 61, Oijen

STARTTIJD

17.30 uur (verzamelen), 18.00 uur (start)

STARTTIJD

17.30 uur (verzamelen), 18.00 uur (start)

EINDPUNT

Camping de Maasakker, Rulstraat 3, Megen

EINDPUNT

Hertog Jan van Brabant, Marktplein 13, Lith

AANKOMST

21.00 uur – aansluitend cultureel programma

AANKOMST

20.30 uur – aansluitend cultureel programma

CULTUUR

CULTUUR

oop samen met de carnavalsvereniging L De Kleidonkers langs riviergebied en prachtige vergezichten naar Lith, waar Gilde Sint Lambertus je onthaalt. De etappe wordt feestelijk afgesloten met een weergaloos optreden van coverband Story.

rumfanfare DIOS wuift je, alvorens je je koers D langs de Maas voortzet, uit. De tentoonstelling ‘Mens en Maas’ laat de rol van het water in deze regio zien. Marshmallows bij de vuurplaats en plattelands rock en lol van De Revuo’s bij De Maas­ akker bewijzen dat de Maas hier vooral verbindt!

’s-Hertogenbosch had tijdens de Tachtigjarige Oorlog de bijnaam ‘Moerasdraak’. Onneembaar vanwege het moeras rondom, nu De Moerputten en Het Bossche Broek. De geschiedenis van Lith, dorp aan de rivier, gaat ver terug. De oudste sporen van bewoning dateren van de late bronstijd/vroege ijzertijd (700 tot 500 v.C.).

Ook de Romeinen hebben hier hun sporen achtergelaten.

Megen is de kleinste vestingstad van de elf, eigenlijk zelfs een dorp.

Brand en oorlog teisterden de vesting, vooral in de 16e eeuw. Over de soevereiniteit van Megen is lang gesteggeld. Eeuwenlang was het als zelfstandig graafschap van zichzelf, dat ook geen deel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was. Pas in 1800 ging Megen weer echt onderdeel uitmaken van Brabant, en later, in 1814, ook van het Koninkrijk der Nederlanden.

Volg de knooppunten

Volg de knooppunten

70 – 99 – 29 – 13 – 5

– 2 – 6 – 40 – 90 – 24 – 41 –

42 – 25 – 43 – 42 – 49 – 48 – 47 – 50

30 – 22 – 23 – 7 53 – 31

– 9 – 10 – 11 – 52 – 6 – 54 – 49 –

ETAPPE 11 Ravenstein – Grave zaterdag 29 juni

AFSTAND 13 km STARTPUNT Stadsherberg De Keurvorst, Marktstraat 14,

Ravenstein

Colofon BESTUUR STICHTING

MET SPECIALE DANK AAN:

ZUIDERWATERLINIE EVENTS

Runnerscafe (Ron Bekker)

Acropolis Megen, Antonio Paz, Berg en Braam (Gerrie en John Berg), Bergsche Battery, Borgerij Berghen opden Zoom, Bouke Bruins, Cavalerie 1588, Chris de Bruin, Concento, Daan Mathot en Vincent de Rooij, De Kleidonkers, De Kwekerij, De Revuo’s, De Voorste Venne, De Waterdrager (Annelies en Henry van Helvoirt), Diana Castrop, DIOS, Ed Steiger, Elena ‘La Grulla’, Exempel, Ferguson’s Great Hunting Ground, Fort Isabella, Frank Nooteboom, Frank van Es, Gerben Dekker, Gilde Sint Bavo, Gilde St. Lambertus, Historische Verzameling KMA, Jan van Strien, Johan Schot, Kees Hendrikx, Kees Rompa, Klundert op een kluitje, Maurice Leenaars, Jose Ligero, Ministerie van Defensie, Noud Bongers, Peter Sinke, PuurBabs, Rini Eijsvogels, Scattando Kunstencentrum, Stadspijpers ’s-Hertogenbosch, Stichting KOP, Stichting Fort Isabellakazerne, Toon Huijbregts, Story, Vrijstaat Land van Ravenstein, Wim Kievits, Xammeramme

CULTUURGIDS

IN SAMENWERKING MET

Noud Bongers

DE ALLIANTIE ZUIDERWATERLINIE

Lex Roolvink, Joop van de Meulenreek en Tjeerd Saatrube PROJECTLEIDING

Stichting Zuiderwaterlinie Events – Isabelle Schol

STARTTIJD

13.00 uur (verzamelen), 13.30 uur (start)

EINDPUNT

Markt, Grave

Opera Concept & Design

AANKOMST

17.00 uur – aansluitend cultureel programma

FOTOGRAFIE

CULTUUR

I n het Land van Ravenstein hebben ze niets te schaften met de Hollanders! Ontmoet de schout van de Vrijstaat Land van Ravenstein. Tapas en flamencogitaarmuziek van Maurice Leenaars & band brengen je in Spaanse sferen! Was de Zuiderwaterlinie voorheen een verdedigingslinie, nu is het een linie van verbinding!

Ravenstein kent een lange geschiedenis onder veel verschillende heersers. Lange tijd was het niet Hollands, maar óók niet Brabants: het hoorde bij Hertogdom Kleef. De stad Ravenstein was de hoofdstad van het Land van Ravenstein. Er is geen vestingstad die zó vaak veroverd en belegerd is als Grave. Het mag een wonder heten dat er nog zo veel moois van over is.

Volg de knooppunten 81 – 73 – 75 – 76 – 77 – 78 – 50 – 53 – 54 – 55 – 57 – 58 – 60 – 70 – 72 – 73 – 79 – 80 – 20 – 21 – 22

VORMGEVING

TEAM MAPITO / Frans van den Bemd, PHOTED / Edwin Wiekens, Lieske Meima, Merlin Daleman TEKSTEN & REDACTIE

Isabelle Schol PRODUCTIE

B-in Motion (An van Dixhoorn) COÖRDINATIE WANDELINGEN

FACILITAIRE & TECHNISCHE PRODUCTIE

Lion Event Support COMMUNICATIE

Projectbureau Zuiderwaterlinie – Connect www.expeditiezuiderwaterlinie.nl www.zuiderwaterlinie.nl