eEkolist 22

Transformacija

Poštovani čitaoci, Stariji brat „eEkolista” - štampano izdanje „Ekolist”, obeležilo je 15 godina neprestanog izlaženja, što ga čini najstarijim izdanjem specijalizovanim za ekologiju i zaštitu životne sredine. Možemo da budemo lažno skromni, ali nećemo. Izuzet no smo ponosni na naš zeleni jubilej, jer 15 godina nije mala stvar. „Ekolist” je tokom svih ovih godina opstajao i bio svedok razvoju ideja i politika zaštite životne sredine u Srbiji. I ne samo to! Utirao je put za razvoj novih ideja i projekata, kakav je i „eEkolist”. Iza nas je 87 brojeva štampanog magazina „Ekolist”, 21 izdanje PDF magazina „eEkolist”, web portal, nebrojeni medijski sadržaji, specijali, informatori, bukleti, flajeri... To su kilometri i kilometri stranica ispisanih našim rečima, obojenih našom iskrenom brigom za životnu sredinu i dobrobit svih živih bića. Na stranicama naših magazina objavljivali su ugledni stručnjaci, pisali smo o svim aktuelnim temama i iza zovima, imali smo brojne intervjue, analize i komentare... Trudili smo se da skrenemo pažnju na događaje u svetu, na problematiku koja bi mogla da postane i naša real nost. Bili smo i ostali iskreni prijatelji prirodi i čoveku.

Iskreno vaša, urednica magazina „eEko list” Marica Puškaš

Izdavač: Institut za održivi razvoj i zaštitu životne sredine „Zeleni krug” Jovana Hranilovića 34, Novi Sad Telefon: 021/780-537; 065/888-08-57 E-mail: ekolist@yahoo.com; Uređuje redakcijski kolegijum

Direktorka izdanja: Jadranka Marčok Urednica: Marica Puškaš Novinari-saradnici: Dragana Ratković, Nada Budimović, Sandra Iršević, Majda Adlešić Graphic design: smartart-studio.com Marketing i plasman: Jan Marčok; Servis i usluge: „ASPRESS” d.o.o. Bački Petrovac

Prijatelji eEkolista

Izdanje je besplatno i distribuira se u PDF formatu ili putem elektronske pošte.

CIP - Katalogizacija u publikaciji Matice srpske, Novi Sad

eEkolist broj 22. zaključen 30. septembra 2022. godine Internet prezentaciju izdanja možete da vidite na adresi: www.ekolist.org

Fotografija naslovne strane: Unsplash

Sadržaj

Foto fokus

Vesti

Projekti

OPLANETILI SMO SE U

BORU

Biodiverzitet

O UTICAJU ČOVEKA NA

PRIRODU

Projekti

TRANSFORMACIJA PROSTORA

Zaštita prirode

PRIČA O JEDINSTVENOJ VRSTI RIBE U NAŠIM VO DAMA

Kompanije

VOJVODINAŠUME

EVROPSKI VIKEND POS MATRANJA PTICA U GORNJEM PODUNAVLJU

Klimatske promene VODIMO SAMOUBILAČKI RAT PROTIV PRIRODE KAKO SMANJITI RIZIK OD KATASTROFA?

Zagađenja

ŠTA UDIŠEMO I KAKO TO UTIČE NA NAŠE ZDRAVLJE

GLOBALNA KRIZA VODE NIKADA NIJE BILA OČIGLEDNIJA

Zaštita životinja

USPEŠNA GODINA ZA ORLOVE KRSTAŠE

ISSN 1821 - 4134

list, e-časopis za ekologiju, zaštitu životne sredine i održivi razvoj

Svetski dan i nedelja životinja

Svetski dan životinja obeležava se svakog 4. oktobra, kako bi se podigla svest o njima kao osećajnim bićima o čijoj dobrobiti moramo konstantno da vodimo računa. Prvi koji je ovo shvatio je bio Hajnrih Cimerman još početkom 20. veka, kada je organizovao proslavu u njihovu čast u Sport plastu u Berlinu. U svetu se obeležava počev od 1931. godine, kada se održala konvencija biologa u Firenci. Četvrti oktobar proslavljen je kao dan svetog Franje Asiškog, sveca zaštitnika životnja i životne sredine, ali je vremenom izgubio versko obeležje i odavno predstavlja praznik ljubitelja i zaštitnika životinja bez obzira na veru i naciju.

Na ovaj dan se svuda u svetu organizuju informativno-edukativne radionice, prikupljanje donacija i razne druge aktivnosti koje za cilj imaju podizanje svesti o važnosti brige o životinjama. Istovremeno se obeležava i nedelja posvećena akcijama za dobrobit životinja.

Photo by Vincent van Zalinge on Unsplash

Lideri aerozagađenja

Na Međunarodni dan čistog vazduha, 7. septembra, nažalost, možemo samo da konstatujemo da smo lideri u održavanju nedopustivog nivoa aerozagađenja, na vodi se u saopštenju Nacionalne ekološke asocijacija. „Podaci o prekoračenju dnevnih graničnih vrednosti PM 10 u 2022. godini ne daju prostora za ublažavanje zabrinjavajuće situacije. To nisu samo visoke vrednosti koncentracija polu tanata, već više od 12.000 prevremenih smrti zbog toga. A taj broj se može i mora smanjiti isključivo kroz odgovoran rad Institucija na ostvarivanju zakonskog i ustavnog prava građana na prihvatljiv nivo zagađenosti vazduha. Do sada toga nije bilo, niti odgovornosti za nečinjenje. U ime građana molimo da se odmah snažno krene jedinim mogućim putem, a svi zainteresovani i stručni ljudi će sigurno pomoći nejakim institucijama”, navodi se u saopštenju.

Photo by Sam Bark on Unsplash

Photo by NASA on Unsplash

Međunarodni dan očuvanja ozonskog omotača

Međunarodni dan zaštite ozonskog omotača obeležava se 16. septembra. Ove godine manifestacije se održavaju pod sloganom „Zajednička saradnja štiti život na Zemlji“ („Global cooperation protecting life on earth“).

Ovaj međunarodni datum se obeležava od 1995. godine, kada je usvojen jedan od najvažnijih sporazuma iz oblasti zaštite životne sredine – Montrealski protokol o supstancama koje oštećuju ozonski omotač.

Zemlje potpisnice Montrealskog protokola započele su uspešnu priču na nacional nom nivou u okviru svojih Nacionalnih ozonskih kancelarija. Tako je ratifikacijom međunarodnih sporazuma iz oblasti zaštite ozonskog omotača Republika Srbija preuzela određene obaveze, koje uspešno ispunjava kroz rad Nacionalne ozonske kancelarije (Grupa za zaštitu ozonskog omotača) u okviru Odeljenja za zaštitu vazduha i ozonskog omotača, Sektora za upravljanje životnom sredinom, Ministar stva zaštite životne sredine.

Prošle godine je Narodna skupština izgla sala Zakon o potvrđivanju Amandmana na Montrealski protokol – Kigali amandman, čime je Republika Srbija poslala jasnu poruku da je spremna da da svoj doprinos u borbi protiv porasta globalne temperature.

Cilj obeležavanja ovogodišnjeg Dana zaštite ozonskog omotača jeste podizanje svesti o potrebi zaštite ozonskog omotača koji čuva svet na Zemlji od štetnog ultraljubičastog zračenja i utiče na atmos fersku raspodelu temperatura i klimu na planeti.

SRBIJA NIJE NI BLIZU ENERGETSKE STABILNOSTI

Svaki grad u Srbiji smanjiće potrošnju električne energije za 12%, EPS za 3,2%, javna preduzeća 5%, a ministarstva i državna uprava za 15% - najavila je ministarka rudarstva i energetike Zorana Mihajlović. Ona je istakla da je reč o planovima koje su preduzeća i lokalne samouprave dostavili na predlog preporuka Ministarstva rudarstva i energetike za smanjenje potrošnje. Ona je podsetila da je teška zima pred nama, ali da nam je upravo energet ska kriza pokazala koliko je važno da budemo energetski stabilni. - Nema ministra energetike koji mirno spava. Mi uvozimo struju gotovo svaki dan, 100% smo zavisni u gasu jer uvozimo od jednog dobavljača. Zavisni smo i u domenu sirove nafte, jer smo našu naftnu kompaniju prodali 2008. godine. Srbija, dakle, nije ni blizu energetske stabilnosti, a energetska bezbednost je uslov za nacionalnu bez bednost - ponovila je Mihajlovićeva. Ipak, rešenje postoji, a ono je u ob novljivim izvorima energije, istakla je ministarka.

- Ma koliko otpora bilo izlasku iz

Foto konkurs

uglja, mi nemamo drugi put. Ako to ne uradimo, uvozićemo uskoro preko 30% električne energije umesto 15%.

Na nama je da objasnimo privredi, javnom sektoru i stanovništvu šta znači imati čistu energiju. Treba da koristimo naše sunce, vetar, da pravimo vo donik, da se ne oslanjamo na bilo kog dobavljača ili jedan izvor energije i da nikada ni od koga ne zavisimo - rekla je Mihajlovićeva.

Ona je posle sastanka sa parlamen tarnom državnom sekretarkom u Saveznom ministarstvu za ekonomiju i zaštitu klime Nemačke Franciskom Brantner istakla da su nam sada potrebne investicije u OIE.

- Dobili smo Zakon o OIE, radimo i na podzakonskim aktima, ali to nije dovoljno. Potrebne su nam investicije u OIE. Naše partnerstvo sa Nemačkom traje 71 godinu, investicije u energetiku traju već dve decenije. Samo projekti sa KfW bankom vredni su više od 1,4 mlrd EUR. Nastavićemo da radimo za jedno sa Nemačkom i da vidimo kako da izađemo iz uglja, a da ubrzamo inve stiranje u OIE - poručila je ministarka.

Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije poziva svoje članove da i ove godine zajedno kreiraju zidni kalendar. Tema foto konkursa za zidni kalendar za 2023. godinu je „Oči u oči sa pti cama!”. Na jednom mestu biće sabrane najbolje fotografske zabeleške i na taj način omoguće svima da uživaju u pri zorima koje su članovi opazili i sačuvali. „Neka vaše fotografije čitave godine budu podsetnik na značaj vremena provedenog u prirodi”, navodi se u pozivu.

Propozicije konkursa i uslovi slanja mogu se pronaći na stranici Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije

Učešće na ministarskoj konferenciji

Državna sekretarka u Ministarstvu zaštite životne sredine Ivana Hadži Stošić űčestvovaće na Devetoj mini starskoj konferenciji o životnoj sredini za Evropu „Transformisanje planete“, koja se od 5. do 7. oktobra održava u Nikoziji, na Kipru.

Konferencija se organizuje pod pok roviteljstvom Ekonomske komisije UN za Evropu (UNECE) i predstavlja priliku za jačanje međuresorne saradnje u pa nevropskom regionu za „ozelenjavan je“ privrede i jačanje međuministarske saradnje u oblasti obrazovanja za održivi razvoj.

„Oči u oči sa pticama”

Photo by Matthew Henry

Koliko su zelene evropske prestonice?

Pokrivenost zelenih površina stablima izražena u procentima

*Urbano zelenilo pod stablima snimano je iz vazduha. Podaci za 2018.

PREZENTACIJA MONITORINGA

POVRATAK ARKTIČKE LISICE

Više od 25 godina, arktičke lisice se nisu razmnožavale u Finskoj - do sada. Rezultati dugogodišnjeg rada počinju da se vide. Ovog leta, inspekcije gnežđenja arktičke lisice otkrile su da se vrsta uspešno razmnožila u pla ninskom području Enontekiö u sjevernoj Laponiji. Tri šteneta su rođena u paru arktičke lisice. Ovo je prvi put u više od 25 godina da se arktička lisica uspešno razmnožava u Finskoj. Poslednjih godina, sve je više arktičkih lisica na hranilištima koja održavaju Nacionalni parkovi Finske i WWF, zbog čega ova vrsta najzad uspešno napreduje.

U okviru Međunarodnog sajma lova, ribolova i ekologije Lorist

održanog na Novosadskom sajmu na štandu Pokrajinskog sekretari jata za urbanizam i zaštitu životne sredine, održane su prezentacije na temu modelovanja kvaliteta vazduha u APV, monitoringa po lena u životnoj sredini i monitorin ga buke i vibracija, kao i aktivnosti u okviru ERAZMUS +PROJEKTA

„SENVIBE“. Takođe, predstavljen je i softverski modul za modelovanje kvaliteta ambijentalnog vazduha SELMA GIS i rezultati dobijene za teritoriju Grada Novog Sada za 2019. godinu. Izvor: www.ekourbapv.vojvodina.gov.rs

Prijavite ekološke probleme

Građani Srbije moći će da prijave ekološke probleme putem mobilne i veb aplikacije gReact (Green Reac tion), koja može besplatno da se preuzme na Google Play i APP Store, a omogućeno je i slanje SMS ili MMS poruka na: 066/5555-001 kao i telefonski pozivi kontakt centru na broj: 0800-003-003 radnim danima od 7,30 do 15,30 časova, saopštilo je Ministartvo zaštite životne sredine.

Photo by Sebastian Bjune on Unsplash

ZELENI JUBILEJ EKOLISTA

Magazin „Ekolist” obeležio je 15 godina postojan ja. Svečanost je upriličena na Sajmu ekologije, u Master centru, a istom prilikom predstavljen je i projekat „Puls Evrope - medijske posete EU”. Jadranka Marčok, direktorka Zelenog kruga i izdavač magazina Ekolist, istakla je da „zeleni jubilej” nije mala stvar, jer je „Ekolist” štampani medij koji neprekidno izlazi već 15 godina. „Iza nas je 87 brojeva štampanog magazina ‘Ekolist’, 21 izdanje PDF magazina ‘eEkolist’, web portal, nebrojeni medijski sadržaji, specijali, informatori, bukleti, flajeri...

To su kilometri i kilometri stranica ispisanih našim rečima, obojenih našom iskrenom brigom za životnu sredinu i dobrobit svih živih bića. Na stranicama naših magazina objavljivali su ugledni stručnjaci, pisali smo o svim aktuelnim temama i izazovima, imali smo brojne intervjue, analize i komentare... Trudili smo se da skren emo pažnju na događaje u svetu, na problematiku koja bi mogla da postane i naša realnost”, istakla je Marčok. Ona je u izjavi za eEkolist podsetila da, iako ne postoji oblast zaštite životne sredine koja tokom svih ovih go dina nije obrađena, klimatske promene jesu definitivno bile i ostale opsesivna tema uredništva i saradnika.

„To jeste naša realnost, a naše akcije u sadašnjosti odrediće našu sposobnost da u budućnosti odgovori mo na sve izazove. A izazova će biti sigurno! Sve ‘nev erne Tome’ danas mogu da svedoče kako smo za samo nekoliko dana iz žarkog leta ekspresno ušli u poznu jesen. Ali to je samo jedan, čak i ne najznačajniji efekta klimatskih promena... Iskreno se nadam da smo našim radom uspeli da, makar malo, budemo promena, da budemo jezičak na vagi koji je doprineo da postanemo civilizacijski pametniji, da donosimo bolje odluke, plan iramo, budemo društveno odgovorniji kao pojedinci i zahtevamo promišljeno planiranje budućnosti.” Izvršna urednica eEkolista Marica Puškaš naglasila je da je petnaest godina je prošlo u radu, u borbi za bolju vidljivost.

„To jeste suština svakog medija, ali iskreno verujem da mi imamo i par skrivenih aduta. Magazin Ekolist preživeo je sve izazove, teškoće, razne ‘klimatske

promene’, zahvaljujući ljudima – sjajom timu koji ne odustaje lako. Naši saradnici stvorili su brend, zamajac koji okuplja ljude i stvara nove, sjajne ideje.

To nije mala stvar! Na taj način se napreduje, prirodno raste, osvajaju se nova znanja, uspostavljaju se nove veze među ljudima... Kada razmišljamo o budućnosti, obično su to naše želje, pomešane s očekivanjima i strepnjama. Ja dolazeće godine gledam kao izazov, kao priliku da pokažemo od čega smo sazdani. Jer, 15 go dina nije mali broj i verujem da smo dokazali onaj moto s naših naslovnica – da smo iskreni prijatelji prirodi i čoveku”, istakla je ona. Brankica Tabak, podsekretarka Pokrajinskog sekretari jata za urbanizam i zaštitu životne sredine, istakla je da

Jadranka Marčok

je „Ekolist” svojim trajanjem potvrdio da se predani i odgovoran rad vrednuju, i zaslužuje punu podršku. Liderka projekta „Puls Evrope - medijske posete EU” Marina Rakić predstavila je dosadašnje rezultate projek ta i podsetila da su novinarske ekipe posetile Dansku, Francusku, Austriju i Sloveniju istražujući temu zaštite životne sredine.

Novinarka „Ekolista” Majda Adlesic prenela je utiske iz Danske gde je posetila tri grada i upoznala se sa inova tivnim ekološkim rešenjima recikliranja otpada, njego vog spaljivanja od čega se ujedno dobija i energija, kao i sa sistemom prečišćavanja otpadnih voda. Novinarka Radio Novi Sad 1 Dragana Ratković prenela je utiske iz Evropske zelene prestonice - Grenobla koji je najpoznatiji u EU po borbi protiv klimatskih promena, brige o biodiverzitetu, a sve je počelo proširivanjem biciklističkih staza i ozelenjavanjem grada. Zeleni puls Evrope u Sloveniji, Austriji i Francuskoj

predstavila je novinarka RTS-a Dragana Živojnović. Ljubljana je poznata po porodičnim ekobaštama od 50 m2, Beč po ozelenjavanju ulica i jedan je od najzelenijih gradova Evrope, dok je Pariz stavio akcenat na preradu otpadnih voda.

Marina Rakić

Predstavljanje projekta „Puls Evrope - medijske posete EU”: Dragana Ratković, Majda Adlešić, Dragana Živojnović i Marina Rakić

Dragana Ratković

Marica Puškaš, Majda Adlešić i Jadranka Marčok

Brankica Tabak

DVA „ZELENA” SAJMA

SAJAM ENERGETIKE

Okončan je 54. Međunarodni sajam lova i ribolova i Sajam ekologije na Novosadskom sajmu. Tokom pet dana nastupilo je oko 100 izlagača iz Srbije, Mađarske, BiH, Austrije i ponudilo lovačku opremu i pribor, odeću i obuću, lično naoružanje, ribolovački pribor i prateću opremu, sport sku i kamp opremu i terenska vozila.

Osnovna tema Sajma ekologije bila je podizanje svesti pose tilaca o primarnoj selekciji otpada. U okviru ovogodišnjeg Sajma ekologije postavljeno je Reciklažno ostrvo u blizini Teretnog 1 ulaza u krug Novo sadskog sajma. U saradnji sa kompanijama koje se bave prikupljanjem određene vrste otpada, sakupljaće se ot padno jestivo ulje, stari papir, staklo, pet ambalaža i čepovi, a revnosnim posetiocima će biti podeljene i ulaznice na Sajam lova i ribolova i Sajam ekologije.

Budući da je fokus ovogodišnjeg Sajma ekologije podizanje svesti o primarnoj selekciji otpada, za najmlađe učesnike, ali i sve odrasle zainteresovane za temu, održane su edukacije i radionice, kvizovi kao i aktivnosti koje stavljaju akcenat na ekološke teme i zaštitu životne sredine. Informacije o primarnoj preradi i odlaganju otpada ponudila je Gradska uprava za zaštitu životne sredine, Pokrajinski sek retarijat za urbanizam i zaštitu životne sredine, Pokrajinski zavod za zaštitu prirode, Gradsko zelenilo, Škola za osnovno i srednje obrazovanje „Milan Petrović“, kompanija Eso

tron, razna udruženja među kojima su Čepom do osmeha, Inženjeri zaštite životne sredine, magazin Eko list… U izlagačkom delu posetioci su imali priliku da kupe organ ske poljoprivredne proizvode, proizvode od recikliranog materijala, lukovice i seme cveća, sadni materijal, lekovito bilje, čajeve, preparate na bazi lekovitog bilja, proizvode od biljaka, proizvode od kože…

Tokom pet dana govorilo se i o istraživačkim i razvojnim projektima i programima iz oblasti zaštite životne sredine, kao i o monitoringu nepoljoprivrednog zemljišta, kon ceptu razvoja i uspostavljanja sistema sanitarne deponije u Vojvodini, zaštiti vazduha, cirkularnoj ekonomiji, projektima prekogranične saradnje, monitoringu životne sredine… Četvrtog oktobra, u Hali 1 Beogradskog sajma, počeo je 17. Međunarodni sajam energetike, 18. Međunarodni sajam zaštite životne sredine EcoFair i po prvi put Međunarodni sajam komunalnih tehnologija – CTF. Svečanom otvaranju sajma prisustvovale su Zorana Mihajlović, ministarka rudarstva i energetike, Irena Vujović, ministarka zaštite životne sredine i Malgožata Golinjska, državna sekretarka i zamenica ministra u Ministarstvu za klimu i životnu sredinu Republike Poljske. Malgožata Golinjska, i sama učesnica poslovnog foruma „Podsticanje zelenog – Srbija i Poljska ka pametnoj i ekološki prihvatljivoj ekonomiji“ u organizaciji Privredne komore Srbije, naglasila je da Poljska podržava Srbiju na njenom evropskom putu, uključujući i energetski kontekst. Rekla je da su klimatske promene i zaštita biodiverziteta univerzalni problem koji se rešava udruženim snagama međunarodne zajednice. Kao osmi partner Srbije po obimu saradnje, Poljska u tome ima značajan udeo.

Isto tako, kao zemlja sa velikim iskustvom u rešavanju tih problema, Poljska je spremna da ga podeli sa Srbijom. “Od

2004. kada smo postali članica EU izgradili smo 1.000 pos trojenja za prečišćavanje otpadnih voda, 100 postrojenja za preradu otpada…“, rekla je ona naglašavajući da je svaka investicija koja čuva prirodna nacionalna bogatstva drago cena.

Sajam energetike je najveći godišnji regionalni skup kom panija, institucija i profesionalaca u sektorima električne energije, uglja, nafte i gasa, obnovljivih izvora energije, en ergetske efikasnosti i rudarstva. Ova manifestacija posebno akcentuje obnovljive izvore energije, unapređenje energet ske efikasnosti, investicije u energetici. U međunarodnom energetskom kontekstu naglašen je poslovni i tržišni karakter sajma. To je prilika da se predstave i povežu investi tori, proizvođači opreme, resorna administracija, finansijske institucije, lokalna samouprava i svi drugi relevantni pa i oni najbitniji činioci.

Međunarodni sajam zaštite životne sredine i prirodnih resur sa – EcoFair, najveći je i najreprezentativniji skup ove vrste u regionu. Ima privredno-edukativni karakter, a posvećen je sistemima i mehanizmima zaštite životne sredine. Cen tralne teme su „zelena ekonomija“, industrija reciklaže i upravljanje otpadom. Oba programa – i izlagački i stručni prateći, obuhvataju sve segmente zaštite životne sredine: zemljište, vazduh, vodu, prirodne resurse, reciklažu, berze ekoloških usluga, lokalnu samoupravu, komunalnu opremu, nevladin sektor koji se bavi zaštitom životne sredine… Sajam ekologije EcoFair posvećen je sistemima i mehanizmima zaštite životne sredine sa posebnim akcentom na „cirkular noj“ i „zelenoj“ ekonomiji, industriji reciklaže, upravljanju otpadom, komunalnim tehnologijama, zaštiti prirode i zaštiti prirodnih resursa od zagađenja.

Malgožata Golinjska, državna sekretarka i zamenica ministra u Ministarstvu za klimu i životnu sredinu Republike Poljske

ZBRINUTO VIŠE OD MILIJARDU KILOGRAMA OPASNOG OTPADA

Industrija posebnih tokova ot pada zbrinula je od 2010. godine do danas više od 1,1 milijardu kilograma opasnog otpada. Ilus tracije radi, ta količina utovarena u kamione činila bi kolonu dužu od 2.500 kilometara toksičnog otpada koji je zauvek zbrinut na način da ne predstavlja opasnost po životnu sredinu.

Rekordne količine zbrinutih poseb nih tokova otpada u prethodnoj godini i nastavak tog trenda u tekućoj, povećanje broja zapos lenih, redovna isplata podsticaja od strane države, borba protiv nel egalnih tokova otpada i planiranje unapređenja pravnog okvira, jasan su signal da Srbija ide u dobrom smeru kada je reč o zaštiti životne sredine.

Predsednik Udruženja reciklera Sr bije Nikola Egić ističe da je podrška države i redovna isplata podsticaja u poslednjih nekoliko godina od izuzetnog značaja za industriju posebnih tokova otpada.

„Propisno zbrinjavanje opasnog otpada je pretpostavka zdrave životne sredine, a koraci koje država preduzima u poslednje dve godine radom na prevenciji, prom enama u inspekcijskom nadzoru i stabilnom finansiranju, doprineli su da se ova industrija uzdigne na nivo regionalnog lidera i prevaziđe sve mikro probleme sa kojima se dugi niz godina suočavala. To je od velike važnosti, jer je bezbedno zbrinjavanje opasnog otpada i sprečavanje ispuštanja toksičnih materija u životnu sredinu pre duslov za čiste vode, vazduh i zemljište”, rekao je Egić. Prema njegovim rečima, reciklažna industrija je u poslednjih 12 godina zbrinula više od 470.000 tona recik liranih otpadnih guma, koje usled neadekvatnog odlaganja na nesani tarnim deponijama mogu biti lako zapaljive, a sagorevanjem u atmos feru dospevaju na biljke čime ulaze u lanac ishrane. Sa druge strane, ako su pravilno tretirane, od otpadnih

guma u postupku reciklaže dobija se materijal za izgadnju puteva ili za proizvodnju podloga za sportske terene i dečija igrališta.

U istom periodu zbrinuto je više od 350.000 tona električnog i elektron skog otpada. Od 2010. do danas zbrinuto je i oko 220.000 tona akumulatora, što podrazumeva tret man više od 120 hiljada tona olova i 5,5 hiljada tona sumporne kiseline. Takođe, zbrinuto je više od 55.000 tona otpadnih ulja i oko 20.000 tona otpadnih vozila.

Egić je istakao da reciklažna indus trija upošljava više od 15.000 ljudi, od čega oko 13.000 sakupljača, koji mahom pripadaju ranjivim kategori jama stanovništva.

„Sakupljanje otpada je težak posao, ali za nekoliko hiljada porodica jedini izvor prihoda. Zato verujem da će ulaganja u infrastrukturu i planirana unapređenja sistema sakupljanja otpada omogućiti bolje uslove za rad za naše sugrađane”, istakao je Egić.

ENERGETSKA TRANZICIJA U SRBIJI UGROZIĆE RADNA MESTA

Nemačka želi još više da investira u Srbiju, ali Srbija će morati da ponudi investitorima zelenu ener giju; energetska tranzicija je neminovna, ali mora biti pravedna; 15.000 radnih mesta je direktno ugroženo procesom dekarbonizacije, a 40.000 indirektno - poruke su konferencije „Dijalog o zelenoj energetskoj tranzici ji”, održane u organizaciji Srpsko-nemačkog klimatskog partnerstva i Nemačko-srpske inicijative za održivi rast i zapošljavanje. Jovanka Atanacković, državna sekretarka u Ministarst vu rudarstva i energetike podsetila je da 70% struje koju Srbija koristi dolazi iz termoelektrana koje su veoma stare i kojima je radni vek pri kraju. - Srbija je za uvoz električne energije platila skoro 2 mlrd EUR, a to je za nas ogroman novac. Za taj novac je mogla da bude završena bar jedna faza Đerdapa 3 čija je snaga 2,4 GW i preko kog bismo mogli da ostvarimo balansiranje električne energije ne samo za Srbiju, nego i za region. Treba da gradimo više OIE projekata, da imamo 5 GW do 2030. godine, a sada imamo 400 MWistakla je Atanackovićeva. Ipak, ona je naglasila da je veoma važno da imamo pravednu tranziciju.

- 15.000 radnih mesta je direktno ugroženo procesom dekarbonizacije, 40.000 indirektno i važno je da vodimo računa i o tome - istakla je Atanckovićeva.

SRBIJA MOŽE DA RAČUNA NA PODRŠKU NEMAČKE

Ambasadorka Nemačke u Srbiji Anke Konrad poručila je da Srbija može da računa na podršku Nemačke u energetskoj tranziciji.

- Naša banka je dala kredit za rekonstrukciju VMA čime će se poboljšati energetska efikasnost. Zain teresovani smo za gradnju toplana na biomasu, a hoćemo još da ulažemo u Srbiju. Svedoci smo visoke cene energije i u Nemačkoj i u Srbiji što je posledica trenutne političke situacije. Ovo pitanje ne staje na granicama i moramo mu pristupiti globalno, tražimo način da povećamo udeo OIE - istakla je ambasa dorka.

Parlamentarna državna sekretarka u Saveznom mini starstvu za ekonomiju i zaštitu klime Nemačke Fran ciska Brantner poručila je da Evropu čeka teška zima, ali da je izlaz u OIE koji će doneti sigurnost, poslove i zaštitu klime.

Photo

-

OIE su nacionalni prioritet Nemačke, ali energetsku tranziciju možemo ostvariti samo zajedno, kao Evropa. Investicije u OIE se isplate, kompanije koje su pre neko liko godina uložile u solarnu energiju ili vetroenergiju sada koriste tu energiju za proizvodnju. Nemačke kom panije žele da budu ugljenično neutralne, zato uvek i pitaju ima li zelene energije u zemljama gde žele da investiraju i to Srbija treba da zna ako želi da ih privučeistakla je Brantner.

SRPSKI PRIVREDNICI NEINFORMISANI

Ipak, privrednici u Srbiji nisu dovoljno informisani o tome da će porez na CO2 smanjiti njihovu konkurent nost, pokazuju istraživanja Privredne komore Srbije. Kako je istakao sekretar udruženja za energetiku i energetsko rudarstvo PKS Ljubinko Savić, za nekoliko godina će biti problem plasirati proizvode dobijene prljavim tehnologijama.

- Industrije koje će biti pogođene troše u Srbiji skoro 40% energije. To su pre svega cementna industrija, hemijska i industrija čelika i gvožđa. Ima i dobrih prim era, poput fabrike cementa Lafarge iz Beočina i kom panije Elixir Prahovo koja želi da gradi postrojenje za insineraciju industrijskog otpada što je jedan od velikih problema srpske industrije. Za ovo postrojenje ćemo verovatno morati da dobijemo odobrenje EU jer se nalazi na granici sa Rumunijom - rekao je Savić i dodao da Srbija u procesu energetske tranzicije može mnogo naučiti od Nemačke, Japana i Južne Koreje.

NEOPHODAN DIJALOG

Suosnivač i programski direktor RES fondacije Aleksandar Macura istakao je da energetskoj transformaciji treba da prethodi transformacija društva. Kako je objasnio, en ergetska tranzicija mora da bude razmatrana u najširoj javnosti jer ima mnogo puteva za njeno ostvarenje. - Prvi korak u energetskoj tranziciji je napuštanje lignita, ali moramo imati tačan datum izlaska. Veoma je važan i razvoj prozjumera i nadam se da će se i preduzeća time baviti. Ali, potreban nam je dijalog o energetskoj tranziciji jer ima mnogo puteva za njeno ostvarenje. Možemo mi stići do net zero cilja i usput uništiti sve os talo. Mnogo je aspekata koje treba da uzmemo u obzir, jer govorimo o velikoj oblasti koja će biti pogođena dekarbonizacijom. Potrebno je pripremiti ljude, ne ophodni su dijalog i poverenje, a imamo deficit pover enja - rekao je Macura. Zamenik direktora Sekretarijata Energetske zajednice Dirk Bušle je u video uključenju poručio da je energet ska tranzicija neizbežna i da će doći brže nego što smo mislili.

- Važno je rešavanje pitanja na regionalnom nivou, pre nego na nacionalnom. Na Zapadnom Balkanu su 9 puta veće emisije ugljenika nego u EU. Od svih predloženih mera za smanjenje potrošnje električne energije, najvažnije je smanjiti tražnju. Prozjumeri su takođe veoma važni - rekao je Bušle i poručio da srpski Zakon o OIE može biti inspiracija čak i zemljama u EU.

M. Dedić/Ekapija

Photo by Nicholas Doherty on Unsplash

PLUTAJUĆE VETROELEKTRANE STIŽU I NA JADRAN

Galileo, panevropska razvojna platforma za obnovljivu energija sa sedištem u Švajcarskoj i italijanska Hope Group sa sedištem u Apuliji, oformile su zajedničko preduzeće za razvoj plutajuće elektrane ukupnog kapaciteta 525 mega vata u Italiji, piše Mihajlo Vujasin za Balkan Green Energy News. Nova vetroelektrana će proizvoditi oko 1,5 milijardi kilovat-sati, što bi trebalo da zadovolji godišnje potrebe u potrošnji električne energije za više od 500 hiljada domaćinstava, saopštilo je Galileo. Postrojenje će se nalaziti nekoliko kilometara od obale, na većoj udaljenosti nego što je slučaj kod konvencionalnih projekata na moru, zahvaljujući plutajućim priobalnim vetrogeneratorima koji omogućavaju pristup dubljem morskom dnu od

konvencionalnog morskih turbina sa fiksnim dnom. U narednim mesecima najavljeno je podnošenje aplikacija za procenu uticaja na životnu sredinu (EIA). A zatim će nova zajednička kompanija u prvoj polovini 2023, pokrenuti kampanju i za preciznu procenu resursa vetra na moru. Posebna pozicija koju ima Lupiae Maris će omogućiti da se iskoristi snaga jačeg vetra, čime je omogućena proizvodnja električne energije po veoma konkurentnoj ceni u okviru sektora vetra na moru u Italiji, navedeno je u saopštenju Galilea. Razvojne aktivnosti na projektu su započete kra jem 2020. godine, a Lupiae Maris predstavlja prvu Galileovu investiciju u plutajući vetar u Italiji, navela je kompanija.

FORUM O ZAŠTITI PODRUČJA „KUČAJ - BELJANICA”

Forum na temu „Zaštita područja Kučaj - Beljani ca“ održan je 24. septembra u Boru. Cilj Foruma bio je razmena znanja, iskustva i najboljih praksi u oblasti upravljanja oblastima očuvanih prirodnih vrednosti koje su zaštićene ili se nalaze u procesu zaštite. Posebno se razgovaralo o ostvarivanju sarad nje svih zainteresovanih strana – državnih organa, lokalne zajednice, stručnih i naučnih organizacija, or ganizacija civilnog društva i zainteresovanih građana. Za prostor Kučaja - Beljanice pokrenut jer početkom 2022. godine proces zaštite u obliku nacionalnog parka. Na ovom prostoru nalazi se već više manjih zaštićenih prostora u obliku spomenika prirode, strogih prirodnih rezervata i dr. koji će biti objedin jeni u novom Nacionalnom parku „Kučaj - Beljanica”. Na prostoru jugoistočne Srbije nalazi se i Nacionalni park „Đerdap” (ima i status Geoparka), kao i Park pri rode „Stara planina” koji se takođe nalazi u procesu zaštite kao nacionalni park. Iskustva zaštite ovih prostora mogu doprineti i u pro cesu zaštite prostora Kučaja i Beljanice. „Smatramo da će zaključci sa Foruma biti smernice za dalje aktivnosti na uspostavljanju i funkcionisanju novog nacionalnog parka Kučaj - Beljanica”, navodi

se u saopštenju organizatora. Forum je organizovala mreža „Građani za prirodu” u okviru projekta ES22-09/63-01 - GRAĐANSKI AK TIVIZAM U SLUŽBI PRIRODE, dok su neposredni organizatori Građanska čitaonica Evropa i Društvo mladih istraživača Bor. Treba napomenuti da su na događaju dve mreže uzele aktivno ućešće dve mreže i to Zelena lista Srbije i Građani za prirodu. Projekat „Građanski aktivizam u službi prirode” koji se realizuje u okviru programa „Ekosistem-podrška reformama u zaštiti životne sredine” koji sprovode Mladi istraživači Srbije, a podržava Švedska agencija za međunarodnu razvojnu saradnju – SIDA.

mr Zvonko Damnjanović, dipl.ing.

zaštitu

sredine

održivi

Photo by Patrick Federi on Unsplash

ODRŽIVI BOR NA DVA TOČKA

Povodom Svetskog dana bicikla i Evropske nedelje održive urbane mobilnosti, strukovno udruženje „Sigurne staze” dizajniralo je prvu GIS (geografski infor macioni sistemi) platformu za bicikliste www.bicibor.rs na teritoriji Republike Srbije i izdalo edukativnu brošuru „Kreći se održivo Bor na dva točka” posvećenu promociji gradskog biciklizma i osnovnim pravilima saobraćaja za bicikliste. Brošuru možete besplatno preuzeti na https://bicibor.rs/ data/literatura/Brosura-Kreci_se_odrzivo-Bor_na_dva_ tocka.pdf

GIS platforma obiliju korisnim informacijama, smerni cama i predlozima kako do održive urbane mobilnosti u Boru. Kao i predlogom u kojim ulicama u Boru je potrebno formirati zone 30, biciklističke staze/trake i gde je potrebno postaviti parking za bicikle. Na interaktivnoj GIS platformi predstavljeni su: prob lemi u zonama škola, nebezbedne lokacije, prostorna raspodela saobraćajnih nezgoda sa ranjivim učesnicima u saobraćaju, ocena stanja pristupačnosti saobraćajne i urbanističke infrastrukture za osobe sa invaliditetom, kao i predlozi građana za kvalitetnije uređenje javnog prostora. Takođe, dat je digitalni model bezbednih ruta za učenike osnovnih i srednjih škola u Boru, kao i mapa turističkih lokacija koje je poželjno posetiti i uživati u vožnji bicikla. Dodatnu vrednost platformi daju i podaci zagađenja sa mernih stanica, kao i odnos koliko Bor ima zelenih površina u odnosu na devastirana područja.

Online GIS platforma „Bici Bor” sadrži i crowdsourcing komponentu (citizen science), koja omogućuje pregled, unos i izmene podataka od strane građana. Čime se pruža mogućnost svim građanima Bora da obeleže lokacije na karti, dodaju fotografije, postave opis i daju svoje predloge u cilju poboljšanja saobraćajne infrastruk ture za bicikliste na teritoriji grada Bora. Rezultati sprovedenih analiza na platformi pomažu dono siocima odluka u Boru da u budućnosti bolje sagledaju problem bezbednosti biciklista u saobraćaju i stvore ambijent u kome će biti poželjno koristiti bicikl kao aktivni vid prevoza.

Na platformi „Bici Bor” smo dali predlog unapređenja saobraćajnog i urbanističkog prostora na teritoriji grada Bora uz primenu „Humanog inženjeringa”. Koncepta koji zahteva drugačiji pristup rešavanju problema i drugačije oblikovanje saobraćajnog i urbanističkog prostora uz primenu inovativnih, praktičnih i jednostavnih rešanja koja bi zadovoljila sve učesnike u saobraćaju.

U sprezi informacionih tehnologija i otvorenih podataka mi vidimo razvoj pametnih gradova koji imaju za cilj da kroz korišćenje informacionih tehnologija olakšaju život građana u lokalnoj zajednici.

Ovakav vid GIS platforme se može sprovesti u svakom gradu/opštini Republike Srbije. Ideja je da se podstiče donošenje pametnih odluka u razvoju održivih gradova. Gradova koji su pristupačni, sa dobrim sistemom javnog prevoza, biciklističkom i pešačkom infrastrukturom i sa velikim brojem zelenih površina.

Stav našeg udruženja je, da je ulica je osnovni arhitek tonski prostor grada, i nije namenjena samo za kretanje motornih vozila već i za kretanje ostalih učesnika u saobraćaju (pešaka, biciklista, osoba sa invaliditetom itd.) i da od nje zavisi život naselja i ljudi koji tu žive. Platforma www.bicibor.rs iedukativna brošura se vezuju za ciljeve održivog razvoja Ujedinjenih nacija koji nosi naziv „Održivi gradovi i zajednice”.

Ovaj projekat je dobio podršku projekta Vlade Švajcarske „Zajedno za aktivno građansko društvo –ACT”, koji sprovode Helvetas Swiss Intercooperation i Građanske inicijative.

Igor Velić

OPLANETILI SMO SE U BORU

Projekat „Oplaneti se: Zeleni karavan se nastavlja” okupio je članice Saveza ekoloških udruženja „Zelena lista Srbije” u Boru....

Uokviru projekta „Oplan eti se: Zeleni karavan se nastavlja”, koji spro vodi Savez ekoloških udruženja „Zelena lista Srbije”, od 16. do 18. septembra organizovano je okupljanje organizacija članica ZLS u Boru. Cilj okupljanja je bio, pored 13. Skupštine Saveza, održavanje obuke o rodnoj ravnopravnosti i okruglog stola u organizaciji Društva mladih istraživača iz Bora. Učesnici su takođe imali prilike da obiđu prostore koji su degradi rani rudarstvom u Boru, ali i da se upoznaju sa aktivnostima na njihovoj rekultivaciji. Na 13. sednici Skupštine Saveza ekoloških organizacija „Zelena lista Srbije” koja je održana 16.09.

izabrani su predsedavajući i predsednik ZLS, doneta odluka o formiranju stalnog Sekretarijata i radnih grupa ZLS i usvojene izmene i dopune Statuta ZLS. Predsedavajući Skupštinom ZLS u naredne tri godine biće Dragan Ranđelović iz Bora, dok će Predsednik ZLS u naredne tri godine biće Marko Vukomanović iz Raške.

Održana je obuka o rodnoj ravno pravnosti, koju je vodila Snežana Đoševska iz Društva mladih istraživača Bor. Teme ove obuke su bile: Značaj rodne ravno pravnosti, Nacionalna politika rodne ravnopravnosti – Strategija za rodnu ravnopravnost, Lokalna strategija rodne ravnopravnosti – primer grad Bor i Rodna ravno

pravnosti u dokumentima Zelene liste i njenih članica. „Rodna ravnopravnost pret postavlja da u jednom društvu, zajednici ili organizaciji postoje jednake mogućnosti za žene, muškarce i osobe drugačijih rodnih identiteta da doprinesu kulturnom, političkom, ekonom skom i socijalnom napretku, kao i da imaju jednake mogućnosti da uživaju sve koristi i dobrobiti od napretka jedne zajednice. Rodna ravnopravnost nije samo pitanje socijalne pravde već je ključna za postizanje društvenog razvoja na delotvoran i efikasan način, kao i eliminaciju siromaštva”, prenela je Đoševska tokom svog izlaganja.

EVIDENTAN JE NEDOSTA

TAK ŽENA, KAO I ŽENSKIH

UDRUŽENJA I MREŽA U OBLASTI

ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE U

SRBIJI JEDINA MREŽA NA OVIM

PROSTORIMA JE FORMIRANA

KROZ PROJEKAT WISE SEE (Women in Sustainable Energy South-East Europe) projekat koji se bavi ulogom i položajem žena

u održivoj energetici i u širem smislu klimatskim promenama i zaštitom životne sredine. U okviru projekta, formirana je WISE ekspertska mreža žena koje se profesionalno bave energe tikom, klimatskim promenama i zaštitom životne sredine. Ovu, prvu multidiscipliranu mrežu te vrste u Srbiji, a i u celom regionu Jugoistočne Evrope, čini 200 žena, profesionalno posvećenih zajedničkom cilju nalaženja rešenja i tranziciji ka održivoj energetici.

Posebno se govorilo o tome šta Zelena lista Srbije treba da uradi u narednom periodu. Zelena lista Srbije i njene članice treba da daju veći doprinos u praćenju realizacije novog Nacionalnog programa upravljanja otpadom 2022-2031. i njegovog akcionog plana, izradi Programa razvoja cirkularne ekonomije i Pro grama razvoja Srbije, naročito u ugrađivanju njihovih opredeljenja prilikom donošenju novih lokalnih i regionalnih planova upravljanja otpadom, zaštite životne sredine i planova razvoja u lokalnim zajed nicama – Novi Sad, Bor, Trstenik,

Raška, Niš i dr. gde deluju članice ZLS. Posebno bi trebalo usmeriti pažnja na ugrađivanje potreba i interesa žena i mladih u nave dene javne politike. ZLS i članice trebale bi sagledati ostvarivanje principa rodne ravnopravnosti prilikom organizovanja kampanja zagovaranja i učešća članica u konsultacijama, javnim uvidima i raspravama i u internim dokumen tima ZLS ugraditi ovaj princip. Drugog dana održan je okrugli sto o ciljevima održivog razvoja i rudarstvu u okviru kojeg je or ganizovana i poseta lokalitetima koja su degradirana rudarstvom u Boru.

Ciljeve održivog razvoja (COR) u zaštiti životne sredine, predstavila je Nataša Ranđelović iz Bora. Održivi razvoj predstavlja integral ni ekonomski, tehnološki, soci jalni i kulturni razvoj, usklađen sa potrebama zaštite i unapređenja životne sredine, koji omogućava sadašnjim i budućim generacijama zadovoljavanje njihovih potreba i poboljšanje kvaliteta života. 2015. godine u Njujorku na sed nici Generalne skupštine Ujedin jenih Nacija usvojena je Agenda održivog razvoja od 2015. do 2030. godine. Agenda 2030 je logički nastavak milenijumskih ciljeva i prepoznatljiva je po svojih

17 ciljeva. Ciljevi održivog razvoja prevashodno treba da doprinesu smanjenju siromaštva, kao i nejednakosti i nepravde, uz to da utiču na uzroke i minimalizuju posledice klimatskih promena. Iza ovih 17 ciljeva nalazi se strategija kako učiniti svet boljim mestom za život. Govorilo se i o zastu pljenosti ovih ciljeva u lokalnim dokumentima javne politike. „Rudarstvo može da podstakne ekonomski razvoj, poveća za poslenost, poveća fiskalne prihode i infrastrulturne veze, ali istorijski gledano, rudarstvo je uticalo na degradaciju životne sredine, raseljavanje stanovništva, povećanje ekonomske i soci jalne nejednakosti, povećanje zdravstvenih rizika, utaju poreza, korupciju, povećanje rodne ner avnopravnosti, kršenje ljudskih prava i ratne sukobe”, tvrdi Toplica Marjanović. Zadatak rudarskih kompanija koje ovde rade jeste da podstiču ekonomski razvoj i to na taj način da stvaraju resurse koje mogu da zamene one koje se ekspoatišu, a koje će biti dovoljne za razvoj budućih generacija. Nakon obilaska prostora koji su degradirani rudarstvom u Boru, učesnici su imali prilike da prisust vuju prvom festivalu pesme „Etno Istok” gde im je domaćin bio KUD „Đido” iz Brestovca, a gde je

Članice Zelene liste

Savez ekoloških udruženja „Zelena lista Srbije” je mreža lokalnih ekoloških organizacija koje javnim zastupanjem, obrazovanjem, informisanjem i podsticanjem aktivizma građana doprinose očuvanju prirodnih resursa i kvalitetu života građana Srbije. Otvoren je za sve koji prihvataju njegove principe i vrednosti, bez obzira na uzrast, pol, poreklo, nacionalnu, rasnu, versku i političku pripadnost. Savez OCD Zelena lista Srbija nastao je kao rezultat višegodišnjeg projekta koji je realizovan u desetak gradova Srbije u periodu od 2009. do 2013. godine u oblasti upravljanja otpadom. Potom, ZLS i njene članice prošle su kroz projekte jačanja kapaciteta i početnog osposobljavanja za zagovaračke aktivnosti. Razvijeni su i informativni kanali namenjeni javnosti – internet sajt ZLS i prisustvo na društvenim mrežama, objave u časopisu Ekolist i drugo.

Članice mreže su Eko klub „Zeleni putokazi” iz Raške, „Društvo mladih istraživača” iz Bora, Centar za održivu budućnost „Zelena zona” iz Knjaževca, Ekološki pokret „Moravski orašak” iz Trstenika, „Inženjeri zaštite životne sredine” iz Novog Sada, Odred izviđača „Zavičaj 1903” iz Vranja, „Porečje” iz Vučja, „Zeleni krug” iz Novog Sada, Udruženje građana „Zeleni ključ” iz Niša i „Village” iz Bora, „Timočki klub“ iz Knjaževca, „Centar za decu i omladinu“ iz Vrnjačke Banje, Planinarsko-ekološko udruženje „Ras“ iz Novog Pazara, „Građanska čitaonica Evropa“ iz Bora i „Evropski pokret u Srbiji – Valjevo“ iz Valjeva.

Web stranica SEU „Zelena lista Srbije” nalazi se na adresi: www.oplanetise.com

ordržano i takmičenje u spreman ju starih tradicionalnih jela. Iako je prvobitno manifestacija zamišljena kao festival pesme, domaćin i organizator festivala „Etno Istok“ je želeo da pod stakne mlađe članove kulturno umetničkog društva da kroz igru, pesmu i sviranje na starim muzičkim instrumentima, nastave da neguju svoju kulturu i tradiciju.

Zakazano je i novo okupljanje svih članica mreže, koje nas očekuje tokom oktobra meseca u Trsteniku. Projekat “Oplaneti se: Zeleni karavan se nastavlja“, se sprovodi u okviru EKO-SISTEM programa koji realizuju Mladi istraživači Srbije, a podržava Švedska.

Marko Vukomanović, predsednik Saveza ekoloških udruženja „Zelena lista Srbije“

Zeleni krug

UTICAJU ČOVEKA NA PRIRODU

Da bi smo razumeli savremene klimatske prom ena i njihov uticaj na biodi verzitet, neophodno je da budemo svesni uticaja čoveka na prirodu. Da svako naše delovanje ima poziti van i negativan uticaj na prirodu. Najčešće, nismo svesni posledica i ne možemo da ih predvidimo.

U 21. veku i dalje se vode razgovori u naučnim krugovima, a posebno među političkim liderima, da li postoje klimatske promene ili ne, da li su one prirodan proces ili ih čovek podstiče. Ključni razlog ovog dijaloga jeste složenost uticaja koji dovode do savremenih klimatskih promena i nemogućnost pripisivanja samo jednog faktora ovom prirodnom fenomenu. Nisu to izduvni gasovi saobraćaja, ili štetni gasovi koji se

oslobađaju na farmama za uzgoj stoke, ili posledica nekontrolisane seče šuma u Amazonu Sve nave dene aktivnosti, uz mnogobrojne lokalne i globalne promene na planeti, zajednički doprinose da čovek, u samo 200 godina svog delovanja, napravi ili stvori pre duslove za velike, nekontrolisane klimatske promene. - Navedeni negativni uticaji, koji su prepoznati kao uzroci savremenih klimatskih promena, zapravo nisu prisutni u

Novi Kneževac: na području nekadašnjih slatina podignuti su ribnjaci

Vojvodini. Nisu posečene ogromne površine pod šumom u posledn jih 100 godina (>30%), ne postoje ogromne farme životinja, već su prisutna prvenstveno domaća gazdinstva, retko sa više od 300 grla stoke. Zagađivači koji su uzorci povišenog prisustva CO2 su takođe na graničnom nivou. − Ali u Vojvo dini se klimatske promene osete, posebno ih oseti biodiverzitet, tj. vrste i staništa Vojvodine.

ŠTA DOPRINOSI KLIMATSKIM PROMENAMA LOKALNO U VOJVODINI?

Biogeografske odlike Vojvodine

Vojvodina pripada Panonskom bio geografskom regionu, koji predstav lja područje Panonske nizije, kroz koju teku dve velike reke: Dunav i Tisa, a oivičeno je planinama sa svih strana (Karpatske na istoku i severu, Alpi na zapadu, i Dinarske planine na jugu).

Prirodnu vegetaciju ovog područja činile su termofilne šumo-stepe i različiti tipovi livadskih staništa, sa dominantnim prisustvom stepa (visoke trave) i slatina (različite livadske zajednice na zaslanjenom zemljištu). Šumo-stepe su najčešće bile rasprostranjene u nizijskom delu Vojvodine, gde su mešovite sa dominantnim prisustvom hrasta i jasena, presecale nepregledne step ske površine. Između ovih područja prostirale su se livade, na različitim podlogama, pa samim i pripadnici različitih tipova staništa. Među njima su možda najinteresantnije stepe na lesu i slatinske zajednice. Oko velikih reka (Dunav, Sava i Tisa) bile su prisutne šumske i livadske

vlažnih i plavnih područja, dok su na Vršačkim planinama i Fruškoj gori mešovite listopadne šumske zauzi male najveće površine. Diverzitet prirodne vegetacije Vojvo dine ukazuje i na veliki broj različitih vrsta živih organizama.

1) Salvia nutans je jedna od retkih biljnih vrsta koja, nema naziv na srpskom jeziku. Vrste koje u svom naučnom nazivu imaju opis „nu tans ” imaju savijene cvetove, grane, stablo. Kod ove vrste žalfije, cvasti su povijene na dole, slično kao grane kod žalosne vrbe. Salvia nutans pripada grupi vrsta koje su lokalno isčezle, tj. nije zabeležena u prirodi na području Srbije duži vremenski period. Njeno prisustvo poznato je samo iz literaturnih navoda, od kojih poslednji datiraju iz 1950. godine. Dokaz da je ona rasla u okolini Srem skih Karlovaca nalazi se u herbari jumu Andrije Volnog u Karlovačkoj gimnaziji, bez navedenih preciznih

podataka o lokalitetu. Vrsta nastan juje vlažna staništa uz reke i danas u Mađarskoj, Rumuniji i dalje na istok. Dostiže visinu i preko jednog metra, i veoma je dekorativna biljka. 2) Suprotno njoj, biljka niskog rasta (ne viša od 10 cm) Pilularia globulifera, loptarka (naziv dobila po specifičnim loptastim strukturama (sporokarp)) je danas veoma retka, i ne postoje noviji podaci o njenom prisustvu u Vojvodini. Pripada grupi vodenih pa prati, i nastanjuje vlažna staništa. 3) Korito reke Kireš preseca područje Subotičke peščare, međutim, već nekoliko godina na ovom prostoru je prazno. Reka se uliva u Tisu, južno od naselja Kanjiža. Reka je na više mesta, u Mađarskoj i u Srbiji, kanalisana i uređena čovekovim aktivnostima. U blizini naselja danas je čine mali kanali, dok je u prirod nom rezervatu presušila (nizak nivo podzemnih voda). 4) Na slatinama u okolini Kanjiže i pre 2009. te godine

Foto: Milica Rat

KarlovačkiDunavac,SremskiKarlovci-tokomjula2022.godinevodasegotovoupotpu nostipovuklaizrukavca.Mnogobrojnerečneškoljkesuuginuleusledsuše,doksecvet žutog lokvanja razvijao na muljevitom tlu

zabeleženo je podizanje veštačkih ribnjaka, dok je na slatini u okolini Bašaida podignuta jalovina. Ova praksa, posledica je razmišljanja da su ova zemljišta „jalova”, odnosno „niskog kvaliteta” u odnosu na černozem i time nekvalitetna za obradu u poljoprivredi. Međutim, pripadaju specifičnim ekosistemima i zbog toga imaju posebnu prirodnu vrednost.

Ovo su samo nasumično odabrane promene koje su se dogodile na području Vojvodine poslednjih 70 godina. Zajedničko im je delo vanje čoveka, odnosno čovekovo prilagođavanje prirodi u cilju „unapređenja čovekovog života”, a kao posledica su trajno izgubljena prirodna staništa na određenim lokalitetima.

- Svi danas veliki gradovi, beleže intenzivan rast i razvoj od 18. veka. - Broj stanovnika povećava se od 18. veka.

- Škole i obrazovne ustanove se razvijaju od 18. veka.

− Ulaskom u 19. vek, 1802. godine započet je proces izgradnje ka nalske mreže između reka Dunav i Tisa.

Prethodno navedene tvrdnje ukazuju na intenzivan rast i razvoj društva na području Vojvodine od 18. veka do danas. Međutim, svaki rast i razvoj podrazumeva da je jedna zajednica (u ovom slučaju zajednica čoveka) razvijena na uštrb druge zajednice (prirodne

SRP „Slano Kopovo” - kao posledica nedostatka atmosferskih padavina, ali i narušenog prirodnog procesa nadolaženja podzemnih voda, tokom jeseni 2021. godine nije se formi ralo slano jezero na ovom području

zajednice). Odnosno, svako naselje je razvijeno na nekom području, čija su prethodno zatečena/pri rodna staništa i deo autohtonih vrsta, time lokalno nestali. Naselja u Vojvodini podrazumevaju i podi zanje bašta, njiva i voćnjaka. Ovaj proces ruralizacije/urbanizacije obuhvata značajne površine, a u ravničarskom delu Vojvodine, više od 90% površina je na ovaj način izmenjeno. Potrebno je naglasiti da su salaši, individualna gazdinstva, održivi tip naselja, koji najmanje menja prirodu Vojvodine. Poluprirodne biljne zajednice*, u nizijskom delu Vojvodine, su skoro u potpunosti svedene na uske prostore između njiva (ukoliko

* svega 6,4% površine AP Vojvodine se nalazi u određenom režimu zaštite prirode (http://www.ekourbapv.vojvodina.gov.rs), za koje možemo da smatramo da su jedini preostali delovi sa očuvanom prirodnom i polupri rodnom vegetacijom.

ekologiju,

postoje). Njihov floristički sastav je izmenjen i autohtone vrste zamenjuju vrste stranog porekla (popularno - invazivne vrste), unete iz Severne Amerike, istočne Azije, ili Afrike. Osim toga, kontinuirane i intenzivne agrotehničke mere, koje podrazumevaju đubrenje (ishrana zemljišta), navodnjavanje/odvod njavanje, kontinuirano menjaju osobine zemljišta i podloge, čime se onemogućava razvoj stabilnih prirodnih zajednica. U stabilnim prirodnim zajednicama, proces kruženja materije i energije je regulisan sezonski i periodično, i time se i pored određenih prirod nih nepogoda koje se sporadično događaju ne narušava struktura ovih zajednica. Međutim, stalnim prilagođavanjima prirode uslovima gajenja monokultura na njivama, zapravo ovaj proces kruženja biva narušen.

Jedan od procesa neophodan za gajenje monokultura je i navod njavanje. Do tada suva staništa, razvijena na poroznim podlogama, tokom leta (stepe na pesku i lesu) su navodnjavana, dok su istovremeno vlažna staništa ostajala bez vode. I tek tako dođemo do sledećeg – već 200 godina se Vojvodina razvija, a zapravo čovek samo uzima od prirode i razvija sebe, planski i kratkoročno pozitivno za razvoj

(sebe i poljoprivrede), ali dugoročno neodrživo. Smatra se da na prostoru Vojvodine ne postoji lokalitet koji ni jednom nije promenjen od strane čoveka.

I tu je jedno od ponuđenih rešenja zagonetke: kako su povezani biodiverzitet, klimatske promene i čoveka?

Čovek je izmenama u korist razvoja naselja, poljoprivrednih površina i saobraćaja, narušio prirodne zajed

Pokret gorana Novog Sada (PGNS) realizuje projekat „Zelene inicijative za zeleni Novi Sad” kao nastavak prošlogodišnjeg projekta „Zeleni dogovor za zeleni Novi Sad”. Ovoga puta, jedan od projektnih ciljeva jeste široka medijska kampanja sa ciljem informisanja građana o klimatskim promenama i načinima na koje se građani mogu uhvatiti u koštac sa njima. Tekst pred vama, predstavlja deo kampanje. Projekat „Zelene inicijativeza zeleni Novi Sad”, koji, deo je programa „Snažno zeleno“ koji finansira Evropska unija, a koji realizuje Beogradska otvorena škola (BOŠ) u saradnji sa Mladim istraživačima (MIS) i Inženjerima zaštite životne sredi ne (IZŽS).

Levo: Bare u Bosutskim šumama, staništa Natura 2000 vrste Marsilea quadrifolia, su tokom 2021. i 2022. godine gotovo presušile Gore: Marsilea quadrifolia - na jednom lokalitetu potvrđeno je prisustvo vrste i tokom ovog perioda, u barama koje su zaostale u šumama

nice u Vojvodini i izmenio proces pri rodnog kruženje materije i energije. Transformacijom prirodnih zajednica u njive i prekomernom izgradnjom sistema za navodnjavanje/odvodnja vanje, u Vojvodini su stvoreni uslovi za ispoljavanje uticaja klimatskih promena.

Da li je to nepopravljivo? - Kako ništa nije konačno u prirodi, tako nije ni naše ponašanje.

Da li možemo da redukujemo naš uticaj? - Naravno, plan skim uređenjem i promenama dosadašnjih politika, možemo unap rediti zaštitu prirode i ublažiti uticaj klimatskih promena. Pravovremeno usvajanje globalne politike u oblasti klimatskih promena mora da bude paralelan proces.

I da bi dugoročno umanjili ovaj efekat, neophodno je pratiti pravilo, dobro poznate krilatice „deluj loka lno, misli globalno”. dr Milica Rat, naučna saradnica, Prirodno-matematički fakultet,

TRANSFORMACIJA PROSTORA TRANSFORMING SPACE

Sfere mog istraživanja o Danskoj su bile pre svega bazirane na prostornim i pejzažnim rešenjima koja su u tim slučajevima predstavljala dodatnu vrednost određenim lokalitetima, ali su meni bila prima rno interesantna. Tako je bilo i sa Fredericiom, najpre sam otkrila da je u jednoj manjoj lokalnoj zajednici otvoren park Søndervold koji predstavlja vezu dela naselja koje se tu gradi i parka prirode u neposrednoj blizini. Izgled i koncept parka su me jako zainteresovali pa sam daljim istraživanjem složila kockice, kao Lego (a kako drugačije), u priči o Kanalbyen distriktu, ili „gradu na kanalu” ako bismo bukvalno preveli. Uvod za posetu Fredericiji bio je online razgovor, moj sagovornik je bio Peter Kirketofte, projektni direktor čitavog poduhvata Kanalbyen distikta. Jedna od vizija Kanalbyena je stvaranje novog dela grada čuvajući memoriju prostora. Grad na kanalu je stoga planiran kao moderan nastavak istorijskog renesansnog centra Fredericije, a svi nazivi puteva i trgova zasnovani su na istoriji tog područja i grada kao kraljevskog grada, gradatvrđave i važnog trgovačkog i industrijskog grada. Kako je uopšte nastala Fredericija i zašto je to jedan od najznačajnijih gradova u Danskoj? Fredericija je formirana kao potpuno novi grad sredinom 17. veka. Povod su bili mnogi ratovi koji su uznemiravali Evropu u prvoj polo vini 17. veka, posebno Tridesetogodišnji rat od 1618. do 1648. godine koji je bio surov za stanovništvo i zemlje Evrope. Grad je osnovan kao utvrđeni grad 1650. godine na mestu gde inače nije imalo smisla postavljati grad jer je područje bilo bez prirodnog zaleđa. Međutim, kao odbrambeni vojni položaj bilo je veoma važno. Tvrđava je

The spheres of my research about Denmark were primarily based on spatial and landscape solu tions, which in those cases represented an added value to certain localities, but were primarily interesting to me. It was the same with Fredericia, first I discovered that Søndervold park was opened in a small local community, which represents the connection between the part of the settlement that is being built there and the nature park in the immediate vicinity. The look and concept of the park really interested me, so with further research, I assembled the blocks, like Lego (how else), in the story of the Kanal byen district, or “city on the canal” if we were to translate it literally.

The introduction to the visit to Fredericia was an online conversation, my interlocutor was Peter Kirketofte, project director of the entire Kanalbyen district project. One of the visions of Kanalbyen is to create a new part of the city by preserving the memory of the space. The canal city is therefore planned as a modern continuation of the historic Renaissance center of Fredericia, and all the names of the roads and squares are based on the history of the area and the city as a royal city, a fortress city and an important com mercial and industrial city.

How was Fredericija born/founded and why is it one of the most important cities in Denmark? Fredericia was formed as a completely new town in the middle of the 17th cen tury. The reason was many wars that troubled Europe in the first half of the 17th century, especially the Thirty Years’ War from 1618 to 1648, which was cruel to the popula tion and countries of Europe. The city was founded as a fortified city in 1650 in a place where it would not have

Zahvaljujući učešću Majde Adlešić, novinarke magazina Eko List, u projektu „Puls Evrope – medijske posete EU”, evo još jednog pogleda na prakse zaštite životne sredine u Danskoj...

ThankstotheparticipationofMajda Adlešić, journalistofEkoListmagazine,intheproject “PulseofEurope-mediavisitstotheEU”,here isanotherlookatenvironmentalprotection practicesinDenmark...

PROSTORA

SPACE

izgrađena istom tehnikom koja je koriš ćena u mnogim ze maljama. Ovaj tip utvrđenja karakterišu značajni zemljani radovi kojima se menja konfiguracija terena u kombinaciji sa kanalima spunjenim vodom. Zemlja kopana za kanale je nabacivana gradeći novi oblik terena a sa površina van grada doneta je isečena trava kako bi se pokrili zemljani oblici. Kada je Fredericija osnovana 1650. godine kao utvrđeni grad, bilo je neophodno osnovati varošicu koja bi mogla da podrži samo utvrđenje trgovačkim i uslužnim objektima. Da bi podstakli ljude da dođu, dodeljivane su privilegije kao što su oslobađanje od poreza i be splatna poljoprivreda za pridošlice. Prvi građani su bili kvalifikovani radnici i građevinari, ali je bilo potrebno još više stanovnika pa su ljudi iz tri susedna sela nasilno premešteni, a sela napuštena. Stanovništvo grada je tako uvećano za 300 zemljoradnika i seljaka. Sve do sredine 19. veka ratarstvo i stočarstvo bili su glavna zanimanja u Fredericiji. Svakoj parceli unutar bedema odgovarala je njiva van bedema, u i vlasnici parcela su imali i okućnice. Važan pomak povrtarskoj proizvodnji u Fredericiji dale su posebne privilegije i podsticaji za brži razvoj poljo privrede. Povrh toga, donate su nove kulture, kao što su duvan i krompir. Na taj način Fredericija je postala glavno mesto za uzgoj danskog duvana. Duvan iz Fredericije je bio omiljena roba posebno na širem tržištu. Tokom 19. i 20. veka u gradu se razvija industrija i otvaraju se fabrike. Posebno su industrije kao što su gvožđe i metal, tekstil i duvan bile značajne i obeležile industrijalizaciju u Fredericiji, a tokom 20. veka postaje važno saobraćajno čvorište Danske posebno nakon izgradnje mosta Little Belt. Na sam urbani razvoj veliki uticaj je imala industrija i razvoj naselja za radnike, fabričke, lučke. Međutim, razvoj industrije donosio je i mnoge negativnosti, posebno kroz uticaj na okruženje ali i sam kvalitet života ljudi. I zato je tu moralo nešto da se promeni.

Kako mi je moj sagovornik rekao, do realizacije ideje razvoja Kanalbyen distrikta došlo je nakon što je 2008.

made sense to build a city because the area had no natural hinterland. However, as a defensive military position it was very important. The fortress was built using the same technique used in many countries. This type of fortification is characterized by significant earthworks that change the configuration of the terrain in combination with canals filled with water. The earth excavated for the canals was filled to build a new shape of the terrain, and cut grass was brought from areas outside the city to cover the earthen shapes. When Fredericia was founded in 1650 as a fortified city, it was necessary to establish a town that could support the fortification itself with commercial and service facilities. To encourage people to come, privileges such as tax exemp tions and free farming were granted to newcomers. The first citizens were skilled workers and builders, but even more residents were needed, so people from three neigh boring villages were forcibly relocated, and the villages were abandoned. The population of the city was thus increased by 300 farmers and peasants. Until the middle of the 19th century, agriculture and animal husbandry were the main occupations in Fredericia. Each plot inside the ramparts corresponded to a field outside the ramparts, and the owners of the plots also had gardens. Special privileges

godine lokaciju kupila FredericiaC P/S, kao javno-privat no partnerstvo uspostavljeno između lokalnih vlasti Fred ericije i Realdania Urban Development. Tome je prethod ilo zatvaranje i iseljenje fabrike sumporne kiseline Siren iz koncerna Kemira 2004. godine, kao i brodogradilišta, jer su oba objekta bila veliki zagađivači zemljišta i mora. Započeto je sa razvijanjem regionalnog plana. U prvom koraku, razvijena je zajednička vizija, uključivanjem lokalne zajednice kroz radionice. Lokacija je očiš ćena od zapuštenih i kontaminiranih zgrada i omogućeno je privlačnim privremenim pejzažom, dizajniranim od strane pejzažnih arhitekata SLA, da započne process dekontam nacije I formiranja novog pejzaža. Par reči o ovom izuzet nom timu. Reč je o projektnom studiju SLA za pejzažnu arhitekturu sa kancelarijama u Kopenhagenu, Cirihu i Šangaju. Zajedno rade pejzažni arhitekti, biolozi, an tropolozi, urbanisti, dizajneri rasvete, arhitekte, stručnjaci za sadnju, urbani dizajneri, ekolozi, doktori nauka, stručnjaci za bezbednost i inženjeri šumarstva. Izuzetno zanimljiv tim sa strastvenom i temeljnom posvećenošću poslu. Kad kreću u novi projekt prvo pitanje je „Kako bi to priroda rešila?”

Pejzaž u velikoj meri poboljšava percepciju i koriš ćenje područja i podstiče građanski uticaj. U ovom slučaju omogućava pristup obali, stimuliše događaje u zajednici i inicijative korisnika sa nivoa upravljanja ka stanovništvu. Delovi lokacije su u procesu dekontaminacije, koja je

and incentives for faster agricultural development gave an important boost to vegetable production in Fredericia. In addition, new crops, such as tobacco and potatoes, were donated. In this way, Fredericia became the main place for the Dasnish tobacco cultivation. Tobacco from Fredericia was a favorite commodity especially in the wider market. During the 19th and 20th century, industry was develop ing in the city was developing and factories were opening. In particular, industries such as iron and metal, textiles and tobacco were significant and marked the industrialization in Fredericia, and during the 20th century it became an im portant traffic hub of Denmark especially after the construc tion of the Little Belt Bridge. The urban development itself was greatly influenced by industry and the development of settlements for workers, factories, and ports. However, the development of the industry also brought many negatives, especially through the impact on the environment and the quality of people’s life. And that’s why something had to change there.

As my interlocutor told me, the idea of developing the Kanalbyen district came to fruition after the site was bought by FredericiaC P/S in 2008, as a public-private partner ship established between Fredericia local authorities and Realdania Urban Development. This was preceded by the closing and eviction of the Siren sulfuric acid factory from the Kemira concern in 2004, as well as the shipyard, because both facilities were major polluters of the land and

delom obavljena, a delom je prostor pokriven loka lno eksperimentalnom vegetacijom koja prečiš ćava zemljište i vode. U 2010. godini, FredericiaC je pokrenula dvostepeno takmičenje na kojem su pobedili KCAP Architects&Planners sa saradnicima. Dobijeni dokument razvojnog plana je dostavljen i odobren sredinom 2012. godine. Postojeća obala ć e biti obogaćena mrežom kanala, pružajući snažno prisustvo vode u gradu. Kanali su ranije bili zamišljeni u istorijskim projektima za garni zonski grad, ali nikada nisu realizovani. Oni postavljaju uslove za intenzivnu interakciju između postojećeg grada, novih zgrada i vode i nude privlačan sveobuhvatni pomorski karakter. Stimuliše se javno uživanje postojeće stare luke i novih kanala. Dostupni su putem kejeva, stepenica, šetališta i privezišta. Sveobuhvatni koncept urbanog planiranja kombinuje karakter unutrašnjeg grada sa identitetom luke u koherentnom urbanom pejzažu. Tako mi je sve objasnila moja domaćica Britt Lindy Knudsen, jedna od članova tima Kanalbyen districta, koja je sa mnom provela skoro tri sata obilazeći teren i objašnjavajući procedure, aktivnosti, sadržaje. Razmera zgrada poštuje postojeći grad, ovo mi se jako dopalo, ne samo kako objašnjenje već i kroz ono što sam zaista videla na terenu. Principi planiranja diktiraju raznoliku mešavinu različitih namena, urbanih tipologija i arhitektura. U okviru ovih principa, urbani razvoj je veoma prilagodljiv svim budućim promenama koje mogu uticati

the sea. The development of the regional plan has begun. In the first step, a shared vision was developed by involv ing the local community through workshops. The site was cleared of derelict and contaminated buildings and pro vided with an attractive temporary landscape, designed by landscape architects SLA, to begin the process of decon tamination and formation of a new landscape. A few words about this exceptional team. It is a project studio SLA for landscape architecture with offices in Copenhagen, Zurich and Shanghai. Landscape architects, biologists, anthro pologists, urban planners, lighting designers, architects, planting specialists, urban designers, ecologists, PhDs, se curity specialists and forestry engineers work together. An extremely interesting team with a passionate and thorough commitment to the work. When starting a new project, the first question is “How would nature solve it?” The landscape greatly enhances the perception and use of the area and encourages civic impact. In this case, it provides access to the coast, stimulates community events and user initiatives from management to citizens’ level. Parts of the site are in the process of decontamination, which has been partially completed, and the area is partially covered with locally experimental vegetation that purifies the soil and water. In 2010, FredericiaC launched a two-stage competi tion, which was won by KCAP Architects&Planners with associates. The resulting development plan document was submitted and approved in mid-2012. The existing water front will be enriched with a network of canals, providing a strong presence of water in the city. Canals were previ ously envisioned in historic projects for the garrison town, but never realized. They set the conditions for intensive interaction between the existing city, new buildings and the water and offer an attractive overall maritime character. Public utilization of the existing old port and new canals is stimulated. They are accessible via quays, stairs, walk ways and moorings. The comprehensive concept of urban planning combines the character of the inner city with the identity of the port in a coherent urban landscape. That’s how my hostess Britt Lindy Knudsen, one of the Kanalbyen district team members, who spent almost three hours with me visiting the grounds and explaining the procedures, activities, contents, explained everything to me. The scale of the buildings respects the existing city, I really liked this, not only as an explanation but also through what I actually

na razvojni proces. Nova oblast se neprimetno povezuje sa postojećim gradom nastavljajući karakterističan raspored ulica. Nudi i direktnu fizičku i vizuelnu vezu centra sa morem. U novom kvartu, pešačenje i vožnja biciklom se promovišu u odnosu na upotrebu automobila zbog blizine objekata kao što su škola i mreža pešačkih i zajedničkih ulica. Glavne ulice imaju biciklističke staze, a posebna biciklistička traka se povezuje direktno sa obližnjom železničkom stanicom. Koriš ćenje automobila se obeshrabruje uvođenjem plaćenog parkinga. Samo ograničena količina automobila parkira se na javnom prostoru, duž ulica. Većina parkinga je integrisana u pod rumima zgrade, van vidokruga. Dvostruka upotreba se uzima u obzir za smanjenje ukupne količine izgrađenog parkinga. Olakšano je deljenje automobila i električnih automobila.

Do danas je izgrađeno oko 350 stanova, a za nekoliko meseci biće spremno još 150 stanova. Otvoreno je oko 350 radnih mesta u Kanalbyenu. Napreduje se etapno i za svaki novi ciklus gradnje kreće se u pregovore sa novim grupama investitora. Kada se razvoj završi imaće oko 1200 stanova, 2800 radnih mesta, a pored toga biće dote rani i detalji, parkovi i zelene površine, kontejner kućice, baštice i umetničke instalacije.

Grad nikad ne prestaje da se razvija jer je izložen prom enama i intervencijama. Upravljanje tim transformaci jama na pravi način daje mogućnost stvaranja održivog urbanog prostora. Zgrade nisu izolovani objekti, već deo fine mreže javnih prostora, pejzaža, ulica i privatnih oblasti koje čine grad. Dizajn je taj koji stvara okvir da bi pojedi nac mogao, podržavajući kolektivne potrebe da nap reduje. Tako se razvijaju precizni odnosi i jedinstvo unutar plana deluju kao okviri koji omogućavaju pojedincima da napreduju dok podržavaju kolektivne potrebe. Oni uspostavljaju uslove za slobodu. Suština urbaniteta leži u uspešnom mešanju funkcija, aktivnosti i ljudi različitih grupa i alata za postavljanje uslova za živahna, produk tivna naselja, pejzaže i zgrade. Tokom obilaska imala sam priliku da upoznam i Ullu Kruse, jednu od prvih stanovnica novog dela grada. U penziji je i nakon smrti supruga iznajmila je stan (to je mnogo uobičajenije nego kupovina) baš tu, da bi imala više kontakta s ljudima, bila bliža prirodi. Kaže da je prezadovoljna uslovima za život jer sve je dobro organizo

saw on the ground. Planning principles dictate a diverse mix of different uses, urban typologies and architectures. Within these principles, urban development is highly adapt able to any future changes that may affect the development process. The new area imperceptibly connects with the ex isting city, continuing the characteristic layout of the streets. It offers a direct physical and visual connection of the center with the sea. In the new neighborhood, walking and cycling are promoted over car use due to the proximity of facilities such as schools and a network of pedestrian and shared streets. The main streets have bike lanes, and a dedicated bike lane connects directly to the nearby train station. The use of cars is discouraged by the introduction of paid park ing. Only a limited number of cars are parked in the public space, along the streets. Most of the parking is integrated in the basements of the building, out of sight. Dual use is considered to reduce the total amount of built parkings. Car sharing and electric cars are facilitated. To date, around 350 apartments have been built, and in a few months another 150 apartments will be ready. Around 350 jobs have been created in Kanalbyen. Progress is being made in stages, and for each new cycle of construc tion, negotiations are started with new groups of investors. When the development is finished, it will have about 1,200 apartments, 2,800 jobs, and in addition, details, parks and green areas, container houses, gardens and art installations will be refined.

The city never stops developing because it is exposed to changes and interventions. Managing these transforma tions in the right way gives the possibility of creating a

vano (administracija, zdravstvo), ima dovoljno kulturnih sadržaja, kvalitetne uslove za sport i rekreaciju. Atmosfera u gradu na kanalu je veoma prijateljska i prema čoveku i prema prirodi.

Park Søndervold od 10.200 m2, koji je takođe diza jnirao studio za pejzažnu arhitekturu SLA u saradnji sa Ramboll-om, obezbeđuje 3.200 novih stabala i šiblja i više od 250 različitih vrsta biljaka odabranih da unap rede lokalni biodiverzitet. Većina stabala iz prethodnog „privremenog pejzaža” - pokrenutog pre 10 godina radi dekontaminacije terena - ponovo je upotrebljena za trajni dizajn. Zato pored mlađih, sveže posađenih prim eraka možemo videte i odrasla stable. Ove godine sam obilazeći parkove i gradove uočila novi trend zalivanja koji apsolutno pozdravljam a odnosi se na male rezervoare vode od vodootpornog materijala koji se postavljaju oko stabla. Ostali sadržaji uključuju urbane baste u visokim gredama, igrališta i staze za trčanje, roštilje, mogućnosti za fitnes na otvorenom. Više od 1.000 stanovnika po

sustainable urban space. Buildings are not isolated objects, but part of a fine network of public spaces, landscapes, streets and private areas that make up a city. It is the design that creates the framework so that the individual can, sup porting the collective needs, thrive. Thus, precise relation ships develop and unity within the plan act as framework that allow individuals to thrive while supporting collective needs. They establish the conditions for freedom. The es sence of urbanity lies in the successful mixing of functions, activities and people of different groups and tools to set the conditions for vibrant, productive settlements, landscapes and buildings.

During the tour, I had the opportunity to meet Ulla Kruse, one of the first residents of the new part of the city. She is retired and after the death of her husband, she rented an apartment (it is much more common than buying) right there, in order to have more contact with people, to be closer to nature. She says that she is very satisfied with the living conditions because everything is well organ

setilo je otvaranje u junu ove godine. Tako je Fredericija je postala bogatija za zeleni urbani prostor. Ne negovan travnjak, već mnogo prirodnije područje koje se proteže od zida tvrđave do kanala kroz rastući okrug u Lilebeltu. Park Sondervold u Kanalbyenu je fantastično mesto za šetnju, ručak na otvorenom ili igranje dece. Søndervold je postao „zelena tačka za disanje” sa različitim vrstama biljkama koje su odabrane da privuku ptice i životinje. Inspiracija za gradnju parka dolazi iz okoline Fredericije, koja nudi, između ostalog, plažne livade, šume, peščane i kamene nasipe. Stoga u parku možemo otkriti i biljke ot porne na sol, zeleno drveće, livade i peščano dno. Velika raznolikost sadnje povećava kvalitet biodiverziteta grada i stvara dobre uslove za život ljudi i životinja. Takođe, možemo videte srušena stabla drveća, koja su postav ljena za insekte - i bazen za kišnicu, koji formira malo jezero kada pada kiša. Park je produžetak Fredericijinih velikih zelenih bedema, tako da se sve to može doživeti u

C-byen

ized (administration, healthcare), there are enough cultural facilities, quality conditions for sports and recreation. The atmosphere in the city on the canal is very friendly to both man and nature.

The 10,200 m2 Søndervold Park, also designed by landscape architecture studio SLA in collaboration with Ramboll, provides 3,200 new trees and shrubs and more than 250 different plant species selected to enhance local biodiversity. Most of the trees from the previous “temporary landscape” - started to decontaminate the terrain 10 years ago - were reused for the permanent design. That’s why, in addition to younger, freshly planted specimens, we can also see adult trees. This year, while visiting parks and cities, I noticed a new watering trend that I absolutely welcome, which refers to small water tanks made of waterproof material that are placed around the tree. Other amenities include urban trellis gardens, playgrounds and running tracks, barbecues, outdoor fitness opportunities. More than

jednostavnoj šetnji ili trčanju. A tu su i zajedničke bašte, igralište, mesto za vatru, stolovi i klupe i druge aktivnosti. Park je još jedna prekretnica u ostvarenju vizije Kanalby ena kao atraktivnog okruga u Fredericiji. Upravo na mestu parka nekada se nalazila fabrika sumporne kiseline ‘Siren’, tako da je oblast prošla kroz ogromnu transformaciju iz jedne krajnosti u drugu. I upravo je ova transformacija dala inspiraciju za umetnički concept prostora koji je još jedna dodatna vrednost ovog sjajnog pejzažnog I urbanističkog rešenja. Istovremeno otvaranjem parka Søndervold predstavljeno je i najnovije umetničko delo Kanalbyena, odnosno zvučno delo nagrađivane au torke i vizuelne umetnice Amalie Smith. „Radio sfera” je naziv umetničkog dela stvorenog za park, koje se mora doživeti sa slušalicama. Delo ima formu radio stanice koja pušta uživo danono ćno sa mešavinom govora, muzike i zvukova prirode, koji se kombinuju na sve nove načine u zavisnosti od vremena i ritma dana. Radio sferu možete aktivirati pomo ću QR kodova u parku. Mogu se čuti intervjui sa lokalnim ribarima, sakupljačima semena i bivšim fabričkim radnicima, sa istraživačima i arhitektama iza parka, i mogu se čuti Lingsoddekoret kako pevaju nove pesme napisane za Søndervoldove biljke. Konačno, mogu se čuti izmišljeni tekstovi o budućnosti parka. U srcu novog gradskog parka Søndervold u Kanalbyenu, nalazi se deo sa malim finim urbanim baštama - Bihaverne. Ekologija, biodiverzitet i kultivacija zajedno su ključne reči za život u baštama. Eksperimenti se sprovode uz opti malne uslove zemljišta, sakupljanje semena, širok spektar biljnih vrsta i mnoge mogućnosti koje četiri godišnja doba nude u vezi sa gajenjem biljaka. Ima mesta za povrće, letnje cveće, trajnice, bobičasto grmlje, i još čitavu grupu kreativnih sadržaja. Urbane bašte u Søndervoldu sastoje se od (za sada): 60 privatnih baštica; deset baštica za zajedničku obradu; deset baštica za gradske ustanove; 1 oranžerija za zajedničko uzgajanje i život. Svako se može pridružiti. Ove sezone svi građani Fredericije, ne samo Ka nalbyena, mogli su koristiti deo gradskih bašta registraci jom i uplatom 50 DKK (što je oko 6,7 eura ili 800 dinara). Time obezbeđujete sebi baštu veličine 120 x 120 cm, koju možete da obrađujete po želji, i pozvani ste da doprine sete zajednički život u baštama sa negovanjem, zalivan jem itd. Ponuda važi sve dok ima slobodnih gredica. „Grow your City” je zajednica ljudi sa „zelenim prstima”

1,000 residents visited the opening in June this year. That’s how Fredericia became richer for green urban space. Not a manicured lawn, but a much more natural area that stretch es from the fortress wall to the canal through the growing district of Lillebelt. Sondervold Park in Kanalbyen is a fantas tic place to go for a walk, have an outdoor lunch or let the children play. Søndervold has become a “green breathing spot” with different types of plants selected to attract birds and animals. The inspiration for the construction of the park comes from the surroundings of Fredericia, which offers, among other things, beach meadows, forests, sand and stone embankments. Therefore, in the park we can also dis cover salt-resistant plants, green trees, meadows and sandy bottoms. The great variety of planting increases the quality of the city’s biodiversity and creates good conditions for the life of people and animals. Also, we can see fallen tree trunks, which are placed for insects - and a rainwater basin, which forms a small lake when it rains. The park is an exten sion of Fredericia’s large green ramparts, so it can all be ex perienced in a simple walk or run. And there are communal gardens, a playground, a fire place, tables and benches and other activities. The park is another milestone in realizing the vision of Kanalbyen as an attractive district in Fredericia. The sulfuric acid factory ‘Siren’ used to be located on the exact site of the park, so the area has gone through a huge transformation from one extreme to the other. And it was this transformation that inspired the artistic concept of the space, which is another added value of this great land scape and urban solution. At the same time as the opening of Søndervold Park, Kanalbyen’s newest work of art was presented, i.e. a sound work by the award-winning author and visual artist Amalie Smith. “Radio Sphere” is the name of the artwork created for the park, which must be experi enced with headphones. The work takes the form of a radio station that broadcasts live 24/7 with a mixture of speech, music and nature sounds, which combine in ever new ways depending on the time and rhythm of the day. You can acti vate the radio sphere using QR codes in the park. Interviews with local fishermen, seed collectors and former factory workers can be heard, with the researchers and architects behind the park, and Lingsoddekoret can be heard singing new songs written for Søndervold’s plants. Finally, fictional lyrics about the future of the park can be heard. In the heart of the new city park Søndervold in Kanalbyen,

u Kanalbyenu, koja je osnovana i kreirana 2012. godine. Vizija je da inspiriše na novi način razmišljanja o izgradnji i razvoju grada, gde su održivost, ekologija, samodo voljnost i učeš će građana važni naslovi. Podržavaju ideju da više prirode u gradovima poboljšava fizičko i mentalno zdravlje građana i pruža dobra i raznovrsna iskustva u zavisnosti od godišnjeg doba i vremena. Još jedan veoma važan umetničko zanatski ali i inovator ski segment u Kanalbyenu odnosi se na Container City ili C-byen. To je privremeni urbani prostor stvoren od preuređenih brodskih kontejnera i smećarskih kontejnera koji se nalaze pored šetališta u istočnoj zoni. Kontejneri su smešteni u formaciji koja stvara privremenu trgovačku ulicu okrenutu ka ulici gde su baštice tako da je to odličan proctor za zajednička druženja, ispijanje kafe i zajedničko jedenje za stolovima i klupama. Unutar preuređenih trans portnih kontejnera rade male zanatske radnje odeće, na kita, pruća, opreme za surfovanje, primenjene umetnosti i delikatesa. Tu je mala galerija, fotograf, kafe bar, krojač i trener - i ne manje važno pozorišni kontejner iz kojeg se igraju lutkarske predstave i koncerti u svim žanrovima i održavaju predavanja kada nekome nešto padne na pamet. C-byen je malo utočište u luci u Fredericia, gde

there is an area with small fine urban gardens - Bihaverne. Ecology, biodiversity and cultivation together are the key words for living in gardens. Experiments are carried out with optimal soil conditions, seed collection, a wide range of plant species and many possibilities that the four sea sons offer in terms of plant cultivation. There’s room for vegetables, summer flowers, perennials, berry bushes, and a whole group of creative content. The urban gardens in Søndervold consist of (so far): 60 private gardens; 10 gardens for joint cultivation; 10 gardens for city institutions; 1 orangery for joint cultivation and living. Anyone can join. This season, all citizens of Fredericia, not only Kanalbyen, could use part of the city’s gardens by registering and pay ing DKK 50 (which is about 6.7 euros or 800 dinars). With this, you provide yourself with a garden of 120 x 120 cm, which you can cultivate as you wish, and you are invited to contribute to the common life in the gardens with care, wa tering, etc. The offer is valid as long as there are free beds. “Grow your City” is a community of people with “green fingers” in Kanalbyen, which was founded and created in 2012. The vision is to inspire a new way of thinking about building and developing a city, where sustainability, ecol ogy, self-sufficiency and citizen participation are important topics. They support the idea that more nature in cities improves the physical and mental health of citizens and provides good and varied experiences depending on the season and weather. Another very important artistic-artisanal but also innovative segment in Kanalbyen refers to Container City or C-byen. It is a temporary urban space created from converted (recy cled) shipping containers and garbage containers located next to the promenade in the eastern zone. The containers are placed in a formation that creates a temporary shop ping street facing the street where the gardens are so it is a great space for social gatherings, drinking coffee and eating together at tables and benches. Inside converted shipping containers, small craft shops of clothing, jewelry, fishing rods, surf equipment, applied arts and delicatessens operate. There is a small gallery, a photographer, a coffee bar, a tailor and a trainer - and no less important a theater container from which puppet shows and concerts in all genres are played and lectures are held when something comes to someone’s mind. C-byen is a small haven in the port of Fredericia, where citizens and tourists are invited to

se građani i turisti pozivaju u zajednicu sa korisnicima tog područja. Tempo je usporen, zabava je prioritet i ima mesta i vremena za sve. Razvoj C-byen-a je zasnovan na predlogu trojice mladih Fredericijana, Andersa Ritera, Vilijama Rahaugea i Marka Hjorta, koji su koristili ovo područje za ulične sportove već nekoliko godina. Za jedno sa Kanalbyenom i još nekoliko lokalnih entuzijasta, ideja je dalje razvijena i realizovana. Izbor kontejnera kao fizičkog okvira za privremeni grad zasniva se na činjenici da su oni pokretni u svojoj konstrukciji i stoga se mogu izmeštati. Koncept kontejnera takođe podržava viziju Kanalbyena da urbani razvoj mora biti održiv. Koriš ćeni kontejneri su relativno jeftini za obnovu, a ponovnim koriš ćenjem u novom i drugačijem obliku, umesto da ih uništavate, izbegavate da opterećujete životnu sredinu. Ovi mladići su ideju patentirali na još nekoliko lokacija u Danskoj i veoma je omiljena za rešavanje stambenog pitanja mladih parova ili studenata. Dalji razvoj Kanalbyena u Fredericiji postavljen je na flek sibilnim fazama strategije sa kratkoročnim intervencijama i privremenim događajima za promociju lokacije. Finansi jska strategija sa detaljnim procenama troškova i prihoda garantuje izvodljivost projekta u svakoj fazi. Tekst je rezultat istraživačkog putovanja u Kraljevinu Dansku u okviru projekta PulsEvrope – medijske posete EU. Majda Adlešić

community with the users of the area. The pace is slowed down, fun is the priority and there is a place and time for everything. The development of C-byen was based on the proposal of three young Fredericians, Anders Ritter, William Rahauge and Mark Hjort, who had been using the area for street sports for several years. Together with Kanalbyen and several other local enthusiasts, the idea was further devel oped and realized. The choice of containers as the physical framework for a temporary city is based on the fact that they are mobile in their construction and therefore can be moved. The container concept also supports Kanalbyen’s vision that urban development must be sustainable. Used containers are relatively cheap to restore, and by reusing them in a new and different form, instead of destroying them, you avoid burdening the environment. These young men have patented the idea in several other locations in Denmark and it is very popular for solving the housing issue of young couples or students.

The further development of Kanalbyen in Fredericia is set on a flexible strategy phase with short-term interventions and temporary events to promote the location. A financial strategy with detailed estimates of costs and revenues guar antees the feasibility of the project at every stage.

The text is the result of a research trip to the Kingdom of Denmark within the project Pulse of Europe - Media visits to the EU.

Majda Adlešić

O PROJEKTU PULS EVROPE – MEDIJSKE POSETE EU ABOUT

THE PULSE OF EUROPE PROJECT - MEDIA VISITS TO THE EU

Projektom „Puls Evrope – medijske posete EU” raspisan je izmenjen poziv za učešće, prilagođen radu u uslovima pandemije bolesti covid-19, koji se bazira na onlajn aktivnostima, zbog nemogućnosti organizovanja putovanja u zemlje EU. Cilj je da se u javnosti promeni i približi slika o značaju ulaska Srbije u EU sa stanovišta benefita koje ima sam građanin i njegove potrebe, te da svi razumemo i dobijemo precizne informacije direktno od predstavnika EU i država članica. Projekat „Puls Evrope –medijske posete EU” počeo je u februaru 2020. i trajaće do avgusta 2022. godine, finansira ga Evropska unija, a sprovodi Gete Institut u saradnji sa Nezavisnim udruženjem novinara Srbije i Centrom za kulturnu dekontaminaciju. Novinari čiji predlozi budu prihvaćeni i koji u ovoj fazi budu učestvovali automatski stiču pravo da tokom 2021. godine učestvuju u medijskoj poseti istoj zemlji EU, kako bi uradili follow up svog priloga objavljenog na osnovu onlajn aktiv nosti. Medijske posete zemljama EU biće organizovane čim budu ukinuta ograničenja za putovanja uvedena zbog pande mije covid-19 bolesti.

The project “Pulse of Europe - media visits to the EU” announced an amended call for participation, adapted to work in the conditions of the covid-19 pandemic, which is based on online activities, due to the impossibility of organizing trips to EU countries. The goal is to change and approximate the public’s image of the importance of Serbia’s entry into the EU from the point of view of the benefits that the citizen has and his needs, and that we all understand and receive precise information directly from representatives of the EU and member states. The project “Pulse of Europe - media visits to the EU” started in February 2020 and will last until August 2022. It is financed by the European Union and implemented by the Goethe Institute in cooperation with the Independent Association of Jour nalists of Serbia and the Center for Cultural Decontamination. Journalists whose proposals are accepted and who participate in this phase automatically acquire the right to participate in a media visit to the same EU country in 2021, in order to follow up their report published on the basis of online activities. Media visits to EU countries will be organized as soon as travel restrictions introduced due to the covid-19 pandemic are lifted.

MRGUDA, PAS ILI SENKA - PRIČAO JEDINSTVENOJ VRSTI RIBE

Ova prastara vrsta razvila se pre oko 60 miliona godina (neposredno nakon izumiranja dinosaura) o čemu svedoči rasprostranjenost njenih srodnih vrsta na udaljenim kontinentima koji su u dalekoj geološkoj prošlosti bili spojeni...

Crnka, mrguda ili riba pas ( Umbra krameri ) je autohtona vrsta, odnosno starosedelac slivova reka Dunav i Dnjestar. Savremeno rasprostranjenje je ograničeno na centralne delove Karpatskog basena. Radi se o prastaroj vrsti, koja se razvila pre oko 60 mil iona godina, neposredno nakon izumiranja dinosaura. O starosti govori i podatak, da njeni najbliži rođaci, dve vrste crnke, nastanjuju severnoamerički kontinent. To znači da su u periodu nastanka porodice crnki (familia Umbri

dae), Evropa i Severna Amerika još činile jedinstvenu kopnenu celinu. Prvenstveno naseljava mirna plitka staništa ispunjena stajaćom vodom sa gusto razvijenom vodenom vegetacijom (močvare, kubici, bare), ali se može pronaći i u takođe vodenom vegetacijom bogatim sporotekućim vodama (npr. kanali, rukavci). Vrsta je svoj latinski naziv (Umbra na latinskom znači zasenčeno, mračno) dobila po karakteru svojih omiljenih staništa (bare i močvare). Veoma se uspešno adaptirala

na barska i močvarna staništa u čijim vodama je niska koncen tracija rastvorenog kiseonika. Osim usvajanja kiseonika iz vode preko škrga, ima i sposobnost usvajanja atmosferskog kiseonika, gutajući vazduh, a preko glatkog ribljeg mehura gusto prožetog kapilarnim krvnim sudovima, kiseonik dospeva u krvotok. Ovo omogućava preživljavanje u veoma nepovoljnim uslovima, kada nema ili pak ima jako malo vode u njenom staništu. Još jedna adaptacija na uslove staništa u kojima živi jeste sposobnost

Uzorkovanje za genetičke analize

PRIČA U NAŠIM VODAMA

naizmeničnog pomeranja svojih parnih peraja (grudnih i trbušnih), što omogućuje kretanje na dnu zamućenih vodenih staništa gusto obraslih vodenom veg etacijom. Ovakav način kretanja podseća na koračanje, usled čega je ova vrsta verovatno i dobila narodni naziv „riba pas”. Narodni naziv „mrguda” pak potiče od oblika njenih malih usta koja su povučena na donju stranu, te odaju utisak namrgođenosti. Relativno lako se razlikuje od ostalih naših vrsta riba. Zdepasto telo pokrivaju krupne krljušti koje dosežu i zadnji deo glave ribe. Osnovna boja je braonkasto riđa, sa manjim ili većim crnim pegama. Kod ove vrste ne postoji bočna linija, na njenom mestu se nalazi uzdužna pruga zlatno

žute boje. Blizu korenu providnog leđnog i repnog peraja se nalazi karakterističan niz crnih pega. U manjim barama i močvarama crnka je upravo ono što je u većim vodama štuka (sa kojom se čak nalazi i u srodstvu), pred

stavlja grabljivicu na vrhu lanca ishrane. Teritorijalna je, prilikom lova sakriva se pri površini vode u zavučena u vegetaciju odakle vreba. Iz svog skrovišta se munje vito obrušava na plen, uglavnom vodene buve-dafnije, larve komaraca, mlađ riba i insekte koji padnu na površinu vode. Crnka ima kratak životni vek, ali se brzo razija. U toku prve godine života može narasti na dužinu od 4-5 cm. Najveći primerci odraslih jedinki mogu dostići i preko 12 cm. Polnu zrelost dostiže u tokom svoje druge godine. Mrest se odigrava u periodu mart–april, ali su njegov početak i trajanje značajno uslovljeni sredinskim faktorima (prvenstveno tempera turom vode). Ženka na dnu korita pravi udubljenje tzv. gnezdo i tu polaže između 100 i 200 komada ikre veličine oko 2 mm, koje čuva. Mlađ se iz ikre razvija u periodu između 6 i 8 dana i u ovom uz rastu se hrani zooplanktonom.

Photo: Nenad Sekulić, Tanja Bošnjak, Laslo Galamboš, Marina Janjoš, PZZP

Barske vrste: crnka i čikov

Na području Srbije crnka je zabeležena u prošlosti isključivo u mirnim vodama i mrtvajama u zoni ušća u Dunav reka Velike Morave, Tamiša, Mlave, Peka, kao i uz donji deo toka Tise. Prve nalaze crnke u Srbiji je davne 1860. godine dao Josif Pančić na području Negotinskog blata. Danas crnka ima tri zabeležena staništa, u vodotoku Zasavice koji je posledično proglašen Specijal nim rezervatom prirode, u kanali ma za odvodnjavanje u okolini Kupusine i Bačkog Monoštora, dok treće stanište obuhvata Specijalni rezervat prirode „Kralje vac” kod Deliblata i kanalsku mrežu za odvodnjavanje između naselja Kovin i Dubovac.

Crnka je još krajem 19. veka bila česta i veoma brojna vrsta u močvarama, privremenim i stal nim barama. Nakon sprovođenja obimnih radova na uređenju toka velikih reka koje protiču kroz Karpatski basen, smanjenja plavnih površina i odvodnjavanja unutrašnjih voda, velika većina povoljnih staništa je nestala, samim tim je došlo i do drastičnog smanjenja populacija crnki. Iako je vrsta na Zemlji prisutna 60 mil iona godina, ljudskim aktivnosti ma je za nepunih sto godina vrsta dovedena na ivicu istrebljenja. I ovaj proces nije završen, nažalost i dalje traje. Iako crnku ljudi nisu hvatali radi svoje ishrane (mada stariji ljudi na selima koji znaju za crnku i koji su je u mladosti hvatali, kažu da meso ove ribe ima veoma gorak ukus), ova vrsta je često davana

kao hrana svinjama i živini, a zbog njene velike brojnosti i dobre dostupnosti često su bacane na njive sa ciljem đubrenja zemljišta. Izgradnjom Hidrosistema DunavTisa-Dunav i prokopavanjem detaljne kanalske mreže sa ciljem odvodnjavanja, nepregledni mo zaik močvarnih i vlažnih staništa je nestao na području Vojvodine. Nastala su sekundarna vlažna staništa (kanalska mreža i aku mulacije). U njih su se povukle populacije većine vrsta koja su nastanjivala nekadašnje močvare. Populacije crnke su kod nas preživele upravo u kanalima za odvodnjavanje. Istraživanja ove vrste su intenzi virana u drugoj polovini 1990ih godina (kada je pronađeno prisustvo crnke u vodotoku Zasavica), kao i u periodu na kon 2008. godine nakon novog zabeleženog staništa u ataru

Bačkog Monoštora. Započet je re dovni monitoring vrste na njenim poznatim staništima, sa ciljem identifikacije svih ugrožavajućih faktora i posledično definisanja i sprovođenja mera zaštite na očuvanju i unapređenju popu lacija crnke. Istovremeno su sprovođena istraživanja na delovima detaljne kanalske mreže uz Dunav i Tisu, na delovima na kojima je bilo nekadašnje plavno područje, sa ciljem pronalaska novih staništa crnke. To je re zultiralo novim nalazom vrste na području SRP „Kraljevac”, a zatim i u kanalima u okolini ovog Rezervata.

Populacije crnke su kod nas izolovane i veoma udaljene jedne od druge, te mogućnost međusobnog razmnožavanja jedinki, a samim tim i protok gena su nemogući. Ove populacije ostrvskog karaktera su veoma

ranjive, i veoma su osetljive na sve promene koje utiču na fizičko-hemijsko ili biološko stanje staništa. Među ovim promenama zbog svog izrazito negativnog uticaja se posebno ističu vodo privredni zahvati na staništima crnke koji obuhvataju izmuljivan je, održavanje ustava i propusta, kao i uklanjanje vegetacije. Nepo sredno prilikom izvođenja radova ili posredno kao rezultat izvršenih radova utiču na gubitak jedinki ove vrste kroz uznemiravanje i uništavanje staništa, odnosno izmene njegovog prirodnog stanja. I klimatske promene imaju značajan negativni uticaj, usled porasta temperature i smanjenja količine padavina staništa crnke mogu da presuše, što može dove sti i do lokalnog izumiranja ove vrste.

Crnka je osetljiva i na zagađenje voda, a naročito je ugrožena od

strane alohtone i invazivne vrste ribe amurski spavač ( Percottus glenii ). Ova vrsta ribe je poreklom iz sliva reke Amur, ali je kao rezul tat čovekove aktivnosti dospela i u vodena staništa istočne Evrope odakle se dalje širi prema zapa du. Nastanjuje ista staništa kao crnka, mnogo bolje se prilagođa va izmenjenim uslovima staništa, otpornija je na uznemiravanja, mresti se više puta godišnje, di rektni je kompetitor za hranu, a u staništima gde ima crnke, hrani se sa njenom mlađi. Genetička istraživanja crnke sa ciljem zaštite i očuvanja crnke se u Srbiji sprovode od 2011. godine. Ulovljenim jedinkama se pre puštanja nazad u vodu uzimaju uzorci tkiva (peraja) za potrebe genetičkih analiza. Na ovaj način je utvrđena srodnost postojećih izolovanih populacija, što doprinosi daljem planiranju

mera zaštite, prvenstveno na veštačkom mrestu i ponovnom vraćanju mlađi u prirodna staništa.

Crnka u Srbiji ima status strogo zaštićene divlje vrste (Prilog 1 Pravilnika o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva („Sl. glasnik RS”, br. 5/2010, 47/2011, 32/2016 i 98/2016), nalazi se pod trajnim lovostajem (Naredba o merama za očuvanje i zaštitu ribljeg fonda („Sl. glas nik RS”, br. 56/2015 i 94/2018.), dok je prema Pravilniku o načinu određivanja i visini naknade štete nanete ribljem fondu („Sl: glasnik RS”, br. 3/2016) određena na knada u visini od 8.000 dinara za nanetu štetu vrsti. U toku je izrada Crvene knjige riba Srbije, koja će dati pregled stanja ugroženih vrsta riba u našoj zemlji. Crnka će se u ovoj knjizi navoditi kao ranjiva vrsta koja zahteva hitne aktivne mere zaštite. Zaštita postojećih populacija crnke i njenih staništa je od izuzet nog značaja u cilju očuvanja vrste, zajedno sa sprovođenjem mera zaštite kao što su revi talizacija staništa, izlov alohtonih vrsta riba, smanjenje zagađenja i unapređenje vodnog režima. Svakako, neophodna su i dalja istraživanja na pronalasku novih staništa i populacija ove vrste, kako bi se očuvao ovaj izuzetno vredan i jedinstven element au tohtone ihtiofaune.

MSc Laslo Galamboš, stručnjak za zaštitu prirode Pokrajinski zavod za zaštitu prirode

Eko list, e-časopis za ekologiju, zaštitu životne sredine i održivi razvoj

EVROPSKI VIKEND POSMATRANJA

PTICA U GORNJEM PODUNAVLJU

U proteklih trideset godina, koliko se održava „Evropski vikend posmatranja ptica”, naše pernate komšije privukle su 1,3 miliona posmatrača širom Evrope i Centralne Azije...

Evropski vikend posma tranja ptica jedan je od najvećih događaja Bird Life partnerstva koje se organizuje od 1993. godine, a ove godine se obeležava jubilarni 30. Za ovaj tridesetogodišnji period organizo vano je više od 45 hiljada izleta, a naše pernate komšije privukle su 1,3 miliona posmatrača širom Evrope i Centralne Azije. Opšti cilj Evropskog vikenda pos matranja ptica je podizanje svesti o ugrožavajućim faktorima tokom gneždenja, migracija i usputnih stanica kao i o zimovalištima na

Mediteranu i u Africi. Na migra tornom putu ptice se suočavaju sa veliki pritiscima, a najozbiljnije su klimatske promene, nestanak staništa i stradanje usled elek trokucije, kolizije, lova i nelegal

nog hvatanja i držanja ptica.

U ovogodišnjem Evropskom vikend posmatranja ptica učestvovala su 33 partnera Bird

Life na teritoriji Evrope i Centralne Azije.

U Srbiji u Evropskom vikendu posmatranja ptica koji organizuje Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije svake godine učestvuje oko 1.000 ljudi. Ove go dine izleti su bili organizovani na 27 lokacija u poznatim rezervatima

i parkovima prirode uključujući po prvi put i SRP „Gornje Podunavlje”. Petnaestak ljubitelja ptica pojačanih sa četiri mala pomagača predškolskog uz rasta okupilo se u 10 sati na dunavskom nasipu kod starog dunavca „Dondo” u blizini Bačkog Monoštora. U toku četverosatne šetnje imali su priliku da vide orla belorepana, orla ribara, orla mišara, sojku, zebe, velikog kormorana, sivu čaplju… Veliko oduševljenje prisutnih, ambijen tom i atmosferom Gornjeg Podu navlja dodatno je izazivalo svako naredno pojavljivanje nove vrste. Vreme je poslužilo entuzijaste koji su najavili učešće i na sledećem evropskom vikendu posmatranja ptica naredne godine. U Gornjem Podunavlje je

zabeleženo prisustvo 248 vrsta ptica od čega 2/3 gnezde u samom rezervatu. Trend opadanja populacija više od 50 procenata vrsta ptica u svetu govori koliko je delovanje čoveka pogubno za ptičji svet. Aktivnim merama zaštite populacije ugroženih vrsta moguće je spasiti i doprineti njihovom oporavku. Lep primer je populacija orlova belorepana koja gnezdi u Gornjem Podunavlju i trenutno broji 34 gnezda koja prate čuvari zaštićenog područja.

U zimskom periodu na dva hranilišta za ptice grabljivice se vrši dopunska ishrana iznošenjem ribe i mesa divljači.

Ptice su nezamenjiv deo prirodne ravnoteže i nastojanjima da se spasu ptice spašavamo i samog čoveka.

FESTIVAL „HARMONIJA GORNJEG PODUNAVLJA”

U organizaciji Turističke organizacije grada Sombora, u saradnjisaJP„Vojvodinašume”,ŠG„Sombor”,festivalje prvi put održan i Eko-centru „Karapandža” u Somboru...

Festival „Harmonija Gornjeg Podunavlja”, u organizaciji Turističke organizacije grada Sombora u saradnji sa JP „Vojvodinašume”, Šumsko Gazdin stvo Sombor prvi put je održan 24. i 25. septembra u Somboru i Ekocentru Karapandža. Ova manifestacija je realizovana sa ciljem sveobuhvatne promocije Specijalnog rezervata prirode „Gornje Podunavlje”, tj. upoznavan ja stanovništva i turista sa prirod nim, tradicionalnim, umetničkim vrednostima kojima raspolaže prostor u okviru ovog Specijalnog

rezervata, a koji obuhvata naselja Bački Breg, Kolut, Bezdan i Bački Monoštor, sa centrom u Somboru i deo teritorije opštine Apatin. Festival je svečano otvorio Pokra jinski sekretar za privredu i turizam dr Nenad Ivanišević. Tokom dva dana, u centru grada realizovan je kulturno-umetnički program, izlagačke postavke starih zanata i proizvoda sa teritorije SRP „Gornje Podunavlje“ upriličene su i edukativne i kreativne radionice za decu u kojima su decu animirali zaposleni JP „Vojvodinašume“, Malac genijalac, Udruželje starih,

umetničkih zanata i domaće radinosti Sombor i Klub ljubitelja stripova Sombor. U saradnji sa Foto asocijacijom Vojvodine i Foto kino klubom Rada Krstić Sombor realizovan je foto safari koji nosi ime istaknutog fotografa i ljubitelja prirode Jaroslava Papa. Za zainteresovane posetioce mani festacije, bio je obezbeđen auto buski prevoz na relaciji SomborEko-centar „Karapandža” - Sombor sa dva polaska dnevno. Oba dana manifestacije, posetioci su imali priliku da posete Eko-cen tar „Karapandža“ i obiđu šetnu sta zu Karapandža, voze se katamara nom po Bajskom kanalu, te uživaju u jesenjem šumskom ambijentu. U eko-centru su realizovane radion

Specijalni rezervat prirode ,,Gornje Podunavlje”

SRP ,,Gornje Podunavlje” je zaštićeno prirodno dobro I kategorije, koje se prostire uz levu obalu reke Dunav. Deo je velikog ritskog kompleksa koji se proteže i kroz susedne zemlje Mađarsku (Nacionalni park ,,Dunav Drava”) i Hrvatsku (Park prirode ,,Kopački rit”) sa kojima čini ekološki jedinstvenu celinu. Deo je velikog rezervata biosfere „Bačko Podunavlje” koji se nalazi na severozapadu Vojvodine koji čini „Evropski Amazon” i predstavlja jednu od najočuvanijih ritsko-močvarnih celina na čitavom toku Dunava, koji se razlio u nepreglednu mrežu rukavaca i kanala kroz ritske plavne šume Rezervata bi osfere Bačko Podunavlje, upisan u UNESCO svetsku listu juna 2017. godine. Specifični kompleksi ritskih šuma ispresecani su rukavcima i kanalima, sa adama, meandrima, vokovima, tonjama, barama, močvarama, vlažnim livadama, tršćacima i ševarima. Karakteristično je bogatstvo ornitofaune u kojoj se ističu retke vrste kao što su orao belorepan i crna roda. U rezervatu je prisutna 51 vrsta sisara, 248 vrsta ptica, 50 vrsta riba, 11 vrsta vodozem aca, 9 vrsta gmizavaca, veliki broj beskičmenjaka, od kojih se izdvaja fauna leptira sa preko 60 vrsta dnevnih leptira i više od 1000 biljnih vrsta. Gornje Podunavlje naseljava najbrojnija populacija evropskog jelena u našoj zemlji.

za decu, predstavljen promo materijali vezani za rezervat, izložbe fotografija Reka života“ – Predrag Kostin „Divlja Srbija” i promocija knjige „Reke života”.

Vrhunac dešavanja u prirodi i ekocentru, bili su umetnički koncerti u šumi – Koncert barokne muzike (24. septembra) i nastup voka lnog ansambla „Musica Viva” (25.

Septembra). Više od 700 posetilaca uživalo je u šumskim čarolijama i blagotvornosti prirode. Svi navedeni sadržaji su bili promo tivnog karaktera i besplatni za sve posetioce.

Harmonija Gornjeg Podunavlja je realizovana u partnerstvu JP „Vojvodinašume” i Turističke or ganizacije grada Sombora.

SAMOUBILAČKI RAT PROTIV PRIRODE

Države bi trebalo da uvedu poreze na ekstra profit kompanijama za upotrebu fosilnih goriva i preusmere novac ranjivim nacijama koje trpe sve veće gubitke zbog klimatske krize, rekao je glavni sekretar Ujedinjenih naroda António Guterres. On je istakao da „zagađivači moraju pla titi” za sve veću štetu uzrokovanu toplotnim talasima, poplavama, sušom i drugim klimatskim efek

tima, te dodao da je „krajnje vreme da se proizvođači fosilnih goriva i investitore upozore”. U govoru pred Skupštinom UN-a Guterres je naglasio da bi se ta sredstva morala preusmeriti na dva načina - u zem lje koje trpe gubitke i štete uzroko vane klimatskom krizom i u ljude koji se bore s rastućim cenama hrane i energije. Guterresov apel deo je, zasad, njegovog najhitnijeg i najmračnijeg

govora o stanju planete i volji vlada da promene kurs, budući da su uvodne reči bile su: „Naš svet je u velikoj nevolji.”

„Nemojmo imati iluzija - na ne mirnom smo moru. Zima globalnog nezadovoljstva je na pomolu, kriza troškova života besni, poverenje se urušava, nejednakosti eksplodiraju, a naša planet gori”, rekao je pred skupštinom. „Imamo dužnost da delujemo, a ipak smo zaglavljeni u

kolosalnoj globalnoj disfunkcion alnosti. Međunarodna zajednica nije spremna ili voljna uhvatiti se u koštac s velikim dramatičnim izazovima našeg doba.”

Ovaj zabrinjavajući govor, održan u sedištu UN-a u New Yorku, zapravo je odjek poziva aktivista i Europske unije da se oporezuju velike naftne i gasne kompanije koje trenutno uživaju u rekordnom profitu nakon ruske invazije na Ukrajinu. U julu je Exxon objavio da je ostvario rekordnu tromesečnu dobit od 17,8 milijardi dolara, dok je Chev ron predstavio svoju tromesečnu rekordnu dobit od 11,6 milijardi dolara. British Petroleum je pak u istom razdoblju ostvario dobit od 8,5 milijardi dolara.

Prema Guterresovom prijedlogu, prihod od poreza bio bi pretežno preusmeren u zemlje u razvoju koje trpe „gubitak i štetu” od globalnog zagrevanja, kako bi se uložio u sis teme ranog upozoravanja, sanaciju nakon katastrofa i druge inicijative za izgradnju otpornosti. Ranjive zemlje spremne su da iskoriste ned elju Skupštine UN-a kako bi od bo gatih nacija zatražile globalni porez „povezan s klimom i pravdom” za plaćanje gubitaka i štete. Guterres je ranije optužio vlade za zavisnost od fosilnih goriva i nazvao nova ulaganja u naftu, ugalj i gas „moralnim i ekonomskim ludilom”. Ovaj poslednji govor imao je poseb no ličnu notu jer je održan nakon njegove nedavne posete Pakistanu, gde su poplave uzrokovane onim što je nazvao „monsunom na ster oidima” potopile trećinu zemlje i raselile milione ljudi.

„Naša planeta gori”, rekao je Gu terres, pozivajući svetske čelnike da okončaju svoj „samoubilački rat protiv prirode”. „Klimatska kriza je ključno pitanje našeg vremena. To mora biti prvi prioritet svake vlade i multilateralne organi zacije. Pa ipak, klimatske akcije su stavljene u drugi plan - uprkos ogromnoj podršci javnosti širom

studija slučaja moralne i ekonom ske nepravde.”

Sve su to razlozi zbog kojih vlade moraju pokrenuti „intervenciju” kako bi prekinule svoju zavisnost od fosilnih goriva, rekao je Gu terres, ciljajući ne samo na same kompanije koje eksploatišu fos ilna goriva, već i na celokupnu infrastrukturu poduzeća koja ih podržavaju.

„To uključuje banke, investicione fondove, upravitelje imovinom i druge finansijske institucije koje nastavljaju da ulažu i garantuju zagađenje”, rekao je glavni sekretar UN-a.

sveta. Suočavamo se s klimatskom katastrofom... Najtoplija leta danas mogu biti najhladnija leta sutra. Klimatski šokovi koji su se inače događali jednom u životu, uskoro bi mogli postati događaji koji se dešavaju jednom godišnje. A kod svake klimatske katastrofe, znamo da su žene i devojke najviše pogođene. Klimatska kriza je

„A to uključuje masivnu mašinu za odnose s javnošću koja zgrće milijarde kako bi industriju fosilnih goriva zaštitila od nadzora. Baš kao što su učinili za duvansku industriju desetlećima ranije, lobisti i spin doktori su plasirali štetne dezinfor macije. Interesi za fosilna goriva moraju trošiti manje vremena na sprečavanje PR katastrofe – a više vremena na sprečavanje plan etarne.”

Photo by Markus Spiske on Unsplash

Klimatski šokovi koji se događaju jednom u životu uskoro bi mogli postati događaji koji se dešavaju jednom godišnje...

Photo by Mika Baumeister on Unsplash

Guterres je rekao da je „krajnje vreme da se odmakne od beskra jnih rasprava” i osigura financiranje za ranjive zemlje i za bogate nacije da udvostruče financiranje prila godbe do 2025., kao što su obećali učiniti na klimatskim razgovorima UN-a u Škotskoj prošle godine. Daljnji krug pregovora, poznat kao COP27, održaće se u Egiptu u novembu, u kojem će središnje pitanje biti gubici i šteta usled efekata klimatskih promena. Iako su se vlade složile da ograniče globalno zagrevanje na 1,5 stepeni Celzijusa iznad predindustrijskih vremena, gotovo sve zemlje zaosta ju u svojim naporima da dovoljno

Daljnji krug pregovora, poznat kao COP27, održaće se u Egiptu u novembu, u kojem će središnje pitanje biti gubici i šteta usled efekata klimatskih promena.

brzo smanje emisije gasova s efek tom staklene bašte kako bi izbegle ovaj nivo zagrevanja i time sprečile katastrofalni klimatski uticaji. Emisije su se već vratile na nivoe pre pandemije, a nedavna analiza pokazala je da u svetu ima mnogo poznatih rezervi fosilnih goriva koje još nisu upotrebljene – dovoljno da se njihovim sagorevanjem oslobodi 3,5 milijardi tona gasova s efek tom staklene bašte, što bi uništilo karbonski proračun pre nego što stignemo na 1,5 °C, i to, prekoračio bi ga sedmostuko.

SMANJITI RIZIK

KATASTROFA?

Objavljene dve nacionalne studije na temu Rešenja zasnovanih na prirodi (RZP), kao mogućeg odgovora na brže prilagođavanje izmenjenim klimatskim uslovima i ublažavanje negativnih posledica. Dve studije koje je objavila Međunarodna unija za zaštitu prirode (IUCN) donose glavne zaključke i pre poruke o tome kako unaprediti prilagođavanje klimatskim prome nama i pomoći da se smanji rizik od

katastrofa u Srbiji i Bosni i Hercego vini. U ovim studijama posvećenim istraživanju potencijala Rešenja zasnovanih na prirodi, mapirani su glavni rizici od klimatskih promena i klimatskih nepogoda, kao i nji hovi uzroci. Takođe je data analiza zainteresovanih strana i značajnih postojećih projekata u kojima se već koriste RZP, te su iznete i preporuke za primenu tih rešenja na nacionalnom nivou. Obe studije daju prikaz usluga ekosistema i

relevantnih iskustava u pogledu smanjenja rizika od katastrofa kao što su učestale poplava, požari, erozija zemljišta itd. Preporuke iz studije usmerene su na jačanje lokalnih zajednica i prilagođavanja klimatskim promenama zasnovanih na rešenjima iz prirode.

Publikacije su izrađene u sklopu projekta „ADAPT” i njihove au torke su domaći stručnjaci na ovi temu, Tanja Popovicki iz Srbije i

Marijana Kapović Solomun iz Bosne

i

Hercegovine. Studije su za sada dostupne u digitalnom format na engleskom jeziku: - Unapređenje Rešenja zasno vanih na prirodi u Srbiji ; - Unapređenje Rešenja zasno vanih na prirodi u BiH . Na temelju informacija iz relevantnih globalnih baza podataka i konsul tacija sa ključnim zainteresovanim stranama u Srbiju, u studiji su preliminarno utvrđena prioritetna područja za sprovođenje Rešenja zasnovanih na prirodi. Studija takođe bio osnovni dokument za izbor pilot lokaliteta za primenu RZP u Srbiji i izradu studije u sklopu projekta “ADAPT”. Sprovedena je komplementarna analiza, poput primene Metodologije procene mogućnosti obnove (ROAM) u Srbiji, koja je imala za rezultat utvrđivanje lokaliteta za prvu pilot intervenciju ovog tima u Gledićkim planinama u opštini Kraljevo. Predložena intervencija podrazume va sprovođenje aktivnosti obnove šumskih predela u cilju sprečavanja budućih poplava i unapređenja otpornosti zajednice u selu Gledić i okolini.

“Rešenja zasnovana na pri rodi u Srbiji predstavljaju veliki neiskorišćeni potencijal za borbu protiv klimatskih promena i ost varivanje pozitivnih promena u najugroženijim sektorima i ekosis temima, odnosno u poljoprivredi, šumarstvu i vodoprivredi. Umesto potrebe za novom infrastrukturom, RZP mogu da upotpune postojeću, već razvijenu infrastrukturu Srbije za zaštitu od poplava i na taj način povećaju otpornost i pozabave se

ograničenjima. Studija pokazuje na koji način RZP mogu da se primene u okviru različitih sektora i u raznim kontekstima. Pored mera obnove šumskih predela, koje su pogodne za ruralna područja i koje će biti primenjene u sklopu pilot projekta u Gledićkim planinama, ostale in tervencije putem RZP mogu da se primene i u gradskim naseljima uz pomoć zelene infrastrukture. Studija takođe otkriva potrebu za jačanjem i unapređenjem opšteg znanja relevantnih zainteresovanih strana,

kao što su lokalne zajednice i vlade, javna preduzeća i organizacije civilnog društva, o tome kako prirodom inspirisane intervencije na terenu mogu da budu korisne kako za pri rodu tako i za lokalno stanovništvo”, objašnjava Tanja Popovicki, autorka studije za Srbiju. Izrada još četiri studije za ostale ekonomije Zapadnog Balkana su u završnoj fazi, što podrazumeva završne konsultacije sa nacionalnim zainteresovanim stranama.

ŠTA UDIŠEMO I KAKO TO UTIČE NA NAŠE ZDRAVLJE

Tokom najhladnijeg doba godine suočavamo se sa zagađenjem vazduha, pre svega, zbog upotrebe fosilnih goriva i neadekvatnih kućnih ložišta. Naravno, značajnu stavku predstavlja i saobraćaj...

Podaci Svetske zdravst vene organizacije (SZO) pokazuju da je zagađenje vazduha najveći pojedinačni ekološki rizik za zdravlje. Prema proceni od 2020. godine, čak devet od deset osoba u svetu

udiše vazduh koji sadrži visok nivo zagađivača. Sve ovo vodi ka ništa manje alarmantnoj statistici uticaja na kvalitet i dužinu života. Smatra se da čak sedam miliona ljudi u svetu svake godine umre zbog zagađenosti vazduha. U

2016. godini zagađenost vazdu ha u životnoj sredini prouzroko valo je oko 4,2 miliona smrti, dok zagađenost u domaćinstvu usled upotrebe zagađujućih goriva i tehnologija uzrokovalo je oko 3,8 miliona smrtnih slučajeva.

Izvori zagađenosti vazduha su različiti, a u spoljne zagađivače vazduha spadaju pre svega nusprodukti industrije i energet skih proizvođača, prašina, otpad, saobraćaj, kao i poljoprivredna proizvodnja, a posebno u zonama gde se agrotehničke mere pri menjuju na neadekvatan način, pa prašina i zagađivači, poput pesticida, dugo ostaju u vazduhu. Unutrašnji zagađivači vazduha su, pre svega, kućna ložišta. Postoji ogroman broj zagađivača vazduha i bezbroj njihovih kom binacija, od kojih su neki veoma

toksični, ali nisu toliko čest izvor zagađenja. Zbog toga je Svetska zdravstvena organizacija izdvojila one koji najčešće nanose najveći štetu ljudskom zdravlju i životnoj sredini.

Kao najopasnije se smatraju: lebdeće čestice (PM), ozon (O3), azot dioksid (NO2), sumpor dioksid (SO2), ugljen monoksid (CO), ugljovodonici (metan, etan, propan, butan,…) i olovo (Pb). Epidemiološke studije pokazale su da dugogodišnje izlaganje zagađenju vazduha smanjuje očekivan životni vek, uglavnom zbog kardiovaskularnih i respira tornih bolesti, kao i raka pluća. Kratkotrajna izloženost, tokom nekoliko sati ili dana, takođe može uticati na zdravlje, pre svega akutne probleme s plućima i pogoršanje astme, zbog čega se dovodi u vezu s porasti respira tornih i kardiovaskularnih hos pitalizacija, ali i smrtnosti usled komplikacija hroničnih bolesti. Prema podacima objavljenim na Britanskom zdravstvenom forumu, smanjenje zagađenja vazduha od 1 µ g/m3 moglo bi da sprečiti oko 50.900 slučajeva ko ronarnog oboljenja srca, 16.500 moždanih udara, 9.300 slučajeva astme i 4.200 karcinoma pluća tokom perioda od 18 godina.

O BOLESTIMA

Različiti zagađivači vazduha u naše telo dospevaju na više načina - kroz oči, nos i grlo, putem kože, kroz hranu, vodu ili udisanjem. Izloženost zagađenom vazduhu ima različit

uticaj na zdravlje u svakom stadi jumu života - od prvih sedmica fetusa u maternici, pa sve do sta rosti. Najveći uticaj ostavljaju na pluća i respiratorni sistem, srce, izazivajući bolesti srca i krvnih sudova, uključujući srčani udar i začepljenje arterija, kao i mozak. Postoje i dokazi koji povezuju zagađenost vazduha sa nega tivnim efektima na razvoj organ izma u ranom životnom dobu, kao što je to na primer niska porođajna težina ili prevremeni dolazak na svet. Deca oboljevaju od astme, otežano im se razvijaju funkcije pluća, a sporiji je i opšti razvoj. Kod odraslih, zagađen vazduh je odgovoran za astmu, koronarnu bolest srca, moždani udar, rak pluća, hroničnu op struktivnu bolest pluća, dija betes... Stariji oboljevaju od astme, imaju ubrzan pad plućne funkcije, povećan rizik od raka pluća, dijabetesa, srčanog udara, zastoja srca, moždanog udara... Noviji dokazi ukazuju na to da zagađenje vazduha može imati uticaj na pogoršanje simptoma demencije i kognitivni pad, što bitno smanjuje kvalitet života našin najstarijih sugrađana. Učinci zagađenog vazduha na zdravlje su složeni i var iraju u težini uticaja. U nekim slučajevima šteta može biti poste pena i možda neće postati vidljiva mnogo godina, što je naročito slučaj ukoliko dođe do izloženosti zagađenom vazduhu u trudnoći i ranom razvoju deteta. Iako su najviše ugroženi deca, stariji i hronični bolesnici, pos

Photo by Mike Marrah on Unsplash

toje grupe koje su posebno ranjive. Autistična deca suočena su s povećanim rizikom od hospitalizacije ako su izložena zagađenom vazduhu, čak i tokom relativno kratkog vremena. Studije pokazuju da prijemi kod lekara zbog problema kao što su hiperaktivnost, agresija ili samopovređivanje mogu da se

spreče smanjivanjem njihove izloženosti zagađivačima.

O UZROČNICIMA

Lebdeće čestice (PM)

Lebdeće čestice su dispergovane supstance koje se najviše nalaze u nižim delovima troposfere. One mogu biti raspršene u vazduhu u čvrstom ili tečnom obliku.

Primarne lebdeće čestice su one koje su iz nekog izvora emitovane direktno u atmosferu, kao na primer garež ili pesak. Sekunda rne lebdeće čestice su one koje su u atmosferi formirane od prekursora. Kao glavni prekur sori za formiranje sekundarnih lebdećih čestica su: sumpor-diok sid (SO 2), azotni oksidi (smesa

Photo by Towfiqu barbhuiya on Unsplash

azot monoksida i azot dioksida, NOx) i isparljiva organska jedin jenja.

U stručnoj i naučnoj literaturi se označavaju engleskim izrazom „particulate matter”, odnosno PM, i dele u odnosu na prečnik.

Grube čestice prečnika od 2,5 do 10 µ m, označene kao PM10

Fine čestice prečnika manjim od 2,5 µ m, označene kao PM2,5

Nano čestice prečnika manjim od 0,1 µ m, označene kao PM0,1

Ozon (O 3)

Ozon je gas sastavljen od tri atoma kiseonika. Javlja se u zemljinoj gornjoj atmosferi i na nivou tla, a ozon može biti dobar ili loš, u zavisnosti od toga gde se nalazi. „Dobar ozon” prirodno se javlja u Zemljinoj gornjoj atmos feri - u stratosferi, na visini od 20 do 50 km iznad Zemljine površine – gde formira zaštitni sloj koji nas štiti od sunčevih štetnih ultraljubičastih zraka. Bez stratos ferskog ozona život na Zemlji ne bi bio moguć. Poznato je da ga razne hemikalije uništavaju, što dovodi do stvaranja takozvanih „ozonskih rupa”. „Loš ozon” se formira u Zemljinoj donjoj atmosferi, u blizini nivoa tla, kada zagađenja koja emituju automobili, elektrane, industri jski kotlovi, rafinerije, hemijska postrojenja i drugi izvori, reaguju hemijski na prisustvo sunčeve svetlosti.

Azot dioksid (NO 2)

Mali deo, oko 1% ukupne količine azot dioksida i vazduhu formira

se prirodno u atmosferi od munja ili kao proizvod biljaka, tla i vode. Ostali dio azot dioksida nastaje sagorevanjem goriva: uglja, nafte i gasa, dok većina azot dioksida u gradovima dolazi od vozila (oko 80%). Ostali izvori azot dioksida su rafiniranje benzina i metala, proizvodnja električne ener gije iz elektrana na ugalj, ostale prerađivačke industrije i prehram bena industrija. Ovaj crveno-smeđi toksični gas ima karakterističan oštar miris.

Uklanjanjem olova iz benzina motornih vozila, kao vodećeg izvora, između 1980. i 2014. godine nivoi olova smanjili su se za 98%...

Doprinosi stvaranju fotohe mijskog smoga koji može imati značajan uticaj na zdravlje ljudi.

Sumpor dioksid (SO 2) Oko 99% sumpor dioksida u vazduhu dolazi iz ljudskih izvora. Glavni izvor jeste industrijska aktivnost koja obrađuje materijale koji sadrže sumpor, na primer: proizvodnja električne energije iz uglja, nafte ili gasa koji sadrže sumpor. Neke mineralne rude sadrže sumpor, a sumpor diok sid se oslobađa prilikom njihove prerade. Prisutan je i u emisijama motornih vozila kao rezultat sago rijevanja goriva. Sumpor dioksid je bezbojan gas, neugodmog i veoma oštarog mirisa.

Ugljen monoksid (CO)

Ugljen monoksid je bezbojni gas, bez mirisa i može biti štetan ako se udiše. Ugljen monoksid se oslobađa kada se nešto gori. Najveći izvori CO su automobili, ka mioni i druga vozila ili mašine koji sagorevaju fosilna goriva. U našem domu može da nastane u pećima na kerozin ili gas, usled curenja iz dimnjaka ili peći. Budući da se u ovim uslovima takođe oslobađaju i drugi gasovi, svi oni mogu uticati na kvalitet vazduha u zatvorenom prostoru. U velikim količinama je toksičan i smrtonosan.

Olovo (Pb)

Olovo je ranije bilo dosta više zastupljeno kao zagađivač vazdu ha, međutim, uklanjanjem olova iz benzina motornih vozila, kao vodećeg izvora, između 1980. i 2014. godine nivoi olova smanjili su se za 98%.

KAKAV VAZDUH UDIŠETE?

Kvalitet vazduha meri se Indeksom kvaliteta vazduha (eng. AIQ). Na osnovu vrednosti ovog indeksa lako je ustanoviti eventualni ste pen zagađenosti vazduha, kao i moguće zdravstvene probleme koje građani mogu da osečaju ne koliko sati ili nekoliko dana nakon izlaganja zagađenom vazduhu. U odnosu na kvalitet vazduha, nadležne institucije za praćenje javnog zdravlja izdaju uputstva za građane, a ona se obično odnose na upozorenja rizičnim grupama –pre svega hroničnim bolesnicima, trudnicama i roditeljima male dece i dece s autizmom.

GLOBALNA KRIZA VODE NIKADA NIJE BILA OČIGLEDNIJA

„Svetska nedelja vode” obeležena je od 23. avgusta do 1. septembra u Stokholmu, a bila je posvećena alatima i metodologiji kako obezbediti čistu vodu i bezbedne sanitarne uslove u ruralnim oblastima Afrike i Azije...

Svetska nedelja vode 2022. počela je pozivom na hitno rešavanje globalne krize vode, koja nikada nije bila očiglednija. U Stokholmu se od 23. avgusta do 1. septembra 2022. održavala već tradicionalna „Svetska nedelja vode”, kombino vano online i uživo, kao vodeća konferencija gde se već 30 godina predstavljaju istraživanja mogućih rešenja za unapređenje stanja vode, higijene i sanitacije, na globalnom nivou. Okupljeni na „Svetskoj nedelji vode“ su različitih profila od preduzetnika, donosilaca od luka, nevladinih organizacija, istraživača, aktivista... iz celog sveta, koji shvataju da rešavanje najve ć ih izazova našeg vremena često počinje vodom. Konfer encija se sastojala od širokog spektra tema, od bezbednosti hrane i zdravlja, do poljoprivrede, tehnologije, biodiverziteta i kli matske krize. Svaka konferencija ima svoju temu koja se istražuje iz mnogo različitih perspektiva. Na konferenciji učestvuju ljudi koji žele da podele nove ideje, nauče jedni od drugih i sarađuju na inovativnim rešenjima. Svetska ne

delja voda je takođe važno mesto susreta kreatora politike i instituci ja koje imaju zajednički cilj da ubr zaju napredak u međunarodnim procesima koji se odnose na vodu, održivi razvoj i klimu. U fokusu ovogodišnje „Svetske nedelje vode“ bili su alati i me todologija kako obezbediti čistu vodu i bezbedne sanitarne uslove

Mladi iz više zemalja su se takmičili inovativnim rešenjima, udruženi u zajedničkoj borbi za bezbednu vodu i sanitarne uslove...

u ruralnim oblastima Afrike i Azije. Izloženi su različiti modeli toaleta, septičkih jama, prečišćivača ot padnih voda iz toaleta, predstav ljene su aplikacije koje mogu da prate rad komunalnih usluga, koje obezbeđuju pražnjenje septičkih jama i dolaze po pozivu, intere santna je bila online igra koja simulira različite predloge kako koristiti vodne resurse u jednoj lokalnoj zajednici na održiv način, uz podršku lokalnih donosilaca

odluka i stvaranje ograničene do biti...brojni prateći događaji o vodi kao ključnom resursu u kontekstu obrazovanja, korišćenja, biodi verziteta, smanjenja pritiska od poljoprivrede i privatnog sektora su bili dostupni online ili tokom same konferencije. Deo Konferencije posvećen je naučno-istraživačkim radovima mladih, koji su pokušali da nađu održiva rešenja za probleme prekomernog korišćenja vode u poljoprivredi i zagađenja od pol joprivrede, kroz bioprečišćavanje i simuliranje modela koji postoje u prirodi. Mladi iz više zemalja su se takmičili inovativnim rešenjima, udruženi u zajedničkoj borbi za bezbednu vodu i sanitarne uslove.

Opšti utisak je da voda postaje sve više resurs na kome se može ostvariti profit, ali je nedovoljno pažnje bilo posvećeno borbi protiv klimatskih promena i kako održati bezbednim vodne resurse, imajući u vidu godine iza nas i godine koje nam predstoje, uz izazove sve evidentnijih suša i nestašica vode. Verujemo da je ova tema vrlo aktuelna i za prostor Zapadnog Balkana, gde postoji

OČIGLEDNIJA

rasuća potreba da se, zajedno sa istraživačkim institucijama, univerzitetima, donosiocima odluka, lokalnim zajednicama i obrazovnim ustanovama, ali i privrednim subjektima, pokuša da se pronađu rešenja kako ublažiti probleme nestašice vode i obez bediti povoljne uslove da vodu kao vrlo važan resurs počnemo da koristimo na održiv način.

Ambasadori održivog razvoja i životne sredine učestvovali su na ovogodišnjoj „Svetskoj nedelji vode“, u okviru projekta: „Raz voj plana za bezbednost vode i sanitacije u ruralnim zajednicama“ (https://ambassadors-env.com/ project/watsanplan/), podržanog od strane Federalnog ministarstva Savezne Republike Nemačke, zaduženog za životnu sredinu, Evropske unije. Projektom ruko vodi međunarodna organizacija „Žene angažovane za zajedničku budućnost“ . Pored Ambasadora održivog razvoja i životne sredine iz Srbije, u projekat su uključene i organizacije civilnog društva iz Severne Makedonije, Albanije, Rumunije.

Više o „Svetskoj nedelji vode” možete da pročitate na linku: https://www.worldwaterweek.org/

Ilić

POTENCIJAL MLADIH U BORBI PROTIV KLIMATSKE KRIZE ZAROBLJEN

IZA MNOGOBROJNIH PREPREKA

WWF predstavlja najnoviju studiju o uključivanju mladih u teme klimatskih promena u Republici Srbiji pod nazivom „Zarobljeni potencijali mladih - kako ih osloboditi”...

Svetska organizacija za zaštitu prirode WWF danas je objavila novu studiju o uključivanju mladih u ekološke i teme očuvanja prirode. Studija predstavlja analizu in teresovanja i kapaciteta mladih, ali i prikaz obrazovnih i institucional nih prilika koje su im na raspola ganju. U studiji se posebno ističe važnost većeg uključivanja mladih u borbu protiv klimatske krize na

svim nivoima, a pogotovo u sferi javnog zagovaranja koja je pre poznata kao slaba tačka.

„Sam naslov studije ,Zarobljeni potencijali mladih – kako ih osloboditi?’ ukazuje na krajnji i sveobuhvatni zaključak, a to je da mladi imaju itekako potencijala da se upuste u koštac sa ovom temom, ali da je te iste potenci jale često nemoguće ostvariti. Prepreke postoje na svim nivoima,

od slabe motivacije, interesovanja i sumnje među mladima da mogu da značajno doprinesu, do rupa u našem obrazovnom sistemu i manjka institucionalne volje da mladima pruži priliku da se uključe”, rekla je Mina Mirić, WWF Adria.

Mladi u Srbiji čine 16,4 posto uku pne populacije, a njihov broj je iz godine u godinu sve manji usled pada nataliteta, „odliva mozgova“ i drugih sistemskih problema. Ipak, u pitanju je značajan deo populacije, i grupa koja čini sutrašnje poreske obveznike,

glasače i donosioce odluka. Mladi u Srbiji kao glavni prob lem prepoznaju manjak svesti o klimatskim promenama, što povezuju sa slabom edukacijom ljudi, nedostatkom političke volje državnih aktera, ali i nedovoljnom informisanju građana o stvarnom stanju životne sredine i klimatskih promena u Srbiji.

„Kod mladih postoji izgrađena svest o klimatskim promenama i njihovim posledicama. Intere santan je podatak da su skoro svi mladi, čak 98% njih, odgovorili da će klimatske promene uticati na njihovu budućnost, dok bi čak njih 80% promenili sopstvene navike kako bi smanjili lični uticaj klimatskim promenama”, rekla je jedna od autorki studije Sanja Vasić, ZED - Zeleno, Ekonomično, Digitalno.

Tokom izrade studije, WWF je u saradnji sa ZED-om i na osnovu dobijenih rezultata prepoznao tri ključne grupe čija bliža sarad nja i otvoreniji dijalog mogu da doprinesu boljem uključivanju mladih – donosioce odluka, organizacije civilnog društva i mlade ljude. Ova studija svima

Info - O WWF-u

WWF je jedna od najvećih nezavisnih organizacija, koja se bavi zaštitom prirode i ima aktivnu globalnu mrežu u više od 100 zemalja. Misija

WWF-a je da zaustavi uništavanje životne sredine i stvori budućnost u kojoj ljudi žive u skladu sa prirodom, putem očuvanja svetske biološke raznovrsnosti, održivog korišćenja prirodnih resursa i smanjenja zagađenja i preterane potrošnje.

Više informacija na: www.wwfadria.org/sr Preuzmite dokument Studija „Zarobljeni potencijali mladih - kako ih osloboditi?”

njima upućuje jasne preporuke za bolje, lakše i veće uključivanje mladih u pronalaženje rešenja za probleme klimatske krize. Svakako najvažnije je da mladim ljudima treba dati više prilika da zajedno sa donosiocima odluka, kako na nacionalnom, tako i na lokalnom nivou, donose odluke u oblasti klimatskih promena, životne sredine i ostalim politi kama koje će uticati direktno na njih. Mladima je važno da se i oni pitaju i čuju prilikom donošenja odluka.

„WWF se zalaže za uključivanje mladih u sva pitanja koja se tiču zaštite prirode, podsticanje i osnaživanje njihovih veština i kompetencija i pružanju prilika

da svaka mlada osoba da svoj doprinos na način na koji može. Glas mladih mora da se čuje, jer je to glas budućnosti, ali i glas koji ima moć da oblikuje sadašnjost”, dodala je Mina Mirić.

Studija je predstavljena na događaju u Beogradu, koji je uključivao i panel diskusiju o njenim rezultatima i preporukama između predstavnika identi fikovanih interesnih grupa, kao korak u pravom smeru otvaranja dijaloga. Cilj studije je da po mogne i podrži veće uključivanje mladih, kroz jačanje razumevanja i davanje konkretnih i izvodljivih predloga. Mladi su izvor ogrom nog potencijala – vreme je da ih oslobodimo!

Dunja Ćurić - Predstavljanje preporuka mladih

Sanja Vasić, jedna od autorki studije

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE ZA ENERGETSKU SIGURNOST

U zemaljama jugoistočne i istočne Evrope, Kavkaza i centralne Azije, zabeležen je nezapamćen rast kapaciteta proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora...

Prema najnovijem UNECE izveštaju o stanju obnov ljivih energija za 2022. u periodu između 2017-2021. sedam naest zemalja jugoistočne i istočne Evrope, Kavkaza i centralne Azije, zabeležilo je do sada nezapamćen rast kapaciteta proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora. Po prvi put najveći udeo čine solarna (58%) i energija vetra (25%). Faktor kapaciteta za proiz vodnju električne energije iz vetra

u regionu porastao je za 7% dok je faktor kapaciteta za proizvodnju solarne energije porastao za više od 10% u periodu od 2017-2021.

U rastu održivosti prednjači Ukra jina, sa povećanjem kapaciteta obnovljivih izvora energije od 8.3 GW, a prate je Kazahstan (3.7GW) i Ruska Federacija (3.5GW). Četvrto mesto Srbija deli sa Gruzijom, međutim, povećanje njihovog kapaciteta pokazuje izuzetan pad u odnosu na prve tri zemlje – samo

0.5GW dodato u periodu od 20172021.

Bosna i Herzegovina, Albanija, Makedonija, Crna Gora i Kosovo sve beleže povećanje manje od 0.5GW, i u velikoj meri još uvek zavise od fosilnih goriva i oslanjaju se na ograničeni broj izvoznika energije, prvenstveno na Rusku Federaciju. Prema izveštaju, čak 13 zemalja u fokusu u velikoj meri zavise of uvoza električne energije. Obnovljivi izvori energije mogli bi da pomognu ovim zemljama da povećaju raznovrsnost snabde vanja električnom energijom te da se zaštite od velikih kolebanja cena

KLJUČNI BALKANA

prirodnog gasa i nafte. „Zemlje našeg regiona i dalje kaska ju za svetskim trendovima, ali i za napretkom svojih najbližih komšija. U svetlu ekonomske krize i političke nestabilnosti, obnovljivi izvori energije i energetska efikasnost su ključni za energetsku samostalnost. Kao što ovaj Izveštaj i pokazuje, potrebno je mnogo više ulaganja i ozbiljnije sprovođenje politika u oblasti održivih i obnovljivih izvora energije. Subvencije za fosilna goriva su i dalje velika smetnja i krajnje je vreme da se odmaknemo od ulaganja u uništavanje planete i okrenemo održivijoj budućnosti”,

ističe izvršna direktorka WWF Adrije Nataša Kalauz. Izveštaj beleži značajan napredak kada je u pitanju usvajanje politika i ciljeva glede obnovljivih izvora energije i energetske efikasnosti. Međutim, još postoji raskorak kada je u pitanju usvajanje poli tika i akcionih planova, a primena postojećih politika je i dalje spora. „Imajući u vidu da je Konferencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promenama (COP27) za svega neko liko meseci, zemlje i investitori u re gionu moraju odmah da udvostruče napore u vezi sa primenom obnov ljivih izvora energije kako bi se posti gao globalni cilj nulte emisije ugljen dioksida i okončala zavisnost od fosilnih goriva. Povećanje ulaganja u obnovljive izvore energije ključno je za jačanje energetske sigurnosti i

pristupačnosti u svetlu energetskih i finansijskih izazova nastalih nakon izbijanja sukoba u Ukrajini”, rekla je izvršna sekretarka UNECE Olga Algajerova.

UNECE izveštaj o stanju obnovljivih energija za 2022. koji je objavljen danas zajedno su pripremili Mreža obnovljivih izvora energije za 21. vek (REN21) i Ekonomska komisija Ujedinjenih nacija za Evropu (UNECE). Izveštaj pruža najnovije informacije o stanju ob novljivih izvora energije i energet ske efikasnosti Albanije, Jermenije, Azerbejdžana, Belorusije, Bosne i Hercegovine, Gruzije, Kazahstana, Kosova, Kirgiske Republike, Mol davije, Crne Gore, Severne Make donije, Ruske Federacije, Srbije, Tadžikistana, Turkmenistana, Ukra jine i Uzbekistana.

Photo by Appolinary Kalashnikova on Unsplash

USPEŠNA GODINA ZA ORLOVE KRSTAŠE

Ornitolozi Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije danonoćno prate Mimu, Mihajla, Radenka i Ivanku

Orlovi krstaši ( Aquila he liaca) godinama unazad nezaobilazna su tema u medijima, što zbog činjenice da je to ptica koja krasi grb Srbije i predstavlja nacionalni simbol, kao i zbog toga što je zamalo iščezla sa našeg neba. Nedavno, 2016. bilo je poznato samo jedno gnezdo krstaša čija budućnost je bila u potpunosti prepuštena sudbini. Te godine Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije

započinje rad na međunarodnom projektu PannonEagle LIFE. Zajedno sa partnerima iz još 4 evropske države, članovi i sarad nici Društva poslednjih 6 godina predano rade na aktivnoj zaštiti krstaša, pre svega kroz otklanjanje i ublažavanje ljudskih faktora koji uzrokuju stradanje ovih ptica. Danonoćno čuvanje tada jedinog gnezda omogućilo je uspešno gnežđenje i preživljavanje mla dunaca. Obilasci terena, saradnja

sa lovcima, poljoprivrednicima i raznim institucijama doprineli su da se na području severnog Banata značajno umanje trovanja divljih životinja, posebno ptica, čime su krstaši dobili više šansi za opstanak.

Prekretnica se dogodila u proleće 2020. kada su dva nova orlovska para počela da se gnezde na severu Banata. Uz dodatne napore na očuvanju staništa, postavljanju bezbednih gnezda, sprečavanju uznemiravanja, trovanja i ubija nja ptica, u zimu i proleće 2022. u srednjem Banatu još dva para

Photo by Athanasios Papazacharias on Unsplash

krstaša napravila su gnezda, čime je populacija narasla na 5 parova. Dva srednjebanatska para nisu imala uspeh ove godine: jedan je prekinuo gnežđenje zbog nepoznatih razloga, a drugi par je napustio polog od dva jaja usled čestog uznemiravanja poljo privrednim mašinama. Saradnici Društva za zaštitu i proučavanje ptica Srbije od početka marta dežurali su na terenu u nastojanju da očuvaju mir neophodan za uspešno izleganje i izletanje mladunaca krstaša. Ove impozantne ptice, inače, zahtevaju specifične uslove za uspešno izvođenje potomstva, poput visokog, čvrstog drveća na kojima prave masivna gnezda, dovoljne količine dostupnog plena, kao i odsustvo zagađenja i uznemira vanja. Važno je napomenuti da je u današnjem pejzažu Vojvodine vrlo teško pronaći prostore u kojima će orlovi imati sve neophodne uslove za razmnožavanje. Veliki trud u zaštiti krstaša ove go dine doprineo je da se izlegne pet mladunaca. Međutim, krajem juna olujno nevreme u Banatu srušilo je jedno gnezdo. Krhka grana kanad ske topole popustila je pod nalet om snažnog vetra, a prilikom pada jedan od dva mladunca je nas tradao. Druga ptica u tom gnezdu spasena je brzom reakcijom sarad nika Društva, lovočuvara Radenka Cvejanova iz Srpskog Krstura, koji već godinama budno motri i brine o orlovima. Uz podršku čuvara zaštićenog područja „Pašnjaci ve like droplje” i Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode, naše kolege su

zbrinule preostalog mladunca i omogućili da u improvizovanom gnezdu roditelji nastave da ga hrane.

Od prošle godine kretanja dva mla da krstaša, Mime i Mihajla, prate se uz pomoć savremene satelit ske tehnologije. Orlovi dobijaju i metalne i plastične ornitološke prstenove kako bi se znalo njihovo poreklo i starost. Praćenja orlova služe da se zabeleže kretanja, ponašanja i staništa koja posećuju kako bi im se omogućila efikasna zaštita na terenu. U slučaju pov

U čast lovočuvara koji je spasao orlića kod Banatskog Aranđelova, taj mladunac po njemu je nazvan Radenko.

Drugi obeleženi krstaš, mlada ženka iz gnezda kod Mokrina, nazvana je Ivanka.

reda ili stradanja ptica, satelit ski odašiljači pomažu da se brzo reaguje i ptice zbrinu ili da se urade neophodni uviđaji. Ove godine akciju obeležavanja krstaša Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije sprov elo je uz pomoć Departman za biologiju i ekologiju PMF-a u No vom Sadu, Lovačkog udruženja „Srpski Krstur“, Lovačkog udruženja „Perjanica“ iz Mokrina, Naučno-istraživačkog društva stu denata biologije i ekologije „Josif Pančić” i Mađarskog društva za zaštitu ptica i prirode (MME – Bird Life Hungary). Ugostili smo i stu dente iz partnerskih organizacija

iz Albanije (Albanian Ornithologi cal Society) i Crne Gore (Centar za zaštitu i proučavanje ptica Crne Gore) koji su imali prilike da se upoznaju sa procedurama i tehnikama obeležavanja divljih ptica.

U čast lovočuvara koji je spasao orlića kod Banatskog Aranđelova, taj mladunac po njemu je naz van Radenko. Drugi obeleženi krstaš, mlada ženka iz gnezda kod Mokrina, nazvana je Ivanka. I Radenko i Ivanka prethodnih dana izleteli su iz gnezda, a trenutno se zadržavaju u neposrednoj okolini svog doma u nepreglednim ravni cama severnog Banata. Uskoro će ih roditelji prisiliti da samostalno love i obezbeđuju obroke. Prva godina života donosi najveće izazove za mlade orlove; šanse za preživljavanje značajno im uman juju nedostatak hrane, trovanja, upucavanja i stradanja na daleko vodima.

Obeležavanje krstaša tokom 2022. godine omogućeno je realizacijom projekta „Birds Without Borders – Phase II“ podržanog od strane Fonda za zapadni Balkan (Western Balkans Fund – WBF) i Evropske

Unije kroz program u okviru poziva za podnošenje predloga regional nih projekata „Podrška promociji regionalnih aktivnosti civilnog društva na Zapadnom Balkanu“, kao i kroz projekat „PannonEagle LIFE“ koji se sprovodi uz finan sijsku podršku LIFE programa Evropske unije.

Izvor: Društvo za zaštitu i proučavanje ptica Srbije