kavimlerinde, Karluklarda, Yabgularda ve Yağmalarda, Emevî idaresine karşı ciddî bir muhalefetin varlığı söz konusudur. Üstelik Muâviye ve daha sonra oğlu Yezîd’in Hz. Peygamber’in sevgili torunlarına ve damadına karşı sergiledikleri hasmâne ve hattâ zâlimce tutum, Emevîlere karşı olan topluluklarda ve özellikle Türkler arasında, fevkalâde önemli akisler doğurmuş ve onları Hz. Peygamber ve soyu için derin bir sevgi ve kopmaz bir bağlılığın hâkim olduğu bir anlayış ve inanışa sevketmiştir. Bunun tabiî bir neticesi olmak üzere, toptan İslâm’ı kabul etme durumunda bulunan Karahanlılar döneminden itibaren, özellikle Satuk Buğra Han’dan itibaren, artık İslâm dünyasında Emevîlere karşı Ehl-i Beyt’i, Hz. Ali soyunu savunan ve onların haklarını ve sevgisini dâima ön planda tutan zümreler dâima var olagelmiştir. Bu zümrelerden bir kısmı, Ali sevgisi ve Ehl-i Beyt bağlılığını tamamen dünyevî ve siyâsî gayelerle gündemde tutarken, aralarında Türklerin de bulunduğu bir kısmı ise, Hz.Peygamber ve Ehl-i Beyt sevgi ve saygısını samimî ve derûnî bir inanışla ve tamamen sevgi, saygı ve kopmaz bir bağla, ama göçebe Türk topluluklarının kendi İslâm öncesi kültür ve inanışlarını İslâm tasavvufunun Melâmîlik potası içinde yeniden yoğurup İslâm’ın yaşayış ve hayata bakış felsefesine uygun düşen anlayışına göre biçimlendirilmiş şekliyle inanır ve kabul ederler. Bu anlayış ve yaklaşımın ilk işaretlerini ve örneklerini, çok daha önce, 1980 yılında ilk baskısı yapılan ve bugün baskı sayısı 12’ye ulaşan Çağımızda Îtikâdî İslâm Mezhepleri başlıklı eserimizde özet yollu ortaya koymuştuk. Esasen İslâm mezhepleri tarihi araştırmalarında titizlikle dikkat edilmesi gerekli hususların başında, bir düşünce, bir fikir veya bir zümrenin dışa yansıyan şekil ve sıfatlarından çok, bu dış görünüşün ardında ve altındaki gerçek inanışların menşei, mahiyeti ve gelişmesini, siyâsî, tarihî, coğrafî, ictimâî, iktisâdî ve kültürel şartları içinde anlamaya çalışmak gelir. Şüphesiz Anadolu Alevîliğinin İslâm’a bakışını, onu anlama ve yorumlama biçimini belirleyen kaynak, kısaca, İslâm tasavvufu ile İslâm öncesi inanç ve kültürlerin biçimlendirdiği bir hayat anlayışıdır. Şüphesiz sağlam ve samimî şekilde inanmakla beraber, kitâbî dîn kültüründen uzak kalmış göçebe ve yarı göçebe Türkmenler şehirlerde yaşayan soydaşlarından, hattâ yakın akrabalarından farklı olarak eski kam’larının yerini alan ata’lar, baba’lar ve dede’lerin eliyle anlatılan, yayılan ve kitâbî dîn mümessilleri olan fakı’ların öğrettiklerinden daha basit ve sade, gelenek ve göreneklerine daha uygun bir Müslümanlıkla yetiniyorlardı. Kendilerine mahsus bu vasıflarıyla onlara, İslâm tasavvufunun İbn Arâbî ve benzerleri gibi derin felsefî ve kelâmî meseleleri tartışan mutasavvıfları ve tasavvuf anlayışı yerine, daha sade ve berrak bir inanışı yaşatmayı esas alan Türk tasavvufunun mümessilleri ve hattâ kurucuları gözüyle bakılabilir. Bu tasavvuf anlayışının temelinde, şüphe yok ki, Şâmânî yaşayışın büyük ölçüde Yesevîlik ve kısmen de Dokuzuncu yüzyılda Horasan’da ortaya çıkan Melâmîlik ile şekillenmiş tezâhürleri görülür. Bilindiği gibi Melâmîlik, her türlü gösterişten, riyâdan, kibirden, övünmekten ve dünyevî ihtirastan uzak kalmak, kendini bütünüyle Allah’a teslim etmek ve benzeri ahlâkî hasletlere sâhip olmak gibi esaslara dayanır. Onların bu esaslar yanında, özellikle namaz ve sâir ibâdetler ile dinî merasimlere pek düşkün olmamak gibi görüş ve tutumlar, göçebe hayatına, geleneksel alp’lik telâkkilerine, basit ve sade yaşayışlarına pek uygun düştüğü içindir ki, Türkler tarafından büyük ilgi görmüştür. Bu anlayış ve yaklaşım, Şamânîlikten gelen unsurlarla da zenginleştirilerek ortaya yepyeni bir tasavvuf ve İslâm anlayışı çıkarmıştır. Esasen bu durumu da tabîi karşılamak gerekir; çünkü Anadolu’ya sadece Yesevî Ocağına bağlı muntazam Türkmen dervişleri değil, Horasan Melâmetiyesi’nin ürünleri olan Kalenderîlik, Haydarîlik gibi Sünnî mutasavvıfların şiddetle karşı çıktıkları tarîkatların müntesipleri
22