Εναλλακτικός τουρισμός στο Άμπρουτσο (Ιταλία) by Εναλλακτική Δράση για ποιότητα ζωής

Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ Η ΗΠΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟ ΑΕΙΦΟΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Προτεινόµενο σχέδιο ∆ράσης της Ε.Ε.

ίναι γνωστές και σήµερα πια πανθοµολογούµενες, οι αρνητικές επιπτώσεις του µαζικού συµβατικού τουρισµού στο φυσικό περιβάλλον, στα µνηµεία πολιτιστικής κληρονοµιάς και στην κοινωνική συνοχή των τουριστικών προορισµών που εκφράζεται µε την εµπορευµατοποίηση της παράδοσης, τη διάβρωση των ηθών και των εθίµων και γενικότερα του καθηµερινού τρόπου ζωής. Οι αρνητικές αυτές επιπτώσεις υπονοµεύουν και την οικονοµική ανάπτυξη - ιδιαίτερα τη µακροπρόθεσµη - των χωρών και πρωτίστως των περιοχών που αποτελούν τουριστικούς προορισµούς. ∆ιαβλέποντας τους κινδύνους απ' αυτή την άναρχη τουριστική "ανάπτυξη" η Ευρωπαϊκή Ένωση στο Πέµπτο Σχέδιο ∆ράσης «Προστασία του περιβάλλοντος και ήπια ανάπτυξη» (άρθρο 28) επαναπροσδιορίζει τον τουρισµό ως εξής: "Ο Τουρισµός είναι σπουδαίο στοιχείο της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής της κοινωνίας και αντανακλά τις νοµιµοποιηµένες εµπνεύσεις του κάθε ατόµου να χαρεί νέα µέρη να αφοµοιώσει διαφορετικές κουλτούρες και να επωφεληθεί από διάφορες δραστηριότητες. Μπορεί να αποτελέσει ένα καλό παράδειγµα θεµελιώδους σύνδεσης ανάµεσα στην οικονοµική ανάπτυξη και την προστασία του περιβάλλοντος, αν σχεδιαστεί σωστά. Ο σεβασµός προς τη φύση και το περιβάλλον, ιδιαίτερα των παραλιακών ζωνών και των ορεινών περιοχών µπορεί να κάνει τον τουρισµό ταυτόχρονα επικερδή και µακροχρόνιο". Με βάση αυτά τα κριτήρια εισάγεται πλέον ένα άλλο µοντέλο τουρισµού ο οικοτουρισµός, και διαµορφώθηκε από την ΕΕ µία πλατφόρµα µε κατευθύνσεις για την υλοποίησή του. Στο πρώτο µέρος της πλατφόρµας αναφέρονται οι κατευθύνσεις που αφορούν τις τοπικές κοινωνίες στις οποίες περιλαµβάνονται: • Η εποπτεία και ο έλεγχος της τοπικής κοινωνίας µε αειφορικά κριτήρια (καθιέρωση αριθµητικών δεικτών φέρουσας ικανότητας για κάθε τοµέα, όπως για τα υδάτινα αποθέµατα, την ενέργεια, τις συγκοινωνίες, τις χρήσεις γης κ.ά.) για τη διασφάλιση της βιωσιµότητας του οικονοµικού, κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντος. • Η συµµετοχή της τοπικής κοινωνίας στο σχεδιασµό της τοπικής τουριστικής ανάπτυξης. • Η κοινωνική και περιβαλλοντική υπευθυνότητα αυτής της ανάπτυξης. • Ο δεσµευτικός χαρακτήρας των αποφάσεων της τοπικής για την τουριστική ανάπτυξη. • Ο τοπικός έλεγχος πάνω στη γη και ο προσεκτικός καθορισµός των χρήσεων γης. • Η κοινωνική και περιβαλλοντική υπευθυνότητα της ανάπτυξης. • Η έλλογη και µε βάση τη φέρουσα ικανότητα διαµόρφωση ή επέκταση των υποδοµών (ιδιαίτερα των δρόµων, των αεροδροµίων κλπ) και γενικότερα για όλες τις διευκολύνσεις • Η προστασία της φύσης και του τοπίου από εγκαταστάσεις, ορισµένες από τις οποίες µάλιστα γίνονται µε πρόσχηµα την καθαρή ενέργεια στα πλαίσια της «πράσινης» πολιτικής(µεγάλα αιολικά πάρκα ιδιαίτερα σε κορυφογραµµές, µεγάλης έκτασης φωτοβολταϊκά πάρκα, µεγάλα φράγµατα σε ποταµούς). • Η δηµιουργία φυσικών αποθεµάτων (reserves) για την προστασία των εύθραυστων οικοσυστηµάτων. • Η αποφυγή της υπερβολικής εξάρτησης από τον τουρισµό και η ενίσχυση της σύνδεσης του µε τη γεωργία και το εµπόριο µικρής κλίµακας. • Η διατήρηση της ανεξαρτησίας και της ζωντάνιας του τοπικού πολιτισµού, της αρχιτεκτονικής, της χειροτεχνίας, της τέχνης, των εθίµων και της µαγειρικής. • Η παροχή ειδικών γνώσεων σε όλους όσους ασχολούνται µε τον τουρισµό και η διασφάλιση της συµµετοχής και της υποστήριξης τους για την ενίσχυση των τοπικών προτάσεων.

Στο δεύτερο µέρος της πλατφόρµας, αναφέρονται οι κατευθύνσεις που αφορούν τους επισκέπτες και περιλαµβάνονται: • Η ουσιαστική αξιοποίηση του χρόνου αναψυχής µε την εξισορροπηµένη κατανοµή του ανάµεσα σε ποικίλες δραστηριότητες. • Η ελεύθερη χρήση του χώρου µε σεβασµό στο φυσικό περιβάλλον και την τοπική κοινωνία. • Η επικοινωνία του επισκέπτη µε τον τοπικό πληθυσµό καθώς και µε και µε τους άλλους επισκέπτες. • Η προσαρµογή των επισκεπτών στις τοπικές συνθήκες µε εξοικείωση στον τρόπο ζωής των κατοίκων και βιωµατική ικανοποίηση από την γνωριµία µε τον πολιτισµό και τα τοπικά προϊόντα καθώς και από την απόκτηση ποικίλων εµπειριών από τις δραστηριότητες στη φύση. • Ο περιορισµός των υπερβολικών απαιτήσεων των επισκεπτών για ανέσεις και η αναζήτηση εκ µέρους τους φιλικών προς το περιβάλλον υπηρεσιών (ενέργειας, συγκοινωνιών, ανακύκλωσης κ.ά.) • Η αποφυγή εκ µέρους των επισκεπτών των συχνών µετακινήσεων σε διαφορετικούς προορισµούς και η διάθεση χρόνου για µεγαλύτερης διάρκειας διαµονή σε λιγότερους προορισµούς µε σκοπό την καλύτερη γνωριµία µε τους ντόπιους κατοίκους, την ιστορία, τον πολιτισµό, και τον καθηµερινό τρόπο ζωής τους. • Ο εµπλουτισµός των εµπειριών των επισκεπτών από την τοπική ζωή, που είναι η πραγµατική αναψυχή και απόλαυση του ταξιδιού, αποτελεί ταυτόχρονα την καλλίτερη «πηγή» εισοδηµάτων για την τοπική κοινωνία και δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για ήπια ανάπτυξη. Στο τρίτο µέρος της πλατφόρµας περιλαµβάνονται κατευθύνσεις προς τους φορείς και τις επιχειρήσεις οργάνωσης ταξιδιών και παροχής τουριστικών υπηρεσιών, όπως: • Η προαγωγή µορφών τουρισµού οικονοµικά αποδοτικών, κοινωνικά υπεύθυνων και φιλικών προς το περιβάλλον. • Η παροχή ποιοτικού και υπεύθυνου τουρισµού χωρίς προσπάθειες χειραγώγησης των επισκεπτών. • Ο σεβασµός των δικαιωµάτων του τοπικού πληθυσµού. • Η σωστή συνεργασία µε τις υπόλοιπες επιχειρήσεις του κλάδου Αναψυχής. • H σωστή επιλογή και συχνή εκπαίδευση του προσωπικού. • H την αποφυγή παραπλανητικών και σεξιστικών διαφηµίσεων • Η αποφυγή οργανωµένων ταξιδιών σε περιοχές που κατοικούν "εύθραυστες" παραδοσιακές κοινωνίες. • Η τήρηση αυστηρών ποιοτικών "στάνταρτς" σε όλες τις ∆ραστηριότητες. • Ιδιαίτερη έµφαση πρέπει να δοθεί στην καθιέρωση και εφαρµογή κανόνων για τις δραστηριότητες που πραγµατοποιούνται στο φυσικό περιβάλλον (ορειβασία, πεζοπορία, ποδηλασία, ράφτινκ, καγιάκ κ.ά.) • Η διαµόρφωση µιας "ηθικής " των τουριστικών συναλλαγών, που θα είναι δεσµευτική για όλους τους παράγοντες της τουριστικής αγοράς. Στην εποχή της οικολογικής κρίσης η προβληµατική για την "αειφορία" των φυσικών πόρων, την εκµετάλλευση των γεωργικών εδαφών, των ιχθυοαποθεµάτων, των υδάτινων πόρων, της βιοµάζας των δασών, µε τρόπο ώστε να εξασφαλίζεται η ποσοτική και ποιοτική αναπλήρωση τους, παίρνει µεγάλες διαστάσεις. Αυτή η ίδια προβληµατική διαχέεται και στο πεδίο της διαχείρισης των "τουριστικών πόρων" και καταλήγει σε ανάλογες κατευθύνσεις µε αυτές που πιο πάνω αναφέρθηκαν, του "εναλλακτικού τουρισµού". Και ναι µεν η απέχθεια προς τον κρατισµό και οι νέες ηµέρες δόξας της ιδιωτικής πρωτοβουλίας κάνουν πολλές από τις ιδέες για τον αειφορικό τουρισµό ελλειπτικές, κατά το ότι αγνοούν τη σηµασία της δράσης µεγάλης κλίµακας, που µπορεί να ασκηθεί από το δηµόσιο ή από διακρατικούς παράγοντες. Όµως από την άλλη πλευρά υπάρχουν αξιόλογα στοιχεία υποστήριξης της κοινωνικής συµµετοχής, που απαντώνται µε όλο και µεγαλύτερη συχνότητα στα πλαίσια διαφόρων πρωτοβουλιών και δράσεων που υλοποιούνται σήµερα σε πολλές περιοχές. Μια τέτοια επιτυχηµένη δράση υλοποιείται µε εφαρµογή σχεδιασµένης πολιτικής στον αειφορικό τουρισµό στην ορεινή περιοχή του Abruzzo ( Απέννινα Όρη).

Η ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΕΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΕΙΦΟΡΙΚΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΟΡΕΙΝΗ ΠΕΡΙΟΧΗ TOY ABRUZZO (ΑΠΕΝΝΙΝΑ ΟΡΗ) Στην Ιταλία βρίσκεται σήµερα σε ανάπτυξη µια από τις πλέον επιτυχηµένες εφαρµογές αειφορικού τουρισµού, που υλοποιείται στη ορεινή περιοχή του Abruzzo στα Απέννινα Όρη. Με τα στοιχεία που υπάρχουν µπορούµε να χαρακτηρίσουµε το πείραµα αυτό σαν ένα επιτυχηµένο πιλοτικό εγχείρηµα όχι µόνο για την Ιταλία, αλλά για όλη την Ευρώπη. Η προστασία του περιβάλλοντος (στο δρυµό υπάρχουν 1870 περίπου είδη χλωρίδας 400 είδη πανίδας, ενώ παράλληλα η οικοδόµηση είναι σ' όλες τις περιπτώσεις ήπια και αισθητικά δεµένη µε το φυσικό περιβάλλον), σε συνδυασµό µε τη µεγάλη προσέλευση τουριστών σ' όλη τη διάρκεια του χρόνου (δύο εκατοµµύρια τουρίστες κάθε χρόνο) και τα µεγάλα κέρδη που ο οικοτουρισµός φέρνει, καθώς και η ταυτόχρονη ανάπτυξη ορεινών χωριών ΟΡΙ, BARREA, PESCINA, PITSONE, VILLAVALELONGA, και άλλων) αποτελούν πρόκληση και για άλλα γειτονικά χωριά και κωµοπόλεις που δηλώνουν την επιθυµία να ενταχθούν στο πείραµα αυτό. Σήµερα µάλιστα είναι τόση η επιτυχία του πειράµατος που αποτελεί πανευρωπαϊκό και παγκόσµιο πρότυπο οικοτουριστικής ανάπτυξης. Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΣ ΣTO ABRUZZO Το 1917 µε µελέτες του καθηγητή Αλέξανδρου Τζίτζη προέδρου του συνδέσµου "Pro Montibus et Silvis" (για την υπεράσπιση των βουνών και των δασών) ετέθησαν τα θεµέλια του πρώτου σχεδίου για τη συγκρότηση ενός "Εθνικού ∆ρυµού". Την εποχή όµως εκείνη η Ιταλία ήταν σε πόλεµο και έτσι δεν ευοδώθηκε αυτή η πρωτοβουλία. Κατά τη µεταπολεµική περίοδο ξεκίνησε η έµπρακτη εφαρµογή του σχεδίου Τζίτζη όταν η ορεινή κοινότητα Οpi στα Απέννινα Όρη παραχώρησε στο σύνδεσµο "Pro Montibus et silvis" περίπου 500 εκτάρια σαν προστατευόµενη περιοχή. Έτσι γεννήθηκε ο πρώτος πυρήνας του δρυµού του Abruzzo µε σκοπό την προστασία της αξιόλογης πανίδας και χλωρίδας της περιοχής. Αµέσως µετά έγινε ο Αυτόνοµος Σύνδεσµος του Εθνικού ∆ρυµού του Αbruzzo για τον έλεγχο και τη διοίκηση της περιοχής. O Σύνδεσµος λειτουργούσε µε δικό του καταστατικό και µε ένα διευθυντήριο. Πρόεδρος ήταν ο µηχανολόγος Erminio Sipari, o οποίος εθεωρείτο ο ιδρυτής του ∆ρυµού. Κατόπιν άρχισε η αξιοποίηση του ∆ρυµού και ήλθαν οι πρώτες επιτυχίες του Συνδέσµου µε αποτέλεσµα και άλλες κοι-

νότητες να παραχωρήσουν εδάφη στο ∆ρυµό. Ετσι έφτασε τα 12.000 εκτάρια και περιλάµβανε τις πιο ενδιαφέρουσες περιοχές από φυσική άποψη. Στις 9/09/1922 σε µια επίσηµη εκδήλωση που έγινε στο Pescaserolli εγκαινιάσθηκε ο ∆ρυµός και τέσσερις µήνες αργότερα τον Ιανουάριο του 1923, το κράτος καθιέρωσε νοµοθετικά τον Εθνικό ∆ρυµό του Abruzzo σε έκταση 18.000 εκταρίων που πολύ γρήγορα έφτασε τα 30.000 εκτάρια. Αυτό έγινε σε µια περίοδο έντονης δραστηριότητας και επιτυχιών. Το 1933 ο. Σύνδεσµος καταργήθηκε από το φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι και αντικαταστάθηκε από τη ∆ασική Υπηρεσία µε αποτέλεσµα ο ∆ρυµός να υποστεί επικίνδυνη υποβάθµιση. Το 1950 µε την επανασύσταση του Συνδέσµου, ο δρυµός αποκτά και πάλι τη ζωτικότητα του παρόλο που πέρασε από πολλές δυσκολίες κυρίως οικονοµικές. Στο τέλος της δεκαετίας του '50 και τις αρχές της δεκαετίας του '60 ο Εθνικός ∆ρυµός του Αµπρούτζο γνώρισε µια απότοµη τουριστική ανάπτυξη και υπέστη σοβαρές ζηµιές από τον υπερβολικό αριθµό τουριστών. Ο έλεγχος ξέφυγε από τα χέρια του Συνδέσµου και παρατηρήθηκε άναρχη τουριστική ανάπτυξη. Κατοικίες, Ξενοδοχεία δρόµοι, χιονοδροµικές πίστες φτιάχτηκαν απρογραµµάτιστα µε αποτέλεσµα να θυσιαστούν 120.000 δέντρα και 3.000 εκτάρια, εκτός των άλλων καταστροφών. Μετά το 1969 και αφού επί έξι χρόνια (1963-1969) ο Σύνδεσµος έµεινε αδρανής, η πορεία του ∆ρυµού πήρε µια αποφασιστική στροφή και επιτέλους µπαίνει σε φάση αναδιοργάνωσης των Υπηρεσιών και της ∆ιοίκησης. Το 1976 ο δρυµός χάρη στις προσπάθειες οικολογικών οργανώσεων αποκτά άλλα 10.000 εκτάρια φθάνοντας έτσι τις 40.000 εκτάρια. Το1984 ο Σύνδεσµος επέβαλε το κριτήριο των "Ζωνών" - προστατευοµένων περιοχών- για να µπορέσει να πραγµατοποιήσει το σκοπό της ίδρυσης του ∆ρυµού. Έτσι χώρισε την περιοχή που καλύπτει ο δρυµός σε: Ζώνη απόλυτης προστασίας, Ζώνη Γενικής προστασίας,

προφυλασσόµενη Ζώνη και Ζώνη ήπιας αξιοποίησης, καθορίζοντας ταυτόχρονα µε αυστηρά περιβαλλοντικά κριτήρια τις δραστηριότητες και επεµβάσεις που επιτρέπονται σε κάθε ζώνη. Το 1988 ύστερα από δύσκολους αγώνες µε οργανωµένα συµφέροντα ο Σύνδεσµος πέτυχε την απαγόρευση του κυνηγιού και στην εξωτερική προφυλασσόµενη ζώνη. Το 1989 δόθηκαν στη δηµοσιότητα τα οικονοµικά στοιχεία της "Casa Ceutella" για την οικονοµική ανάπτυξη του δρυµού και αποδείχθηκαν τα οικονοµικά κέρδη που ήταν το αποτέλεσµα της οικοτουριστικής ανάπτυξης πολλές ακόµα κοινότητες ζήτησαν να συµπεριληφθούν στις προστατευόµενες ζώνες και το 1990 ο δρυµός επεκτάθηκε καταλαµβάνοντας έκταση 44.000 εκταρίων. Σήµερα η προστατευόµενη έκταση στον Εθνικό ∆ρυµό του Abruzzo αποτελείται από την κυρίως προστατευόµενη ζώνη µε έκταση 44000 εκτάρια και από την εξωτερική προστατευόµενη ζώνη µε έκταση 66000 εκτάρια.. Από το 1989 µε βάση την επιτυχηµένη εµπειρία του εθνικού δρυµού του Abruzzo δηµιουργήθηκαν στις περιοχές γύρω από το δρυµό τρεις ακόµα δρυµοί. Ο εθνικός δρυµός του Gran Sasso - Monti bella Laga (1992) στο Teraco, ο εθνικός δρυµός της Majella (1992) στο Chietio και ο περιφερειακός δρυµός των Sirente Valino (1990) στο L' Aquilla. ΤΑ ΓΕΩΦΥΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ∆ΡΥΜΟΥ Ο Εθνικός ∆ρυµός του Abruzzo, ο οποίος επεκτείνεται και σε δύο άλλες περιοχές -Latium και Molise - έχει ιδρυθεί για τη διατήρηση και προστασία του ζωτικού χώρου και του τοπίου της οροσειράς των Απεννίνων, της µοναδικής χλωρίδας, πανίδας και των γεωλογικών σχηµατισµών. Ένας άλλος σηµαντικός σκοπός του Εθνικού ∆ρυµού είναι η οργάνωση και η επιτήρηση του τουρισµού. Η φύση πρέπει να είναι εύκολα προσβάσιµη για το µεγαλύτερο δυνατό αριθµό επισκεπτών, όµως δεν πρέπει σε καµία περίπτωση να θιγεί ή να καταστραφεί η ευαίσθητη και πολύτιµη φυσική ισορροπία. Τα βουνά του δρυµού δηµιουργήθηκαν πριν από 30 έως 170 εκατοµµύρια χρόνια στη µεσοζωική περίοδο. Κάποια περίοδο υπήρχε θάλασσα εκεί που βρίσκεται σήµερα ο δρυµός. Αυτό µαρτυρούν πολλά είδη θαλασσίων ζώων, τα οποία έχουν δηµιουργήσει ενδιαφέροντα στρώµατα απολιθωµάτων. Ακολούθησαν περίοδοι παγετώνων και έντονων εδαφικών ανακατατάξεων. Μπορούµε και σήµερα να παρατηρήσουµε παγετοποιηµένες περιοχές στα επάνω τµήµατα των πεδιάδων όπως και κατάλοιπα παγετοποιηµένων βράχων. Σήµερα ο ∆ρυµός απαρτίζεται κυρίως από ένα σύνολο βουνών, το ύψος των οποίων κυµαίνεται από 900 έως 2300 µ. (Monte Petsoso 2249 m. Monte Marsicano 2245 Monta Greco 2285 m. Monte Meta 2242m.) Ανάµεσα στα βουνά αυτά ρέουν οι ποταµοί Sangro που είναι ο µεγαλύτερος του Πάρκου καθώς και τα µικρότερα ποτάµια Melfa, Giovenco και, Voltourno, που σχηµατίζουν πολλές και γραφικές κοιλάδες. Το πλούσιο σε φυσικά στοιχεία οικοσύστηµα του εθνικού δρυµού συµπληρώνουν οι φυσικές λίµνες Vivi, Pantianello, Scano και οι τεχνητές λίµνες Barrea, Montagna Spectata. Στο σύνολο της έκτασης του δρυµού (44.000) εκτάρια κυρίως προστατευόµενης περιοχής και 60.000

εκτάρια της εξωτερικής προστατευόµενης ζώνης υπάρχουν 1870 είδη χλωρίδας και µεγάλη ποικιλία ειδών πανίδας. Εξήντα (60) είδη θηλαστικών σαράντα είδη ερπετών, αµφιβίων και ψαριών και (230) διακόσια τριάντα είδη πτηνών. Από τα θηλαστικά ξεχωρίζουν τα 70 - 100 άτοµα καφετιάς Μαρσικανής αρκούδας, η οποία αποτελεί και το σύµβολο του ∆ρυµού τόυ Abnizzo 40 - 50 άτοµα λύκου Απεννίνων 500-600 άτοµα Αγριόγιδα, 100 - 150 άτοµα Λύγκα και άλλα είδη όπως κουνάβια, ασβοί αλεπούδες, λαγοί κλπ. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι επίσης και η ορνιθοπανίδα την οποία κυριαρχούν τα µεγάλα αρπακτικά πτηνά σταυραετοί, γεράκια, γύπες, κοράκια των Αλπεων, αλλά και µικρότερα πτηνά όπως αγριόπαπιες, καλιακούδες των Αλπεων, αγριοπερίστερα, δρυοκολάπτες, σπίνοι, ξυλόκοτες κλπ. Εντυπωσιακή είναι επίσης η παρουσία της χλωρίδας στην οποία τα εκτεταµένα δάση από οξιές και έλατα στα υψηλότερα µέρη και πεύκα στα χαµηλότερα διασκορπισµένα στις κοιλάδες και τους απόκρηµνους γκρεµούς δίνουν εντυπωσιακή οµορφιά στο τοπίο. Αν µάλιστα η εικόνα αυτή συµπληρωθεί µε τα χιλιάδες αγριολούλουδα την άνοιξη (µενεξέδες, κρίνους, κρόκους, ανεµώνες, ορχιδέες, µυρτολούλουδα, χαµοµήλια και άλλα) που δηµιουργούν ένα φανταστικό χλοοτάπητα ιδιαίτερα τη άνοιξη και το καλοκαίρι µπορούµε να φανταστούµε την αισθητική απόλαυση που νιώθει ο επισκέπτης. Ταυτόχρονα η χλωρίδα και η πανίδα αποτελούν αντικείµενα συνεχούς επιστηµονικής µελέτης από ειδικούς επιστήµονες και εργαστήρια που είναι µόνιµα εγκατεστηµένα στην περιοχή. Πιο κάτω ακολουθεί αναλυτική παρουσίαση των στοιχείων της χλωρίδας και της πανίδας του ∆ρυµού.

Η ΧΛΩΡΙ∆Α ΤΟΥ ∆ΡΥΜΟΥ

Η χλωρίδα του δρυµού, πλούσια και σηµαντική, έχει µελετηθεί προσεκτικά και στο παρελθόν και πρόσφατα, Στο σύνολο της έκτασης του δρυµού (44.000) εκτάρια κυρίως προστατευόµενης περιοχής και 60.000 εκτάρια της εξωτερικής προστατευόµενης ζώνης υπάρχουν 1870 είδη χλωρίδας. Εντυπωσιακή οµορφιά στο τοπίο χαρίζουν τα εκτεταµένα δάση από τις οξιές, τα έλατα στα υψηλότερα µέρη και τα πεύκα στα χαµηλότερα διασκορπισµένα στις κοιλάδες και τους απόκρηµνους γκρεµούς. Αν µάλιστα η εικόνα αυτή συµπληρωθεί µε τα χιλιάδες αγριολούλουδα την άνοιξη (µενεξέδες, κρίνους, κρόκους, ανεµώνες, ορχιδέες, µυρτολούλουδα, χαµοµήλια και άλλα) που δηµιουργούν ένα φανταστικό χλοοτάπητα ιδιαίτερα τη άνοιξη και το καλοκαίρι µπορούµε να φανταστούµε την αισθητική απόλαυση που νιώθει ο επισκέπτης. Στο δρυµό επίσης υπάρχουν πολλά ενδηµικά είδη, δηλαδή φυτά που ζουν αποκλειστικά σε αυτή την περιοχή. Ένα από αυτά είναι ο κρίνο του ∆ρυµού Jris marsica, που µεγαλώνει µόνο σε λίγες τοπο-

θεσίες, ανθίζοντας τον Μαΐου και τον Ιούνιο. Στο ∆ρυµό µεγαλώνουν επίσης αµέτρητες και µε 5ιάφορα χρώµατα ορχιδέες, από τις οποίες η πιο ωραία, µεγάλη και 3πάνια είναι το κυπριπόδιον (Cypripedium calceolus), που ανθίζει επίσης cov Μάιο και τον Ιουνίο στις πιο κρυφές γωνιές. Ένα άλλο σπάνιο φυτό είναι το µαύρο πεύκο (Pinus nigra) της Villetta Barrea (Βιλλέτα Μπαρέα) ένα είδος που φαίνεται να ανέρχεται ττην τριτογενή εποχή. Πρόκειται µια αποκλειστική ποικιλία του Πάρκο, εντοπισµένη µόνο σε µερικές ζώνες της περιοχής της Comosciara 'νΚοµοσκιάρα) και της κοιλάδας Fondillo (Φοντίλο). Κυρίως όµως το φυτικό τοπίο του Πάρκου αποτελείται από δάση οξιάς: (Fagus sylvatica), όνοµα που περιέχει µια προφανή αναφορά στο λατινικό όρο silva που θυµίζει την ύπαρξη αυτού του είδους στα βουνά των Απεννίνων, πριν από πολλούς αιώνες. Αυτό, πράγµατι, είναι το πιο κοινό δέντρο του Πάρκου και φυτρώνει σε υψόµετρο από 900 έως L800 µέτρα. Τα δάση µε οξιές καταλαµβάνουν περισσότερο από το 60% ολόκληρης της επιφάνειας και κατορθώνουν να δηµιουργήσουν ένα τοπίο πλούσιο σε χρώµατα που ποικίλουν αναλόγως την εποχή: την Άνοιξη είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς πως σύµφωνα µε το ύψος και τη θέση, τα φυτά αρχίζουν να βγάζουν φύλλα σε διαφορετικές στιγµές. Στις no χαµηλές πλαγιές και µε ζεστό κλίµα, οι οξιές αρχίζουν να πρασινίζουν πριν από εκείνες που φυτρώνουν σε µεγαλύτερο ύψος. Γα κλαδιά είναι ακόµα γυµνά. Η µορφή και το µέγεθος της οξιάς ποικίλει µε βάση το ύψος την ηλικία και τις καταστάσεις γονιµότητας του εδάφους. Στο δάσος της οξιάς το έδαφος είναι υγρό. Με την πάροδο του φόνου τα φύλλα αποσυνθέτονται χάρη στην δράση των εντόµων και των µικροοργανισµών που εµπλουτίζουν το έδαφος µε «χούµο» (humus). Στα µεσαία ύψη του βουνού βρίσκονται τα ανάµεικτα δάση, από πρίνο (Quercns cerris), µαύρο καρπίνο (Ostrya carpinifolia), φουντουκιά Corylus avellana) σφενταµία (Acer monspessulanum) και από το οπωροφόρα, όπως άγρια µηλιά (Malus sylvestris), αγριοδαµασκηνιά (Rrunus ipinosa) και αγριοκερασιά (Prunus mahaleb) Στα πιο νότια µέρη, ξηρά και φωτεινά, µέχρι τις καλλιεργηµένες ζώνες, βρίσκονται οι δρύες (Quersus pubescens) ανάµεικτες µε τις βελανιδιές που µπορούν να φτάσουν τις µεγαλύτερες διαστάσεις. Ηλικιωµένοι πρίνοι προσφέρουν τροφή και καταφύγιο σε πολλά ζώα, κυρίως πουλιά και έντοµα. Σε µέρη κοντά στο νερό, κατά µήκος των ποταµών και των χειµάρρων κυριαρχεί η υπόλοιπη βλάστηση από άσπρο καρπίνο (Carpinus betulus), µέλια (Fraxina excelsior), µαύρη λεύκα (Populus nigra), άσπρη λεύκα (Populus alba), άσπρη ιτιά (Salix alba), ένα άλλο είδος ιτιάς (Salix caprea) καθώς και άλλα είδη που τα συναντά κανείς λιγότερο, όπως το τήλιο (Tilia platyphyllos), η άγρια µουσµουλιά (Celtis australis) και η µαύρη κλήθρα (AJnus glutinosa). Στα πιο ζεστά και ευήλια µέρη του ∆ρυµού, µερικές φορές ριζωµένα στους βράχους, διεισδύουν µορφές πουρναριών (Quercus ilex), και βελανιδιές πάντα πράσινες. Σε µερικά σηµεία της Κοιλάδας του Μέλφα βρίσκονται η κουµαριά (Arbutus unedo), η δάφνη (Laurus nobilis) και το δέντρο του Ιούδα (Cercis siliquastrum). Επιπλέον στις πιο δροσερές ζώνες της πλαγιάς, είναι παρούσα η καστανιά (Costanea sativa), σε ορισµένα µέρη. Στα πιο χαµηλά ύψη υπάρχουν καλλιεργηµένα χωράφια και εγκαταλελειµµένα εδάφη που σιγά-σιγά αποικίζονται από νεοφερµένα φυτά. Η δοµή των δασών του πάρκου αποτελείται κατά 10% από δάση µε ψηλόκορµα δέντρα (που οι κορµοί τους έχουν διαφορετική ηλικία), 25% της ίδιας ηλικίας και το 45% ακανόνιστα, το 10% από δάση περιοδικά υλοτοµούµενα και 10% προέρχεται από βοσκότοπους και από ξέφωτα σκεπασµένα από βλάστηση. Σε µερικές περιοχές κυρίως στις πιο ψηλές ζώνες των κοιλάδων, υπάρχουν κοµµάτια παρθένου δάσους. Αυτές οι µικρές περιοχές είναι µε φροντίδα προστατευµένες όχι µόνο για την οικολογική, βιολογική και φυσική αξία τους, αλλά γιατί αποτελούν παραδείγµατα φυσικού δάσους και µε στόχο να συνεχιστεί το έργο της µεταφύτευσης δένδρων σε δάση που στο παρελθόν καταστράφηκαν ή υποβαθµίσθηκαν από την ανθρώπινη επέµβαση. Ένα χαρακτηριστικό αυτών των φυσικών δασών είναι η παρουσία των «πατριαρχών» δηλαδή µεγάλων αιωνόβιων δέντρων, καµιά φορά µε ύψος 30 µέτρα µε κορµό διάµετρο πάνω από ένα µέτρο. Όχι µόνο οξιές αλλά σφενταµιές, πρίνοι, µαύρα πεύκα µπορούν

να ζήσουν πολλούς αιώνες. Ένα παράδειγµα είναι η γιγαντιαία, ορεινή σφενταµιά του βουνού Tranquillo (Τρανκουιλο). Αυτά τα δέντρα, εάν θα µπορούσαν να µιλήσουν θα διηγόντουσαν πολλές ιστορίες από τις σκληρές επεµβάσεις του ανθρώπου, όπως το κόψιµο και οι αδικαιολόγητες υλοτοµήσεις που έγιναν σε µακρινές εποχές. Αλλά η περίοδος που περισσότερο καταστράφηκαν τα δάση ήταν η περίοδος του λεγόµενου «οικονοµικού θαύµατος» που έγιναν τα κοψίµατα βιοµηχανικού τύπου. Με την χρήση σύγχρονών τεχνικών των µέσων, τα δάση υπέστησαν µια επικίνδυνη καταστροφή που ενώ δεν ωφέλησε τους τοπικούς πληθυσµούς έβλαψε επικίνδυνα τη φύση. Στο Πάρκο από το 1957 έως και το 1967 κόπηκαν 650,000 δέντρα µε ψηλό κορµό. Από το 1969, µε την αναδιοργάνωση του Οργανισµού, απαγορεύτηκαν όλα τα κοψίµατα βιοµηχανικού τύπου. Μετά από πολλά χρόνια µη επιλεκτικής εκµετάλλευσης, τα δάση του ∆ρυµού «ξεκουράζονται» πια διατηρηµένα µε φροντίδα και δίνοντας την ευκαιρία στους ανθρώπους να τα απολαύσουν στην φυσική τους κατάσταση. Τα λιβάδια που βρίσκονται σε ύψος που µαζί µε τα χωράφια και το ξέφωτο καλύπτουν το 30% της ολοκληρωτικής επιφάνειας του δρυµού είναι συνηθισµένα στο ψηλό µέρος των βουνών και καταλαµβάνουν λόφους και κορυφές ύψους 1900 έως 2,000 µέτρα. Εδώ η βλάστηση αποτελείται από διάφορα είδη αγριοστοειδών και κυπειροειδών: την κατάλληλη εποχή ξεπροβάλλει η κίτρινη γεντιάνη. ∆εν υπάρχει γωνιά ή µέρος του ∆ρυµού που την άνοιξη και το καλοκαίρι δεν ανθίζει µε ασυνήθιστα και διαφορετικά χρώµατα, και συχνά µε έντοναπαστέλ: γεντιάνες πριµούλες, κυκλάµινα, βιολέτες, ανεµώνες, σκυλοκρεµµύδες, κρίνοι, ορχιδέες, νεραγκούλες, ανεµώνες, ιδιαίτερα εντυπωσιακός είναι ο κόκκινος κρίνος (Lilium bulbiferum croceum), στις πιο ευήλιες και στεγνές πλαγιές, ο κρίνος µαρταγενής (Lilium martugou), που µεγαλώνει στα δάση λιγότερο συχνά από οξιές. Αλλά το πιο διάσηµο λουλούδι του ∆ρυµού, χωρίς άλλο είναι το κυπρινόδιον (Cypripeduum calceolus), µια κίτρινη και µαύρη ορχιδέα εντοπισµένη στην καρδιά της ζώνης ανοικτής προστασίας, αποµεινάρι µακρινών εποχών. Αυτό το φυτό που µεγαλώνει σε τοποθεσίες των Άλπεων, κινδυνεύει να εξαφανιστεί εξαιτίας των καταστροφών που υφίσταται από εκδροµείς οι οποίοι το κόβουν για την οµορφιά του.

Η ΠΑΝΙ∆Α ΤΟΥ ∆ΡΥΜΟΥ Η πανίδα του ∆ρυµού προσφέρει ιδιαιτερότητες µεγάλης αξίας, που από µόνες τους θα µπορούσαν να δικαιολογήσουν την ύπαρξη της προστατευόµενης περιοχής. Μετά από χρόνια λαθροθηρίας και δίωξης των ζώων σήµερα υπάρχει αποτελεσµατική προστασία χάρη στην ενηµέρωση και τα µέτρα προφύλαξης, που οργανώνονται από τον Οργανισµό του ∆ρυµού. Οι επισκέπτες δεν έχουν την πιθανότητα να δουν εύκολα τα ζώα, γιατί αυτά είναι φευγαλέα και προσεκτικά, από τις κακές ίσως αναµνήσεις από τον άνθρωπο. Παρόλα αυτά σε ορισµένες εποχές του χρόνου και σε ιδιαίτερες καταστάσεις ησυχίας, σιωπής και σεβασµού του περιβάλλοντος είναι δυνατό

να πλησιάσει κανείς τα πιο θεαµατικά και αντιπροσωπευτικά ζώα του ∆ρυµού όπως το αγριοκάτσικο του Αµπρούτσο, η σκούρα αρκούδα της Μαρσικής, το ελάφι, το βασιλαετό κ.α Στο ∆ρυµό ζει σήµερα µια µεγάλη ποικιλία ζώων, που κάποτε ζούσαν στα βουνά και στις κοιλάδες των Απεννίνων: Εξήντα (60) είδη θηλαστικών σαράντα (40) είδη ερπετών, αµφιβίων και ψαριών και (230) διακόσια τριάντα είδη πτηνών. Από τα θηλαστικά ξεχωρίζουν τα 70 - 100 άτοµα καφετιάς Μαρσικανής αρκούδας, η οποία αποτελεί και το σύµβολο του ∆ρυµού τόυ Abnizzo 40 - 50 άτοµα λύκου Απεννίνων 500-600 άτοµα Αγριόγιδα, 100 - 150 άτοµα Λύγκα και άλλα είδη όπως κουνάβια, ασβοί αλεπούδες, λαγοί κλπ. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι επίσης και η ορνιθοπανίδα την οποία κυριαρχούν τα µεγάλα αρπακτικά πτηνά σταυραετοί, γεράκια, γύπες, κοράκια των Αλπεων, αλλά και µικρότερα πτηνά όπως αγριόπαπιες, καλιακούδες των Αλπεων, αγριοπερίστερα, δρυοκολάπτες, σπίνοι, ξυλόκοτες κλπ. Το πιο σπουδαίο ζώο, σύµβολο του δρυµού, όπως και πιο πάνω αναφέρθηκε, είναι η σκούρα αρκούδα της Μαρσικής (Ursus arctos Marsicano) παρούσα στην προστατευόµενη περιοχή συνολικά υπάρχουν 70-100 αρκούδες. Είναι εύκολο να συναντήσει κανείς τα σηµάδια της παρουσίας της όπως οι χαρακτηριστικές πατηµασιές φανερές στην λάσπη και στο χιόνι, ή στις µεγάλες πέτρες που είναι αναποδογυρισµένες από την αρκούδα που τις µετακινεί για να φάει τα ζωάκια που µένουν κάτω από αυτές. Καµία άλλη αρκούδα δεν φαίνεται να είναι τόσο ανθεκτική και ήρεµη σε σύγκριση µε τον άνθρωπο, όπως αυτής της Μαρσικής. Τη δεύτερη σπουδαία θέση στην πανίδα αντιπροσωπεύει το αγριοκάτσικο των Απεννίνων (Rupicapra ornata). Τα ανεπτυγµένα κέρατα, το ωραίο χειµωνιάτικο χρώµα του τριχώµατος και άλλα χαρακτηριστικά λιγότερο φανερά διαφοροποιούν αυτό το αγριοκάτσικο από όλα τα άλλα δίνοντας τους το τίτλο του πιο ωραίου αγριοκάτσικου του κόσµου. Σήµερα υπάρχουν 500-600 αγριοκάτσικα. Ο λύκος των Απεννίνων (Canis lupus) είναι ένα από τα πιο σπουδαία ζώα του ∆ρυµού. Κάποτε ήταν πολύ διαδοµένο στα Απέννινα. Με βάση τις τελευταίες απογραφές υπάρχουν 40-50 λύκοι στην περιοχή του Εθνικού ∆ρυµού. Αξίζει να αναφέρουµε επίσης ένα άλλο θηλαστικό: το ελάφι. Αυτό το φυτοφάγο, εξαφανισµένο από το ∆ρυµό ήδη από τον προηγούµενο αιώνα, ξαναεµφανίστηκε τελευταία µε πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσµατα. Ο λύγκας, (Lyxz, lyxz), ένα άγριο θηλαστικό, του οποίο το είδος σπανίζει σήµερα ζει στις πιο άγριες και απρόσιτες περιοχές. Ο άγριος γάτος, ο ασβός η αλεπού και ο σκίουρο είναι επίσης ζώα που ζουν στον Εθνικό Λρυµό Αµέτρητα είναι τα είδη των πουλιών, περίπου 300, από όπου ξεχωρίζει ο βασιλαετός (Aquila chrysaetos) που ζει σε απρόσιτα µέρη. Αλλα αρπακτικά που ζουν στο Πάρκο είναι το κιρκινέζι, ο αστούριος και το γεράκι. Το βράδυ µπορούν να ακουστούν οι φωνές των νυχτερινών αρπακτικών όπως η κουκουβάγια και ο µπούφος. Την άνοιξη και το καλοκαίρι τα τραγούδια των πουλιών ηχούν σε κάθε γωνιά του Πάρκου θα ήταν δύσκολο να εκθέσουµε όλα τα ενδηµικά και αποδηµητικά είδη που υπάρχουν, αλλά µερικά αξίζει να αναφερθούν. Στο δάσος συναντά κανείς συχνά τη µελισσοφάγο, το περιστέρι, που κάνει ιδιαίτερο θόρυβο µε τα φτερά όταν πετά ανάµεσα στα δέντρα, τον πράσινο δρυοκολάπτη, τον τσαλαπετεινό, που την άνοιξη γυρίζει στο ∆ρυµό από µέρη πιο ζεστά όπου ξεχειµώνιασε, τον κόκκινο δρυοκολάπτη, και το γνωστό κότσυφα που αγαπά τα χαµηλά µέρη στις κοιλάδες. Κοντά στο νερό ζουν ο υδρόβιος κότσυφας, η κίτρινη σουσουράδα. Στα ψηλά βουνά συναντιούνται καθώς πετούν σε οµάδες µε ακροβατικά πετάγµατα, ο πυρροκόρακας των Άλπεων, ο πυρροκόρακας ο κοραλλένιος, ο σπίνος των Άλπεων και άλλα πουλιά. Τα ερπετά επίσης έχουν τη δική τους θέση στα οικοσυστήµατα του δρυµού. Ένα από τα πιο κοινά είναι το µπιάκο (oluber viriaiflarus), που ζει σε αγρούς και ρυάκια. Ανάµεσα στις οχιές, εκτός από την

κοινή κόµπρα (Vipera aspis), πιο σπάνια είναι η οχιά των Orsini, η δεντρογαλιά στα πιο δροσερά µέρη, ο τυφλίνος, η πράσινη σαύρα και άλλα ερπετά. Στα πιο καθαρά και διαυγή νερά του δρυµού είναι εύκολο να παρατηρήσει κανείς από τα ψάρια την πέστροφα του χειµάρρου την πέστροφα της λίµνης (Salmo tratta cacustris) πιο µεγάλη από την προηγούµενη, ενώ στα ποτάµια ζει µια άλλη σπουδαία πέστροφα ή ίρις. Τέλος ο δρυµός είναι ένα βασίλειο των εντόµων από τα οποία το πιο εντυπωσιακό είναι το κολεόπτερο Rasalia των Άλπεων µε έντονο γαλάζιο χρώµα.

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΧΩΡΙΣΜΟΣ ΣΕ ΖΩΝΕΣ Για την αποτελεσµατικότερη προστασία και ήπια αξιοποίηση του δρυµού ο Οργανισµός του Εθνικού Πάρκου του Αbruzzo έχει κάνει µια ειδική προσπάθεια σχεδιασµού µε βάση το «χωρισµός σε ζώνες». Αυτή συνίσταται στον καθορισµό ζωνών, διαφορετικών σε καθεστώς προστασίας και σε µια διαφοροποιηµένη διαχείριση: σε καθεµία από τις οποίες ο άνθρωπος µπορεί να βρει ικανοποίηση στις πολλαπλές ανάγκες του, µε τρόπο οργανωµένο και ελεγχόµενο, αποδεχόµενος τους αυτοπεριορισµούς που είναι απαραίτητοι για την φροντίδα και τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος. Στην πρώτη φάση ο σχεδιασµός περιλαµβάνει τη διάκριση των περιοχών µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους και την περιβαλλοντική αξία τους, έτσι όπως δίνεται εικονογραφηµένο σε απλό και διδασκαλικό τρόπο στο χάρτη όπου µπορούν να παρατηρηθούν 4 ζώνες( A,B,C και D) στην συνολική έκταση του δρυµού. Η δεύτερη φάση επιδιώκει να δηµιουργήσει για κάθε από αυτές τις ζώνες, ένα διαφορετικό καθεστώς προστασίας και διαχείρισης και συνεπώς παρουσιάζεται ένας ειδικός τρόπος προσέγγισης από την µεριά του ανθρώπου, απεικονισµένος στις ξεχωριστές εικόνες, κάθε µια από τις οποίες αναφέρεται σε µια συγκεκριµένη ζώνη του πάρκου. Οι διαµορφωµένες ζώνες είναι: ΖΩΝΗ Α - Απόλυτη προστασία Είναι η περιοχή πραγµατικά «άγριας φύσης» όπου έχει απαγορευθεί οποιαδήποτε µορφή εκµετάλλευσης και ο επισκέπτης µπαίνει µε διακριτικότητα, χωρίς να εγκαταλείψει τα ειδικά µονοπάτια. Είναι το βασίλειο της χλωρίδας και της πρωτόγονης πανίδας, µε ελεύθερη εξέλιξη του. Η ζώνη Α είναι τελικά το βασίλειο της άγρια φύσης ΖΩΝΗ Β - Γενική προστασία Είναι ο τεράστιος «πράσινος» χώρος δασών και βοσκοτόπων εν µέρει κατοικηµένων εδώ και χιλιάδες χρόνια. Η περιοχή αυτή παραµένει ακόµα ουσιαστικά φυσική και άθικτη από σοβαρές παρεµβάσεις. Εδώ οι δραστηριότητες του παρελθόντος µπορούν να συνεχίσουν να αναπτύσσονται µε τρόπο περιορισµένο και συστηµατικό, µε µια λογική εκµετάλλευση των φυσικών πόρων για τη γεωργία καθώς και για άλλες δραστηριότητες (βιοτεχνία, ειδικευµένη ζωοτεχνία και ούτω καθ' εξής). Επίσης ο επισκέπτης βρίσκει ένα ιδανικό περιβάλλον για εκδροµές και για υπαίθρια ζωή. Η ζώνη Β είναι συµπερασµατικά το σηµείο συνάντησης και συµβίωσης ανάµεσα στον άνθρωπο και τη φύση.

ΖΩΝΗ C - Απλή προστασία Είναι η κλασσική «εξοχή» όπου η αγροτική δραστηριότητα µπορεί να συνεχίζεται να αναπτύσσεται κατά τα παραδοσιακά κριτήρια µε ιδιαίτερη έµφαση στη γεωργία και την κτηνοτροφία (όχι βιοµηχανοποιηµένα). Επίσης η πολύτιµη κληρονοµιά του παρελθόντος διατηρείται µε προσοχή και παραδίνεται στους µεταγενέστερους. Η Ζώνη C είναι ο χώρος της διαµορφωµένης φύσης, υποταγµένος στην υπηρεσία του ανθρώπου. ΖΩΝΗ D - Ανάπτυξη Είναι η αστικοποιηµένη περιοχή, όπου τα αρχαία ιστορικά κέντρα έχουν ανακαινιστεί και ξαναζωντανέψει µε πλούσιες πνευµατικές εκδηλώσεις ενισχύοντας την προώθηση της ζωής των κατοίκων σε στενή αρµονία και συνύπαρξη µε την παρουσία των επισκεπτών. Είναι το µέρος για µία ήσυχη διαµονή, για µια αρµονική ξεκούραση στην ύπαιθρο, για µια αληθινή πνευµατική εµπειρία και για µια γνήσια κοινωνική επαφή. Η ζώνη D αντιπροσωπεύει πρακτικά, το αληθινό περιβάλλον, σε συνδυασµό για την κοινωνική ζωή και δράση και χωρίζεται σε 3 διαφορετικές υποζώνες; Yπoζώvη D1 –Κέντρα κατοικηµένα Είναι τα προϋπάρχοντα χωριά στο εσωτερικό του πάρκου µε την δικιά τους φυσική και λογική επέκταση, µε το κριτήριο των ακριβών καταµετρήσεων που ήδη έχουν γίνει αντικείµενο συµφωνιών ανάµεσα στον Οργανισµό του Πάρκου και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Υποζώνη D2 - Υποδοµές δεκτικές Είναι τα µικρά κτίρια και οι προϋπάρχουσες µεµονωµένες εγκαταστάσεις καθώς και περιοχές που προορίζονται για χώρους διαµονής (µικρά ξενοδοχεία, ξενώνες, κάµπινκ), διασκορπισµένους στο δρυµό, των οποίων η οργάνωση και ο έλεγχος είναι πολύ σηµαντικός για το δρυµό. Υποζώνη D3 - Εξοπλισµός του πάρκου Είναι οι χώροι υπηρεσιών του δρυµού: είσοδοι στο δρυµό, χώροι για πάρκινκ, για πικνικ, περιοχές για την µελέτη της πανίδας και της χλωρίδας, σηµεία για φυσική παρατήρηση µε πανοραµική θέα καθώς και κέντρα υπηρεσιών του πάρκου. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ∆ΡΥΜΟΥ Η βασική επιδίωξη του Αυτόνοµου Οργανισµού ∆ιοίκησης του ∆ρυµού στο Abruzzo είναι ο συνδυασµός της προστασίας των βιοτόπων και γενικότερα του περιβάλλοντος µε την οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη. Ολόκληρη η οικονοµική δραστηριότητα γίνεται σχεδιασµένη σε δύο ζώνες προστασίας του Εθνικού ∆ρυµού. Στις ζώνες αυτές αναπτύσσονται

η γεωργία και η κτηνοτροφία (µε παραδοσιακό και όχι βιοµηχανοποιηµένο τρόπο) η βιοτεχνία και ο συµβατός µε το περιβάλλον τουρισµός (οικοτουρισµός). Η βασική πηγή οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης της περιοχής είναι ο οικοτουρισµός. Σύµφωνα µε τα στοιχεία του Αυτόνοµου Οργανισµού ∆ιεύθυνσης του ∆ρυµού την περιοχή επισκέπτονται δύο εκατοµµύρια τουρίστες περίπου κάθε χρόνο. Τα ετήσια ανέρχονται στο ποσόν των 2.000.000.000€( δύο δις. €) το χρόνο. Εκτός βέβαια από τα οικονοµικά οφέλη που µένουν για διαχείριση στη ∆ιοίκηση του ∆ρυµού, υπάρχουν και τα οικονοµικά οφέλη για τη γύρω περιοχή. Η εξυπηρέτηση, διαµονή, διατροφή και οι διάφορες υπηρεσίες που παρέχονται στους τουρίστες προϋποθέτουν αφ' ενός την ύπαρξη υποδοµής, αφ' ετέρου την ενίσχυση της γεωργίας, κτηνοτροφίας και βιοτεχνίας. Η όλη ανάπτυξη της περιοχής αποτελεί ένα υπόδειγµα ισόρροπης ανάπτυξης τουρισµού γεωργίας, κτηνοτροφίας και βιοτεχνίας µε τρόπο, ώστε· και ο τουρισµός, να ανθίζει και οι υπόλοιπες παραγωγικές δραστηριότητες να ενισχύονται, ενώ ταυτόχρονα η οικονοµική δραστηριότητα είναι ελεγχόµενη και σχεδιασµένη έτσι, ώστε να προστατεύεται αποτελεσµατικά το φυσικό περιβάλλον του δρυµού. Με τον τρόπο αυτό παρατηρείται ήπια οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη σε χωριά και κωµοπόλεις, που διαφορετικά θα ερηµώνονταν ξεχασµένα στις πιο απόµακρες περιοχές των Απεννίνων. Χωριά όπως το Pescasseroli το Ορϊ (Οπι), η Barrea (Μπαρέα), η Villavalelonga, (Βιλλαβαλελόνγκα) το Scano (Σκάνο) η Villeta Βarea (Βιλλέτα Μπαρέα ), το San Donato (Σαν Ντονάτο) το Scapoli (Σκάπολι), το Pizzone (Πίτσονε) που βρίσκονται διάσπαρτα στην καρδιά των Απεννίνων αναπτύσσονται οικονοµικά διατηρώντας και ενισχύοντας τον πληθυσµό τους και το σύνολο της παραγωγικής τους δραστηριότητας. ΟΙΚΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΕΘΝΙΚΟ ∆ΡΥΜΟ ΤΟΥ ΑΜΠΡΟΥΤΣΟ Η περιοχή του εθνικού δρυµού του Αbruzzo αποτελεί σήµερα έναν από τους σηµαντικότερους πόλους οικοτουριστικής ανάπτυξης σ' όλο τον κόσµο. Ο ιδανικός συνδυασµός «απόλαυση στη φύση» γνωριµία µε νέες κουλτούρες και αθλητισµός αναψυχής που πετυχαίνεται εκεί, προκαλεί το ενδιαφέρον εκατοµµυρίων τουριστών από πολλές χώρες' που επισκέπτονται κάθε χρόνο την περιοχή (υπολογίζεται ότι κάθε χρόνο επισκέπτονται το δρυµό δύο (2) εκατοµµύρια επισκέπτες. Η διεύθυνση µάλιστα του Εθνικού Πάρκου και στα ενηµερωτική φυλλάδια, αλλά και στα διαφηµιστικά έντυπα που εκδίδει προσπαθεί να αποτρέψει τη επίσκεψη των τουριστών σε περιόδους τουριστικής αιχµής (Καλοκαίρι -Χριστούγεννα - Πάσχα) µε στόχο και οι ίδιοι οι επισκέπτες ν' απολαµβάνουν καλλίτερα την παραµονή τους στο ∆ρυµό, αλλά και να µην επιβαρύνεται το περιβάλλον από την υπερσυγκέντρωση επισκεπτών την ίδια περίοδο. Η διαµονή των τουριστών γίνεται σε µακρές ξενοδοχειακές µονάδες που χτίζονται πάντα µε κριτήριο την αρµονική ένταξη τους στο περιβάλλον και µόνο µέσα ή κοντά σε χωριά ή κωµοπόλεις στην εξωτερική ζώνη σχεδιασµένης ανάπτυξης. Οι µο-

νάδες αυτές δεν προσφέρουν βέβαια την πολυτέλεια των ξενοδοχειακών συγκροτηµάτων των κοσµοπολίτικων τόπων διακοπών. Προσφέρουν όµως χαρούµενη ζεστή και ήσυχη ατµόσφαιρα και γνήσια παραδοσιακή φιλοξενία. Για όσους προτιµούν την αµεσότερη επαφή µε τη φύση, παρέχεται η δυνατότητα διαµονής σε κάµπινγκ µόνο σε ειδικές επιλεγµένες τοποθεσίες καθώς και στα καταφύγια που υπάρχουν διασκορπισµένα σε όλα τα βουνά του δρυµού. Για τη διαµονή σε ξενοδοχεία, πανσιόν, ενοικιαζόµενα δωµάτια κάµπινγκ ή καταφύγια θα πρέπει κανείς να επικοινωνεί προηγουµένως ή µε τα τοπικά γραφεία ενηµέρωσης (UFFICI DI ΖΟΝΑ) που βρίσκονται στα χωριά ή τις κωµοπόλεις του ∆ρυµού (τα τηλέφωνα αναγράφονται στο τέλος του κεφαλαίου). Η τουριστική κίνηση στην περιοχή του δρυµού είναι οργανωµένη και ελεγχόµενη: Η φύση είναι προσβάσιµη στο µεγαλύτερο δυνατό αριθµό επισκεπτών, όµως σε καµία περίπτωση δεν επιτρέπεται να θιγεί η ευαίσθητη και πολύτιµη φυσική ισορροπία. ∆έντρα, λουλούδια, φυτά και ζώα, όπως επίσης και τα βράχια, τα ορυκτά, οι γεωλογικοί σχηµατισµοί, τα ποτάµια, τα ρυάκια, οι λίµνες και οι πηγές µένουν ανεπηρέαστα από την ανθρώπινη παρουσία.. Σ' ολόκληρο το ∆ρυµό που είναι οριοθετηµένος µε κίτρινες πινακίδες -µε εξαίρεση τους οικισµούς για τουρισµό, γεωργία και κτηνοτροφία σε συγκεκριµένες ζώνες - είναι αυστηρά απαγορευµένες όλες οι επεµβάσεις στο τοπίο. ∆εν επιτρέπεται δηλ. η κατασκευή κάθε είδους οικοδοµήµατος, η εγκατάλειψη σκουπιδιών, το άναµµα φωτιάς για οποιοδήποτε λόγο, η αποκοµιδή λουλουδιών, το κόψιµο κλαδιών και- πολύ περισσότερο- δέντρων, η καταστροφή των ορυκτών, η πρόκληση θορύβου κ.α Η πρώτη επαφή που έχει ο επισκέπτης µε το δρυµό είναι η επικοινωνία µε τα γραφεία ενηµέρωσης επισκεπτών (UFFICIO DI ΖΟΝΑ) που υπάρχουν σε αρκετά χωριά και στις 4 ζώνες. Τα γραφεία αυτά είναι σηµειωµένα στο χάρτη ή µπορεί να ενηµερωθεί για αυτά ο επισκέπτης στο µεγάλο κέντρο ενηµέρωσης, στην κωµόπολη Pescasseroli, όπου βρίσκονται τα κεντρικά γραφεία του εθνικού δρυµού. Στα γραφεία αυτά υπάρχουν ειδικευµένοι υπάλληλοι που ενηµερώνουν τους επισκέπτες στα ιταλικά ή αγγλικά για το οικοσύστηµα της περιοχής την χλωρίδα, την πανίδα, τις επιτρεπόµενες και απαγορευµένες δραστηριότητες, τα ιστορικά και πολιτιστικά µνηµεία, ή ότι άλλο τους ζητηθεί. Παράλληλα στα µεγαλύτερα υπάρχουν µουσεία χλωρίδας, πανίδας και αίθουσες προβολών όπου η ενηµέρωση είναι πιο πλήρης. Ιδιαίτερα το κέντρο ενηµέρωσης επισκεπτών του ∆ρυµού στο Pescasseroli περιλαµβάνει εκτός των άλλων, αίθουσα που γίνονται τακτικές συναντήσεις, συνέδρια, συζητήσεις και προβολές µε περιεχόµενο τον Εθνικό ∆ρυµό. Σε ορισµένες από αυτές τις εκδηλώσεις έχει πρόσβαση και το κοινό µε βάση ειδικό πρόγραµµα που εξελίσσεται από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο. Επίσης περιλαµβάνει ανοιχτό κέντρο θεραπείας τραυµατισµένων ζώων από την πανίδα των Απεννίνων. Η γνωριµία µε το φυσικό οικοσύστηµα της περιοχής του ∆ρυµού και η αξιοποίηση του για σκοπούς φυσιολατρικούς και αθλητικής αναψυχής συνδυάζεται αρµονικά µε τις επισκέψεις και τις εκδροµές που µπορεί να κάνει ο επισκέπτης για να γνωρίσει την πλούσια πολιτιστική και ιστορική εξέλιξη της περιοχής. Ο ρωµαϊκός πολιτισµός έχει πολλές µαρτυρίες διάσπαρτες στο έδαφος της ευρύτερης πε-

ριοχής των (Abruzzes) Αβρουζίων: Chieti (Κιέτι), Teramo (Τεραµο), Amiteroum (Αµίτερνουµ, Άλµπα Φούκενσ, Σουλµόνα κλπ) που διατηρούν µνηµεία θεάτρων, ναών, ιερών λουτρών κ.α.. Ιδιαίτερα όµως έντονη είναι στην περιοχή η παρουσία Μεσαιωνικών µνηµείων και µνηµείων της Αναγέννησης. ΑΘΛΗΣΗ ΣΤΟ ∆ΡΥΜΟ Ειδικό ενδιαφέρον έχει για κάθε επισκέπτη η δυνατότητα άθλησης για αναψυχή που µπορεί να βρει στο ∆ρυµό. Η πεζοπορία, η ορειβασία ή αναρρίχηση, το ποδήλατο βουνού, και η ιππασία στα µονοπάτια είναι από τις κυριότερες εκδηλώσεις άθλησης. Έχουν διαµορφωθεί πολυάριθµα φυσικά µονοπάτια (περίπου 150) που διασχίζουν τα βουνά της περιοχής του ∆ρυµού και είναι προσβάσιµα από 25 εισόδους σε διάφορα σηµεία. Τα µονοπάτια και οι είσοδοι είναι σηµαδεµένα µε τα γράµµατα του λατινικού αλφαβήτου. Στα .µονοπάτια αυτά καθώς και στους δασικούς δρόµους - στους οποίους απαγορεύεται η διέλευση µηχανοκίνητων οχηµάτων εκτός εκείνης της ∆ιεύθυνσης του ∆ρυµού που χρησιµοποιούνται για ανάγκες του δρυµού - µπορεί εύκολα να περπατήσει κανείς, απολαµβάνοντας τη φύση και τη διαρκή εναλλαγή του φυσικού τοπίου. Τις ίδιες διαδροµές µπορεί κανείς να απολαύσει µε ποδήλατο ή άλογο. Για όσους έχουν καλύτερη φυσική κατάσταση µπορούν να κάνουν ορειβατικές διασχίσεις, ανάβαση στις κορυφές, και αναρριχητικές διαδροµές διαµένοντας στα καταφύγια που υπάρχουν σκορπισµένα σ' όλη την ορεινή περιοχή του δρυµού. ΧΩΡΟΙ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ Μια στάση υποχρεωτική για να πάρουν τις πρώτες χρήσιµες οδηγίες για την επίσκεψη στο πάρκο κάνουν όλοι οι επισκέπτες. Σε όλη την προστατευόµενη περιοχή βρίσκονται σε λειτουργία κέντρα ενηµέρωσης επισκεπτών, στα οποία υπάρχουν και µουσεία για την φύση. Τέτοια υπάρχουν σε αρκετές περιοχές όπως: • Pescasseroli (Πεσκασέρολι): Μουσείο φυσιολατρικό για την µελέτη της πανίδας. • Bisegna (Μπεσένια): Μουσείο του Ζαρκαδιού • Civitella Alfedena (Τσιβιτέλλα Αλφεντένα):

Μουσείο του Λύκου τωνΑπεννίνων • Villanallelonga (Βιλλαβαλελόνγκα): Μουσείο του Ελαφιού e • Pizzone (Πίτσονε): Μουσείο και περιοχή για την µελέτη της πανίδας της σκούρας Αρκούδας της Μαρσικής. Τα κέντρα επισκεπτών των διαφόρων χωριών εκτός από µουσεία, περιλαµβάνουν οικολογικά εργαστήρια, αίθουσες προβολών, όπου οργανώνονται συζητήσεις και προβολές σχετικές µε το δρυµό, την προστασία του και την ήπια αξιοποίησή του. ΤΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ Τα εργαστήρια είναι εγκαταστάσεις τα µέρη όπου οι επισκέπτες και κυρίως οι νέοι µπορούν να ανακαλύψουν πως «λειτουργεί η φύση µέσα από απλές δραστηριότητες ενηµέρωσης, µόρφωσης και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης. Στα εργαστήρια αυτά πραγµατοποιούνται κατά τους θερινούς µήνες ειδικά προγράµµατα µιας ή δύο εβδοµάδων. Τα προγράµµατα αυτά χωρίζονται σε δύο µέρη: Στο πρώτο, το «ενηµερωτικό» περιλαµβάνεται η γνωριµία µε την χλωρίδα την πανίδα την προστασία και τα άλλα «µυστικά» του πάρκου µέσα από θεωρητική κατάρτιση και πρακτική εξάσκηση σε διάφορες περιοχές. Στα πλαίσια αυτά γίνονται προβολές, ενηµερωτικές επισκέψεις σε µουσεία, κέντρα ενηµέρωσης) και σε χώρους ειδικής προστασίας της χλωρίδας και της πανίδας. Στο δεύτερο µέρος «το λειτουργικό» οι συµµετέχοντες στα προγράµµατα αναπτύσσουν δραστηριότητες σε συνεργασία µε τη διεύθυνση του ∆ρυµού. Τέτοιες δραστηριότητες είναι η πληροφόρηση του κοινού, συντήρηση µονοπατιών, παρατήρηση φυσικών φαινοµένων, προστασία και φύλαξη σηµαντικών περιοχών του ∆ρυµού κ.α. Οικολογικά εργαστήρια λειτουργούν στις περιοχές. * Villanallelonga (Βιλλαβαλελόνγκα): • Pescasseroli (Πεσκασέρολι) • Casone Antonusci (Καζόνε Αντονούτσι) * Civitella Alfedena (Τσιβιτέλλα Αλφεντένα)

ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΗ Η εθελοντική δράση είναι µια πρωτοβουλία προωθηµένη από τον Οργανισµό του Εθνικού ∆ρυµού του Abruzzo για να προσφέρει σε πολλούς φίλους της φύσης µια εµπειρία µοναδική της ζωής και της δουλειάς στο ∆ρυµό σε άµεση επαφή µε το περιβάλλον. Συνίσταται στο να περνάει κανείς 15 µέρες µαζί µε άλλους νέους που ενδιαφέρονται για την προστασία της χλωρίδας και της πανίδας, συνεργαζόµενοι µε ειδικούς ερευνητές, τεχνικούς και φύλακες του ∆ρυµού σε δραστηριότητες πρόληψης, ελέγχου, επιµόρφωσης και βοήθειας, συντήρησης, παρατήρησης και έρευνας. Η συµµετοχή είναι ελεύθερη στους νέους άνω των 18, που έχουν ήδη κάποιες εµπειρίες από δουλειά µε τη φύση και είναι σε θέση να περάσουν ένα χρονικό διάστηµα στο βουνό µε περιπέτεια, και σε όχι πάντα εύκολες καταστάσεις. Με την υποβολή µιας αίτησης έχει τη δυνατότητα κανείς να ζητήσει τη συµµετοχή του. Ο Οργανισµός διαχείρισης του ∆ρυµού προσφέρει διαµονή και συνεισφέρει στα έξοδα του φαγητού, ενώ ο εθελοντής δραστηριοποιείται σύµφωνα µε τις οδηγίες που παίρνει από τον ειδικό λειτουργό. Πολλές είναι οι εργασίες που µπορεί να έχει ένας εθελοντής όπως: στην απογραφή και προστασία της πανίδας, στην ραδιοτηλεφωνική σύνδεση µε τους φύλακες, στην επαφή µε το κοινό, να βοηθήσει στις επιστηµονικές έρευνες και σε ειδικές δραστηριότητες µε τους επισκέπτες, φυσικά µε την συµπαράσταση του ειδικού προσωπικού.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ TON ∆ΡΥΜΟ Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Ι∆ΡΥΣΗ: 1922 µε ιδιωτική πρωτοβουλία, 1923 µε κρατική αναγνώριση ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΑΡΧΗ: Οργανισµός Αυτόνοµος Οργανισµός Εθνικού Πάρκου Abruzzo ΕΚΤΑΣΗ: 44.000 εκτάρια κυρίως προστατευόµενη έκταση και 60.000 εκτάρια της εξωτερική προστατευόµενη ζώνη. ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ: Περίπου 2 εκατοµµύρια το χρόνο ΟΙΚΟΠΕ∆Α Ι∆ΙΟΚΤΗΣΙΑΣ: 400 εκτάρια ∆ΑΣΗ ΚΑΙ ΒΟΣΚΟΤΟΠΙΑ ΣΕ ∆ΙΑΧΕΠΉΣΗ: 20,000 εκτάρια ΑΠΟΛΥΤΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ: 4,000 εκτάρια στις περιοχές Camosciara (Καµοσιάρα) και Feundo (Φεούντο) Β. ΓΕΩΦΥΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΤΑΜΙΑ: Sangro (Σάνγκρο), Giovenco (Τζιοβένκο) και Volturno (Βολτούρνο). ΛΙΜΝΕΣ: Barrea (Μπαρέα), Vivo (Βίβο), Pantaniella (Παντανιέλα) Montagna Spaccata (Μοντάνια Σπακάτα), Castel San Vincenzo (Κάστελ Σαν Βίνστενζο) και Selva (Σέλβα) ΚΟΡΥΦΕΣ: Petroso (Πετρόζο 2,249 m), Marsicano (Μαρσικάνο 2,245 m), Greco (Γκρέκο 2,285m) και Meta (Μέτα 2,242 m) ΧΛΩΡΙ∆Α: 1870 είδη φυτών, 2 εκατοµµύρια δέντρα όλων των ειδών ΠΑΝΙ∆Α: 60 είδη θηλαστικών, 300 περίπου είδη πουλιά, 40 είδη ερπετά, αµφιβίων και ψαριών. Ανάµεσα στα θηλαστικά: 70-100 σκούρες αρκούδες της Μαρσικής, 500- 600 αγριοκάτσικα του Αµπρούτσο, 500-600 ελάφια, 300-400 ζαρκάδια, 40-50 λύκοι των Απεννίνων. Γ. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΟ∆ΟΜΗ ΤΟΥ ∆ΡΥΜΟΥ 4 Οικολογικά εργαστήρια σε λειτουργία (και άλλα στο σχέδιο) 5 Περιοχές για την µελέτη της πανίδας (και άλλες σχεδιάζονται)

6 Κέντρα επισκέψεως σε λειτουργία (και άλλα σε προετοιµασία) 10 Συνεταιρισµοί νέων που ασχολούνται στις υπηρεσίες του ∆ρυµού 10 Γραφεία ενηµέρωσης 70 µόνιµοι υπάλληλοι 30 προσωρινοί υπάλληλοι 120 ειδικοί συνεργάτες 1000 εθελοντές κάθε χρόνο 10 Ορεινά καταφύγια σε λειτουργία 50 χλµ από δρόµοι και πίστες κλειστές στην µηχανο.κίνηση 60 Επιστηµονικές έρευνες σε εξέλιξη 150 Οικοτουριστικές διαδροµές ∆. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Προϋπολογισµός: 2 εκατοµµύρια € το χρόνο (περίπου) Προστασία ∆ρυµού: Επενδύονται 500000 € το χρόνο Τα τελευταία 20 χρόνια έχουν επενδυθεί 10 εκατοµµύρια € περίπου για την προστασία του ∆ρυµού. ∆ΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΣΚΕΥΩΝ • Έδρα κεντρική του Οργανισµού του Εθνικού Λρυµού Λεωφόρος Tito Livio (Τίτο Λίβιο) 00136 Ρώµη τηλ. 06/35403331 ΦΑΞ 06/35403253 • Γραφείο διαχείρισης Λεωφόρος Santa Lucia (Σάντα Λουτσία) 67032 Pescasseroli (AQ) - τηλ. 0863/910715 τηλ και φαξ 0863/912132 • Κέντρο οικολογικών σπουδών των Απεννίνων Λεωφόρος Santa Lucia (Σάντα Λουτσία) 67032 Pescasseroli (AQ)-τηλ. 0863/910405 • Υπηρεσίες οικολογικής ταµόρφωσης Οδός Santa Lucia - 67030 Civitella Alfedena (AQ) - τηλ. και φαξ 0864/890141 • Γραφείο ενηµέρωσης περιοχής Pescasseroli Yico Cousultove 1 67032 Percasseroli (AQ) τηλ.0863/91955 • Γραφείο ενηµέρωσης περιοχής Civitella Alfedena • Γραφείο ενηµέρωσης περιοχής Villavallelonga (AQ) τηλ. και φαξ 0863/949261 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ΧΑΡΗ ΚΟΚΩΣΗ Σύγχρονα Θέµατα τευχ. 55/1995 TASSI F. Parco Nationale D' Abruzzo 1989 KRONBICHLER Okologie im Tourismus 1994 ΓΙΑΝΝΗ ΣΧΙΖΑ "To ταξίδι µπορεί να είναι µια δηµιουργική φυγή από την καθηµερινότητα". ΑΖΙΜΟΥΘΙΟ Τεύχος 3/1995 ¨ ΚΩΣΤΑ ΤΣΙΠΗΡΑ Στα Ελληνικά Βουνά Αθήνα 1992ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΛΙΒΑΝΗ ΜΑΚΗ ΣΤΑΥΡΟΥ Άθληση στη φύση και προστασία Περί βάλλοντος ΑΖΙΜΟΥΘΙΟ Τεύχος 8 Ιανουάριος 1997 ADDRIENNE REGAMEY Outdoor sport und Umwelt VIEN 1994