2 ___
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ................................................................................................ 2. 1848-1918_Η ΒΙΕΝΝΗ ΣΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ_POTEMKIN CITY........................................................................ 3. 1919-1934_Η «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝH......................................................... 3.1. Η ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ........................................................................................ 3.2. ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ...................................................... 3.3. Η ΧΑΜΗΛΗ ΔΟΜΗΣΗ 3.3.1. ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ_ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΑΥΤΟΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΩΝ «ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ» ΟΙΚΙΣΤΩΝ......................................................................... 3.3.2. ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ_ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΝΕΤΑΙ................. 3.3.3. ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ_Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ..................... 3.3.4. ΤΕΤΑΡΤΗ ΦΑΣΗ_ΑΝΕΓΕΡΣΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΑΝΕΡΓΩΝ............................. 3.4. ΥΨΗΛΗ ΔΟΜΗΣH 3.4.1. ΤΟ HOF ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ.................................................... 3.4.2. Η ΝΕΑ ΚΑΤΟΙΚΙΑ.............................................................. 3.4.3. ΤΥΠΟΛΟΓΙΕΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ................... 4. ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ΣΗΜΕΡΑ.................................... 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ_ΣΚΕΨΕΙΣ.................................................................... 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.........................................................................................
3 5 7 8 11 14 15 24 28 31 32 39 59 69 71
2 ___
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 3
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το «ζήτημα της κατοικίας» αποτελούσε και αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της αστικής ανάπτυξης και βασικό κοινωνικό αίτημα. Το παράδειγμα της μεσοπολεμικής, γνωστής και ως «Κόκκινης» Βιέννης, συγκροτεί ένα ενδιαφέρον και μοναδικό για την εποχή πείραμα, καθώς μια κοινωνική και πολιτική ουτοπία λειτούργησε ουσιαστικά και οργανωμένα για τη λύση του οικιστικού προβλήματος, στους κόλπους ενός αυστηρά συντηρητικού καπιταλιστικού κράτους. Επιδιώκοντας μια αλλαγή «εδώ και τώρα», ο δήμος της Βιέννης παρήγαγε μέσα σε μια δεκαπενταετία 348 συγκροτήματα κατοικιών και 42 προαστειακούς οικισμούς, η πλειοψηφία των οποίων κατοικείται μέχρι σήμερα1. Το 1919 σχημάτισε για πρώτη φορά κυβέρνηση το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα σε μια Βιέννη αποκομμένη και ανεξάρτητη από την υπόλοιπη Αυστρία. Το αυτόνομο αυτό κράτος εν κράτει, άφησε ισχυρά οικιστικά ίχνη, έντονα συμβολικές ψηφίδες στο μωσαϊκό που συνθέτει την εικόνα της πόλης. Με εργαλεία το ιστορικό και θεσμικό πλαίσιο, δημοσιεύματα και κριτικές θεωρητικών, την επιτόπια επίσκεψη και μελέτη παραδειγμάτων, τη σύγκριση με ανάλογα παραδείγματα άλλων ευρωπαïκών πόλεων και τη σημερινή κατάσταση των οικιστικών συγκροτημάτων, ειδωμένη μέσα από το πρίσμα κατοίκων και αρμοδίων, επιχειρείται μια συνολική κριτική έρευνα σε ό,τι αφορά στους λόγους που οδήγησαν στην επιλογή των συγκεκριμένων μοντέλων κατοικίας, στον τρόπο με τον οποίο αυτά υλοποιήθηκαν και στο αν και πώς οι κατοικίες αυτές, που σχεδιάστηκαν με γνώμονα το «Νέο Άνθρωπο»2, ανταποκρίνονται στις σημερινές ανάγκες κατοίκησης των νέων ενοίκων.
____________________________________________ 1. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.137 2. Από το ομότιτλο κείμενο του Max Adler, θεωρητικού του αυστρομαρξισμού, Reinhard Seiß 2007, σελ. 71
4 ___
Χάρτης που δείχνει τη χωροθέτηση των Gemeindebauten και των Siedlungen στην ευρύτερη περιοχή της πόλης, 1931 από το Das neue Wien
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 5
2. 1848-1918_Η ΒΙΕΝΝΗ ΣΤΟ ΚΑΤΩΦΛΙ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ_«POTEMKIN CITY»
Πρωτεύουσα της αυλής και μιας αυτοκρατορίας 50.000.000 κατοίκων, η Βιέννη, στα τέλη του 19ου αιώνα, είχε φτάσει στο ζενίθ της αστικής ανάπτυξης. Μέσα σε 50 χρόνια ο πληθυσμός είχε ανέλθει από 400.000 σε περισσότερο από 2.000.000 κατοίκους, με μετανάστες κυρίως από τις ανατολικές χώρες του στέμματος.3 Η οικονομική ανάπτυξη, που ακολούθησε την άνοδο της αστικής τάξης μετά την επανάσταση του 1848 (Märzrevolution), οδήγησε σε γιγαντιαία αστική ανοικοδόμηση. Το 1857 τα εσωτερικά τείχη της πόλης κατεδαφίστηκαν και έδωσαν τη θέση τους στην περίφημη και μνημειακή Ringstrasse. H πτώση του εξωτερικού τείχους (Linienwall) το 1890 και η δημιουργία του αστικού σιδηροδρόμου (Stadtbahn), προσέφεραν ένα, σε μεγάλο βαθμό, επαρκές συγκοινωνιακό δίκτυο που συνδυάστηκε με την κατασκευή μεγάλης κλίμακας τεχνικής
υποδομής.4
Φωτογραφία του Gürtel, του δρόμου που αντικατέστησε το εξωτερικό τείχος.
Προς το τέλος του αιώνα εμφανίζεται η Sezession, η βιεννέζικη εκδοχή του Jugendstil, που όχι μόνο χάρισε στην πρωτεύουσα των Αψβούργων μια νέα αισθητική πνοή, αλλά συνέβαλε και σε σημαντικά επιτεύγματα στις τέχνες και τις επιστήμες. Ωστόσο, υπήρχε και μια αθέατη στον επισκέπτη
Φωτογραφία πριν και μετά την κατεδάφιση των εσωτερικών τειχών της πόλης.
πλευρά της πόλης, που απείχε κατά πολύ από την εικόνα της «γιγαντιαίας βιτρίνας», όπως τη χαρακτηρίζει ο Tafuri. Η φτώχεια και οι αρρώστιες μάστιζαν τα προάστια, όπου συγκεντρωνόταν ο μεγάλος αριθμός των μεταναστών από τις ανατολικές χώρες. Μετά το 1895, ο συντηρητικός δήμαρχος Karl Lueger άσκησε σημαντικές πιέσεις για ένα εκτεταμένο δίκτυο υποδομής, αλλά όσον αφορά στην κοινωνική πολιτική το κράτος έπασχε. Σε κανέναν άλλο τομέα δεν γινόταν αυτή η έλλειψη τόσο εμφανής όσο στο οικιστικό.5 Με ελάχιστες εξαιρέσεις, η κατοικία ήταν εξαρτημένη από το ιδιωτικό κεφάλαιο και το κράτος δεν είχε καμία ανάμειξη στα ενοικιαστήρια. Τα ενοίκια μπορούσαν να αυξηθούν ανά πάσα στιγμή, ενώ τα μηνιαία συμβόλαια ήταν κοινή πρακτική, καθιστώντας
__________________________________________
3. Eve Blau, Monika Platzer 1999, σελ.125 4. DEHIO-Handbuch 2003, σελ.807 5. Tafuri 1981, σελ.10 6. Wiener Wohnbau- Innovafv. Sozial. Ökologisch, 2008, σελ 12 7. Stadtbuch Wien 1982, σελ.11 8. Franz Kala 1982, σελ.11
6 ___
μεγάλο μέρος του πληθυσμού «αστικούς νομάδες». Παρά την ραγδαία ανέγερση κτιρίων κατοικιών, η έλλειψη παρέμενε σημαντική. Στα άσυλα την πόλης έβρισκε στέγη περίπου το 4% του συνολικού πληθυσμού, ποσοστό το οποίο διαρκώς αυξανόταν.6 Στη στροφή του αιώνα το 95% των διαμερισμάτων δεν είχε τουαλέτα, τρεχούμενο νερό, θέρμανση, σωστό φωτισμό και αερισμό. Ένα τυπικό διαμέρισμα αποτελείτο συνήθως από ένα δωμάτιο και μια μικρή κουζίνα ενώ συχνά φιλοξενούσε ακόμα και πάνω από 10 άτομα7. Συνηθισμένο φαινόμενο ήταν και η ενοικίαση κρεβατιών για ύπνο σε τρίτους (Bettgeher).
Τυπική κάτοψη προπολεμικού κτιρίου κατοικιών.
Ο Franz Kafka γράφει στα Μπλε Τετράδια: «Στο σπίτι μας, σ’αυτό το τεράστιο συνοικιακό σπίτι,
δεν είναι εύκολο να βρεθεί στην πόλη μας.» 9 Συγκριτικά με άλλες ευρωπαικές πόλεις, η κατάσταση της στέγης στη Βιέννη ήταν η χειρότερη, πράγμα που είχε συνέπειες και στην υγεία των κατοίκων της. Οχι τυχαία, η φυματίωση ονομαζόταν διεθνώς και «αρρώστια της Βιέννης». Ως λύση στην κατάσταση αυτή, οι σοσιαλδημοκράτες είχαν, ήδη από το 1914, προτείνει την ανάληψη δράσης από το κράτος. Πρότειναν συγκεκριμένα την επιβολή φόρων και την απόκτηση δημόσιας γης για την κατασκευή κοινωνικής κατοικίας. Το εκλογικό σώμα, όμως, αποτελούμενο από 53.948 άντρες με υψηλό εισόδημα και κοινωνικά αξιώματα, εξασφάλιζε στο χριστιανικό συντηρητικό κόμμα την πλειοψηφία.10 Η πρώτη σημαντική ανάμειξη του κράτους στο ζήτημα δεν συνέβη πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν και θεσπίστηκε για πρώτη φορά νόμος, ο οποίος απαγόρευε την έξωση και την αύξηση του ενοικίου, με στόχο την προστασία των οικογενειών των στρατιωτών. Ηταν ένα σημαντικό πρώτο βήμα για την κοινωνική πολιτική, που όμως δεν άλλαξε σημαντικά την κατάσταση.11 Κατά τη διάρκεια του πολέμου, άνθρωποι εξαθλιωμένοι από την πείνα και το κρύο, κατέλαβαν τα προάστια της Βιέννης, αδιαφορώντας για το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Οι εργάτες άρχισαν να
μια εργατική πολυκατοικία, που αναδύθηκε μέσα από ανθεκτικά μεσαιωνικά ερείπια, μένει στον ίδιο διάδρομο με μένα, σε μια εργατική οικογένεια, ένας γραφιάς σε δημόσιο γραφείο. Τον λένε βέβαια υπάλληλο, αλλά δεν είναι παρά ένας απλός γραφιάς, που μέσα στη φωλιά του ξένου ζευγαριού και των έξι παιδιών του περνάει τις νύχτες του πάνω σ’ένα αχυρένιο στρώμα κατάχαμα. Σ’αυτό εδώ το σπίτι, όπου μαζεύεται η δυστυχία, που ξεβράζει η πόλη, υπάρχουν σίγουρα πάνω από εκατό άνθρωποι...» 8 Εξωτερικά τα κτίρια αυτά κατοικίας μιμούνταν την πολυτέλεια και τη μνημειακότητα των κτιρίων της Ringstrasse: ο Adolf Loos είχε επιτυχημένα χαρακτηρίσει τη Βιέννη «Potemkin City». «Ποιός δεν ξέρει τα χωριά Potemkin, που έχτισε ο πονηρός ευνοούμενος της Κατερίνας στην Ουκρανία; Χωριά από μουσαμά και χαρτόνι, χωριά με σκοπό να μετατρέψουν μια έρημο σε ολάνθιστιο τοπίο για τα μάτια της Αυτού Μεγαλειότης (...) Η πόλη Potemkin για την οποία θέλω να μιλήσω δεν είναι άλλη από την αγαπημένη μας Βιέννη. Μια βαριά κατηγορία, της οποίας η απόδειξη είναι και για μένα δύσκολη. Γιατί χρειάζομαι ακροατές με οξυμένο το αίσθημα της δικαιοσύνης, κάτι που δυστυχώς
_______________________________________________ 9. Adolf Loos 1983, σελ..55 10. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.98-102 11. Stadtbuch Wien 1982, σελ.12
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 5
εκμεταλλεύονται τη γη γύρω από τις πόλεις και τις βιομηχανικές περιοχές ,να καλλιεργούν
3. 1919-1934_Η «ΚΟΚΚΙΝΗ ΒΙΕΝΝΗ»
λαχανικά και να εκτρέφουν μικρά κατοικίδια. Έτσι η Βιέννη περικυκλώθηκε σταδιακά από 60.000 τέτοια κληροτεμάχια και χιλιάδες εργάτες δούλευαν στον ελεύθερο χρόνο τους
σε αυτά. Οι «αυθαίρετοι» οικιστές ξεκίνησαν να
φτιάχνουν πρόχειρες κατασκευές, αρχικά για τη φύλαξη των εργαλείων και των προϊόντων τους
Μετά την κατάρρευση της μοναρχίας και την
και στη συνέχεια για στέγαση. Οι αυτοδιαχειριζόμενοι και σχετικά ανοργάνωτοι αυτοί οικισμοί είχαν χαρακτήρα εφήμερο και πρόχειρο και βέβαια δεν συνέβαλαν ουσιαστικά στη λύση του προβλήματος. Με το νέο κύμα μετανάστευσης που κατέληξε στη Βιέννη μετά το τέλος του πολέμου και την κατάρρευση της μοναρχίας το 1918, οι πολιτικοί κλήθηκαν να βρουν λύσεις άμεσες, πιο μόνιμες και αποτελεσματικές.12 Φωτογραφίες των αυθαίρετων οικιστών όπως δημοσιεύτηκαν στο National Geographic, Ιανουάριος 1923.
επέκταση του εκλογικού δικαιώματος, στις 4 Μαίου του 1919 το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα της Βιέννης κατάφερε να αποσπάσει την πλειοψηφία με ποσοστό 54,2% και να σχηματίσει κυβέρνηση με πρώτο δήμαρχο τον Jakob Reumann.13 Για την πραγμάτωση των επιθυμητών μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ί σ ε ω ν, ή τ α ν α π α ρ α ί τ η τ η η ανεξαρτητοποίηση από την εθνική φορολογία, αφού η υπόλοιπη Αυστρία διοικούνταν από συντηρητικά κόμματα. Αυτό έγινε με τη μετατροπή της Βιέννης σε ανεξάρτητο ομόσπονδο κρατίδιο (Bundesland) της Αυστρίας την 1η Ιανουαρίου του 1922. 14 Η σημασία αυτής της κίνησης ξεπέρασε τα εθνικά σύνορα, αφού τη δεδομένη χρονική στιγμή, η Βιέννη ήταν η μοναδική μητρόπολη στον κόσμο με σοσιαλδημοκρατική διοίκηση. Επρόκειτο για ένα πείραμα που δοκιμαζόταν για πρώτη φορά. 15 Ο Αυστρομαρξισμός, όπως ονομαζόταν η ιδεολογία που αναπτύχθηκε, στόχευε στην αλλαγή των κοινωνικών δομών με δημοκρατικότερο τρόπο- παρά την επαναστατική διάθεση του εργατικού δυναμικού και σε αντίθεση με τα μαρξιστικά καθεστώτα της γειτονικής Βαυαρίας και Ουγγαρίας.16 _______________________________________________
12. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.103, Wiener Wohnbau- Innovafv. Sozial. Ökologisch, 2008, σελ.13 13. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.36 14. Tafuri 1981, σελ.9 15. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.53 16. Tafuri 1981, σελ.7
8 ___
3.1. Η ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ Η πολιτική που ακολούθησε ο δήμος της Βιέννης για την πραγματοποίηση των οικιστικών σχεδίων, (απόκτηση γης, νέα φορολογική πολιτική, τυποποίηση των οικοδομικών στοιχείων και μεγάλης κλίμακας αναδιοργάνωση της δημοτικής διοίκησης για την παραγωγή, την εκτέλεση, τον συντονισμό και την επίβλεψη των οικοδομικών σχεδίων, με ενσωμάτωση των κοινωνικών υποδομών στα νέα κτίρια), ήταν πραγματικά πρωτοποριακή. Ο θεμέλιος λίθος πάνω στον οποίο βασίστηκε το πρόγραμμα του Δήμου ήταν η συστηματική αναδιοργάνωση των οικονομικών της πόλης. Δύο ήταν οι φυσιογνωμίες κλειδιά στη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση: ο Robert Dannenberg (1885-1942), πρόεδρος της περιφερειακής συνέλευσης και ο Hugo Breitner (1873-1946), σύβουλος οικονομικών. Η οικονομική πολιτική του Breitner καθορίστηκε από την απόφαση να χρηματοδοτηθούν τα οικοδομικά προγράμματα
από την τρέχουσα
φορολογία και όχι από δάνεια υποθήκευσης.17 Ένας μόνιμος νόμος , η Προστασία Ενοικιαστή (Mieterschutz) 18 του 1922, μείωσε το βασικό ενοίκιο στο μισό αυτού που πλήρωνε ο ενοικιαστής το 1914.19 Ο νόμος αυτός είχε μια σειρά από συνέπειες για τη Βιέννη. Με τη μείωση του κόστους, οι ένοικοι δεν είχαν πια ανάγκη να μοιράζονται το διαμέρισμα με άλλους. Τους δίνονταν τώρα δικαιώματα πάνω στα διαμερίσματα, με μόνη υποχρέωση να συνεχίσουν να τα κατοικούν. Αυτό, φυσικά, μείωσε και τον αριθμό των διαθέσιμων διαμερισμάτων εντείνοντας την ανάγκη για κατασκευή νέων κατοικιών στην πόλη.20 __________________________________________ 17. Charles A., Jr. Gulick 1981, τόμος 1 σελ. 357 18. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.22 19. Charles A., Jr. Gulick 1981, τόμος 1, σελ.439 20. Charles O. Hardy 1934, σελ.37-38 21. Charles O. Hardy 1934, σελ.83 22. Τafuri 1981, σελ. 12-13 23. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.45-47 24. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.137 25. Felix Czeike 1959, τεύχος 6, σελ.102-126, τεύχος 11, σελ. 30-45
Γελοιογραφία από την εφημερίδα «Die Arbeiter-Zeitung», 26. Οκτωβρίου 1925
Ο νόμος μείωσε σαφώς και τα έσοδα των ιδιόκτητων κτιρίων αφού δεν απέφεραν κέρδη και «έριξε» την αξία γης. Έτσι κατέστη δυνατό για τον Δήμο να αγοράσει οικοδομήσιμη γη σε σημαντικά χαμηλότερες τιμές. 21 Από τον Φεβρουάριο του 1923 ξεκίνησε να εφαρμόζεται και ο Φόρος Κατοικίας(Wohnbausteuer), φόρος πάνω στο ενοίκιο, ο οποίος δεν επιβαλλόταν στο εισόδημα του ιδιοκτήτη αλλά στο προσυμφωνημένο ενοίκιο του συγκεκριμένου ακινήτου και με διαβάθμιση από 2 ως 37 τοις εκατό, ανάλογα με το μέγεθος του ενοικιαζόμενου διαμερίσματος.22 Εκτός από τον Φόρο Κατοικίας τέθηκε σε εφαρμογή μια σειρά από νέους φόρους, όπως ο φόρος πολυτελείας ο οποίος επιβαλλόταν στα υλικά αγαθά και την περιουσία και όχι στο εισόδημα.23 Το σοσιαλδημοκρατικό δημοτικό συμβούλιο εγκαινίασε το πρώτο μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα την 1η Φεβρουαρίου, τη μέρα που τέθηκε σε εφαρμογή και ο Φόρος Κατοικίας (Wohnbausteuer). Το πρόγραμμα για κατασκευή 1000 κατοικιών, το 1923, ακολουθήθηκε από ένα Πενταετές Πρόγραμμα, με βάση το οποίο θα κατασκευάζονταν 5000 κατοικίες ετησίως, δηλαδή 25.000 κατοικίες μέχρι το 1927. 24 Περίπου το 40% των απαραίτητων κονδυλίων θα προέκυπτε από τον Φόρο Κατοικίας (Wohnbausteuer).25
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 9
Τα νέα διαμερίσματα ενοικιάζονταν χωρίς
δουλειάς πολλαπλασιάστηκε, προσλήφθηκε ένας
κέρδος με σχεδόν συμβολικό αντίτιμο, ικανό να
μεγάλος αριθμός ιδιωτών αρχιτεκτόνων για να
καλύψει τα έξοδα συντήρησης. Αποτελούσε το 6-8% του μηνιαίου προϋπολογισμού ενός
βοηθήσουν στην εκπόνηση των σχεδίων. Καθώς η ιδιωτική οικοδομική δραστηριότητα ήταν
εργατικού νοικοκυριού26 και το 3,4% του μισθού
ελάχιστη, υπήρχαν πολλοί αρχιτέκτονες
ενός ειδικευμένου εργάτη.27 Οι σοσιαλδημοκράτες ξεκίνησαν να αγοράζουν
διαθέσιμοι. Συνήθως αναλάμβαναν το έργο με απευθείας ανάθεση, ενώ συχνά γίνονταν και
γη την χειρότερη περίοδο του πληθωρισμού και
συνεργασίες για την εκπόνηση των σχεδίων των
μεταξύ 1919 και 1922 είχαν συγκεντρώσει
μεγαλύτερων συγκροτημάτων. Περιστασιακά
εκτάσεις σε όλη τη Βιέννη σε κλάσμα των προπολεμικών τιμών γης.28 Ως το 1928 ο δήμος
προκηρύσσονταν και διαγωνισμοί για τα πιο περίπλοκα ή ιδιαίτερου γοήτρου συγκροτήματα.
διέθετε συνολικά 7.920 εκτάρια γης, σχεδόν το
Η πλειοψηφία των 400 νέων κτιρίων που
ένα τέταρτο της συνολικής έκτασης της
ολοκληρώθηκαν μέχρι το 1934 σχεδιάστηκε από
ευρύτερης Βιέννης.29
περίπου 190 ιδιώτες αρχιτέκτονες.32
Το μεγαλόπνοο «Πενταετές Πρόγραμμα» απαιτούσε αναδιοργάνωση του διοικητικού
Το Τμήμα Αρχιτεκτονικής ήταν υπεύθυνο για τον σχεδιασμό των κατευθυντήριων γραμμών
μηχανισμού και λειτουργία όλων των τμημάτων
που αφορούσαν στην κάλυψη, τη δομή και
του προς αυτήν την κατεύθυνση. Τη διαχείριση των δημοτικών οικοδομικών επιχειρήσεων
οργάνωση των διαμερισμάτων ενώ σχεδίαζε και τον τυποποιημένο εξοπλισμό. Μετά την
ανέλαβε η Υπηρεσία Πολεοδομίας (Stadtbauamt),
εκπόνηση του γενικού σχεδίου για κάθε κτίριο ή
η οποία για τις ανάγκες του προγράμματος
συγκρότημα και την ανάθεση του επιμέρους
υποδιαιρέθηκε σε 16 τμήματα , καθένα από τα
σχεδιασμού του σε έναν αρχιτέκτονα ή σε ομάδα
οποία ήταν υπεύθυνο για έναν διαφορετικό τομέα της οικοδομικής δραστηριότητας. Τα πιο
αρχιτεκτόνων, το τμήμα ήταν υπέυθυνο για την επίβλεψη της κατασκευής καθώς και τη
σημαντικά και μεγαλύτερα τμήματα ήταν αυτά
συντήρηση και επισκευή μετά την αποπεράτωση
που οργάνωναν και επέβλεπαν τη διανομή υλικών, την κατασκευή και την εξέταση των
του συγκροτήματος.33 Μέσα στο διοικητικό μηχανισμό είχε συσταθεί
αρχιτεκτονικών σχεδίων.30
μια ξεχωριστή επιτροπή από μέλη του δημοτικού
Ένα μεγάλο τμήμα των απαραίτητων υλικών
συμβουλίου, η οποία από το 1922 συνέταξε ένα
παράγονταν απ’ευθείας από τον Δήμο σε
κατάλληλο «point system», με βάση το οποίο
δημοτικά εργοστάσια διαχειριζόμενα από την Υπηρεσία Πολεοδομίας (Stadtbauamt): γρανίτης,
κατηγοριοποιούνταν οι αιτήσεις για την απόκτηση των καινούριων διαμερισμάτων.34 Μια
πέτρα, κεραμικά. Για την εξασφάλιση του
αίτηση με 10 και πάνω πόντους θεωρείτο
χαμηλού κόστους κατασκευής , δομικά μέλη όπως κουφώματα, μεταλλικά στοιχεία , σκάλες,
επείγουσα και κατατασσόταν στην πρώτη κατηγορία, αιτήσεις με 5 ως 9 πόντους ήταν στη
είδη υγιεινής και άλλος εξοπλισμός
δεύτερη κατηγορία ενώ από 5 πόντους και κάτω
τυποποιήθηκαν και παράγονταν κατά χιλιάδες.31 Η αρχιτεκτονική και σχεδιαστική επίβλεψη
_________________________________________
γινόταν από το Τμήμα Αρχιτεκτονικής (Architekturabteilung) της Υπηρεσίας Πολεοδομίας (Stadtbauamt), το οποίο απασχολούσε περίπου 20 μόνιμους αρχιτέκτονες. Μέχρι το 1923 όλος ο σχεδιασμός γινόταν από το Τμήμα Αρχιτεκτονικής, μετά την εκκίνηση όμως του «Πενταετούς Προγράμματος», όταν ο όγκος της
27. Eve Blau 1999, σελ.140 28. Charles A., Jr. Gulick 1981, τόμος 1 σελ.416-417 29. Felix Czeike 1959, τεύχος 11, σελ.49 30. Eve Blau 1999, σελ.142-143 31. Eve Blau 1999, σελ.144 32. Eve Blau 1999, σελ.146 33. Charles O. Hardy 1934, σελ.91 34. Das Neue Wien 1926-1928, τόμος 1,σελ.225-239 35. Eve Blau 1999, σελ.148
10 ___
Πίνακας «point system»
Points Αυστριακή υπηκοότητα 1 1 Κάτοικος Βιέννης 1 Παντρεμένος λιγότερο από ένα χρόνο 2 Περισσότερο από ένα χρόνο Κάθε παιδί <14 ετών 1 >14 ετών 2 Κάτοικος Βιέννης Από τη γέννηση 4 Από 1η Αυγούστου 1914 3 Πάνω από ένα χρόνο 1 Νομική δέσμευση για εκκένωση παρούσας κατοικιας 5 Μη περαιτέρω κατοικησιμότητα 5 Αναπηρία 60-99% 1 Ολική 5 Προχωρημένη εγκυμοσύνη 1 Ασθένεια που δύναται να επιδεινωθεί στις παρούσες συνθήκες κατοίκησης 1 2 Υπενοικίαση Κάθε μέλος της οικογένειας που κοιμάται εκτός και δεν διαθέτει δικό του δωμάτιο 2 Υπερπληθής κατοίκηση: για κάθε παραπάνω άνθρωπο σε μια κατοικία 1 Απουσία κουζίνας 1 Αίτηση σε περίπτωση ύπαρξης κατάλληλης κατοικίας -10 Υπενοικίαση όπου οι συνθήκες το επιτρέπουν -5 Πηγή: Eve Blau 1999, σελ.149 στην τρίτη. Μετά τον πρώτο διαχωρισμό στις 3 κατηγορίες, καθεμία από αυτές εξεταζόταν εκ νέου. Η εφαρμογή του «point system» σε συνδυασμό με το μικρό μέγεθος των διαμερισμάτων, ευνοούσε τις οικογένειες με ένα ή δύο παιδιά.35
μικρότερες
Εκτός από τα κτίρια κατοικιών, σχεδιάστηκαν σε ολόκληρη την πόλη και εγκαταστάσεις για «εργασία, διοίκηση, ψυχαγωγία και αθλητισμό».36 Χαρακτηριστικά παραδείγματα αθλητικών εγκαταστάσεων είναι το στάδιο του Prater (αρχιτέκτονας Otto Εrich Schweizer), πολλά δημόσια λουτρά με διασημότερο το Amalienbad (αρχιτέκτονες Karl Schmalhofer/Otto Nadel), το οποίο μάλιστα τοποθετήθηκε
__________________________________________ 36. Inge Podbrecky 2003, σελ.62 37. Inge Podbrecky 2003, σελ.62 38. Eve Blau 1999, σελ.151
Το Amalienbad, εξωτερικά και εσωτερικά.
συμβολικά στην πλατεία Reumannplatz του Χ. διαμερίσματος της Βιέννης. « Ένα υγιές, αθλητικό και μυώδες σώμα θα μπορούσε να είναι το σύμβολο της εργατικής τάξης.»37 Ο μόνος τομέας του οικοδομικού προγράμματος, ο οποίος δεν είχε αναπτυχθεί πλήρως μέχρι τη στιγμή που ξεκίνησε η ανέγερση σε μεγάλη κλίμακα, ήταν η αρχιτεκτονική τυπολογία. Η πολιτική ηγεσία της Κόκκινης Βιέννης θεωρούσε ότι ο χωρικός και αρχιτεκτονικός χαρακτήρας της «Νέας Βιέννης» θα προέκυπτε μέσα από την εξέταση των πολιτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών πλευρών του προγράμματος του κόμματος για τη σοσιαλδημοκρατική μητρόπολη. Το αρχιτεκτονικό πρόγραμμα αποτελούσε δευτερεύον ζήτημα. 38
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 11
3.2. ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑΣ
Οtto Wagner_ σχέδιο από τη μελέτη «Die Großstadt»
Από τη στιγμή που τέθηκε το ζήτημα της
Διαφορετική ήταν η τοποθέτηση εκείνων που
στέγασης, τέθηκε και το ερώτημα της τυπολογίας της καινούριας κατοικίας. Οι βασικές
υποστήριζαν την ανέγερση πολυώροφων συγκροτημάτων κατοικίας εντός του
αρχιτεκτονικές τοποθετήσεις ήταν δύο, καθεμία
υπάρχοντος αστικού ιστού, εξοπλισμένων με την
με τους δικούς της ένθερμους υποστηρικτές.
απαραίτητη κοινωνική υποδομή , όπως είχε
Aρχιτέκτονες και διανοούμενοι, μεταξύ αυτών o Adolf Loos, η Margarete Lihotzky, ο Josef Frank και ο Peter Behrens τάσσονταν υπέρ της
οραματιστεί και ο Otto Wagner στα σχέδια για τη Βιέννη ως σύγχρονη μητρόπολη, τα οποία είχε εκπονήσει ήδη από το 1911 (Die Großstadt) ή στα
εξάπλωσης της πόλης και της δημιουργίας
πρότυπα ων κοινωνικών μορφών κατοίκησης του
προαστειακών οικισμών χαμηλής πληθυσμιακής πυκνότητας, σύμφωνα με το μοντέλο της
ουτοπικού σοσιαλισμού: Phalanstère του Fourier, Familistère του Godin, το μοντέλο New Harmony
κηπούπολης, όπως συνέβαινε την ίδια περίοδο
του Owen, που αποτελούσαν ουτοπικά σχέδια
σε Γερμανία και Αγγλία. Στη βάση αυτή δίνονταν περιθώρια σε οραματιστές αρχιτέκτονες και
του 19ου αι., στα οποία συχνά ανέτρεχαν οι
πολεοδόμους να επανεξετάσουν το θέμα του
σοσιαλδημοκράτες για τη μορφή που θα έπρεπε να έχουν τα συγκροτήματα κατοικίας. 39
σχεδιασμού της πόλης και της κατοικίας και να επαναπροσδιορίσουν τους όρους της σύγχρονης
_______________________________________________________________
κατοίκησης.
39. Inge Podbrecky 2003, σελ.51
12 ___
Το μοντέλο «New Harmony» του Robert Owen
O διάλογος για την τυπολογία δεν συνδεόταν άμεσα με τις πολιτικές των κομμάτων και οι υποστηρικτές και των δύο τοποθετήσεων
«Πράγματι, οι πολιτικοί ξεκινώντας από μία αυστηρά κριτική τοποθέτηση απέναντι
προέρχονταν τόσο από τον χώρο της δεξιάς όσο
στις κατοικίες που είχαν κατασκευαστεί ως τότε και την κερδοσκοπία πάνω στη γη, επέκτειναν τις
και από της αριστεράς.40
Είχε επίσης να κάνει
συνέπειες αυτής της αρνητικής κριτικής και
και με τις προτιμήσεις και τα οράματα του εκάστοτε δημάρχου. Ενώ ο Jakob Reumann, o
στον τρόπο με τον οποίο έγινε η οργάνωση των
δήμαρχος της «Κόκκινης Βιέννης», είχε ταχθεί
κατοικιών σε σχέση με τη δομή της πόλης. Απέρριψαν έτσι σε γενικές γραμμές, την
υπέρ της χαμηλής δόμησης και των οικισμών, ο
εναλλακτική λύση των ατομικών κατοικιών, είτε
συνεχιστής του Karl Seitz είχε διαφορετικά οραματιστεί: «Τώρα ξεκινά μια νέα οικοδομική
κατά ζεύγη είτε εν σειρά, η οποία, αντίστροφα, αποτελούσε την ιδανική κληρονομιά των πιο
περίοδος, στην οποία δεν θα κατασκευάζουμε
«φωτισμένων» αρχιτεκτόνων. Αρκεί να
πια μικρά κτίρια με στενές αυλές, αλλά μεγάλα
σκεφτούμε την πολεμική που άσκησε ο Loos για
κοινοτικά οικιστικά συγκροτήματα, στα οποία οι
να υπερασπιστεί τους οικισμούς με χαμηλή πυκνότητα. Έτσι απορρίφθηκε η λύση των
άνθρωποι θα ζουν σαν σύνολο, αλλά και ο καθένας ανάλογα με την προσωπικότητά του θα
«εκτατών» οικισμών που θα είχαν μια σημαντική
έχει μια ιδιαίτερη και ιδιωτική ζωή. Η ανάγκη για
αυτονομία σε σχέση με το σύνολο της πόλης.
αναψυχή και χαλάρωση θα προσφέρεται σε
Στο περιεχόμενο και την παρουσίαση της
μεγάλα πάρκα ανοιχτά για όλους.» Χαρακτηριστική έχει μείνει η φράση από το
κερδοσκοπικής οικοδόμησης αντιπαρατάχθηκαν μεγάλες οικοδομημένες νησίδες που έχοντας τα
λόγο που εκφώνησε στα εγκαίνια του Karl-Marx-
ίδια πολεοδομικά χαρακτηριστικά με το
Hof το 1930: «Όταν εμείς πια δεν θα υπάρχουμε, αυτές οι πέτρες θα μιλούν για μάς.»42
προηγούμενο είδος οικοδόμησης θα
41
Ο Carlo Aymonino, που θεωρεί το παράδειγμα
διαφοροποιούνταν εξαιτίας των αρχιτεκτονικών τους χαρακτηριστικών.»43
της λύσης που έδωσε η «Κόκκινη» Βιέννη
Τη σαφή προτίμηση στα συγκροτήματα
μοναδικό πείραμα αντιμετώπισης των δύο όρων του προβλήματος - της κερδοσκοπικής πόλης και
κατοικιών μαρτυρούν άλλωστε τα ποσοστά : «Το 1921, το 55% της διατιθέμενης με την
της εργατικής κατοικίας – γράφει:
υποστήριξη
____________________________________
μορφή σπιτιών εν σειρά σε οικισμό , το 1923, όταν η πόλη ξεκίνησε το δικό της οικοδομικό πρόγραμμα, το ποσοστό έπεσε στο 28%, το 1924
40. Eve Blau 1999, σελ.160 41. Eve Blau 1999, σελ.156 42. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.7 43. Carlo Aymonino 1979, σελ.117-119 44. Novy&Förster 1991, σελ.31
του κράτους κατοικίας
στο 14% και το 1925 στο 4%.»44
είχε τη
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 13
Το θέμα, τελικά, δεν ήταν τόσο η τυπολογία όσο η οργάνωση της αγοράς της κατοικίας, η οποία απαιτούσε αναδιοργάνωση της αστικής γης και οικοδομικές επιχειρήσεις σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα από ότι είχε επιχειρηθεί μέχρι τότε. Η οργάνωση και η επίβλεψη του σχεδιασμού και της κατασκευής των οικισμών είχαν υπάρξει μέχρι τότε δυσκίνητες και πολυέξοδες για τον Δήμο, ενώ τα αποτελέσματα ήταν συνήθως μέτρια. Έγινε σαφές, ότι έπρεπε να ληφθεί μια σειρά αποφάσεων για τη δραστική αντιμετώπιση του θέματος της στέγασης. Η ανέγερση όσο το δυνατόν περισσότερων κατοικιών σε όσο το δυνατόν λιγότερο χρόνο , η συγκέντρωση της διαχείρισης των οικοδομικών επιχειρήσεων, το μεγάλο κόστος για τη δημιουργία υποδομής στις εκτός πόλης περιοχές, η αξιοποίηση του Φόρου Κατοικίας (Wohnbausteuer) (μια τροποποίηση που είχε κατατεθεί στο δημοτικό συμβούλιο από τη χριστιανοσοσιαλιστική αντιπολίτευση προέβλεπε ότι ο Wohnbausteuer μπορεί να χρησιμοποιείται για την ανέγερση κτιρίων μόνο εντός των ορίων του ομόσπονδου κρατιδίου της Βιέννης), καθώς και η αδυναμία επέκτασης εκτός των ορίων της πόλης χωρίς συνταγματική τροποποίηση (από το 1922 την υπόλοιπη Αυστρία διοικούσε συντηρητική κυβέρνηση), ήταν οι καθοριστικοί παράγοντες για την επιλογή των σοσιαλδημοκρατών το 1923 να προτιμήσουν την τυπολογία των μεγάλων συγκροτημάτων (Gemeindebauten) από εκείνη των περιφερειακών οικισμών (Siedlungen). Η τυπολογία που επικράτησε υπαγορεύτηκε τελικά από ανάγκη και όχι από ιδεολογία.45 __________________________________________
45. Eve Blau 1999, σελ.157-158
14 ___
3.3. ΧΑΜΗΛΗ ΔΟΜΗΣΗ
Σύμφωνα με τους Novy και Förster η χαμηλή δόμηση αναπτύσσεται σε τέσσερις κυρίως φάσεις.46
3.3.1. ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ_ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΑΥΤΟΣΤΕΓΑΣΗΣ «ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΝ» ΟΙΚΙΣΤΩΝ
Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η έλλειψη τροφής και στέγης μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ήταν o βασικός λόγος που οδήγησε μεγάλα τμήματα του πληθυσμού της Βιέννης να καταλάβουν 6.500.000 τ.μ. δημόσιας
Τα αυτοσχέδια καταλύματα στην περιφέρεια της πόλης. __________________________________________________ 46. Novy&Förster 1991, σελ.27 47. Patrick Decaix, Cornelia Redecker 2008, σελ.17 48. Eve Blau 1999, σελ.90 49. Novy&Förster 1991, σελ.28
γης στις παρυφές της πόλης . Μέχρι το 1918, 100.000 άνθρωποι, περίπου 14.000 οικογένειες, είχαν εγκατασταθεί «άναρχα» στην περιφέρεια της Βιέννης, όπου ζούσαν σε αυτοσχέδια καταλύματα και καλλιεργούσαν τα απαραίτητα για τη διατροφή τους.47 Ο Gustav Scheu διορίστηκε το 1919 δημοτικός σύμβουλος σε θέματα στέγασης
(Berater in
Fragen des Wohnungswesen) και έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του θέματος, δημοσιεύοντας τον Απρίλιο του 1919 το «Zur Wohnungsreform» ή αλλιώς «Περί μεταρρύθμισης της κατοικίας». Πρότεινε τη μη άμεση ανάμειξη του Δήμου στην παραγωγή της στέγης , αλλά την συμβολή στη ρύθμιση των μετακινήσεων και των μεταφορών, με την παροχή ταχείας και εύκολης συγκοινωνίας μεταξύ κέντρου και περιφέρειας και με την κατασκευή δρόμων και κοινωνικής υποδομής (γκάζι, νερό, ηλεκτρικό κ.τ.λ.) στις αναπτυσσόμενες περιοχές κατοικίας.
Στην
πρότασή του αυτή αναδεικνύεται το πρόβλημα που είχε η πόλη όσον αφορά στην κυκλοφορία και τις δημόσιες μεταφορές και η προτίμησή του στην αποκέντρωση της οργανωμένης κατοικίας. 48
Η απουσία κρατικής βοήθειας
οδήγησε σε
μαζικές διαδηλώσεις στη Βιέννη. Η πρώτη στις 26 Σεπτεμβρίου του 1920 συγκέντρωσε 50.000 ανθρώπους με αίτημα την παραχώρηση γης και τη νομιμοποίηση των «αυθαίρετων» οικισμών. Μέχρι και το 1921 οι οικισμοί αυτοί παρέμεναν άναρχοι και αυτοδιαχειριζόμενοι, ένα είδος λύσης ανάγκης.49
«Δώστε μας γη και εμείς απ’ αυτή θα φτιάξουμε ψωμί»50
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 15
3.3.2. ΔΕΥΤΕΡΗ ΦΑΣΗ_ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΝΕΤΑΙ
Κοινότητα Κηπούπολης (Deutschoesterreichische Gartenstadtgesellschaft).52 Σε αντίθεση με το γερμανικό ομόλογο τμήμα της, η αυστριακή κοινότητα ήταν πιστή στην αρχική σύλληψη του Howard για την κηπούπολη: κοινή ιδιοκτησία της γης, παραγωγή βασισμένη στη συνεργασία και όχι στον ανταγωνισμό.53 Η κυβέρνηση κρατούσε επιφυλακτική στάση απέναντι στις κινήσεις αυτές με τον φόβο ότι αν δεν ληφθούν μέτρα για τη ρύθμιση και τον έλεγχο του κινήματος , η προστατευόμενη «πράσινη ζώνη» (Wald- und Wiesengürtel) που περιέβαλλε τη Βιέννη θα μετατρεπόταν σε «ζώνη με καλύβες και οικισμούς γύφτων».54 Ο δημοτικός σύμβουλος σε θέματα στέγης Gustav Scheu, αντικαταστάθηκε το 1922 και ενώ υπήρχαν σχέδια διεξαγωγής διαγωνισμού για την εκπόνηση ενός γενικού πλάνου σχεδιασμού των οικισμών με προσκεκλημένους αρχιτέκτονες τους Keller, Oerley, Loos, Theiss, Jaksch και τον Γ ε ρ μ α ν ό Te s s e n o w, ο δ ι α γ ω ν ι σ μ ό ς δ ε ν
Στη δεύτερη φάση τους, την περίοδο μεταξύ 1921 και 1922, οι άναρχοι αυτοί οικισμοί (Siedlungen) απέκτησαν περισσότερο σταθερό χαρακτήρα και σταδιακά μετατράπηκαν σε μονιμότερες κοινότητες, ακόμα όμως
πολιτικά
και οικονομικά αυτοδιαχειριζόμενες. Οι κάτοικοι αναλάμβαναν να καλλιεργήσουν οι ίδιοι την τροφή τους, να φτιάξουν μόνοι τους τα απαραίτητα οικοδομικά υλικά και να κατασκευάσουν οι ίδιοι τα σπίτια στα οποία θα κατοικούσαν, σε μια εποχή συνεχούς οικονομικής αστάθειας, πολιτικής αβεβαιότητας και ανεξέλεγκτου πληθωρισμού.51 Το συνεταιριστικό κίνημα των «αυθαίρετων» οικιστών (Siedlerbewegung) πήρε τελείως διαφορετική κατεύθυνση από τα Siedlungen και τις κηπουπόλεις της Γερμανίας και της προπολεμικής κεντρικής Ευρώπης , τα οποία ήταν
στραμμένα
στην
ιδιοκτησία.
Αποδεσμευμένοι από αστικές μορφές κατοίκησης, οι βιεννέζικοι οικισμοί ήταν άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένοι με την καλλιέργεια λαχανόκηπων και τη διατήρηση οικόσιτων ζώων. Από το 1919 ιδρύθηκε η Γερμανοαυστριακή
πραγματοποιήθηκε ποτέ και η κατάσταση παρέμεινε στάσιμη. Φωτογραφίες των αυθαίρετων οικιστών όπως δημοσιεύτηκαν στο National Geographic, Ιανουάριος 1923. __________________________________________________ 51. Novy&Förster 1991, σελ.29 52. Eve Blau 1999, σελ.90 53. Wilfried Posch 1981, σελ. 50-51 54. Hans Kampfmeyer, απόσπασμα από Eve Blau 1999, σελ.90
16 ___
Τα αιτήματα της πρώτης διαδήλωσης του 1920
προσφέρει κάτι. Το ωράριο ήταν ελαστικό και οι
δεν εισακούστηκαν και στις 3 Απριλίου 1921 οι οικιστές ξαναβρέθηκαν στο δρόμο, αυτή τη
άνεργοι μπορούσαν να συνεισφέρουν κατά τις κανονικές ώρες εργασίας, ενώ οι έχοντες
φορά περισσότεροι, πιο οργανωμένοι και
εργασία δούλευαν συνήθως 4 ώρες μετά το, ήδη
έχοντας
με το μέρος τους άτομα αριστερών
από το 1919, καθιερωμένο οκτάωρο εργασίας
αντιλήψεων και διανοούμενους, όπως τον Loos, τη Margarethe Lihotzky, τον Max Ermers και τον
τους και 16 ώρες τα Σαββατοκύριακα.57 Εκτός από τις κατοικίες, οι οικιστές
Otto Neurath, οι οποίοι βοήθησαν να διαδοθούν
κατασκεύαζαν και τα κοινόχρηστα κτίρια που θα
και να δημοσιοποιηθούν τα αιτήματά τους.55 Μετά το 1921 το κίνημα έπαψε να είναι
εξυπηρετούσαν την κοινότητα: βρεφικούς σταθμούς, αίθουσες συγκεντρώσεων, σχολεία,
«άναρχο» και δημιουργήθηκαν πιο σταθερές
εκκλησίες, θέατρα και αίθουσες εκδηλώσεων.
κοινότητες με δικά τους συστήματα
Μέχρι το 1921 όλη η δουλειά γινόταν από τους
συνεταιρικής αυτοδιαχείρισης. Αρχικά οι
οικιστές, σύντομα όμως χρειάστηκε η αναζήτηση
οικιστικοί συνεταιρισμοί αποτελούσαν ρευστές αυτοβοηθούμενες ενώσεις, των οποίων η δομή
εξειδικευμένης βοήθειας . Προέκυψε έτσι μια πολύ σημαντική συμμαχία με τα εργατικά
καθοριζόταν από την έλλειψη χρημάτων και την
συνδικάτα και ακολουθήθηκε, από το 1921 και
ανάγκη οικονομίας στα οικοδομικά υλικά.56
μετά, το κοινωνικοοικονομικό μοντέλο του
Σαν εναλλακτική λύση στην κατάθεση μιας προκαταβολής ή άλλης χρηματικής επένδυσης
αγγλικού συντεχνιακού σοσιαλισμού, σύμφωνα με το οποίο οι οικιστές ήταν οι παραγωγοί και οι
(όπως συνηθιζόταν στους συνεταιρισμούς αλλού
καταναλωτές των κατοικιών τους, των
στην Ευρώπη), οι οικιστές μπορούσαν
κοινόχρηστων υποδομών και της τροφής τους.58
να συνεισφέρουν με την προσωπική τους εργασία. Ένα μίνιμουμ 10 – 15% των συνολικών
Ο Otto Neurath, ένθερμος υποστηρικτής του κινήματος και γραμματέας του Ινστιντούτου
υπολογιζόμενων εξόδων κατασκευής
Έρευνας Κοινωφελούς Οικονομίας
εξασφαλιζόταν από την εργασία των ίδιων των κατοίκων. Κάθε οικιστής δούλευε, κατά μέσο
(Forschungsinstitut für Gemeinwirtschaft), συμμετείχε στην ίδρυση της Οικιστικής και
όρο, 1.600 ώρες, καλύπτοντας έως και 80% του
Κατασκευαστικής
εργατικού κόστους και 30% του συνολικού
(Siedlungs- Wohnungs- und Baugilde Österreichs), η
κόστους κατασκευής. Αυτό που υπολειπόταν
οποία συγκέντρωσε σε ένα όργανο 400.000
καλυπτόταν με κρατικά δάνεια. Η κατανομή και η οργάνωση της εργασίας αποφασιζόταν ανάλογα
μελών τα διαφορετικά συνδικάτα, συντόνιζε τις εργασίες κατασκευής και συντήρησης και τις
με τις δεξιότητες και τις ικανότητες του κάθε
παραγγελίες
εργάτη. Ευνοούσε σαφώς εκείνους που είχαν
διέθετε ένα κέντρο συμβουλευτικής σε τεχνικά
επαγγελματική εμπειρία και κατάρτιση στον τομέα των κατασκευών, ενώ εκείνοι με
και αγροτικά θέματα, μια τράπεζα και ένα μουσείο οικισμών.
καλλιτεχνικές δεξιότητες προσέφεραν
Παρακλάδι αυτού ήταν η Αυστριακή Ένωση για
ανάγλυφα και γύψινα διακοσμητικά. Οι ανειδίκευτοι βοηθούσαν στην ανάμειξη του
Θέματα Οικισμών και Μικρών Κήπων (ÖVSK), η οποία διέθετε εκπαιδευτικά προγράμματα για
τσιμέντου, στο καλούπωμα, στο σπάσιμο της
τους οικιστές, τα οποία περιλάμβαναν διαλέξεις
πέτρας και αλλού, ανάλογα με τη σωματική τους
και μαθήματα σε πληθώρα θεμάτων σχετικών με
δύναμη και όχι ανάλογα με το φύλο. Ο καθένας μπορούσε να
τη θεωρία και τον σχεδιασμό της κατοικίας και στα οποία δίδασκαν ο ίδιος ο Otto Neurath, ο
__________________________________________
Adolf Loos, ο Max Ermers, η Margarete Lihotzky, ο Josef Frank, ο Hans Kampffmeyer και άλλοι.
55. Novy&Förster 1991, σελ.29) 56. Novy&Förster 1991, σελ.29 57. Eve Blau 1999, σελ.95 58. Novy&Förster 1991, σελ.29
Συντεχνίας της Αυστρίας
υλικών και εξοπλισμού, ενώ
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 17
Χάρτης όπου εντοπίζονται οι περιοχές οργανωμένης κατοικίας και καλλιέργειας σύμφωνα με τον Loos.
Την ίδια εποχή ιδρύεται και η μη κερδοσκοπική
στέγασης , εντοπίζοντας και εξετάζοντας
GESIBA, σκοπός της οποίας είναι η αγορά υλικών σε ελεγχόμενες τιμές και η επίβλεψη της
πιθανές περιοχές για ανέγερση οικισμών και προετοιμάζοντας πολεοδομικά σχέδια και
αποπεράτωσης των κατασκευών.
σχέδια κατοικιών. Ταυτόχρονα ήταν διαθέσιμος
Οργάνωσε και 5 ετήσιες δημοφιλέστατες
στους οικιστές, σαν σύμβουλος σε θέματα
εκθέσεις (1921-1925) στην πλατεία του δημαρχείου, με μοντέλα κατοικίας και εξοπλισμό
σχεδιαστικά και τεχνικά.60
σχεδιασμένο από τους αρχιτέκτονες της
Την επομένη της δεύτερης μεγάλης διαδήλωσης ο Loos δημοσίευσε ένα άρθρο στην
Αυστριακής Ένωσης για Θέματα Οικισμών και
εφημερίδα Die neue freie Presse με τίτλο «Der Tag
Μικρών Κήπων (ÖVSK).59
der Siedler» (Η ημέρα των οικιστών)όπου το
«Μεγάλοι αρχιτέκτονες για μικρά σπίτια» (Große
κίνημα παρουσιαζόταν με όρους εθνικής οικονομίας :
Architekten für kleine Häuser)
«Ο μικρός κήπος δεν σώζει μόνο το λαό αλλά και
Μέχρι το 1921 το κίνημα είχε καταφέρει να
το κράτος.(.....) Η εργασία στον κήπο παράγει τροφή, η οποία διαφορετικά θα έπρεπε να
έχει με το μέρος του τον δήμαρχο και σημαντικό
εισαχθεί. Οι κάτοικοι της Βιέννης που
αριθμό σοσιαλδημοκρατών πολιτικών, καθώς και
εκμεταλλεύονταν τους κήπους αυτούς,
αρχιτέκτονες, δημοσιογράφους και διανοούμενους.
παρήγαγαν στα 1920 τροφή αξίας ενός δις κορώνες.»61
Ειδικά ο Adolf Loos, που κατανοούσε πραγματικά την ιδέα και τους στόχους του
__________________________________________
κινήματος, δούλευε ήδη αρκετούς μήνες αμισθί ως σύμβουλος στην αρμόδια υπηρεσία για θέματα
59. Eve Blau 1999, σελ.98 60. Max Ermers 1934, σελ.12-14 61. Adolf Loos, Εφημερίδα Die Neue freie Presse, 3 Aπριλίου 1921
18 ___
παρουσίαζε συγκεκριμένες περιοχές κατάλληλες για τη χωροθέτηση οργανωμένης κατοικίας και καλλιέργειας. Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο εντοπίστηκαν 1.215 εκτάρια για οργανωμένη κατοικία και 770
εκτάρια για μικρούς κήπους.
Τρεις κυρίως προαστειακές περιοχές (βορειοανατολικά, νοτιοανατολικά και δυτικά του κέντρου) προορίζονταν για κτίρια μονώροφα και διώροφα, προστατευμένα από την υψηλή δόμηση. Οι γραμμές των συγκοινωνιών θα επεκτείνονταν ενώ οι νέες περιοχές θα τροφοδοτούνταν με ηλεκτρικό. Τα καινούργια σπίτια θα τύγχαναν φοροαπαλλαγής και η πόλη Τα σχέδια του Loos για τον οικισμό Friedenstadt.
θα παρείχε κονδύλια για την κατασκευή τους. Οι οικισμοί σε κάθε μία από αυτές τις περιοχές θα
Γι’ αυτό και μόνο τον λόγο ο Loos υποστήριζε
οργανώνονταν διοικητικά.63
ότι ήταν επιτακτική η ανάγκη να προσφέρει το
Πρωταρχικός στόχος της Υπηρεσίας για
κράτος γη σε όσους επιθυμούσαν να την καλλιεργήσουν. Ο συνδυασμός κατοικίας και
θέματα οικισμών (Siedlungsamt), σύμφωνα με τον Loos, ήταν η καθιέρωση σχεδιαστικών και
εργασίας στον κήπο, όχι μόνο θα επέτρεπε στον
κατασκευαστικών κατευθυντήριων γραμμών για
εργάτη να εκμεταλλευτεί παραγωγικά τον
την οργανωμένη κατοικία. Οι κατοικίες που είχαν
ελεύθερο χρόνο του, αλλά θα μετέτρεπε και την ίδια την κατοικία από ησυχαστήριο σε
κατασκευαστεί μέχρι τότε ήταν σχεδιαστικά άτεχνες και μη ασφαλείς, αφού χτίστηκαν
παραγωγικό κέντρο.
αγνοώντας τους οικοδομικούς κανονισμούς και
Η δεύτερη διαδήλωση έφερε άμεσα αποτελέσματα και 12 μέρες μετά δημιουργήθηκε το Ομοσπονδιακό Οικιστικό Ταμείο (Bundes
με ευτελή οικοδομικά υλικά. Μαζί με τον ποιοτικό έλεγχο της κατασκευής υπήρχε το αίσθημα ότι χρειαζόταν και
Wohn- und Siedlungsfonds), το οποίο θα
οργανωμένος σχεδιασμός υπό την επίβλεψη του
εξασφάλιζε κατασκευαστικές επιχορηγήσεις για
δήμου.
τους Η αρχιτεκτονική διεύθυνση της Υπηρεσία για
Για τον Loos, το πρόβλημα ήταν πολιτισμικό και για το λόγο αυτό θέμα τυπολογίας και όχι
θέματα οικισμών (Siedlungsamt) ανατέθηκε στον
αστικού σχεδιασμού.
Adolf Loos τον Μάιο του 1921, ο οποίος παρέμεινε στη θέση αυτή μέχρι το 1924. Στο
«Για να γίνουμε οικιστές, πρέπει να μάθουμε να
οικισμούς.62
διάστημα αυτών των τριών ετών έπαιξε
ζούμε σαν τέτοιοι(...)Πώς θα έπρεπε να είναι ένα σπίτι ενός οικισμού;(....)Πρέπει να ξεκινήσουμε
αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη του οικιστικού
από τον κήπο, ο κήπος είναι πρωτεύων, η
προβλήματος στη Βιέννη. Η πρώτη δουλειά του Loos ήταν να εκπονήσει
κατοικία δευτερεύουσα. Ο κήπος φυσικά θα είναι ο μοντέρνος κήπος. Θα πρέπει να είναι μικρός,
ένα σχέδιο οικισμών και μικρών κήπων
το πολύ 200τ.μ. Όσο πιο μικρός ο κήπος, τόσο
χωρισμένων σε ζώνες για την πόλη της Βιέννης
πιο ορθολογικά θα μπορεί να κατανεμηθεί και
(Kleingarten und Siedlungszone Generalregulierungsplan für Wien), στο οποίο
τόσο πιο παραγωγικός θα είναι.»64 Πρωτεύουσας σημασίας ήταν τα αποχωρητήρια
im
_______________________________________________________________
62. Eve Blau 1999, σελ.99 63. Das neue Wien 1926-1928,τόμος 1, σελ.274) 64. Adolf Loos, Εφημερίδα Die Neue freie Presse, 3 Aπριλίου 1921
και οι χώροι εργασίας. Το αποχωρητήριο, οι αποθήκες των εργαλείων και τα καταλύματα των ζώων, ο χώρος εργασίας και τα πλυντήρια
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 19
έπρεπε
να
Άλλοι αρχιτέκτονες που συνεργάστηκαν με το
προσανατολίζονται προς τον κήπο. Συγκεκριμένα, το αποχωρητήριο θα έπρεπε να
να
τοποθετηθούν
ή
Siedlungsamt και σχεδίασαν οικισμούς ήταν ο Hugo Meyer με πιο γνωστά του έργα τους
απομακρυνθεί από το εσωτερικό της κατοικίας
οικισμούς Schmelz και Rosenhügel, ο Josef Frank
και να μετατεθεί στον κήπο, ώστε τα απόβλητα
αρχιτέκτων του οικισμού Hoffingergasse και
να μετατρέπονται σε λίπασμα.65 Μέσα στην κατοικία, οι πρωινές δραστηριότητες έπρεπε να
ιδρυτικό μέλος του CIAΜ, η Margarete Lihotzky με ιδιαίτερη ενασχόληση στον τομέα του
διαχωρίζονται χωρικά από τις βραδινές. Οι
σχεδιασμού εσωτερικών χώρων και επίπλων,
ημερήσιες δραστηριότητες τοποθετούνται στο ισόγειο σε ένα μεγάλο καθιστικό-κουζίνα ενώ
γνωστή για τη Frankfurter Küche,68 την πρότυπη εντοιχισμένη κουζίνα που σχεδίασε για τη Νέα
στον όροφο θα βρίσκονταν οι κρεβατοκάμαρες.
Φρανκφούρτη το 1926, ο Franz Schuster μαθητής
Οι κατοικίες που σχεδίασε ο Loos ήταν όλες εν
του Heinrich Tessenow και αρχιτέκτων του
σειρά, χωρισμένες με μεσοτοιχία, όπου το
οικισμού am Wasserturm και άλλοι.
καθιστικό-κουζίνα και όσο το δυνατόν περισσότερα υπνοδωμάτια είχαν νότιο
Η ριζοσπαστικότητα των πρώτων βιεννέζικων οικισμών, όπως επισημαίνουν οι ιστορικοί του
προσανατολισμό.66
κινήματος,
οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην
Οι ίδιες αρχές ακολουθήθηκαν και στις
έλλειψη του κινήματος προπολεμικών αστικών
κατοικίες οικισμών που σχεδιάστηκαν από άλλους αρχιτέκτονες, που δούλευαν στην
ριζών. Στη Βιέννη, σε αντίθεση με τη Γερμανία, δεν προϋπήρχαν μικροαστικά οικιστικά κινήματα
Υπηρεσίας για θέματα οικισμών (Siedlungsamt)
προσανατολισμένα προς την ιδιοκτησία, ούτε
υπό τη διεύθυνσή του. Το 1921 και το 1922 σε
προπολεμικό κίνημα κηπούπολης ή
συνεργασία με την Αυστριακή Ένωση για Θέματα Οικισμών και Μικρών Κήπων (ÖVSK)
συνεταιριστικού οικισμού πριν το 1914.69 Όχι μόνο δεν υπήρχε αστικό μοντέλο προς
έθεσε πρότυπα και σχεδιαστικές κατευθύνουσες
αναδιαμόρφωση, αλλά οι ρίζες του ίδιου του
και επέβλεψε την ανέγερση 30 οικισμών στη Βιέννη.
κινήματος ήταν αναρχικές και ριζοσπαστικά ανεξάρτητες από υπάρχουσες αστικές δομές.70
Ο ίδιος ο Loos αναμείχθηκε απευθείας στα σχέδια τεσσάρων οικισμών, σε κάθε περίπτωση σε συνεργασία με άλλο αρχιτέκτονα. Συνήθως σχεδίαζε το γενικό πολεοδομικό σχέδιο και μερικές σειρές κατοικιών και άφηνε τα υπόλοιπα στους συνεργάτες του. Συνολικά σχεδίασε 40 με 50 οικισμούς κατά τη διάρκεια της συνεργασίας του με την Υπηρεσία για Θέματα Οικισμών (Siedlungsamt).67 Ως διευθύνων αρχιτέκτονας της Υπηρεσίας για Θέματα Οικισμών (Siedlungsamt), ο Loos καθιέρωσε το οργανωτικό πρότυπο για την κατοικία του οικισμού (Siedlung), και οι οικισμοί που χτίστηκαν κατά τη διάρκεια της θητείας του ακολούθησαν τα τυπολογικά σχέδιά του. Αλλά τα σχέδια αυτά δεν επεκτάθηκαν πέραν εκείνου και στους υπόλοιπους αρχιτέκτονες που εργάζονταν για τον δήμο και τους συνεταιρισμούς , αντίθετα όλοι αυτοί διαμόρφωσαν δικές τους αρχιτεκτονικές λύσεις για το θέμα του οικισμού.
__________________________________
65. Ruschcio &Schachel 1987, σελ.320 66. Ruschcio &Schachel 1987, σελ.322 67. Ruschcio &Schachel 1987, σελ.533-556 68. Peter Noever 1993 69. Novy&Förster 1991, σελ.92 70. Eve Blau 1999, σελ.128
20 ___
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 21
ΧVΙΙ.Διαμέρισμα 1921-1924 Αρχιτέκτονες: Αdolf Loos/Hugo Mayer κ.ά. Μονάδες κατοικίας: 169 Μέγεθος κήπου: 300τ.μ. Εξοπλισμός: πολιτιστικό κέντρο, καταστήματα, παιδική χαρά
System Loos
Το παράδειγμα του οικισμού Am Heuberg Για τον οικισμό αυτό, ο Αdolf Loos σχεδίασε το γενικό πολεοδομικό σχέδιο και μια πρότυπη σειρά από 8 κατοικίες. Τόσο το γενικό σχέδιο όσο και οι κατοικίες τροποποιήθηκαν κατά την κατασκευή τους.71 Για το γενικό πολεοδομικό σχέδιο συνεργάστηκε με τον Hugo Meyer, αρχιτέκτονα επίσης απασχολούμενο στο δήμο. Συνεργάστηκαν συνολικά τουλάχιστον 15 αρχιτέκτονες, μεταξύ αυτών η νεαρή τότε Margarete Lihotzky και οι μαθητές του Otto Wagner, Franz Kaym και Alfons Hetmanek. Ο ίδιος ο οικισμός αποτελούσε ένα πείραμα-υπόδειγμα, μια διδακτική για την κατοίκηση οικισμού. Ηθελε να αποτελέσει παράδειγμα για την κοινή ζωή που παρείχε, έτσι στην κοινωνική υποδομή δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση από ότι στους μέχρι τότε οικισμούς. Διέθετε ένα πολιτιστικό κέντρο με αίθουσα εκδηλώσεων, καφετέρια, εμπορικό κέντρο, εργαστήρια, ιατρεία, παιδικό σταθμό, κέντρο συμβουλευτικής και κέντρο νεότητας, λίγα από τα οποία λειτούργησαν μετά το 1927, όταν ο συνεταιρισμός διαλύθηκε και συνενώθηκε με τον δημοτικό οικισμό Wien-West.72 Εδώ ο Loos πρωτοσύστησε το νέο του δομικό σύστημα γνωστό ως «System Loos» ή «Haus mit einer Mauer» (σπίτι με έναν τοίχο), στη σειρά των 8 κατοικιών στην Plachygasse. Ο σκοπός του ήταν να μειώσει τα έξοδα κατασκευής ελαττώνοντας τα υλικά και τις ώρες εργασίας. Σύμφωνα με αυτό το σχήμα, οι μπροστινοί και πίσω τοίχοι της κατοικίας στηρίζονται στους πλευρικούς τοίχους . Κατά συνέπεια χρειαζόταν θεμέλια μόνο για τους πλευρικούς τοίχους, αφού οι εξωτερικοί ήταν αναρτημένοι σε αυτούς με ξύλινες δοκίδες μήκους 5,5 μ., οι οποίες όριζαν και το πλάτος του σπιτιού. Οι φέροντες τοίχοι μοιράζονταν από τα παρακείμενα σπίτια εν σειρά – εξ’ου και η ονομασία «σπίτι με έναν τοίχο».73 Από αυτό προέκυψαν δύο πολύ σημαντικές αλλαγές σε σχέση με τα μέχρι τότε σχέδια του Loos για κατοικίες οικισμών. Οι κατόψεις 71. Ruschcio &Schachel 1987, σελ.283 72. Novy&Förster 1991, σελ.166-167 73. Helmut Weihsmann 2003, σελ.382-384
22 ___
Αποψη του οικισμού από την Röntgengasse
Στους μέχρι τότε οικισμούς που είχε σχεδιάσει
αντικαταστάθηκε από επίπεδο δώμα, στοιχείο
ο Loos (Hirschetten, Friedenstadt), οι κατοικίες
που προσέδιδε «μια παράξενα χαριτωμένη ανωμαλία στη Βιέννη»75. Πρόκειται για τον
παραπέμπουν στα πιο παραδοσιακά μοντέλα των μεσοαστικών εργατικών σπιτιών και των
μοναδικό οικισμό της εποχής αυτής στη Βιέννη
προπολεμικών κηπουπόλεων του Raymond Unwin.
με επίπεδα δώματα. Μάλιστα, στα σχέδια
Το πλάτος της πρόσοψης είναι 7 μέτρα, η σκάλα
παρουσίασης που προετοίμασε ο Loos το 1921,
τοποθετείται παράλληλα προς το δρόμο, κάθε κατοικία διαθέτει σοφίτα κάτω από τη δίκλινη
τα δώματα ήταν βατά.76 Εξίσου ξένη φάνταζε και η ξύλινη επένδυση των εξωτερικών τοίχων, η
στέγη και υπόγειο κελάρι και οι χώροι εργασίας
οποία όμως σε μικρό χρονικό διάστημα
και το καθιστικό-κουζίνα είναι προσανατολισμένοι ανατολικά προς τον κήπο,
αφαιρέθηκε και αντικαταστάθηκε από πλάκες
κάτι που διαφοροποιεί σημαντικά τον οικισμό Am
αμιάντου ή σοβά. Οι κατόψεις, οι τομές και οι όψεις που
Heuberg από τη μέχρι τότε δουλειά του Loos.74
παρουσίασε ο Loos, συνοδεύονταν και από
Ο ι στενές προσόψεις και οι αναρτημένοι τοίχοι στο νέο σύστημα έκαναν απαραίτητη την
σχέδια για τη διαμόρφωση του στενόμακρου κήπου για την καλύτερη δυνατή εκμετάλλευσή
τοποθέτηση της σκάλας στην κατεύθυνση των
του. Στο ισόγειο τοποθετήθηκε το καθιστικό-
οριζόντιων δοκίδων και άρα παράλληλα προς το
κουζίνα με χώρους εργασίας και πλυσίματος και
δρόμο, ενώ υπόγειο και σοφίτα παραλείπονται, όπως και η δίκλινη στέγη, η οποία
ένα σταύλο για ζώα και στον όροφο το μπάνιο, ένα κυρίως υπνοδωμάτιο, δύο μικρότερα και
__________________________________________ 74. Weihsmann 2003, σελ.298-300/459-461, Ruschcio&
Schachel 1987,σελ.΄536-539 , Blau 1999 σελ.98-114 75. Das Neue Wien 1926-1928, τόμος 1,σελ.228 76. Ruschcio &Schachel 1987, σελ.245
κοτέτσι.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 23
Το «System Loos» δεν είχε πολλά κοινά με τις σύγχρονες προσπάθειες στη Γερμανία (από τον Ernst May και άλλους ) να συστηματοποιηθεί η κατασκευαστική διαδικασία. Το σύστημα του Loos ήταν οικονομικό και ορθολογικό, αλλά ο σκοπός του δεν ήταν να διευκολύνει τη μαζική παραγωγή τυποποιημένων σπιτιών. Επιδίωκε να είναι αρκετά απλό, οικονομικά προσιτό και να μπορεί κάθε εργάτης να το κατασκευάσει ο ίδιος. «Επικεντρωνόταν όχι στη μαζική παραγωγή κατοικίας αλλά περισσότερο στη διασφάλιση της αυτονομίας του εργάτη, δίνοντας τη δυνατότητα στην εργατική οικογένεια να φτιάξει το καταφύγιό της και να καλλιεργήσει τα βασικά είδη διατροφής της.»77 __________________________________________
77. Eve Blau 1999, σελ.108
Στην όψη της κατοικίας η ξύλινη επένδυση έχει αντικατασταθεί από πλάκες αμιάντου.
Τα σχέδια όψεων και κατόψεων που παρουσίασε ο Loos συνοδευόμενα από σχέδια για την εκμετάλλευση του στενόμακρου κήπου. Η πόρτα του κοτετσιού προς τον κήπο.
24 ___
3.3.3 ΤΡΙΤΗ ΦΑΣΗ – Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ Τα χρονικά όρια ανάμεσα στη δεύτερη και τρίτη φάση του κινήματος είναι ασαφή, αλλά είναι αλήθεια ότι μέχρι τα τέλη του 1922, όταν σταθεροποιήθηκε η αυστριακή οικονομία και ανακοινώθηκε επίσημα από τον Δήμο το «Πενταετές Πρόγραμμα» , το κίνημα είχε ήδη χάσει τη σημασία του.78 Ωστόσο, ο δήμος συνέχισε να χτίζει οικισμούς και μετά το 1923, δημοτικούς πια και όχι κοινοτικούς, στους οποίους το μέγεθος του κήπου μειώθηκε σημαντικά (από 400 σε 100 τ.μ.) και λειτουργούσε κυρίως καλλωπιστικά και όχι παραγωγικά. Άλλαξε και η μορφή των κατοικιών και αντί για τις λειτουργικές και βασισμένες στον κήπο μονάδες που είχε συλλάβει ο Loos, έγινε στροφή στα ήδη ξεπερασμένα και αναχρονιστικά μοντέλα των προπολεμικών κηπουπόλεων. Εδώ το καθιστικό διαχωρίζεται από την κουζίνα, η οποία δεν επικοινωνεί με τον κήπο και συχνά στρέφεται στο δρόμο. 79
O οικισμός Hermeswiese, αρχιτέκτονας Karl Ehn
Χαρακτηριστικά
παραδείγματα της μεταβατικής αυτής φάσης είναι ο οικισμός Hermeswiese στο ΧΙΙΙ διαμέρισμα της Βιέννης, που σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Karl Ehn, μαθητή του Otto Wagner γνωστό κυρίως για το σχεδιασμό του Karl-MarxHof, ο οικισμός Am Wasserturm από τους αρχιτέκτονες Schuster και Schacherl και τμήματα των οικισμών Laaer Berg και Freihof, καθώς και ο οικισμός Lockerwiese, ο οποίος αναλύεται στη
O οικισμός Freihof, αρχιτέκτονες Schuster και Schacherl
συνέχεια.80 __________________________________________ 78. Novy&Förster 1991, σελ.31
79. Eve Blau 1999, σελ.128 80. Novy&Förster 1991, σελ.31
O οικισμός Lockerwiese, αρχιτέκτονας Karl Schartelmüller
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 25
Οι κάτοικοι του οικισμού Freihof
καταναλίσκονταν σε αδύνατα πειράματα με οικοδομικά υλικά και τεχνικές, γεωργικές επιχειρήσεις ξεκινούσαν χωρίς επαρκές κεφάλαιο και τεράστια ποσά δημόσιου χρήματος έγιναν αντικείμενο διαχείρισης από διεφθαρμένους ή ανίκανους. O Neumann υποστηρίζει, συμπερασματικά, ότι αν ο Δήμος δεν αναλάβει την πλήρη ευθύνη για την κατασκευή και τη διαχείριση των οικισμών, το ίδιο το κίνημα θα λάβει τέλος.82 «Ήδη από καιρό το κίνημα είχε χάσει τον αρχικό σκοπό του: η μεταπολεμική έλλειψη τροφής είχε ήδη ξεπεραστεί. Μέχρι το 1923, η νομισματική κρίση ήταν επίσης παρελθόν και οι προτεραιότητες είχαν αλλάξει. Αντί να προσφέρει σε έναν πεινασμένο αστικό πληθυσμό προσωρινό
Για τον Loos και άλλους αρχιτέκτονες που
καταφύγιο και τα μέσα για να παράγει την τροφή
είχαν αναμειχθεί στα πρώτα χρόνια του κινήματος, η εγκατάλειψη από τον Δήμο της
του, ο Δήμος τώρα προσπαθούσε να διαθέσει σε ένα ελεύθερο αστικό προλεταριάτο, μόνιμη
ιδέας του οικισμού ήταν αποκαρδιωτική.
κατοικία, κοινωνικές υπηρεσίες και εργασία.
Συγκεκριμένα για την περίπτωση του Loos, οι
Αυτό απαιτούσε όχι μόνο την επανεξέταση των
γραφειοκράτες ήταν αρκετά εχθρικοί απέναντί του αλλά και ο ίδιος δεν συντονιζόταν πάντα με
πολιτικών στέγασης αλλά και την ολική αναδιοργάνωση των διοικητικών και τεχνικών
τις ανάγκες και τις επιθυμίες των εργατών
λειτουργιών της πόλης.»83
πελατών του. Απογοητευμένος από την αντίδραση Δήμου και οικιστών στις ιδέες του, ο
Ο 1927 ο Δήμος συνέστησε ένα νέο σύστημα για τη χρηματοδότηση και την κατασκευή των
Loos παραιτήθηκε από την Υπηρεσία για Θέματα
οικισμών. Έκτοτε οι οικιστές δεν έπρεπε να
Οικισμών (Siedlungsamt) τον Ιούνιο του 1924. Όχι
καταβάλουν προκαταβολές ή προσωπική εργασία
μόνο ο Loos, αλλά και η Υπηρεσία στο σύνολό
και η χρηματοδότηση, η κατασκευή και η
της αποδυναμώθηκε, αφού δεν αποτελούσε τμήμα της Υπηρεσίας Δημοσίων Έργων, που
συντήρηση γίνονταν εξολοκλήρου από τον Δήμο, στον οποίο ανήκαν οι κατοικίες, που στη
ήταν υπεύθυνη για τις δημοτικές οικοδομικές
συνέχεια ενοικιάζονταν. Τρία χρόνια αργότερα,
επιχειρήσεις. Η γραφειοκρατική αντίδραση
το 1930, η Υπηρεσία για Θέματα Οικισμών
έβρισκε έδαφος και στις αντιδράσεις των οικιστών, οι οποίοι δεν συμμερίζονταν την
(Siedlungsamt) διαλύθηκε.84
τυποποίηση των οικισμών που πρότειναν ο Loos
και ο Frank και μετά την αποπεράτωση των οικισμών επενέβαιναν στα σχέδια.81
Σύμφωνα με τον Ludwig Neumann,
εμφανίστηκαν και οργανωτικά προβλήματα. Στις
__________________________________________________
αρχές του κινήματος υπήρχε απουσία ελέγχου στην οικοδομική δραστηριότητα. Οι οικιστές
στερούνταν πρακτικής εμπειρίας στη διαχείριση των οργανωτικών, οικονομικών και τεχνικών
81. Eve Blau 1999, σελ.130
προβλημάτων, έτσι επιλεγόταν συχνά μη
83. Eve Blau 1999, σελ.132
κατάλληλη τοποθεσία, χρόνος και ενέργεια
84. Eve Blau 1999, σελ.132
82. Ludwig Neumann 1926, σελ.136-137
26 ___
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 27
ΧVΙΙ.Διαμέρισμα 1928-1932 Αρχιτέκτονας: Karl Schartelmüller Μονάδες κατοικίας: 745 Μέγεθος κήπου: 70τ.μ. Εξοπλισμός: πολιτιστικό κέντρο, χώρος συνεστίασης, βιβλιοθήκη καταστήματα, παιδική χαρά
Το παράδειγμα του οικισμού Lockerwiese Ο οικισμός Lockerwiese βρίσκεται στο ΧΙΙΙ διαμέρισμα της Βιέννης και ολοκληρώθηκε το 1928 σε σχέδια του Karl Schartemüller. «Eδώ το παράδειγμα των Loos και Frank για τον οικισμό, όπου το σπίτι είναι μια ενδεικτική μονάδα ενός ευρύτερου συστήματος, έχει απορριφθεί χάριν μιας σύλληψης του ίδιου του οικισμού, ως συνεχόμενης, ιεραρχικά και σκηνογραφικά αρχιτεκτονικής ενότητας, η οποία γεφυρώνει και συνδέει δρόμο, πλατεία και κτίριο σε μία μόνο ενιαία δομή.» 85 Έχει συνολικά 745 μονάδες κατοικίας διώροφες και εν σειρά, με κήπο επιφάνειας 70 τ.μ. η καθεμία, παιδική χαρά, αίθουσα συγκεντρώσεων και εκδηλώσεων, βιβλιοθήκη και καταστήματα. Η εσωστρέφεια και οι συμβολικές πύλες που οδηγούν στο εσωτερικό του οικισμού, τα γωνιακά υπερυψωμένα κτίρια και η αψιδωτή γεφύρωση των δρόμων και των πεζοδρόμων, τον κάνουν τυπολογικά να μοιάζει σε πολλά σημεία με τα σύγχρονά τους δημοτικά συγκροτήματα (Gemeindebauten) Rabenhof και George-Washington-Hof.86 Κεντρικά έχει τοποθετηθεί η ορθογωνική πλατεία, όπου συγκεντρώνονται τα καταστήματα και οι κοινόχρηστες δραστηριότητες. Το 1938 , στα χρόνια της «Μαύρης Βιέννης»,ο οικισμός επεκτάθηκε με την προσθήκη 131 κατοικιών στο βόρειο τμήμα του, σε σχέδια του ίδιου αρχιτέκτονα.87
Συνολική κάτοψη του οικισμού
Oι κατόψεις 85. Novy&Förster 1991, σελ.182 86. Novy&Förster 1991, σελ.31 87. Helmut Weihsmann 2003, σελ.382-384
88. Helmut Weihsmann 2003, σελ.300
28 ___
3.3.4. ΤΕΤΑΡΤΗ ΦΑΣΗ_ΑΝΕΓΕΡΣΗ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΑΝΕΡΓΩΝ Η τέταρτη και τελευταία φάση του κινήματος τοποθετείται χρονικά από τους Novy και Förster από το 1930 ως και το 1934, όταν ήρθε το τέλος της Κόκκινης Βιέννης. Το βάρος έχει δοθεί σχεδόν ολοκληρωτικά στα δημοτικά συγκροτήματα (Gemeindebauten). Σ’αυτά τα χρόνια πραγματοποιούνται ελάχιστοι οικισμοί (Siedlungen) και συνήθως στο πλαίσιο απασχόλησης ανέργων, των οποίων ο αριθμός μετά την οικονομική κρίση του 1929 είχε αυξηθεί. 88 Eνώ στην πρώτη φάση του το κίνημα αυτοστέγασης προκύπτει από την προσπάθεια επίλυσης του στεγαστικού προβλήματος από απλούς εργάτες και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, στην τέταρτη και τελευταία φάση οι οικισμοί σχεδιάζονται και χρηματοδοτούνται από τον Δήμο ως επέμβαση για τη μείωση της ανεργίας. Οι Novy και Förster δίνουν στην πρώτη φάση τον χαρακτηρισμό «Επέμβαση ανάγκης από τα κάτω» (Notprojekt von unten) και στην τελευταία «Επέμβαση ανάγκης από τα πάνω» (Notprojekt von oben).89 _______________________________________________________________
88. Novy&Förster 1991, σελ.33
89. Novy&Förster 1991, σελ.28-33
Mερικές από τις όψεις του οικισμού της Werkbund
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 29
ΧΙΙΙ.Διαμέρισμα 1930-1932 Αρχιτέκτονική διεύθυνση: Josef Frank Μονάδες κατοικίας: 70 Μέγεθος κήπου: 70-150 τ.μ. Εξοπλισμός: -
Το παράδειγμα του οικισμού της Werkbund (Werkbundsiedlung) Μια τελευταία ανάσα για το κίνημα ήρθε το 1932 με τον Werkbundsiedlung. Σχεδιάστηκε ως πρότυπος οικισμός-έκθεση και τα φυσικής κλίμακας μοντέλα θα προσφέρονταν στη συνέχεια για κατοίκηση. Οργανώθηκε από τον Josef Frank σε αντιστοιχία με τον οικισμό- έκθεση Weissenhofsiedlung, που είχε οργανωθεί από τον Mies van der Rohe το 1927, στη Στουτγάρδη. Ενώ στην περίπτωση της Στουτγάρδης ο σκοπός ήταν η επίδειξη νέων κατασκευαστικών και σχεδιαστικών μεθόδων, οι 70 συνολικά μονάδες, που σχεδιάστηκαν από 31 αρχιτέκτονες (Anton Brenner, Richard Bauer, Karl Augustinus Bieber, Otto Breuer, Josef Franz Dex, Max Fellerer, Hugo Gorge, Jacques Groag, Oswald Haerdtl, Josef Hoffmann, Clemens Holzmeister, Julius Jirasek, Adolf Loos, Walter Loos, Heinrich Kulka, Otto Niedermoser, Ernst Plischke, Walter Sobotka, Oskar Strnad, Hans Adolf Vetter, Eugen Wachberger, Helmut Wagner-Freynsheim, Josef Wenzel, Margarete Lihotzky,Oskar Wlach, Richard Neutra, Arthur Grünberger, Hugo Häring, Gerrit Rietveld, Gabriel Guévrékian, André Lurçat), είχαν σκοπό να επιδείξουν «τη μεγαλύτερη δυνατή ποικιλία διαφορετικών τύπων υπό τις ίδιες συνθήκες».90Άλλες μορφές είναι πιο κοντά στην εργατική κατοικία (Loos, Plischke, Breuer, Holzmeister) και άλλες πιο κοντά στη λογική της πολυτελούς κατοικίας (Frank, Strnad).91 Σκοπός ήταν μετά το πέρας της έκθεσης οι κατοικίες αυτές να πωληθούν σε ιδιώτες και όχι να διατεθούν ως κοινωνικές κατοικίες, λόγω όμως της εποχής και της οικονομικής κρίσης, ελάχιστες από αυτές κατάφεραν να πωληθούν.92 Ενώ όλα τα κτίσματα ανήκουν στην κατηγορία μονοκατοικιών εν σειρά, στο σύνολο κυριαρχεί μια ενδιαφέρουσα τυπολογική ποικιλία. Κοινά στοιχεία αποτελούν τα βατά επίπεδα δώματα, η απλότητα τόσο στην κάτοψη όσο και στο εξωτερικό, τα τυποποιημένα δομικά στοιχεία και η ενιαία αντιμετώπιση κατοικίας και κήπου, ενώ οι διαφορές τους βρίσκονται στο μέγεθος, την οργάνωση του χώρου, τις διαφορετικές κατασκευαστικές μεθόδους, τον προσανατολισμό της κουζίνας και της σκάλας και την επιλογή του χρώματος. 93
Στο σύνολό του ωστόσο ο Werkbundsiedlung δεν προσέφερε κάτι
καινούργιο. Η ιδέα ήταν από καιρό καθιερωμένη στο επίσημο λεξιλόγιο του ευρωπαϊκού μοντερνισμού.94
_________________________________________________________________ 90. Charlo€e Schlifelner 2007, σελ. 24-25 91. Novy&Förster 1991, σελ.183 92. Helmut Weihsmann 2003, σελ.307 93. Helmut Weihsmann 2003, σελ.309 94. Eve Blau 1999, σελ.133
30 ___
O Weissenhofsiedlung στη Στουτγάρδη
Το μουσείο του οικισμού (ουσιαστικά μια βιτρίνα με σχέδια και μακέτες) και στο βάθος οι κατοικίες του Gerrit Rietveld
Η μακέτα των κατοικιών του Adolf Loos
Η αφίσα της έκθεσης
Οι κατοικίες του Josef Hoffmann
Οι κατοικίες του André Lurçat
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 31
3.4. ΥΨΗΛΗ ΔΟΜΗΣΗ
3.4.1. ΤΟ HOF ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Τυπολογικά ούτε η αυλή ούτε το περιμετρικό
κτίσμα είναι κάτι καινούριο για τη Βιέννη. Και τα
δύο έχουν τις ρίζες τους στη μεσαιωνική αυλή
και στο Hofhaus του 17ου αιώνα, την τυπική
μορφή των αστικών κατοικιών στην πόλη. Η πιο συγγενής μορφή είναι τα Klosterhöfe, τα μεγάλα
συγκροτήματα κατοικιών, που χτίζονταν από
μοναστικά τάγματα στις αρχές του 19ου αιώνα.
Πρόκειται για μνημειώδη νεοκλασικά κτίρια κτισμένα γύρω από περισσότερες εσωτερικές
αυλές που επικοινωνούσαν μεταξύ τους , ενώ η
προσπέλαση στα διαμερίσματα γινόταν, ανάλογα
με τη θέση τους, είτε από το δρόμο είτε από την αυλή.95 Τα Klosterhöfe είναι οι πρόδρομοι του
μεγαλοαστικού μεγάρου (Nobelmiethaus) του
τέλους του 19ου αι. και των κτιρίων κατοικίας που χρηματοδοτούνταν από την Αυλή για τη στέγαση
απόρων (Stiftungshof), των δυο πιο άμεσων
αναφορών για την τυπολογία των δημοτικών
συγκροτημάτων (Gemeindebauten).96
Η επιλογή των σοσιαλδημοκρατών να βασιστούν για την τυπολογία των νέων
συγκροτημάτων σε έναν ιστορικό τύπο
κτίσματος, έχει προκαλέσει συχνά την κριτική.
Αν και τα «σύμβολα της δημοκρατίας» χαρακτηρίστηκαν συχνά αναχρονιστικά και
τυπολογικά απαρχαιωμένα, καταφέρνουν,
χρησιμοποιώντας μια τυπική για την πόλη χωροδιάταξη, να συνεχίσουν την παράδοση και
να αποτελέσουν τμήματα της πόλης πολύ καλά
εναρμονισμένα με τον υπάρχοντα αστικό ιστό,
__________________________________________________
αποδίδοντας στην κατοικία σαφή αστικό χαρακτήρα και προλαμβάνοντας ταυτόχρονα την
κριτική που ασκήθηκε εκ των υστέρων στο Μοντέρνο Κίνημα.
96. Eve Blau 1999, σελ.228
Το Heiligenkreuzerhof _1724
Kάτοψη μεγαλοαστικού μεγάρου του 19ου αι.
95. Helmut Weihsmann 2003, σελ.71-89
32 ___
Καλοκαίρι στο Fuchsenfeldhof Παιδικός σταθμός στο Karl-Marx-Hof 3.4.2. Η ΝΕΑ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΤΩΝ ΔΗΜΟΤΙΚΩΝ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΩΝ Η πρώτη περιγραφή των νέων κατοικιών
Εγκαταστάσεις χώρους άθλησης και παιχνιδιού,
παρουσιάστηκε από τον Gustav Scheu, τον
απαιτήσεις των σοσιαλδημοκρατών για την
Φεβρουάριο του 1919. Κάθε διαμέρισμα «θα αποτελείται από τουλάχιστον δύο πλήρους
καινούργια κατοικία ήταν το κτίριο στο Margaretengürtel 90-98, του οποίου η κατασκευή
μεγέθους δωμάτια συμπεριλαμβανομένου
ξεκίνησε το 1919 και τελείωσε στις αρχές του
καθιστικού-κουζίνας και θα διαθέτει κατάλληλο φως και αερισμό.(...)Ακόμα και η μικρότερη
1921. Αργότερα επεκτάθηκε και ονομάστηκε «Metzleinstalerhof». Αποτελεί το πρώτο δημοτικό
κατοικία θα διαθέτει γκάζι, νερό και ηλεκτρικό,
συγκρότημα (Gemeindebau) της Κόκκινης
τουαλέτες με αποχέτευση και εντοιχισμένα
Βιέννης και παρουσιάζεται αναλυτικότερα στη
ντουλάπια».97 Στα νέα συγκροτήματα ο Δήμος θα προσέφερε στις κοινόχρηστες βοηθητικές
συνέχεια. Όπως και τα υπόλοιπα συγκροτήματα που χτίστηκαν την ίδια περίοδο, προέκυψε από
______________________________________________________________________
97. Eve Blau 1999, σελ.176 98. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.140 99. Eve Blau 1999, σελ.344 100. Eve Blau 1999, σελ.176
παιδικούς σταθμούς, ιατρεία, λουτρά, πλυντήρια, χώρους συγκέντρωσης, συμβουλευτικά κέντρα. Όπου αυτό ήταν δυνατό θα υπήρχαν ανελκυστήρες και κεντρική θέρμανση και όλα τα δωμάτια θα ήταν προσανατολισμένα στον ήλιο. Τέλος, η μέγιστη επιτρεπόμενη κάλυψη δεν θα έπρεπε να ξεπερνά το 50% της συνολικής έκτασης.98 Πέρα από αυτές τις περιγραφές, οι σοσιαλδημοκράτες συμπέραναν ότι τα σχέδια και η
αρχιτεκτονική
μορφή
των
νέων
συγκροτημάτων κατοικίας θα προέκυπταν στην πράξη και μέσα από συνεργασία με ιδιώτες αρχιτέκτονες. «Διανέμοντας το σχεδιασμό σε μεγάλο αριθμό αρχιτεκτόνων», δηλώνει ο Hugo Breitner, «περιμένουμε ότι θα παραχθούν νέες ιδέες και σχέδια , τα οποία θα εξελίξουν την οικιστική μας κουλτούρα (Wohnkultur).» 99 Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το Τμήμα Αρχιτεκτονικής (Architekturabteilung) της Υπηρεσίας Πολεοδομίας (Stadtbauamt) εξέδιδε συγκεκριμένες οδηγίες για τον βασικό σχεδιασμό, οι οποίες διαρκώς ανανεώνονταν και βελτιώνονταν.100 Ο τύπος της κατοικίας όντως προέκυψε στην πράξη την περίοδο από το 1919 ως το 1923, όταν γίνονταν προσπάθειες από τον Δήμο να μετασκευαστούν αχρησιμοποίητες στρατιωτικές εγκαταστάσεις, σχολικά κτίρια και κτίρια κατοικίας, που είχαν μείνει ημιτελή λόγω του πολέμου. Το πρώτο κτίριο που κατάφερε να καλύψει τις
μετατροπή και επέκταση ενός ήδη υπάρχοντος κτιρίου, το οποίο είχε ξεκινήσει το 1916 και είχε μείνει ατελείωτο λόγω του πολέμου.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 33
Το κτίριο του Kalesa. Οψη από Margaretengürtel.
Οι αρχιτέκτονες που απασχολούνταν στην Υπηρεσία Πολεοδομίας (Stadtbauamt), σχεδίαζαν
σε τέσσερα διαμερίσματα. Κάθε διαμέρισμα διέθετε ένα ή δύο μεγάλα δωμάτια ή ένα μεγάλο
τα τυποποιημένα αρχιτεκτονικά μέλη και τον
και ένα μικρότερο, σε συνδυασμό πάντα με ένα
κοινωνικό εξοπλισμό,
με βασικές αρχές την
προχώλ, καθιστικό-κουζίνα και τουαλέτα, γκάζι,
απλότητα του σχεδίου, την ευκολία και οικονομία στην κατασκευή και την
τρεχούμενο νερό και ηλεκτρικό ρεύμα. Όλα τα δωμάτια είχαν παράθυρα και άρα φωτίζονταν και
ανθεκτικότητα και την αντοχή των υλικών τους.
αερίζονταν φυσικά
101
Τα στοιχεία αυτά (κουφώματα, φωτιστικά, παγκάκια κ.ά.) με τις χαρακτηριστικές μορφές
περιπτώσεις υπήρχαν και μικρά μπαλκόνια. Η κάτοψη τυποποιήθηκε αρχικά σε τρεις
και αναλογίες τους είναι εκείνα που
διαφορετικές παραλλαγές, ενώ από το 1926 οι
διαμορφώνουν τη μορφολογική συγγένεια των
βασικοί τύποι διαμερισμάτων περιορίστηκαν σε
δημοτικών συγκροτημάτων (Gemeindebauten) και
τα κάνουν να ξεχωρίζουν από τα κτίρια που τα περιβάλλουν.
Βασικό δομικό υλικό ήταν, για λόγους
περιορισμού του κόστους κατασκευής, το
τούβλο. «Το μικρό κόκκινο τούβλο έχτισε το νέο κόσμο» λέει ένα εργατικό τραγούδι της
και σε ορισμένες
Αν και σύγχρονες οικοδομικές
επιχειρήσεις στη Γερμανία πειραματίζονταν με νέες τεχνικές και με βασικά υλικά το μπετόν και
το ατσάλι, η Βιέννη παρέμεινε για λόγους
οικονομικούς σε πιο παραδοσιακές τεχνικές.
Οι καινοτομίες που πρωτοεμφανίστηκαν στο Metzleinstalerhof, αποτέλεσαν πρότυπο για 11
ακόμα κτιριακά συγκροτήματα, των οποίων η κατασκευή ξεκίνησε το 1922. Στον καινούργιο
τύπο διαμερίσματος η πρόσβαση από το
__________________________________________________
κλιμακοστάσιο γινόταν απευθείας, αφού σε κάθε όροφο το κλιμακοστάσιο οδηγούσε το πολύ
101. Eve Blau 1999, σελ.384
περιόδου
102
Σκίτσα τυποποιημένου εξοπλισμού των συγκροτημάτων
102. Gerald Kriechbaum, Genoveva Kriechbaum 2007, σελ.51
34 ___
Προχώλ στο Pöltzerhof
Πρόταση για κουζίνα από τη Margarete Lihotzky_1922 __________________________________________________ 103. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.140-141 104. Eve Blau 1999, σελ.183
δύο: και οι δύο τύποι διέθεταν καθιστικό-κουζίνα προχώλ και τουαλέτα, ο μικρότερος ήταν 38 τ.μ. με ένα μεγάλο δωμάτιο και ο μεγαλύτερος 48 τ.μ. με ένα μεγάλο δωμάτιο και ένα μικρότερο. Το προχώλ, συχνά όχι μεγαλύτερο από 2 τ.μ., αποτέλεσε ένα νέο στοιχείο για την εργατική κατοικία και μεταβατική ζώνη από τον κοινόχρηστο στον ιδιωτικό χώρο που συνήθως απομόνωνε χωρικά την τουαλέτα από το υπόλοιπο διαμέρισμα.103 Το καθιστικό-κουζίνα δεν ήταν καινούργιο στοιχείο για την εργατική κατοικία , αλλά στα νέα διαμερίσματα εκσυγχρονίστηκε και εξοπλίστηκε με κουζίνα γκαζιού, διπλό νεροχύτη και τρεχούμενο νερό, αναδιοργανώθηκε και επανασχεδιάστηκε σύμφωνα με τη μέθοδο εργασίας του Taylor, που εξασφάλιζε πολλά πλεονεκτήματα για τη νοικοκυρά.104 Πολλά από τα εργατικά διαμερίσματα που χτίστηκαν εκείνη την εποχή από τον Δήμο δεν διέθεταν μπανιέρα και εντοιχισμένα ντουλάπια και όσα διέθεταν κόστιζαν συνήθως κάτι παραπάνω, αφού θεωρούνταν εξοπλισμός πολυτελείας. Έμφαση δινόταν στην ανθεκτικότητα των υλικών κατά την κατασκευή. Μετά το 1922 όλα τα πατώματα ήταν επενδεδυμένα με ξύλο, εκτός από την κουζίνα και την τουαλέτα, που καλύπτονταν με πλακάκια.
Oι δύο τύποι διαμερισμάτων μετά το 1926
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 35
To κτίριο του Brenner στη Rauchfangkehrergasse
που αφορούσαν στην κατοικία, όπου συχνά
Όλα τα μέρη των κουφωμάτων, μεταλλικά και ξύλινα, ήταν τυποποιημένα. Οι τοίχοι βάφονταν
συχνά σε έντονα χρώματα όπως πράσινο,
πορτοκαλί και κίτρινο. Ηλεκτρικό ρεύμα υπήρχε σε ολόκληρο το κτίριο και μετά το 1927
τοποθετήθηκαν σε όλα τα διαμερίσματα
κουζίνες γκαζιού χωρίς επιπλέον χρέωση.105
παρουσιάζονταν πλήρως εξοπλισμένα διαμερίσματα στα ίδια τα συγκροτήματα. Στα τέλη της δεκαετίας του ’20 οι προσωρινές εκθέσεις αντικαταστάθηκαν από ένα μόνιμο κέντρο σχεδιασμού και συμβουλευτικής για τον εσωτερικό χώρο (Beratungstelle für Inneneinrichtung und Wohnungshygiene des Österreichischen Verbandes für Wohnungsreform, γνωστό με το ακρώνυμο BEST), το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί τον Δεκέμβριο του 1929 και στεγάστηκε στο Karl-Marx-Hof. Σκοπός του ήταν να συμβουλεύει τους ενοίκους για την επίπλωση και τον εξοπλισμό των διαμερισμάτων τους προτείνοντας νέα σχέδια. Λειτουργούσε τόσο σαν συμβουλευτικό όσο και σαν εκθεσιακό κέντρο.107 Διευθυντής του BEST ήταν ο Ernst Lichtblau, μαθητής του Otto Wagner και μέλος του Αυστριακού και του Γερμανικού Werkbund, σχεδιαστής και ο ίδιος δύο δημοτικών συγκροτημάτων (Gemeindebauten).108
Το 1924, εν είδει πειράματος , η Υπηρεσία
Πολεοδομίας (Stadtbauamt) χρηματοδότησε την κατασκευή ενός μικρού κτιρίου κατοικίας με 33
διαμερίσματα και εντοιχισμένα έπιπλα. Ο
σχεδιασμός έγινε από τον αρχιτέκτονα Anton
Brenner, μαθητή του Josef Frank. Οι καινοτομίες του Brenner δημοσιεύτηκαν και στη Γερμανία,
όπου προκάλεσαν το ενδιαφέρον. Στη Βιέννη,
όμως, δε συνέβη το ίδιο, κυρίως για οικονομικούς λόγους , αφού το κόστος
κατασκευής και εγκατάστασης των
εντοιχισμένων επίπλων ήταν απαγορευτικό.106
Για να βοηθήσει τους ενοίκους να βρουν κατάλληλα και σε λογικές τιμές έπιπλα και λοιπά
αντικείμενα για τους μικρούς, φωτεινούς χώρους, ο Δήμος οργάνωσε συμβουλευτικά
105. Das Neue Wien 1926-1928, τόμος 1,σελ.272, τόμος 3,
κέντρα και γραφεία, όπως είχε συμβεί και μερικά
106. Helmut Weihsmann 2003, σελ.354-355
χρόνια νωρίτερα για τους οικισμούς. Χρηματοδότησε, επίσης, μια σειρά από εκθέσεις
107. Helmut Weihsmann 2003, σελ.49
«Το καλό, φθηνό αντικείμενο». Διαφήμηση του BEST
σελ.53
108. August Sarnitz 1994, σελ.49-76
36 ___
Για την πλειοψηφία της εργατικής τάξης, η
Με άλλα λόγια για πρώτη φορά η βιεννέζικη
μετακόμιση σε ένα από τα δημοτικά διαμερίσματα σήμαινε την αρχή ενός νέου
εργατική τάξη είχε τη δυνατότητα αλλά και την ανάγκη να επενδύσει στην ίδια την κατοικία, να
τρόπου ζωής. Για πρώτη φορά στη ζωή τους δεν
την επιπλώσει και να τη διακοσμήσει όπως θα
είχαν τον φόβο της έξωσης . Πριν τον πόλεμο, οι
επέλεγε.
εργατικές οικογένειες ήταν υποχρεωμένες να μετακομίζουν διαρκώς και να μοιράζονται τα
Προς το τέλος του 1926 αποφασίστηκε ότι τα διαμερίσματα ήταν μάλλον μικρά και ότι για το
διαμερίσματα με άλλους ώστε να είναι σε θέση
1927 το νέο οικοδομικό πρόγραμμα θα
να καλύπτουν τα υψηλά ενοίκια. Τώρα είχαν ένα διαμέρισμα οικονομικά προσιτό, το οποίο δεν
περιλάμβανε 4 νέους τύπους διαμερισμάτων, των 40, 49,57 και 21 τ.μ. Εκτός από τα επιπλέον
ήταν υποχρεωμένοι να μοιράζονται με ξένους
τετραγωνικά, στα διαμερίσματα θα δινόταν και
και όπου μπορούσαν να υπολογίζουν ότι θα
αποθηκευτικός χώρος στο υπόγειο.110 Βασικός
μένουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Η νέα
στόχος των αλλαγών αυτών ήταν η κατοικία να
κατοικία δεν ήταν πια μόνο ένα μέρος για να κοιμούνται , αλλά ένα μέρος για να ζουν.109
προσεγγίζει πιο «δυτικά» πρότυπα και ποιότητες, μεγαλώνοντας τον αριθμό των δωματίων χωρίς
__________________________________________
να αλλάζει σημαντικά η συνολική επιφάνεια του
109. Felix Czeike 1959, τεύχος 11, σελ.67 110. Charles O. Hardy 1934, σελ.65-66
διαμερίσματος. Στα νέα διαμερίσματα, το καθιστικό-κουζίνα (Wohnkücke) αντικαταστάθηκε με την «κουζίνα εργασίας» (Arbeitsküche) και ξεχωριστό σαλόνι. Η
πιο πιθανή εξήγηση To κέντρο συμβουλευτικής BEST στεγάστηκε από το 1931 στο Karl-Marx-Hof
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 37
Οι φωτογραφίες που δημοσιεύονταν και απεικόνιζαν τους ενοίκους σε στιγμές χαλάρωσης στα νεοαποκτηθέντα διαμερίσματά τους.
για τον διαχωρισμό αυτό
ήταν η επιρροή από
σύγχρονες τυπολογίες κατοικιών και συγκεκριμένα αυτές της Μargarete Lihotzky και άλλων που εργάζονταν υπό την καθοδήγηση του Ernst May στη Φρανκφούρτη.111 Τους σοσιαλδημοκράτες απασχολούσε ο νέος ρόλος της γυναίκας που θα συνδυαζόταν με την αναδιάρθρωση της εργατικής κατοικίας, αλλά στο παράδειγμα της Βιέννης, αυτός δεν θα εκφραζόταν στα όρια της ιδιωτικής κατοικίας. Οι φωτογραφίες από τα εσωτερικά των διαμερισμάτων που δημοσιεύονταν από το Δήμο την εποχή εκείνη, είναι πολύ διαφορετικές από αυτές της Γερμανίας της ίδιας περιόδου, όπου το βάρος δίνεται στον ιδιωτικό χώρο. Αντί να απεικονίζουν τις νοικοκυρές να εργάζονται μέσα στην κουζίνα, απεικόνιζαν τα μέλη της οικογένειας σε στιγμές χαλάρωσης , να διαβάζουν ή να χαζεύουν μπροστά σε ένα ανοιχτό παράθυρο. Παράλληλα δημοσιευόταν και μεγάλος αριθμός φωτογραφιών των κοινόχρηστων πλυντηρίων, των βιβλιοθηκών, των ιατρείων, των θεάτρων, των παιδικών σταθμών, των πάρκων και των κήπων, δίνοντας έμφαση στη νέα πολιτική και οικονομική ζωή της εργατικής τάξης , η οποία θα επεκτεινόταν πέρα από τα στενά όρια των διαμερισμάτων στους κοινόχρηστους χώρους των συγκροτημάτων.112
Οδοντιατρική κλινική στο Karl-Marx-Hof
Τα πλυντήρια στο Sandleitenhof
__________________________________________________ 111. Eve Blau 1999, σελ.198-199 112. Eve Blau 1999, σελ.205
38 ___
Παράπονα διατυπώνονταν συχνά και από τους ίδιους τους ενοίκους και αφορούσαν κυρίως στο μικρό μέγεθος του διαμερίσματος, που αδυνατούσε να καλύψει επαρκώς τις ανάγκες οικογενειών με περισσότερα μέλη, στη δυσκολία χειρισμού του τεχνικού εξοπλισμού, στις περιορισμένες ώρες λειτουργίας των παιδικών σταθμών κ.ά. Ωστόσο, είναι γεγονός, ότι μέχρι το 1930 οι θάνατοι από φυματίωση και η βρεφική θνησιμότητα είχαν μειωθεί κατά το ήμισυ.114 Παρότι οι σοσιαλδημοκράτες κατηγορήθηκαν ότι δεν διερεύνησαν εναλλακτικές και λιγότερο παραδοσιακές μορφές κατοίκησης, τη δεδομένη χρονική στιγμή και με τα μέσα που διέθεταν, Bιβλιοθήκη στο Sandleitenhof
κατάφεραν να προσφέρουν σε κάθε εργατική οικογένεια το δικαίωμα σε χώρο υγιεινό, προσιτό
Κριτική για την απουσία συνεπούς θεωρητικού
και ασφαλή, «που ενσωματώθηκε στην ευρύτερη κοινωνική μήτρα του δημοτικού συγκροτήματος
και τυπολογικού σχεδίου για τη νέα εργατική
(Gemeindebau)» 115 . Τα συγκροτήματα αυτά
κατοικία και για την προσέγγιση του δήμου για
εναρμονίστηκαν με τη δομή της πόλης
την εύρεση κατάλληλης λύσης, ασκήθηκε από μια μικρή ομάδα σοσιαλιστών αρχιτεκτόνων –
«αποδίδοντας το σύνολο των διαστάσεων της εργατικής κατοικίας.»116
ιδιαιτέρως οι Franz Schuster, Franz Schacherl και
Josef Frank- τους οποίους ο τύπος χαρακτήριζε αριστερούς και ριζοσπαστικούς. Αυτοί υποστήριζαν ότι ο Δήμος διέθετε περιορισμένη γνώση
των τυπολογικών αναζητήσεων και των
νεωτερισμών που είχαν εξελιχθεί στη Γερμανία και αλλού στην Ευρώπη την περίοδο εκείνη. Ο Josef Frank εκδίδει χαρακτηριστικά την εποχή της ανέγερσης του Karl-Marx-Hof ένα κείμενο με τίτλο «Der Volkswohnungspalast» (Το μέγαρο των λαϊκών διαμερισμάτων) , στο οποίο ασκείται κριτική στα συγκροτήματα μεγάλης κλίμακας. Ο Frank τοποθετείται κατά του εξευγενισμού και της μνημειακότητας που χαρακτηρίζουν τα νέα συγκροτήματα και κατηγορεί το ότι «πίσω από τις ηρωικές όψεις κρύβονται μικρά και απλά εργατικά διαμερίσματα».113 _______________________________________________________________
113. Inge Podbrecky 2003, σελ.51 114. Vincent Scully 1977, σελ.54 115. Eve Blau 1999, σελ.215 116. Eve Blau 1999, σελ.215
Γραμματόσημα με τα «σύμβολα της Δημοκρατίας». Επάνω Rabenhof, κάτω Karl-Marx-Hof
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 39
3.4.3. ΤΥΠΟΛΟΓΙΕΣ ΕΝΤΑΞΗΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ
Το σημαντικό επίτευγμα των βιεννέζικων
δημοτικών συγκροτημάτων σε πολεοδομικό
επίπεδο, εντοπίζεται στην επιτυχία της ένταξής
τους στον ήδη υπάρχοντα αστικό ιστό, προτείνοντας, ταυτόχρονα, μια νέα σχέση
μεταξύ κτιρίου και πόλης.
Τα νέα συγκροτήματα ανάλογα με τον τύπο
της ελεύθερης προς οικοδόμηση δημόσιας γης,
μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τέσσερις περιπτώσεις:
Η πρώτη περίπτωση είναι εκείνη του ολόκληρου
οικοδομικού τετραγώνου, στο οποίο εντασσόταν η τυπική μορφή του περίκλειστου κτιριακού
όγκου
αυλή
(Randverbauung). Χαρακτηριστικά παραδείγματα
είναι το Metzleinstalerhof, το Bebelhof και το Hanuschhof.
Η δεύτερη περίπτωση είναι εκείνη, όπου μικρό
ή και μεγαλύτερο τμήμα του οικοδομικού
τετραγώνου ήταν ήδη χτισμένο και στην οποία επιβαλλόταν να βρεθούν λύσεις πιο ευρηματικές
για να συνδυαστεί το νεόκτιστο συγκρότημα με
το προϋπάρχον κτίριο (Lückenverbauung). Στην
περίπτωση αυτή εντάσσονται λιγότερο γνωστά συγκροτήματα όπως το Franz-Silberer-Hof, σχεδιασμένο από τον G. Rupprecht και το
συγκρότημα της Dietrichgasse στο III. διαμέρισμα. Στην τρίτη περίπτωση, ο Δήμος διέθετε
με
μεγάλη,
κεντρική
περισσότερα του ενός γειτονικά
Bebelhof
Franz-Silberer-Hof
Sandleitenhof
40 ___
οικοδομικά τετράγωνα, τα οποία συνενώνονταν
με τα συγκροτήματα κατοικιών ολόκληρες
και ο κτιριακός όγκος συνεχιζόταν γεφυρώνοντας τους δρόμους, αυξάνοντας τον
συνοικίες (Wohnviertel), όπως συμβαίνει στις περιπτώσεις των Friedrich-Engels-Platz και
αριθμό των διαμερισμάτων και δημιουργώντας
Sandleitenhof.
μεγάλης
κλίμακας
συγκροτήματα
Εκτός από τις προαναφερθείσες περιπτώσεις,
( G r o s s w o h n a n l a g e n ή S u p e r b l o c k s ) . 11 7 Η περίπτωση αυτή έδινε στους αρχιτέκτονες πολύ
τα συγκροτήματα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν (ανεξαρτήτως μεγέθους και
περισσότερες δυνατότητες στη σύνθεση και τον
θέσης) και ανάλογα με την κατανομή και
σχεδιασμό. Tα Jakob-Reumann-Hof, Rabenhof, Matteotihof και Karl-Marx-Hof ανήκουν σε αυτήν
διαχείριση των ελεύθερων χώρων καθώς και τη σχέση κτιστού-άκτιστου:
την κατηγορία και μαρτυρούν τις δυνατότητες αυτές.
Στην πρώτη κατηγορία (πλήρωση κενού) ανήκουν τα περισσότερα κτίρια που κτίστηκαν
περίπτωση
στις ήδη πυκνοδομημένες κεντρικότερες
συναντάται σε μεγάλες δημοτικές εκτάσεις στην περιφέρεια της πόλης. Σε αυτές οι αρχιτέκτονες,
Η τέταρτη και τελευταία
περιοχές, όπου ήταν δυνατό να βρεθούν κενά οικόπεδα. Παραδείγματα είναι το Adolf-Faber-Hof,
απαλλαγμένοι από περιορισμούς υπάρχοντος
γωνιακή λύση με μόλις 17 διαμερίσματα, το
πολεοδομικού σχεδίου, συνέθεσαν
Ludo-Hartmann-Hof με 70 διαμερίσματα και
Friedrich-Engels-Platz Reumannhof __________________________________________________ 117. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.140 118. Vincent Scully 1977, σελ.54
ιδιαίτερο διάκοσμο εισόδου και το κτίριο του Anton Brenner στη Rauchfangkehrergasse, επίσης γωνιακό με 33 διαμερίσματα και το πρώτο (λόγω υψηλού κόστους και το μόνο) που σχεδιάστηκε εξ’αρχής με εντοιχισμένα έπιπλα εν είδει πειράματος. Στην περίπτωση αυτή το άκτιστο μέρος λειτουργεί μάλλον σαν φωταγωγός παρά σαν αυλή. Ο δεύτερος τύπος είναι και ο βασικός τύπος του περίκλειστου Hof, προσβάσιμου από μία η περισσότερες πλευρές, όπως αυτός πρωτοσυστάθηκε με το Bebelhof το Metzleinstalerhof και το Eberthof. Στην τρίτη κατηγορία ανήκει το κεντρικό τμήμα του Karl-Marx-Hof και του Jakob-ReumannHof και είναι η περίπτωση στην οποία ο κτιριακός όγκος σχηματίζει Π και «αγκαλιάζει» μια δημόσια πλατεία. Σε αρκετές περιπτώσεις επικοινωνεί και με κάποια άλλη δημόσια εγκατάσταση, όπως συμβαίνει στο Karl-Marx-Hof, όπου υπάρχει επικοινωνία με τον σταθμό του προαστειακού σιδηροδρόμου. Στην τέταρτη περίπτωση διαχείρισης των ελεύθερων χώρων κατατάσσονται τα μεγάλα συγκροτήματα των Schmid και Aichinger Am Fuchsenfeld, Matteottihof και Rabenhof, το Sandleitenhof και το George-Washington-Hof . Το σύνολο αποτελείται από ένα δίκτυο
αυλών και
δημόσιων πλατειών, κτιριακών όγκων και δρόμων, που ορίζουν μια ολόκληρη νέα συνοικία (Wohnviertel).
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 41
Α. ΠΛΗΡΩΣΗ Β.ΠΕΡΙΚΛΕΙΣΤΟ Γ.Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ Δ. ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΚΕΝΟΥ HOF ΧΩΡΟΣ ΔΙΝΕ- (WOHNVIERTEL) ΤΑΙ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ
Π.χ. συνήθως ανώνυμα κτισματα
Π.χ. LudoHartmann-Hof
Π.χ. Adolf-FaberHof
Π.χ. Bebelhof
Π.χ. κεντρικό τμήμα J. Reumann-Hof
Π.χ. Metzleinstalerhof
Π.χ. κεντρικό τμήμα Karl-Marx-Hof
Π.χ. Eberthof
Π.χ. Sandleitenhof
Π.χ. G.Washington-Hof
Π.χ. Am Scmelz
Τυπολόγηση ανάλογα με την κατανομή και διαχείριση των ελεύθερων χώρων Κτισμένη επιφάνεια συγκροτήματος
Ελεύθερη επιφάνεια συγκροτήματος
Τα παραδείγματα που επιλέχθηκαν να αναλυθούν εκτενέστερα στη συνέχεια είναι χαρακτηριστικά τόσο για την εξέλιξη του τύπου των δημοτικών συγκροτημάτων και την ένταξή τους στον ιστό της πόλης, όσο και για τον κοινωνικό ρόλο που έφεραν.
42 ___
Metzleinstalerhof, πάνω το αρχικό κτίριο του Robert Kalesa και κάτω η προσθήκη του Hubert Gessner.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 43
V.Διαμέρισμα 1919-1925 Αρχιτέκτονες: Robert Kalesa/ Hubert Gessner Διαμερίσματα: 252 Εξοπλισμός: πλυντήριο, λουτρά, βιβλιοθήκη, παιδικός σταθμός
Το παράδειγμα του Metzleinstalerhof Το συγκρότημα αυτό αποτέλεσε το πρότυπο για τα τη μορφή των συγκροτημάτων κοινωνικής κατοικίας που ακολούθησαν. Ήταν το πρώτο στο οποίο εφαρμόστηκαν τα νέα δεδομένα που αφορούσαν στις διαστάσεις και την οργάνωση των διαμερισμάτων. Παρότι η οικοδομήσιμη έκταση περιελάμβανε 5 οικοδομικά τετράγωνα, η οικοδόμησή τους αντιμετωπίστηκε σαν ενότητα και μεγάλο τμήμα του ισογείου χώρου εντός και εκτός του κτιρίου αντιμετωπίστηκε ως κοινόχρηστος με την τοποθέτηση σε αυτόν δραστηριοτήτων και υποδομής που απευθύνονταν σε όλους τους κατοίκους. 118
Η κατασκευή του Metzleinstalerhof ολοκληρώθηκε σε δύο οικοδομικές φάσεις. Η πρώτη σε σχέδιο του Robert Kalesa προέβλεπε την κατασκευή 5 κτιρίων κατοικίας με συνολικά 101 διαμερίσματα, τα οποία ολοκληρώθηκαν το 1920. Τα σχέδια του Kalesa του 1919, συμπεριλαμβάνουν παιδικό σταθμό με χώρους παιχνιδιού, και στη σοφίτα έχουν τοποθετηθεί κοινόχρηστα πλυσταριά, ατελιέ και αποθηκευτικοί χώροι. Αυτό συνέστησε μια νέα σχέση μεταξύ του μέρους και του όλου, πρωτοποριακή για τα δεδομένα της εποχής. Σε κάθε κάτοικο του συγκροτήματος προσφέρονταν όχι μόνο ποιοτικός χώρος κατοικίας αλλά και χώρος εκτός των ορίων αυτής , προορισμένος για κοινή χρήση. Το καινούργιο αυτό κτίριο εδραίωσε τη νέα εσωτερική οργάνωση αλλά και μια καινούρια κλίμακα κτιρίων κατοικίας στην πόλη. Επίσης έδωσε μορφή σε μία από τις βασικές αρχές της κοινωνικής κατοίκησης: η νέα εργατική κατοικία ήταν κάτι περισσότερο από τον απλό χώρο κατοίκησης εντός των ορίων του κάθε διαμερίσματος, αποτελείτο από τον συνδυασμό του ιδιωτικού με δημόσιους κοινόχρηστους χώρους.119 H τοποθεσία στο νότιο άκρο του εργατικού διαμερίσματος Margareten (V. Bezirk), αποτελείται από πέντε οικόπεδα κατά μήκος του Gürtel (ο δρόμος που αντικατέστησε το εξωτερικό τείχος μετά την κατεδάφισή του μερικές δεκαετίες νωρίτερα). Η αρχική κατασκευή είχε φτάσει μέχρι τον ημιώροφο και προοριζόταν για τυπικό κτίριο μικρών διαμερισμάτων, oργανωμένων __________________________________________________________________________ 118. Eve Blau 1999, σελ.218 119. Eve Blau 1999, σελ.221
Robert Kalesa, όψη από Margaretengürtel
44 ___
Αποψη από την αυλή
Η οργάνωση αυτή επέτρεπε σε κάθε δωμάτιο και στην τουαλέτα να διαθέτουν παράθυρο και άρα φυσικό φως και αερισμό. Καινοτομία υπήρχε και στην τομή του κτιρίου, όπου για πρώτη φορά το ύψος ορόφου μειώθηκε από 3-3,5 μέτρα στα 2,60 εξασφαλίζοντας μεγαλύτερη οικονομία στην κατασκευή και στη θέρμανση του διαμερίσματος.120 Στη δεύτερη φάση οικοδόμησης του συγκροτήματος -όπου το κτίσμα επεκτάθηκε και ονομάστηκε Metzleintalerhof- αυτή η σχεδιαστική αρχή συνέβαλε στην αναδιοργάνωση της πολεοδομικής μορφής ολόκληρης της Βιέννης. Το 1919 ο δήμος απέκτησε και το κομμάτι γης πίσω από το κτίσμα του Kalesa και στα τέλη του 1922, όταν πια διέθετε τα απαραίτητα κονδύλια, ανέθεσε στον αρχιτέκτονα Hubert Gessner να σχεδιάσει μια επέκταση του συγκροτήματος του Kalesa με 143 μονάδες κατοικίας, με τα νέα κριτήρια του φυσικού αερισμού και φωτισμού. Ο Hubert Johann Karl Gessner , ένας από τους βασικούς αρχιτέκτονες της Κόκκινης Βιέννης κ α ι μ α θ η τ ή ς τ ο υ O t t o Wa g n e r, έ π α ι ξ ε σημαντικότατο ρόλο στη σύνδεση σε
γύρω από ένα κλιμακοστάσιο, με μακρείς
σχεδιαστικό επίπεδο της Κόκκινης Βιέννης και της μέχρι τότε κυριαρχούσας σχολής του
διαδρόμους με τις τουαλέτες και τις παροχές
Wagner.121
νερού, που οδηγούσαν στις εισόδους και στους
οποίους ήταν στραμμένες οι κουζίνες. Η οργάνωση αυτή άλλαξε ριζικά στα δεύτερα σχέδια του Kalesa. Στα καινούργια κτίρια δεν υπάρχουν πια μακρείς διάδρομοι και όλα τα διαμερίσματα φωτίζονται και αερίζονται απευθείας. Κάθε διαμέρισμα διαθέτει τουαλέτα, γκάζι και τρεχούμενο νερό. Εκτός από μερικές εξαιρέσεις (διαμερίσματα που προορίζονταν για ιατρεία συνδυασμένα με κατοικία), τα 105 διαμερίσματα είναι ισομεγέθη. Καθένα διαθέτει ένα μικρό χωλ και καθιστικό-κουζίνα με πλυσταριό, ένα μεγάλο δωμάτιο και ένα λουτρό. Το συγκρότημα διαφοροποιήθηκε σημαντικά και στη γενικότερη οργάνωσή του, αφού σχεδιάστηκαν περισσότερα κλιμακοστάσια, καθένα από τα οποία δεν οδηγούσε σε περισσότερα από τέσσερα διαμερίσματα. _______________________________________________________________
120. Eve Blau 1999, σελ.179 121. Eve Blau 1999, σελ.222
Στην προσθήκη του Gessner,γύρω από κάθε κλιμακοστάσιο οργανώνονται τρία διαμερίσματα.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 45
Μetzleinstalerhof, πάνω τα αρχικά σχέδια και κάτω τα σχέδια της προσθήκης του Gessner.
46 ___
Στη δεύτερη οικοδομική φάση, η προσθήκη
αυλή και τοποθετημένα
στους ισόγειους και
του Gessner στο κτίσμα του Kalesa, το επέκτεινε προς τις τρεις υπολειπόμενες πλευρές της
υπόγειους χώρους της νέας κατασκευής. Σε επίπεδο κάτοψης, ο Gessner προσπάθησε να
έκτασης, δημιουργώντας ένα περιμετρικό μπλοκ,
εξελίξει λειτουργικά τον τύπο του
το οποίο περιέκλειε μια μεγάλη κεντρική αυλή
διαμερίσματος , κάτι που όμως δεν γίνεται
(Hof). Προστέθηκε, επίσης, μια μεγάλη όψη εισόδου με παρόδια στοά στη Johannagasse, την
αντιληπτό στην όψη του συγκροτήματος.122 Η προσθήκη του Gessner τροποποίησε το
παράλληλη προς τη Margaretngürtel. Με τη νέα
συγκρότημα με δύο τρόπους : η νέα είσοδος από
αυτή είσοδο, ο Gessner συνέθεσε μια νέα ακολουθία. Αντί να βρίσκονται οι είσοδοι των
τη Johannagasse, έστρεψε το κτίριο μακριά από τη Margaretngürtel προς το εσωτερικό της
κλιμακοστασίων στο δρόμο, όπως συνέβαινε στο
περιοχής, δημιουργώντας μια νέα δημόσια
τμήμα του Kalesa, η είσοδος εδώ γινόταν πρώτα
πλατεία. Ταυτόχρονα, το εσωτερικό του
στην αυλή μέσω μεγάλων αψιδωτών πυλών, από
συγκροτήματος «ανοίχτηκε» προς το δημόσιο,
όπου βρίσκονταν οι είσοδοι των 8 συνολικά κλιμακοστασίων και όλων των κοινόχρηστων
δημιουργώντας μια νέα μορφή ημιδημόσιου χώρου στην αυλή. Με τον τρόπο αυτό
χώρων . Στα αρχικά σχέδια προστέθηκε ένα
δημιουργήθηκε μια νέα τυπολογία εισόδου,
κεντρικό, μηχανικά εξοπλισμένο πλυντήριο,
αφού τόσο οι κάτοικοι όσο και οι επισκέπτες
κοινόχρηστα λουτρά, μια δημόσια βιβλιοθήκη και ένας παιδικός σταθμός, όλα προσβάσιμα από την
κινούνταν από τον δημόσιο χώρο του δρόμου, μέσω του ημιδημόσιου χώρου της αυλής, στον
ιδιωτικό χώρο του κάθε διαμερίσματος.123 To Μetzleinstalerhof ανάμεσα στα δημοτικά συγκροτήματα που χτίστηκαν επί του Margaretengürtel, το οποίο, λόγω της μνημειακότητας των προσόψεων και του συμβολικού χαρακτήρα των συγκροτημάτων, χαρακτηρίστηκε «Ringstrasse des Proletariats», η Ringstrasse του προλεταριάτου. __________________________________________________ 122. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.290 123. Eve Blau 1999, σελ.225-226
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 47
Τυπολογικά το Metzleintalerhof επανέφερε το
παραδοσιακό βιεννέζικο μοντέλο κτιρίου με
αυλή (Hofhaus). Συνδέοντας την εσωτερική αυλή
του μπλοκ με τον δρόμο, αυτό που κανονικά αποτελούσε τον ιδιωτικό χώρο του ιδιοκτήτη,
μετατρέπεται σε δημόσιο χώρο της πόλης,
προσβάσιμο, ακόμα και σήμερα, από όλους. Ο Gessner, τοποθετώντας την πλατεία στην καρδιά
του οικοδομικού τετραγώνου, άλλαξε τη σχέση
και την αξία τόσο της αυλής
όσο και του
δρόμου, χαλαρώνοντας τα όρια μεταξύ μπροστά
και πίσω και μέσα, ενδιάμεσα και έξω. Η αυλή αποτελεί πάρκο, χώρο κυκλοφορίας,
συγκέντρωσης, παιχνιδιού και κήπο. Το ίδιο το
κτίριο στεγάζει την κατοικία, το εμπόριο, και μια
σειρά από πολιτιστικές και κοινωνικές δραστηριότητες. Οι χώροι αυτοί τελικά
περισσότερο συνδέουν παρά χωρίζουν τις
διαφορετικές δραστηριότητες.124 Αντί η έκταση να διαιρείται στις δραστηριότητες
που τη συνθέτουν , το νέο μοντέλο της
«δημόσιας αυλής» (Gemeindehof), συγχωνεύει
μια ποικιλία δραστηριοτήτων, δημιουργώντας μια χωρική δομή, χωρίς αποκρυσταλλωμένο
χαρακτήρα και χρήση. H νέα αυτή ποιότητα της
αυλής και η χωρική οργάνωση στο
Metzleintalerhof έγιναν αναγνωριστικά σημάδια της κοινωνικής κατοικίας και σταδιακά
μετατράπηκαν σε «σχεδιαστικές αρχές» των
Gemeindebauten.125 Στο σύνολό του, το συγκρότημα αποτελείται από 252 διαμερίσματα. Σε κάθε διαμέρισμα της προσθήκης του Gessner
_Λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς
από τις βιομηχανικές τέχνες, τα εμαγιέ
υπάρχει ένα μικρό
(επισμαλτωμένα) ανάγλυφα . Αν και οι γραμμές
προχώλ, καθιστικό-κουζίνα και εσωτερική
του κτίσματος παραπέμπουν σε αστικά πρότυπα,
τουαλέτα. Τα διαμερίσματα με ένα μεγάλο και ένα μικρότερο δωμάτιο διαθέτουν και ένα μικρό
το Metzleintalerhof αντιπροσωπεύει τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής κατοικίας στη
μπαλκόνι, στο οποίο βγαίνει κανείς από το
Βιέννη και αποκαλύπτει σαφώς τη μετάβαση από
προχώλ και το οποίο είναι στραμμένο στην αυλή.
το προπολεμικό μοντέλο κατοικίας στο νέο
Κάθε δεύτερο διαμέρισμα έχει ένα έρκερ προς τη μεριά του δρόμου. Οι όψεις του
μοντέλο το οποίο ενσάρκωνε τις αισιόδοξες αρχές του κοινωνικού μετασχηματισμού που
συγκροτήματος
προσπαθούσε να επιτύχει η κυβέρνηση.»127
διακρίνονται από
έντονη
πλαστικότητα με την εναλλαγή των έρκερ και με
τα μπαλκόνια, ενώ οι αναφορές τους στα μέχρι τότε αρχιτεκτονικά στυλ γίνονται σαφείς από
__________________________________________________
τον ρυθμικό μεταλλικό, γύψινο και κεραμικό διάκοσμο που φέρουν. 126 «Το πιο έντονο
125. Οι βασικές σχεδιαστικές αρχές περιγράφονται στο Das
στιλιστικό στοιχείο του οικιστικού συγκροτήματος είναι ο διάκοσμος που παράγεται
126. Ηelmut Weihsmann 2003, σελ.218
124. Eve Blau 1999, σελ.226 Neue Wien 1926-1928, τόμος 3,σελ.53-56 127. Gerald Kriechbaum, Genoveva Kriechbaum 2007,σελ..93
48 ___
H Rabengasse
Αποψη της μεγάλης ορθογωνικής αυλής
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 49
ΙΙΙ.Διαμέρισμα 1925-1928 Αρχιτέκτονες: Heinrich Schmid/ Hermann Aichinger Διαμερίσματα: 1.109 Κάλυψη: 38% Εξοπλισμός: 39 μαγαζιά, λουτρά, πλυντήρια, χώροι συνεστίασης, παιδικοί σταθμοί, ιατρεία, θέατρο, γυμναστήριο
Το παράδειγμα του Rabenhof Βρίσκεται στο ΙΙΙ. διαμέρισμα της Βιέννης και ολοκληρώθηκε σε τρεις οικοδομικές φάσεις από το 1925 ως το 1928, στην έκταση η οποία αποκτήθηκε τμηματικά και όπου παλαιότερα βρισκόταν το στρατόπεδο Krimsky, από το οποίο παρέμεινε μια αίθουσα γυμναστικής. Στη σύλληψη του συνολικού πολεοδομικού σχεδίου, οι αρχιτέκτονες Heinrich Schmid και Hermann Aichinger, μαθητές και οι δύο του Otto Wagner, ανταποκρίνονται στις σύμφωνα με τις καλλιτεχνικές σχεδιαστικές αρχές του Camillo Sitte.128Σε αντίθεση με τις σύγχρονες προσπάθειες και τάσεις στην υπόλοιπη Ευρώπη (φονξιοναλισμός, και Νέα Αντικειμενικότητα) , στη σύνθεση των Schmid και Aichinger παρατηρούνται πιο παραδοσιακές και γραφικές μορφές, τόσο στο διάκοσμο όσο και στη σύνθεση των όγκων.129 Από άποψη ένταξης, ωστόσο, το Rabenhof καταφέρνει να ενσωματωθεί στον πολεοδομικό ιστό στη πόλης διατηρώντας παράλληλα τον δικό του χαρακτήρα σε επίπεδο χωρικής οργάνωσης .130 Στην πρώτη φάση οικοδομήθηκε το τμήμα μεταξύ των Baumgasse και Rabengasse. Η Rabengasse αποτέλεσε στη συνέχεια και τη ραχοκοκαλιά του συγκροτήματος , εκατέρωθεν της οποίας τοποθετήθηκαν πολλές από τις κοινωνικές υπηρεσίες, τις πολιτιστικές δραστηριότητες και τα συνεταιριστικά καταστήματα. Σε ολόκληρο το συγκρότημα οι ιδιωτικές, δημόσιες και ημιδημόσιες ζώνες είναι οριοθετημένες. Κατά μήκος του δρόμου, η τούβλινη βάση της όψης σηματοδοτεί τη δημόσια, εμπορική και συλλογική ζώνη. Μέσα στις αυλές οι κοινόχρηστες δραστηριότητες διαχωρίζονται με παρόμοιο τρόπο από τις σοβατισμένες και διαρθρωμένες με μπαλκόνια και τριγωνικά παράθυρα όψεις της ιδιωτικής ζώνης κατοικίας. Στο βόρειο άκρο ο κτιριακός όγκος γεφυρώνει την Rabengasse με μια μνημειακή αψιδωτή πύλη, ενώ οι υπόλοιποι δρόμοι απαλλάχθηκαν από την κυκλοφορία οχημάτων και διατηρήθηκαν ως πεζόδρομοι και μονοπάτια τα οποία ε ν ώ ν ο υ ν τ ι ς α υ λ έ ς μ ε τ ο υ ς ε ρ ι φ ε ρ ε ι α κ ο ύ ς δ ρ ό μ ο υ ς μ έ σ ω π κλιμακωτών βεραντών, αψιδωτών 131 πυλών και στοών.
Rabenhof_συνολική κάτοψη
____________________________________________________________
128. Helmut Weihsmann 2003, σελ.197-198 129. Geral Kriechbaum, Genoveva Kriechbaum 2007, σελ.118
130. Eve Blau 1999, σελ.289 131. Helmut Weihsmann 2003, σελ.198
50 ___
«Διατηρώντας αλλά και ενισχύοντας την προϋπάρχουσα χωρική δομή της ευρύτερης περιοχής, το τεράστιο αυτό συγκρότημα των 1.109 διαμερισμάτων ενσωματώθηκε σχεδόν χωρίς «ραφές» στον υπάρχοντα πολεοδομικό ιστό. Το Rabenhof, όπως και πολλά άλλα δημοτικά συγκροτήματα (Gemeindebauten) που χτίστηκαν στη Βιέννη, γεφυρώνοντας και συνενώνοντας κτιριακούς όγκους, δρόμους , αυλές
και
δημόσιες
πλατείες,
επανενσωματώνουν στοιχεία του αστικού ιστού, τα οποία είχαν διαχωριστεί από τον αστικό σχεδιασμό των προηγούμενων δεκαετιών μεταμορφώνοντάς τα σε σύνθετο και πολυποίκιλο δίκτυο. Επιπλέον οι χώροι που
H τούβλινη βάση σηματοδοτεί τη δημόσια ζώνη. H αψιδωτή πύλη που γεφυρώνει τη Rabengasse.
ορίζονται από την τομή των σχεδίων των Superblocks με τη δομή της πόλης , έχουν τη δική τους κλίμακα, η οποία διαφέρει από τις κλίμακες και του Superblock και της πόλης.»132 Χαρακτηριστική είναι η ακολουθία των κυρτών και κοίλων κτιριακών όγκων, που ορίζουν πολύπλοκες χωρικές μορφές. Η μεγάλη διαφοροποίηση στα ύψη και οι εξπρεσιονιστικές λεπτομέρειες των όγκων βρίσκονται και στο χειρισμό των εξωτερικών χώρων με τις κλίμακες, τις πέργκολες κ.τ.λ.133
Ένα οργανικό και
πολύπλοκο σύστημα διάρθρωσης των εξωτερικών χώρων με σκαλοπάτια, βεράντες και στοές ενώνει τους κτιριακούς όγκους . Η κάλυψη ανέρχεται στο 38% της συνολικής έκτασης. Το συγκρότημα έχει συνολικά 79 κλιμακοστάσια τα οποία οδηγούν σε 1109 διαμερίσματα και 9 αυλές, 39 εμπορικά καταστήματα , λουτρά, χώρους συνεστιάσεων , παιδικούς σταθμούς, ιατρεία και θέατρο. Αποτελεί ένα από τα κλασικά Superblocks της μεσοπολεμικής Βιέννης και εγκαινιάστηκε το 1931 για να στεγάσει περίπου 4.500 ανθρώπους.134 __________________________________________________ 132. Eve Blau 1999, σελ.298 133. Hautmann & Hautmann 1980, σελ.277 134. www.dasrotewien.at, Lexikon der Sozialdemokrafe
Προς την αυλή.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 51
_Λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς
52 ___
Το Karl-Marx-Hof κατά τη διάρκεια της κατασκευής Στα εγκαίνια στις 12 Οκτωβρίου 1931
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 53
ΧΙΧ.Διαμέρισμα 1927-1930 Αρχιτέκτονας: Karl Ehn Διαμερίσματα: 1.325 Κάλυψη: 18,4%% Εξοπλισμός: μαγαζιά, λουτρά, πλυντήρια, κέντρα συμβουλευτικής, βιβλιοθήκη , παιδικοί σταθμοί, ιατρεία, χώροι συνεστίασης, BEST
Το παράδειγμα του Karl-Marx-Hof
Συνολική κάτοψη
Αν και ο Karl Marx επισκέφτηκε τη Βιέννη μόνο μία φορά, το πιο διάσημο οικιστικό συγκρότημα της Κόκκινης Βιέννης φέρει το όνομά του. Παρότι δεν πρόκειται για το πρώτο συγκρότημα που χρηματοδοτήθηκε από τον Φόρο Κατοικίας (Wohnbausteuer), λόγω μεγέθους, τοποθεσίας και ονόματος, ενσαρκώνει το αρχιτεκτονικό μανιφέστο του κοινωνικού μεταρρυθμιστικού προγράμματος της Κόκκινης Βιέννης.135 Χτίστηκε από τον αρχιτέκτονα Karl Ehn, μαθητή του Otto Wagner . Η οικοδόμηση ολοκληρώθηκε σε τρεις φάσεις, οι δύο πρώτες από το 1929 ως το 1930, η τρίτη και τελευταία ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1933.136 Τα εγκαίνια έγιναν στις 12 Οκτωβρίου του 1930 Το σχετικά στενό οικόπεδο ανάμεσα στην Heiligenstädterstrasse και τις ράγες του τραίνου του FranzJosef στο 19ο διαμέρισμα της Βιέννης, αποφασίστηκε, τον Ιούνιο του 1927, να δοθεί για την ανέγερση συγκροτήματος 1,325 διαμερισμάτων, ελεύθερων χώρων αναψυχής και πρασίνου, με την πρόβλεψη να στεγαστούν σε αυτό περίπου 5.500 άνθρωποι.137 Η μελέτη του συγκροτήματος ανατέθηκε στον Karl Ehn το 1926, αν και είχαν γίνει αρχικά σχέδια και από τον Clemens Holzmeister , με πρόθεση την τοποθέτηση των κατοικιών εν σειρά σε ελεύθερα μπλοκ.138 Το σχέδιο του Karl Ehn (1884-1959) χειρίστηκε το συγκρότημα ως έναν ενιαίο κτιριακό όγκο, η σύνδεση του οποίου με τον αστικό χώρο γινόταν με πεζοδρόμους και δρόμους που περνούσαν κάτω από τις χαρακτηριστικές αψιδωτές του εισόδους.139 Ο κτιριακός όγκος ακολουθεί το περίγραμμα του οικοπέδου, πράγμα που έθεσε το πρόβλημα της διαχείρισης της «ενός χιλιομέτρου όψης». Η απάντηση δόθηκε με τη δημιουργία από τον Ehn, σύμφωνα με τις καλλιτεχνικές αρχές του Camillo Sitte, μιας πλατείας στο κέντρο βάρους του συγκροτήματος, η οποία από τη μια μεριά ορίζεται από τον δρόμο και διακόπτει το μέτωπο και από την άλλη από το υψηλότερο τμήμα του συγκροτήματος, πενταώροφο και με συμμετρικό σχέδιο. __________________________________________________________________________ 135. Gerald Kriechbaum, Genoveva Kriechbaum 2007, σελ.50 136. Helmut Weihsmann 2003, σελ.401
137. Helmut Weihsmann 2003, σελ.398 138. Inge Podbrecky 2003, σελ.97 139. Eve Blau 1999, σελ.321
54 ___
Οι 6 ακόμα υψηλότεροι πύργοι, με τα κοντάρια για τις σημαίες και οι αψιδωτές στοές που οδηγούν στο σταθμό του τραίνου Hohe Warte, δικαιολογούν τον χαρακτηρισμό «Βερσαλλίες των Εργατών» που συχνά αποδίδεται στο συγκρότημα.140 Η διαμόρφωση του εξωτερικού δεν βρίσκει ωστόσο έκφραση στο εσωτερικό και ορισμένες φορές λειτουργεί και εις βάρος του. Για παράδειγμα, η λύση της εισόδου των εσωτερικών γωνιακών διαμερισμάτων είναι δυσλειτουργική
Αεροφωτογραφία
κλινικής, φαρμακείου και ταχυδρομείου, καφετεριών και χώρων συνεστίασης, του Κέντρου Σχεδιασμού και Συμβουλευτικής για τον Εσωτερικό Χώρο (BEST) και τέλος 25 μαγαζιών. Και όλα αυτά σε μια έκταση 156.027 τ.μ. και κάλυψη μόλις 18.4% της συνολικής έκτασης. Αφού το κέρδος δεν ήταν ο σκοπός της ανέγερσης, υπήρχε η δυνατότητα γενναιόδωρης διαμόρφωσης ελεύθερων χώρων για δημιουργία πάρκων και χώρων αναψυχής εντός του συγκροτήματος.142
Παιδικός σταθμός
χάριν του ενδιαφέροντος γωνιακού μοτίβου, ενώ πίσω από τους πύργους βρίσκονται αποθηκευτικοί
χώροι,
που
συχνά
χρησιμοποιούνταν από οικογένειες ως υπνοδωμάτια, χωρίς φως και αερισμό. Η μεγαλόπρεπη διαχείριση των όψεων έρχεται σε αντίθεση και με το μέγεθος των διαμερισμάτων. 141
Τα 1.325 διαμερίσματα συνοδεύονται από την απαραίτητη κοινωνική υποδομή, συμπεριλαμβανομένων 2 κεντρικών πλυντηρίων με 62 πλυντήρια, 2 λουτρών με 20 μπανιέρες και 20 ντους, 2 νηπιαγωγείων, ενός κέντρου συμβουλευτικής για μητέρες, ενός κέντρου νεότητας, μιας βιβλιοθήκης, μιας οδοντιατρικής __________________________________________ 140. Helmut Weihsmann 2003, σελ.400, Gerald Kriechbaum, Genoveva Kriechbaum 2007, σελ.50 141. Helmut Weihsmann 2003, σελ.398 142. Gerald Kriechbaum, Genoveva Kriechbaum 2007, σελ. 51-52
Το κτίριο των πλυντηρίων
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 55
Ενδιαφέρουσα είναι και η σε δύο επίπεδα
αντιμετώπιση των όγκων και ο τονισμός της
διαφοροποίησής τους με τη χρήση χρώματος. Από τη μία το εξωτερικό τμήμα που περιλαμβάνει
τα μπαλκόνια, τους ημιυπαίθριους και τα έρκερ είναι βαμμένο με κεραμιδί χρώμα και από την
άλλη ο βασικός όγκος με ώχρα.143 Έντονο
στοιχείο στη διαμόρφωση των όψεων αποτελούν και οι μπετονένιες είσοδοι για τα κλιμακοστάσια
και οι κόκκινες μεταλλικές καγκελόπορτες στις
εισόδους των αυλών.
Τα πλυντήρια εν ώρα εργασίας
Τα τέσσερα γλυπτά του Josef Riedl_Με τη σειρά από αριστερά: Παιδεία/Πρόνοια/Ελευθερία/ Σωματική Αγωγή
Η αντιμετώπιση των υπόλοιπων τμημάτων του
κτίσματος διαφέρει σημαντικά από το κεντρικό
μέτωπο της πλατείας. Ειδικά στο νότιο τμήμα, που αποτελεί την τελευταία οικοδομική φάση του συγκροτήματος, έχει γίνει προσπάθεια σχεδόν κάθε διαμέρισμα να διαθέτει έναν
ημιυπαίθριο χώρο. Οι χώροι αυτοί
ομαδοποιούνται στις εσωτερικές (από την αυλή)
όψεις σχηματίζοντας συνεχείς «λωρίδες».144
οριζόντιες
Ο καλλιτεχνικός διάκοσμος του κτίσματος περιορίζεται στα τέσσερα γλυπτά του Josef Riedl
που βρίσκονται πάνω από τις τοξωτές εισόδους του κεντρικού τμήματος και συμβολίζουν την
Ελευθερία(με σπασμένες αλυσίδες), την
Παιδεία(κρατώντας βιβλία στο χέρι), την Πρόνοια (με ένα μωρό στην αγκαλιά)και τη
__________________________________________________
Σωματική Αγωγή(κρατά δίσκο) και στο
143. Helmut Weihsmann 2003, σελ.400
μπρούτζινο γλυπτό, έργο του γλύπτη Otto Hofner, τοποθετημένο στο κέντρο της πλατείας.145
144. Helmut Weihsmann 2003, σελ.400
Τονισμός των όγκων με τη χρήση χρώματος
145. Helmut Weihsmann 2003, σελ.400
56 ___
Οι αυλές είναι τόσο μεγάλες σε σχέση με το κτισμένο μέρος, που όταν βρίσκεται κανείς στο
εσωτερικό τους δεν έχει την εντύπωση του τεράστιου μεγέθους του κτίσματος. Σε αυτό
συμβάλλουν και οι εσωτερικές όψεις όπου τα μπαλκόνια ομαδοποιούνται σε ενιαίες λωρίδες
τονίζοντας την οριζόντια διάσταση του
κτίσματος.146 Το Karl-Marx-Hof άλλαξε πολύ την αντίληψη του
περιμετρικού τετραγώνου, της αυλής και της
όψης του. Στην εφημερίδα Die neue Wirtschaft
Οι μπετονένιες είσοδοι για τα κλιμακοστάσια
περιγράφηκε ως μια κατασκευή τύπου κηπούπολης , όπου το ποσοστό ελεύθερων
χώρων και οι ποιότητες της μονοκατοικίας
συνδυάζονται με το πολυώροφο κτίριο.147
Karl-Marx-Hof, αν και ακολουθεί τον τύπο του περίκλειστου κτιρίου, δεν δίνει την αίσθηση
απροσπέλαστου φρουρίου και δεν γίνεται
αντιληπτό ως μια μονάδα αποκομμένη από τον
αστικό ιστό. Αντίθετα, η χωρική του οργάνωση χαρακτηρίζεται από μια ευφυή αλληλοδιείσδυση
του δημόσιου στο ιδιωτικό, που όχι μόνο αφήνει
ρευστά τα όρια μεταξύ Hof και πόλης αλλά δίνει
έμφαση και στα σημεία τομής των δύο. Στις μάχες του Φεβρουαρίου του 1934, το
κτίριο υπέστη μεγάλες καταστροφές και
εκατοντάδες διαμερίσματα έγιναν ακατάλληλα προς κατοίκηση. Το 1935 μετονομάστηκε σε
Το
Heiligenstädter-Hof και κράτησε το όνομα μέχρι το Πρόκειται, όντως, για μια «πόλη μέσα στην
1945 και το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.
πόλη» με όλες τις χρήσεις και τις υποδομές που
Η κεντρική πλατεία από το 1985 ονομάζεται
παρέχει, αλλά σε δεύτερη ματιά δεν είναι τόσο
Πλατεία της 12ης Φεβρουαρίου εις μνήμη των αγώνων του 1934.148 Από το 1989 μέχρι το 1992
αποκομμένο από τον αστικό ιστό, όπως έχει κατηγορηθεί από ορισμένους κριτικούς. Οι
το συγκρότημα ανακαινίστηκε και
δρόμοι που διασχίζουν κάθετα το στενόμακρο
αποκαταστάθηκαν τα αρχικά χρώματα.149
οικόπεδο και οι οποίοι γεφυρώνονται από τμήματα όγκου βαμμένα με μπλε χρώμα, δίνουν
ρυθμό και εναλλαγή στις όψεις και χωρίζουν τις αυλές. Στους δρόμους αυτούς βρίσκονται και οι είσοδοι για τις κοινόχρηστες λειτουργίες (πλυντήρια, παιδικοί σταθμοί κτλ). Επιπροσθέτως, υπάρχουν και δίοδοι μέσω του συγκροτήματος για τους πεζούς . __________________________________________________ 146. Inge Podbrecky 2003, σελ.102 147. Eve Blau 1999, σελ.324 148. Inge Podbrecky 2003, σελ.103 149. Inge Podbrecky 2003, σελ.100
Είσοδος προς την αυλή
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 57
_Λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι ε ς
Τα μεσαία τμήματα που γεφυρώνουν τους δρόμους πριν και μετά την καταστροφή του 1934
58 ___
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 59
4. ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ ΒΙΕΝΝΗ» ΣΗΜΕΡΑ Η σημερινή εικόνα του Karl-Marx-Hof Πεδίο έρευνας για τη συγγραφή του κειμένου
που ακολουθεί, αποτέλεσε η καθημερινή ζωή
στα κτίσματα της μεσοπολεμικής Βιέννης. Μέσα
από επισκέψεις και συνεντεύξεις με κατοίκους και αρμόδιους του δήμου, έγινε προσπάθεια
κατανόησης
του ρόλου που έχουν τα
συγκροτήματα και οι οικισμοί στην πόλη σήμερα
και προσέγγισης του είδους κατοίκησης που προσφέρουν.
Τα κτίρια- σύμβολα της δημοκρατίας της «Κόκκινης Βιέννης» είναι σήμερα πλήρως
εναρμονισμένα με τον ιστό και την καθημερινότητα της πόλης. Γίνονται αντιληπτά
και ξεχωρίζουν από τις χαρακτηριστικές
επιγραφές στις όψεις τους και μαρτυρούν την αφετηρία για μια κοινωνική πολιτική με κέντρο
βάρους το δικαίωμα όλων στην κατοικία. Η
πολιτική αυτή διεκόπη στα χρόνια του πολέμου
και της φασιστικής «Μαύρης Βιέννης» και συνεχίστηκε από το 1945 μέχρι και τις μέρες μας, χωρίς ωστόσο ποτέ να φτάσει την τόσο εντατική οικοδομική δραστηριότητα της περιόδου του μεσοπολέμου. Ο Michael Ludwig, δημοτικός σύμβουλος σε θέματα κατοικίας, δηλώνει: «Σήμερα ο δήμος διαθέτει 220.000 κατοικίες σε δημοτικά συγκροτήματα και οικισμούς, οι οποίες κάθε χρόνο αυξάνονται. Ο δήμος της Βιέννης επενδύει κάθε χρόνο περίπου 600 εκατομμύρια ευρώ για την ανακαίνιση και επισκευή των παλαιότερων κτιρίων και την ανέγερση νέων. Τα περισσότερα από τα μεσοπολεμικά Höfe είναι σήμερα ανακαινισμένα εσωτερικά και εξωτερικά και εξοπλισμένα κατάλληλα για να εξυπηρετούν τις σύγχρονες ανάγκες κατοίκησης.»
Προσθήκη ανελκυστήρων στα κλιμακοστάσια
Τα εμπορικά καταστήματα στο Rabenhof
60 ___
Οι παιδικοί σταθμοί ,τα νηπιαγωγεία, τα
εμπορικά καταστήματα, τα πλυσταριά και τα ιατρεία λειτουργούν κανονικά ενώ οι χώροι συνεστίασης δίνονται σε λέσχες, πολιτιστικά δημοτικά κέντρα, αθλητικούς συλλόγους και σε ορισμένες περιπτώσεις σε καλλιτέχνες. Επίσης πολλά από τα θέατρα, όπου αυτά υπάρχουν, λειτουργούν ακόμα με μεγάλη επιτυχία, με καλύτερο παράδειγμα το Rabenhof Theater, το οποίο έχει τα τελευταία χρόνια ανακαινιστεί και αποτελέσει πόλο έλξης νεολαίας, φιλοξενώντας δημοφιλέστατες παραστάσεις και συναυλίες. Δορυφορικά πιάτα, κεραίες, σημαίες και άλλα διακοσμητικά, τέντες , καφασωτά και λουλούδια αλλάζουν τελείως τις όψεις των συγκροτημάτων και μαρτυρούν στον επισκέπτη τη διαφορετικότητα των ενοίκων των κατά τα άλλα τυποποιημένων διαμερισμάτων. Από το 2006 και έπειτα το δικαίωμα στέγασης στα δημοτικά συγκροτήματα επεκτείνεται και σε μη αυστριακούς πολίτες, με μόνη προϋπόθεση να έχουν συμπληρώσει τουλάχιστον πενταετή παραμονή στην Αυστρία .Σήμερα το ένα τρίτο των ενοίκων των διαμερισμάτων αυτών είναι μετανάστες πρώτης ή δεύτερης γενιάς. Κάποιοι από τους ενοίκους είναι σκεπτικοί απέναντι στο θέμα των μεταναστών και δυσανασχετούν με τη νέα κατάσταση.
To Rabenhoftheater
Mατιές από την αυλή στο Karl-Marx-Hof
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 61
Aπαγορεύεται το ποδόσφαιρο, το ποδήλατο, τα πατίνια....... Συνάντησα τον Klaus, 66 ετών, να κάθεται στην
συγκροτημάτων (Gemeindebauten) και τη
αυλή του Karl-Marx-Hof :
δημιουργία γκέτο.150 H Daniela Stassl, διευθύντρια του δημοτικού
«Μένω εδώ από τότε που γεννήθηκα. Θυμάμαι
οργάνου διαχείρισης των θεμάτων κατοικίας
όταν ήμουν παιδί που γνωρίζαμε όλοι τους
Wiener Wohnen απαντά σε συνέντευξη στην
γείτονές μας και αποτελούσαμε όλοι μαζί μια μεγάλη οικογένεια. Οι φίλοι μου ένας- ένας πια
εφημερίδα Der Standart (23.07.08) στην κατηγορία ότι η είσοδος των μεταναστών στα
πεθαίνουν και τώρα μένουν εδώ ένα σωρό
συγκροτήματα συμβάλλει στη δημιουργία γκέτο:
άνθρωποι που δεν μιλούν γερμανικά. Δεν είμαι ρατσιστής, αλλά δεν θέλω να χαθεί η ισορροπία.
«Σαφώς παρατηρείται στη Βιέννη η
Έχουν τελείως διαφορετική νοοτροπία. Οι
συγκέντρωση συγκεκριμένων ομάδων σε
Σέρβοι, που μένουν στο διπλανό διαμέρισμα,
συγκεκριμένες περιοχές, αλλά αυτό δε σημαίνει
είναι ήσυχοι και συμπαθητικοί, αλλά φοβισμένοι.
σε καμία περίπτωση ότι είναι γκέτο. Γίνεται
Η τούρκικη οικογένεια που μένει από κάτω έχει 5 παιδιά και δεν έχω ιδέα πώς βολεύονται τόσοι
λάθος χρήση του όρου. Εξάλλου τα δημοτικά συγκροτήματα κατηγορούνταν από την αρχή της
άνθρωποι σε ένα τόσο μικρό διαμέρισμα! Έχω
λειτουργίας τους ότι συμβάλλουν στη
παραπονεθεί αρκετές φορές για τη φασαρία,
δημιουργία γκέτο, όταν υπήρχε φόβος για το
αλλά καταλαβαίνω ότι είναι παιδιά και η αυλή δεν προσφέρεται πια για παιχνίδι, όπως όταν
εργατικό δυναμικό που μόλις είχε αποκτήσει δικαιώματα. Και τώρα περί φόβου πρόκειται.»
είμαστε εμείς παιδιά.» Επισκέφθηκα τον Κazim στο καινούριο του Είναι λυπηρό, αλλά υπάρχουν ακόμα και φόρουμ συζητήσεων στο διαδίκτυο, όπου
διαμέρισμα στο Sandleitenhof, όπου μένει εδώ και 6 περίπου μήνες. Ο Κazim,27 ετών, είναι
γράφουν οι δυσαρεστημένοι με τη νέα
κατάσταση «αυστριακοί πολίτες» ένοικοι. Παραπονιούνται για τη φασαρία, την αδυναμία
__________________________________________________
επικοινωνίας, για τις μυρωδιές των «εξωτικών»
150. h€p://www.webheimat.at/forum/Aktuelle-Themen/
φαγητών και θεωρούν τους μετανάστες υπεύθυνους για την υποβάθμιση των δημοτικών
GEMEINDEBAU.html
62 ___
κωφάλαλος και ήρθε πριν από δέκα χρόνια με τη μητέρα του από την Τουρκία. Στα δέκα αυτά
είχε σχεδιαστεί για να καλύπτει τις ανάγκες 5-6.000 ανθρώπων151 , ενώ σήμερα κατοικούν
χρόνια έχουν μετακομίσει πολλές φορές. Το καινούργιο του διαμέρισμα δεν θυμίζει σε τίποτε
μόλις 3.000 στα 1.325 διαμερίσματα που διαθέτει. Στο Rabenhof όπου το 1933 στεγάζονταν 4.500
τα διαμερίσματα στα οποία κατοικούσε μέχρι τώρα. Είναι στον τελευταίο όροφο, πλήρως
άνθρωποι, κατοικούν σήμερα μόλις 1.200!152 Τέτοια διαμερίσματα αποτελούν ιδανική λύση για
ανακαινισμένο και το ενοίκιο είναι το μισό από
φοιτητές και νέα ζευγάρια. Η Betti, 27 ετών,
όσο έδιναν παλιότερα. Η μητέρα του, Zeynep, λέει χαρακτηριστικά:
μένει εδώ και δύο χρόνια μόνη της σε ένα διαμέρισμα 56 τ.μ. στο Adolf-Faber-Hof, ένα μικρής κλίμακας κτίριο στο 8ο διαμέρισμα της
«Επιτέλους, μετά από δέκα χρόνια, νιώθω
Βιέννης:
ασφάλεια στη Βιέννη. Μέχρι τώρα έκανα δύο δουλειές για να καλύπτω τα έξοδά μας, τώρα
«Αισθάνομαι πολύ τυχερή που βρήκα αυτό το
δουλεύω καθημερινά οχτάωρο και περνώ
διαμέρισμα. Έχω πολύ περισσότερο χώρο από
περισσότερο χρόνο με τον Κazim(...)Μάθαμε από
όσο οι περισσότεροι γνωστοί και συμφοιτητές
συγγενείς ότι μπορούμε να κάνουμε αίτηση, περιμέναμε 3 χρόνια περίπου και την περασμένη
μου, που συνήθως αρκούνται σε ένα μόνο δωμάτιο ή μια γκαρσονιέρα, πληρώνοντας
άνοιξη μας ειδοποίησαν ότι υπάρχει διαμέρισμα
ταυτόχρονα πολύ υψηλότερο ενοίκιο! Είμαι ήδη
διαθέσιμο.»
στο τέλος των δεύτερων σπουδών μου και
Οι χωρικές απαιτήσεις μιας οικογένειας έχουν
σκέφτομαι να ξεκινήσω ένα μεταπτυχιακό. Τα έξοδα μου λόγω του ελάχιστου ενοικίου είναι
πλέον αυξηθεί και τα διαμερίσματα που άλλοτε
πολύ λίγα και δεν αγχώνομαι να βγω στην αγορά
προορίζονταν για την κάλυψη των αναγκών μιας
εργασίας. Αυτό για μένα σημαίνει πολυτέλεια!»
ολόκληρης οικογένειας, δεν είναι ικανά να ανταποκριθούν στα σύγχρονα ζητούμενα.
Αντίστοιχη αδυναμία να ανταποκριθούν στις
Σήμερα τα συγκροτήματα αυτά στεγάζουν πολύ
σημερινές ανάγκες αντιμετωπίζουν συχνά τα
λιγότερους ανθρώπους από όσους αρχικά προβλεπόταν. Για παράδειγμα, το Karl-Marx-Hof
διαμερίσματα της Κόκκινης Βιέννης και λόγω της ιδιαίτερης διαρρύθμισης που έχουν. Αρχικά,
__________________________________________
όπως έχει ήδη αναφερθεί, δεν είχαν εσωτερικό
151. Helmut Weihsmann 2003, σελ.401 152. www.zur-wurst.at
Kουζίνα, στην οποία έχει προστεθεί ντους
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 63
Το διαμέρισμα του Kazim στο Sandleitenhof
μπάνιο. Η προσθήκη του εκ των υστέρων, είτε από τον Δήμο είτε από τους ίδιους τους ενοίκους, έχει σε πολλές περιπτώσεις δημιουργήσει ανωμαλίες στην κατανομή του χώρου και τη λειτουργικότητα του διαμερίσματος. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχει προστεθεί ντους στο χώρο της κουζίνας, σε άλλες έχει διευρυνθεί η τουαλέτα, παράγοντας, δυσλειτουργικούς χώρους. Στα συγκροτήματα, από την έναρξη της λειτουργίας τους, ορίστηκε ανά κλιμακοστάσιο ένας διαχειριστής, ο οποίος κατοικούσε και ο ίδιος στο συγκρότημα και ήταν υπεύθυνος για την καθαριότητα, την είσπραξη των ενοικίων και τη μεταφορά αιτημάτων και προβλημάτων των ενοίκων στους υπευθύνους του δήμου. Η Ιlse (59 ετών) είναι μία από τους 2.857 διαχειριστές που είναι ακόμα εν ενεργεία στη Βιέννη. Είναι υπεύθυνη για ένα από τα κλιμακοστάσια του KarlMarx-Hof . «Βρήκα στέγη και δουλειά ταυτόχρονα σε μια πολύ δύσκολη περίοδο της ζωής μου!» Ο ρόλος των διαχειριστών, ωστόσο, έχει αλλάξει σήμερα πολύ: «Οι διαχειριστές έχουν υποβιβαστεί σε απλές καθαρίστριες. Υπάρχουν σήμερα τηλεφωνικές γραμμές εξυπηρέτησης και ιστοσελίδες, όπου απευθύνονται οι ένοικοι για τα αιτήματα και τα προβλήματά τους. Τα ενοίκια κατατίθενται απευθείας σε τραπεζικό λογαριασμό και έτσι η επαφή που είχαν οι παλιότεροι διαχειριστές με τους κατοίκους έχει χαθεί(...)Οι φιλίες στο συγκρότημα σπανίζουν, υπάρχει φόβος, επιθετικότητα και αδιαφορία.» Πραγματικά, δεν ήταν εύκολο να μιλήσει κανείς με τους ανθρώπους στο συγκρότημα. Οι περισσότεροι αρνήθηκαν να απαντήσουν σε ερωτήσεις, ακόμα και στις πιο απλές, όπως αν είναι ευχαριστημένοι με την ποιότητα ζωής που τους παρέχεται, ενώ η φωτογραφική μηχανή και το σημειωματάριο ενίσχυαν τον φόβο και την καχυποψία...
64 ___
Η διαδικασία απόκτησης ενός διαμερίσματος σε ένα από τα δημοτικά συγκροτήματα δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολη, αλλά σχετικά χρονοβόρα. Αφού κατατεθούν τα απαραίτητα έγγραφα και πιστοποιητικά στην αρμόδια υπηρεσία του δήμου, ο υποψήφιος ένοικος έχει δικαίωμα επιλογής τριών περιοχών στις οποίες επιθυμεί να κατοικήσει. Ο ελάχιστος χρόνος αναμονής είναι τρία χρόνια. Όταν βρεθεί διαμέρισμα, σε περίπτωση που ο υποψήφιος αρνηθεί γιατί δεν του κάνει, είναι υποχρεωμένος να περιμένει άλλα τρία χρόνια τουλάχιστον μέχρι να του προταθεί κάτι άλλο. Έχει δικαίωμα να αρνηθεί μέχρι τρεις φορές και μετά αποκλείεται από τη διαδικασία. Έχουν προβλεφθεί και κάποια διαμερίσματα έκτατης ανάγκης (Notfallswohnungen), τα οποία δίνονται εντός οχτώ εβδομάδων σε ανθρώπους που έχουν άμεση
ανάγκη
στέγης
μέχρι
να
α π ο κ α τ α σ τ α θ ο ύ ν153. Τ ο ν α β ρ ε ι κ α ν ε ί ς διαμέρισμα σε ένα από τα μεσοπολεμικά συγκροτήματα δεν είναι πάντα εύκολο: «Υπάρχει και η δυνατότητα κληροδότησης του δικαιώματος ενοικίασης του διαμερίσματος από τους γονείς στα παιδιά τους και στα πιο κεντρικά ή ιδιαίτερου γοήτρου μεσοπολεμικά δημοτικά συγκροτήματα (Gemeindebauten), που γενικώς προτιμώνται λόγω τοποθεσίας και μορφής από τα μεταγενέστερά τους, δεν μένουν συχνά διαθέσιμα διαμερίσματα.» λέει ο Matthias, 35 ετών, που μόλις μετακόμισε στο διαμέρισμα στο Metzleinstalerhof, στο οποίο προηγουμένως έμεναν οι γονείς του και πριν από αυτούς οι παππούδες του.
__________________________________________________ 153. www.wienerwohnen.at
Στα περισσότερα συγκροτήματα έχουν προστεθεί ράμπες και ανελκυστήρες για ανθρώπους με ειδικές ανάγκες, ενώ σε αρκετά (όπου συναντάται η παραπάνω επιγραφή) έχουν προβλεβθεί ειδικά διαμερίσματα γι’ αυτούς.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 65
H σημερινή εικόνα των οικισμών, Αριστερά: ο οικισμός Am Heuberg , Δεξιά: ο οικισμός Lockerwiese Οι οικισμοί (Siedlungen) που σχεδιάστηκαν και χτίστηκαν στα χρόνια της «Κόκκινης Βιέννης» είναι σήμερα αρκετά δημοφιλείς. Με την επέκταση του οδικού δικτύου και των δημόσιων μέσων μεταφοράς ,την εξάπλωση της πόλης και τη δημιουργία περιφερειακών εμπορικών κέντρων, το να μένει κανείς σε έναν από αυτούς τους οικισμούς θεωρείται προνόμιο. Οι κάτοικοι απολαμβάνουν τους (διακοσμητικούς πλέον) κήπους τους, την ησυχία και το πράσινο που τους περιβάλλει, την ανθρώπινη επαφή και τον χαρακτήρα της γειτονιάς που διατηρούν ακόμα. Στον οικισμό Am Heuberg γνώρισα την Irene, 63 ετών, η οποία με συνάντησε στο δρόμο όπου έβγαζα φωτογραφίες και αμέσως με προσκάλεσε για καφέ. Κατοικεί σε ένα από τα γωνιακά σπίτια της σειράς που πραγματοποιήθηκε σε σχέδια του Adolf Loos : «Έρχονται συχνά φοιτητές που ενδιαφέρονται για τον οικισμό μας. Άλλους τους ενοχλεί και το Ο κήπος της Irene, σήμερα μόνο διακοσμητικός. βλέπουν σαν εισβολή στην ιδιωτική τους ζωή να φωτογραφίζει και να δημοσιεύει κανείς τα σπίτια τους. Εμένα δεν με ενοχλεί καθόλου. Ο πατέρας και ο παππούς μου βοήθησαν στο χτίσιμο του οικισμού. Εδώ γνωρίστηκαν οι γονείς μου, εδώ γεννήθηκα εγώ, εδώ και τα παιδιά μου. Πολλά έχουν αλλάξει βέβαια από τότε. Στο σπίτι έχουμε κάνει ολική ανακαίνιση, μόνο οι εξωτερικές διαστάσεις παραμένουν ίδιες. Εδώ που είναι το δεύτερο μπάνιο, ήταν σταύλος για τα ζώα όπως και η αποθήκη με τα εργαλεία του άντρα μου .
66 ___
Στον κήπο καλλιεργούσαμε λαχανικά και φρούτα, τώρα έχουμε μόνο λουλούδια και μια μικρή πισίνα για να παίζουν τα εγγόνια μου το καλοκαίρι(...)Γνωριζόμαστε όλοι οι κάτοικοι μεταξύ μας και με κάθε ευκαιρία οργανώνουμε εκδηλώσεις και γιορτές στο πολιτιστικό κέντρο.» Στο δυτικό άκρο του οικισμού, παράλληλα στο ρέμα, βρίσκονται ακόμα οι καλύβες που χρησιμοποιούνταν σαν προσωρινά καταλύματα κατά την ανέγερση του οικισμού και οι οποίες σήμερα διατίθενται και προς πώληση. Είχαν σχεδιαστεί από τη Margarete Lihotzky και ελάχιστες από αυτές διατηρούν την αρχική τους μορφή. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που μένουν μόνιμα στις κατοικίες αυτές, από τους περισσότερους χρησιμοποιούνται ως εξοχικά ή
δεύτερες κατοικίες. Η Nicole, 36 ετών, αγόρασε ένα από αυτά πριν δύο χρόνια: «Έμαθα από μια καλή μου φίλη, η οποία μένει στο διπλανό, ότι πωλείται. Κάθε φορά που την επισκεπτόμουν της έλεγα πόσο τυχερή είναι. Όταν το πήρα ήταν σε πολύ κακή κατάσταση. Σιγά - σιγά με υπομονή και πολλή προσωπική εργασία το επισκεύασα, άλλαξα τα κουφώματα, έβαλα μπάνιο και θέρμανση και τώρα ερχόμαστε σχεδόν κάθε Σαββατοκύριακο και μένουμε εδώ με την κόρη μου και με φίλους (...) Έχω γνωρίσει προσωπικά τους περισσότερους κατοίκους του οικισμού και με μερικούς έχουμε αναπτύξει και ιδιαίτερα καλές σχέσεις, όπως με το ηλικιωμένο ζευγάρι που μένει απέναντι (...) Με ξεκουράζει πάρα πολύ να έρχομαι και αν κάποιο Σαββατοκύριακο δεν τα καταφέρω λόγω υποχρεώσεων μου λείπει πολύ.»
H ανακαίνιση της Nicole, εξωτερικά με καινούργια κουφώματα και εσωτερικά με καινούργια κουζίνα και θερμαινόμενο πάτωμα.
Το γωνιακό από τη σειρά των 8 κατοικιών του Adolf Loos
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 67
Διαμόρφωση θέσης σταύθμευσης Προσθήκη κλειστής εισόδου
Όπως συμβαίνει στους περισσότερους περιφερειακούς οικισμούς, πολλοί κάτοικοι έχουν διαμορφώσει θέσεις στάθμευσης στην πρόσοψη ή στον κήπο. Οι όψεις των κατοικιών έχουν αλλοιωθεί σημαντικά με την αντικατάσταση των υλικών και των κουφωμάτων και την προσθήκη προστατευμένης κλειστής εισόδου σε πολλές περιπτώσεις. Η σειρά των οχτώ κατοικιών του Loos, έχει χαρακτηριστεί από το δήμο της Βιέννης ως διατηρητέα και προβλέπεται στα επόμενα χρόνια η επαναφορά των προσόψεων στην αρχική τους μορφή. Η Claudia, 24 ετών, μεγάλωσε στον οικισμό Friedenstadt: «Μου άρεσε πολύ που μεγάλωσα εδώ, είχαμε πάντα τον κήπο να παίζουμε με την αδελφή μου. Το σπίτι είναι πολύ μικρό για μια οικογένεια. Μαζί μας έμενε και ο παππούς μου. Όλα είναι μικρά, σαν σε κουκλόσπιτο. Με την αδελφή μου μοιραζόμαστε το ίδιο δωμάτιο και δεν είχαμε πολύ χώρο, δεν μας πείραζε όμως γιατί είχαμε τον κήπο να παίζουμε. Εγώ έχω μετακομίσει πρόσφατα στην πόλη, για να είμαι κοντά στο πανεπιστήμιο και τη δουλειά μου και μου λείπει πολύ το πράσινο και η αίσθηση της φύσης(...)Έχουν γίνει πολλές αλλαγές στο σπίτι, πατώματα, μπάνια, κουζίνα και κουφώματα είναι όλα καινούργια.»
68 ___
O Werkbundsiedlung, ο οικισμός-έκθεση, αποτελεί μια πολύ ευχάριστη έκπληξη στο κατά παράδοση μεγαλοαστικό 13ο διαμέρισμα της πόλης. Ανάμεσα σε πολυτελή μέγαρα με πλούσιο διάκοσμο και σε οικισμούς όπως ο Friedenstadt, o Lockerwiese και ο Hermeswiese, που παραπέμπουν σε πιο παραδοσιακές μορφές, ξεχωρίζουν αμέσως οι καθαρές φόρμες των εκπροσώπων του ευρωπαϊκού μοντερνισμού. Το μεγαλύτερο μέρος του σήμερα ανήκει στο Δήμο και διατίθεται προς ενοικίαση. Στην όψη των κατοικιών που σχεδιάστηκαν από τον Josef Frank λειτουργεί ένα μικρό μουσείο του οικισμού με τα αυθεντικά σχέδια και τις μακέτες των συμμετεχόντων. Η ανακαίνιση που είχε προγραμματιστεί για το 2006 αναβλήθηκε λόγω πολύ υψηλού κόστους και τα σημάδια του χρόνου και της φθοράς από την υγρασία στις όψεις είναι εμφανή.
Το κόστος
θέρμανσης, λόγω των κακοσυντηρημένων όψεων και κουφωμάτων, είναι πολύ υψηλό και πολλοί είναι οι ένοικοι που δεν τα κατοικούν παρά μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες και τα κρατούν για να μη χάσουν τη δυνατότητα κληροδότησης του δικαιώματος ενοικίασης. Οι ευφάνταστα διακοσμημένοι κήποι, τα παιδιά που κάνουν skateboard φωνάζοντας και γελώντας και η μελωδία ενός πιάνου που ακούγεται από ένα ανοιχτό παράθυρο, μαρτυρούν την όποια ζωή έχει απομείνει σήμερα στον οικισμό.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 69
5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ_ΣΚΕΨΕΙΣ
To δεκαπενταετές πείραμα που εφαρμόστηκε
στη μεσοπολεμική Βιέννη πήρε τέλος τον Φεβρουάριο του 1934 , όταν η σοσιαλδημοκρατική
Ο τρόπος με τον οποίο τα συγκροτήματα
κυβέρνηση
κατοικίας ενσωματώθηκαν στο υπάρχον αστικό
αντικαταστάθηκε από τη δικτατορία του
δίκτυο, ενισχύοντάς το με ανοιχτούς χώρους
καγκελάριου Dollfuss. Αποτελεί μια πολύ
πρασίνου και δημόσιες πλατείες που
ιδιαίτερη περίπτωση ανάμεσα στις σύγχρονες προσπάθειες απάντησης στα ερωτήματα που
απευθύνονται σε όλους, κατάφερε να προσδώσει στη Βιέννη ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που
τέθηκαν σχετικά με το ζήτημα της κατοίκησης
την τοποθετούν σήμερα στην τρίτη θέση
και της κατοικίας. Ενώ οι αρχιτέκτονες του CIAM αναφέρονταν την ίδια εποχή σε μια βασική
ανάμεσα στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις σε ποσοστό αστικού πρασίνου.154
μονάδα κατοίκησης, η οποία πολλαπλασιαζόμενη
Σε κοινωνικό επίπεδο, η «κόκκινη» Βιέννη
θα δημιουργούσε το σύνολο, στη Βιέννη η κατοικία αποτέλεσε συστατικό ενός σύνθετου
αποτέλεσε την αφετηρία για ένα Κράτος Πρόνοιας με ιδιαίτερη μέριμνα για την κοινωνική
δικτύου, το οποίο ήταν πολλά περισσότερα από
κατοικία. Οι ανάγκες των κατοίκων έχουν σαφώς
απλή παράθεση των μερών του. Με πρότυπο μια
αλλάξει και τα συγκροτήματα που χτίστηκαν
τυπική για την πόλη κτιριακή διάταξη, εκείνη του
έκτοτε διαφέρουν πολύ. Ωστόσο παρ’ότι τα
Hof, δημιουργήθηκαν νέα τμήματα της ίδιας πόλης , στο πλαίσιο των οποίων συνυπάρχουν
μεσοπολεμικά συγκροτήματα έχουν σχεδιαστεί για να καλύπτουν τις ανάγκες της «μέσης»
διαμερίσματα, πλατείες, δρόμοι , κτίρια
οικογένειας μιας άλλης εποχής προσφέρουν
εξυπηρετήσεων και οργανωμένο πράσινο. Η
σήμερα με ελάχιστες αλλαγές, στις νέες
επιλογή μιας τυπολογίας του παρελθόντος και η μνημειακότητα των μορφών έχει, όπως είδαμε,
ανάγκες κατοίκησης, που έχουν προκύψει από τη διάσπαση των πυρηνικών οικογενειών
συχνά επικριθεί, αλλά τελικά στο σύνολό της, η νέα κατοικία ξεπέρασε τα όρια της εποχής της
(μονογονεϊκές οικογένειες, φοιτητές κ.τ.λ.), κατοικία οικονομικά προσιτή, ποιοτική, εντός
και προσδίδει μέχρι τις μέρες μας σημαντικά πλεονεκτήματα στην πόλη.
των ορίων της πόλης.
__________________________________________ 154. www.isocarp.net
70 ___
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 71
6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - Hans Hautmann und Rudolf Hautmann _Die Gemeindebauten des Roten Wien 1919-1934, Schönbrunn Verlag, Wien, 1980 - Helmut Weihsmann _Das rote Wien, Promedia Verlag, Wien. 2002 - Gerald Kriechbaum, Genoveva Kriechbaum _Karl Marx Hof, Versailles de Arbeiter Holzhausen Verlag, Wien, 2007 - Eve Blau_The architecture of Red Vienna 1919-1934, The MIT Press, 1999 - Eve Blau, Monika Platzer _Mythos Großstadt, Architektur und Baukunst in Zentraleuropa 1890-1937, Prestel Verlag, München, 1999 - Manfredo Tafuri, Francesco Dal Co _Modern Architecture, Faber and Faber, London, 1986 - Manfredo Tafuri _Vienne la Rouge, La politique immobiliere de la Vienne socialiste, 1919-1933, Editions Mardaga, 1981 - Charles A., Jr. Gulick _Austria from Habsburg to Hitler, 2 τόμοι, University of California Press, 1981 - Charles O. Hardy _The Housing Program of the City of Vienna, Brookings Institution Washington D.C., 1934 - Felix Czeike- Wirtschafts _und Sozialpolitik der Gemeinde Wien in den ersten Republik, 1918-1934, 11 τεύχη, Verlag für Jugend und Volk, 1959 - Das neue Wien, Επίσημη έκδοση του Δήμου της Βιέννης, 4 τόμοι, Vienna: Gemeinde Wien, 1926-1928 - Οwald Matthias Ungers ( σε συνεργασία με Joachim Schlandt και Karl Krauss)_ Die Wiener Superblocks, Techn. Univ. Berlin, Lehrstuhl für Entwerfen VI ,1969 - Inge Podbrecky _Rotes Wien, Falter Verlag, Wien 2003 - Klaus Novy, Wolfgang Förster _Einfach Bauen, Picus Verlag Wien, 1991 - Klaus Novy, G.Uhlig _Die Wiener Siedlerbewegung 1918-1934, ARCH+ Ausstellungskatalog Klenkes Druck + Verlag , 1982 - Wilfried Posch _Die Wiener Gartenstadtbewegung:Reformversuch zwischen Erster und Zweiter Gründerzeit, Τusch Verlag, Wien 1981 - Adolf Loos _Die Potemkinsche Stadt, Georg Prachner Verlag, Wien 1983 - Adolf Loos _Tag der Siedler, Die neue freie Presse, 3 Απριλίου 1921 - Max Ermers _«Auf Adolf Loos’ Siedlerzeit» Die Zeit:Blaetter fuer Erkenntnis und Tat 1, no 3, 1934 - Burkhardt Rukschcio, Roland Schachel _Adolf Loos. Leben und Werk, Residenz Verlag, Wien, 1987 - DEHIO-Handbuch / Wien I. Bezirk-Innere Stadt, Berger & Söhne, Wien, 2003 - Wiener Wohnbau- Innovativ. Sozial. Ökologisch, Architekturzentrum Wien, 2008 - Claudia Mazanek, Gottfried Pirhofer _Das Neue Wien, Stadtbuch Wien 1982, Falter Verlag Wien 1982 - Franz Kafka _Τα μπλέ τετράδια, Μετάφραση Γιώργος Βαμβαλής, Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 1982 - Carlo Aymonino _Κυριαρχία και Υποτέλεια, η εξέλιξη της μοντέρνας πόλης, Μετάφραση Παντελής Λαζαρίδης, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα, 1979 - Ludwig Neumann _Das Organisationsproblem der Österreichischen Siedlerbewegung, Der Aufbau, Σεπτέμβριος 1926
72 ___
- Vincent Scully Jr. _Modern Architecture, George Braziller, New York, 1977 - August Sarnitz _Ernst Lichtblau, Architekt 1883 - 1963, Böhlau Verlag, Wien, 1994 - Reinhard Seiß _Wer baut Wien? : Hintergründe und Motive der Stadtentwicklung Wiens seit 1989, Pustet Verlag Salzburg, 2007 - Patrick Decaix, Cornelia Redecker _Otto Neurath: Isotopia, Ηλεκτρονικό Περιοδικό Architekturtheorie.eu, 26.05.2008 - Gert Kähler _Wohnung und Stadt: Hamburg, Frankfurt, Wien: Modelle sozialen Wohnens in den zwanziger Jahren, Friedrich Vieweg und Sohn, 1985 - Αdolf Krischanitz, Otto Kapfinger _Die Wiener Werkbundsiedlung, Dokumentation einer Erneuerung, Compress Verlag, Wien, 1985 - Ηelfried Kodré _Die stillistische Entwicklung der Wiener Gemeindebauten, Διπλωματική εργασία στο Ινστιντούτο Ιστορίας της Τέχνης, Universität Wien,1964 - Maria Auböck, Janos Karasz, Stefan Schmidt _Die Freiräume der Wiener Wohnhausanlagen 1919-34, Gestern und Heute, Wien 1991 - Maria Auböck _Im Garten. Schrebergärten in Wien, Falter Verlag, Wien, 1983 - Rainer Bauböck _Wohnungspolitik im sozialdemokratischen Wien 19191934, Wolfgang Neugebauer Verlag, Salzburg, 1979 - Hans Kampffmeyer _Siedlung und Kleingarten, Julius Springer Verlag, Vienna, 1926 - Gabriele Kaiser, Monika Platzer _Architektur in Österreich im 20. und 21. Jahrhundert, Birkhäuser Verlag, Wien, 2006 - Christiane Crasemann Collins, George R. Collins _Camillo Sitte, The Birth of Modern City Planning, Rizzoli International Publications, New York, 1986 - Camillo Sitte _Η πολεοδομία σύμφωνα με τις καλλιτεχνικές της αρχές , μετάφραση Κ. Σερράου,Εκδόσεις Ε.Μ.Π., 1992 - Liselotte Ungers _Die Suche nach einer neuen Wohnform. Siedlungen der zwanziger Jahre damals und heute, Deutsche Verlags-Anstalt ,1983 - Σελιανίτη Ευδοκία _Κόκκινη Βιέννη - ΙΒΑ - Πατήσια : τρία παραδείγματα ήπιας επέμβασης στην πόλη βάσει της ενοποίησης των ακαλύπτων χώρων των οικοδομικών τετραγώνων, Μεταπτυχιακή εργασία στα πλαίσια του μαθήματος: «Περιβαλλοντικές συνιστώσες του σχεδιασμού και της οικιστικής ανάπτυξης», Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2007 - Klaus Eggert _Die Ringstrasse, Paul Zsolnay Verlag, Wien, Hamburg 1971 - Heinrich Klotz _Ernst May und das neue Frankfurt 1925-1930, Wilhelm Ernst und Sohn, 1986 - Leonardo Benevolo _History of modern architecture, Harvard University Press, 1941 - Άννη Βρυχέα _Κατοίκηση και Κατοικία, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2003 - Kenneth Frampton _Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, Μετάφραση: Θόδωρος Ανδρουλάκης, Μαρία Παγκάλου,Εκδόσεις Θεμέλιο, 1999 - Jean-Luc Pinol, François Walter _H σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη, 1. Έως τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, Μετάφραση Μαρία Κουμπούρα, Εκδόσεις Πλέθρον, 2007 - Michel Foucault _The archaeology of Knowledge and the discourse on Language, Knopf Publishing Group, 1982 - Alexander Mitscherlich _Die Unwirtlichkeit der Städte: Anstiftung zum Unfrieden, Suhrkamp Verlag, 2006
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ «ΚΟΚΚΙΝΗ» ΒΙΕΝΝΗ ___ 73
- Elsie Altmann-Loos _Mein Leben mit Adolf Loos, Ullstein Taschenbuchvlg, Wien, 1986 - Robert Musil _Der Mann ohne Eigenschaften, Rowohlt Verlag, Hamburg, 1987 - Peter Noever _Die Frankfurter Küche von Margarete Schütte-Lihotzky, Ernst und Sohn Verlag, Berlin, 1993 - Charlotte Schlifelner _75 Jahre Werkbundsiedlung , Περιοδικό gedankensprung.at. , Μάρτιος 2007, σελ. 24-25 - Κωνσταντίνος Πατέτσος _Σχεδιάζοντας με την ιστορία, Το Βήμα, Κυριακή 6 Ιουνίου 1999 ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ www.ich-lebe-im-gemeindebau.at www.werkbundsiedlung.at www.dasrotewien.at www.rotes-wien.at www.wien.gv.at/wohnen/wienerwohnen www.gedankensprung.at www.derstandard.at www.azw.at www.nextroom.at www.wienschau.at www.zur-wurst.at www.architekturtheorie.eu www.rabenhof.at www.isocarp.net
ΠΗΓΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ ÖΝΒ- Bildarchiv, Wien Verein Fuer Geschichte der Arbeiterbewegung www. dasrotewien.at www.wien.gv.at
Σύγχρονες φωτογραφίες, σκίτσα και κολλάζ από προσωπικό αρχείο.
2 ___