OLAUG NILSSEN på Samlaget Innestengt i udyr. Roman. 1998 Vi har så korte armar. Tilstandsrapportar. 2002, 2005 Hybrideleg sjølvgransking. Essay. 2005 Få meg på, for faen. Roman. 2005, 2006, 2011, 2019 Nesten frelst av Sigvart Dagsland. 2009 Kjøkenbenkrealisme. Ærlege historier om tidsklemma. 2012 Stort og stygt. Drama. 2013 Tung tids tale. Roman. 2017, 2018 Ikkje tenk på det. Drama. 2019
Olaug Nilssen
Yt etter evne, fĂĽ etter behov Roman
Samlaget Oslo 2020
© Det Norske Samlaget 2020 www.samlaget.no Omslag: Egil Haraldsen & Ellen Lindeberg I EXIL DESIGN Omslagsbilete: Dreamstime Førtrykk: Type-it AS, Trondheim Skrift: 10,7/14,6 pkt. Sabon Papir: 80 g Munken Print Cream, 1,8 Trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-340-0339-4
Denne boka er trykt på miljøvenleg papir.
Kjelder s 51: «Føtter på fjell» blir sitert her og fleire stader i romanen. Songen er skriven av Bjørn Eidsvåg og er gjeven ut på plata På leit i 1984. s. 173: Svigermor syng her «Det eldgamle kors», som er skriven av George Bennard under tittelen «The Old Rugged Cross». Teksten er omsett til norsk av C. Hansson. s. 185: «Til alle tider» er skriven av Bjørn Eidsvåg og er gjeven ut på plata «Til alle tider» i 1992.
Medan dei var på ferdavegen, kom Jesus til ein landsby, og ei kvinne som heitte Marta tok imot han i heimen sin. Ho hadde ei syster som heitte Maria, og ho sette seg ved Herrens føter og lydde på orda hans. Men Marta hadde det så annsamt med alt ho skulle stella til. Og ho gjekk bort til dei og sa: «Herre, bryr du deg ikkje om at syster mi lèt meg vera åleine om alt arbeidet? Sei til henne at ho skal hjelpa meg.» Då svara Herren: «Marta, Marta! Du gjer deg strev og uro med mange ting. Men eitt er naudsynt. Maria har valt den gode luten, og den skal ikkje takast ifrå henne.» Luk 10, 38–42
«men nåken må nå gjer det» «1, 2, 3, fyre», Side Brok
petter – søndag 1. desember Då vi fekk den nye tisetaren, var alle glade, eg òg. Men eg hadde jo ikkje tenkt på kor få av dei tilsette som hadde busslappen. Det enda sjølvsagt med at det alltid er eg som må ha heimtransporten. Ikkje at det treng å vere så big deal, men akkurat i dag skulle eg ønskje eg hadde sloppe. Det er glatt, og eg klarer ikkje heilt å konsentrere meg, tankane går heile tida heim til Katrine, om ho er der enno når eg kjem heim, eller om ho gjer alvor av pakkinga og går frå meg ein gong for alle. At eg «jobbar for mykje!» og «tar med meg jobben heim!», er sant, og det har ho sagt ofte, men eg klarer ikkje å like henne når ho skuldar meg for dette, det er noko så inderleg sjølvopptatt over det som eg ikkje aksepterer, det er skilnad på å jobbe i klesbutikk og å jobbe i avlastingstenester for psykisk utviklingshemma barn. Ungar som regelrett blir kasta ut heimanfrå av foreldra, fordi det er naudsynt, ja da, men det er likevel det dei blir, og det er ikkje berre for foreldra det er vondt, det er vondt for barna også, sjølv om dei ikkje kan snakke i reflekterte og rasjonelle setningar. Eg slepper ikkje taket i det å stille opp for dei! Desse barna. Aldri veks dei frå sine eigne ville impul9
sar, og ikkje kan dei gå til psykolog for å greie ut kva dette får dei til å føle. Og så Katrine, ei vaksen kvinne med søsken, foreldre og vener ho kan føre djupe samtaler med om «relasjonelle utfordringar»: «Meg!» Eg ristar kraftig på hovudet i bussen, for så enkelt er det jo, og samstundes ikkje. Eg kikar i bakspegelen, og ser Benjamin og Isaac sjå ut i kvar si retning, frå kvar si seterad, rolege begge no, to store gutar på veg inn i tenåra. Eg vil ikkje at Katrine skal gå. Vi har hatt det fint, vi har det fint. Og eg har meldt henne og sagt at eg går tidleg frå vakt i dag, har fått lov av Anne Tove etter at eg sa det som det var. «Eg er redd eg mistar Katrine, ho synest eg jobbar for mykje.» Heile helga på jobb, etter at eg først hadde fått fri. Foreldra til Børge avlyste opphaldet då han blei invitert av besteforeldra til ei helg på hytta, og Anne Tove hadde kanskje ant noko, eg veit ikkje, ho tilbydde meg i alle fall å avspasere. Og så blei Katrine glad. Vi planla ein hyttetur sjølv. Katrine tenkte ut matrettar vi skulle ha, og innkjøp av varer, gledde seg til alle delar av turen: podkast i bilen, vin til middagen, sex i dusjen, kaffi på senga, skitur på heia viss det var snø. Og så vidare. Eg gledde meg, eg også, det var ikkje det, men eg var også stressa over forventningane hennar. Ho blir alltid mykje gladare enn eg for ting. Og det i seg sjølv burde nok fått meg til å seie nei då Anne Tove seint på onsdagskvelden kalla meg inn til å jobbe likevel, ettersom Benjamin skulle hentast til akuttopphald neste morgon, men eg gjorde ikkje det, eg begynte straks å sjå for meg Benjamins rutinar og kva dei innebar for meg, og sa ja. Katrine 10
reagerte mykje kraftigare enn eg hadde førestilt meg, ho blei liksom heilt knust. Når eg har kome heim frå jobb desse kveldane, har ho lege i senga med mobilen stivt framfor seg, han har garantert gått varm av talte og tasta samtaler med veninnene. Eg har ikkje klart å kome henne i møte, eg har stilt gått og lagt meg på mi side, høyrt på hulkinga hennar, funne meg i å bli dytta bort når eg har tilbydd ei hand, for seint. Og eg veit ikkje om det er formildande eller forverrande at Benjamin var uvanleg krevjande denne helga, det var så mykje lyd både dag og natt at vi måtte legge han på vaktrommet ytst i gangen for å skjerme dei andre. Men det blei jo ikkje noko betre av det. Benjamin er ein av dei mest rutinestyrte vi har, så å skifte rom er ein invitasjon til katastrofe, og til mitt forsvar overfor Katrine må eg kunne seie at eg er den einaste som fullt ut handterer dette store, vesle vesenet av intens kraft. Eg og Rakel. Benjamin bur ikkje hos mora. Det er eigentleg ei mellombels ordning at han bur hos tanta, dei fekk vedtak om full institusjonsplass då mora braut saman. Men no har han budd hos henne i to år, så kommunen har nok slått seg til ro med at tanta klarer det. Det skjer i alle fall ingen ting. Eg brukar å spørje Rakel om dette når eg leverer, og det verkar som ho har slutta å tru på at Benjamin nokon gong får plass, for dei siste gongene har ho berre rista på hovudet og vifta spørsmålet bort. Eigentleg burde eg ikkje sjå Rakel før eg skal heim til Katrine, Rakel har ei heilt eiga evne til å forsterke kjensla mi av at Katrine er sjølvopptatt, at ho ikkje har noko å klage på, at ho 11
er eit einaste stort «meg». Rakels djupt konsentrerte andlet, dei praktiske kleda hennar, den kortklipte frisyren. Katrines lange, måla negler, pudderet, skjørta, dei høghæla skoa. Ja, det er eit arbeidsantrekk, men i så fall meiner ho alle sosiale tilstellingar er arbeid, for det er slik ho går kledd. Men jo, eg gledde meg til hytta, der er det ullundertøy og skibukse, då droppar ho sminke, og ho kan til og med klage på at neglene kjem i vegen når ho skal støvsuge før vi reiser. Eg svingar ned forbi Bjølla og lar bussen trille nedover den siste kilometeren mot gata Rakel bur i. Ho bur på to plan i ei lita rekkehusleilegheit, heilt i enden, med direkte tilgang ut i eit lite skogholt. Benjamin har rom ut mot skogen, og då eg var inne i huset torsdag, drog eg opp den mørke rullegardina og såg at han kunne ha hoppa rett ut om det ikkje var for ekstra stroppar som sikra at vindauget berre kunne opnast nokre få centimeter. Etter slitasjen rundt stroppane å dømme hadde han prøvd å opne meir enn éin gong. Eg køyrer heilt fram til døra for å kunne gå ut med Benjamin utan å vere for langt unna Isaac; så lenge han ser meg gjennom bilvindauget, prøver han ikkje å løyse seg frå selen og klatre fram i førarsetet. Eg ringer på før eg opnar bildøra og begynner å lokke på Benjamin, det ser ut til å kunne bli ein kamp, han legg seg ned på golvet så snart eg har løyst han frå setebeltet. – Kom igjen, Benjamin, no skal du heim til mamma, seier eg automatisk, og rettar meg sjølv, sjølv om det ikkje har noko å seie for han. – Heim til tante Rakel. Han blir liggande på golvet, med andletet pressa ned 12
i den svarte golvmatta, sikkert for å kjenne på rutemønsteret. Eg sukkar og skottar mot inngangsdøra for å sjå om Rakel er på veg ut. Døra er stengd. Eg ser på klokka at eg er nokre minutt før avtalt, og kikar oppover vegen, men hadde ho kome gåande, måtte eg ha køyrt forbi henne, og ho kan ikkje kome køyrande heller, bilen stod då oppe på fellesparkeringa for rekkehuset, gjorde han ikkje det? Eg går litt tilbake for å få sikt, og jo då, der står den vesle elbilen hennar, like praktisk og lettstelt som alt anna ho omgjev seg med. På inngangsdøra til naboen heng det fleire pyntegjenstandar i tillegg til eit forseggjort namneskilt i keramikk, og framfor huset fleire store krukker der det om sommaren er planter og blomar, no eit pent lag med granbar over molda. Eit par av krukkene har hønsenetting festa i ein høg sylinder rundt pottekanten. Kvar gong eg ser dei, kastar eg ut av meg ein latter, ettersom eg forstår grunnen. Men det er eigentleg ikkje noko å le av, desse mikrogjerda kan godt ha blitt sett opp i stor passiv eller aktiv aggressivitet. Eg ser mot Rakels dør igjen. Døra har ei lang, smal glasrute som gjev ein viss sikt inn i gangen, og no ser eg at det er mørkt. Eg kikar mot vindauga i andre etasje, det er mørkt der også. Skottar mot vegen igjen, ingen er på veg. Benjamin ligg framleis på magen i bilen, Isaac har begynt å veifte med hendene, noko som i hans tilfelle er eit teikn på uro. Eg hentar mobilane frå sidelomma på bildøra til førarsetet, både min eigen og jobbmobilen. På skjermen min ligg det ei melding frå Katrine, eg opnar henne og ser at det står «Vi må snakke» og så ein hjarteemoji. 13
Det søkk i meg, kaldt og varmt samstundes, men eg svarer ikkje, eg må få levert desse gutane først, må «legge igjen jobben på jobb», som ho seier. Eg finn fram nummeret til Rakel på jobbtelefonen og trykker på oppringing. Ingen svar. Eg prøver ein gong til, medan eg går rundt bilen og kikar opp mot andre etasje, kikar inn gjennom glaset på døra, og då ser eg at noko ligg og blinkar på skohylla inne i gangen. Det er mobilen. Når eg går litt nærare, ser eg at det står «Avlasting mobil».
lea – fredag 15. november I dag har eg så langt utført tre oppgåver. Eg har stelt meg, kledd meg og tømt oppvaskmaskina. Dette skal eg artikulere i tillegg til å gjere det, for å minne meg sjølv på at det er arbeid. På sikt vil det bli automatisert, slik det var før. Inntil vidare skal eg tillate meg å ha bruk for ein kvil etterpå. Men om eg skal vere heilt ærleg, så veit eg ikkje lenger om eg er sliten eller ikkje. Veit ikkje om det er noko i vegen med kroppen og hovudet, eller om eg berre er i så dårleg form og i så dårleg vane, at eg ikkje orkar verken å jobbe eller å vere mor. I ein periode veit eg at slitenheita var udiskutabelt reell. Det gjekk ikkje an å reise seg. Det var ei slik streting i alle ledd og musklar at det ikkje var mogeleg. Det føltest som om innhaldet i hovudet berre segla rundt, litt som då eg i studietida hadde drukke for mykje whisky på eit nachspiel, og rommet ikkje slutta å snurre, verken om eg lukka auga eller hadde dei opne. Dessutan hadde eg angst. Berre oppsynet til pappa då han kom for å be meg reise heim og passe huset då dei skulle reise bort, var nok til at eg fekk full pustestopp. Ta inn posten deira, vatne plantene, nei, det var umogeleg! Men han forstod sjølvsagt ikkje at 15
spørsmålet gav meg angst, og at han måtte trekke det tilbake. Nei då. Han måtte sjølvsagt ha det i reine ord, at nei, det kunne eg ikkje. Rett nok gjekk han frå huset då eg ikkje klarte å seie noko anna enn at eg måtte gå og legge meg, men då eg vakna etter å ha sove, så låg det ei melding på mobilen: «Kan du vere i huset vårt og vatne blomar og ta inn posten vår når vi er vekke?» Eg hadde ingen krefter til å verken ringe og uttale «Nei, det kan eg ikkje», eller å skrive det, denne nektinga av ei enkel teneste. «Du ligg jo berre der likevel», låg det implisitt. Eg ringde Rakel og hiksta medan eg fortalde henne at pappa masa på meg om å reise heim og ta inn posten og vatne blomane. – Klart du ikkje skal ta inn posten og vatne blomane, sa Rakel, og så ordna det seg utan at eg trong å tenkje meir på det. Eg fekk uansett ein pakke lakris då dei kom heim, dei hadde levert han til Rakel saman med ei flaske raudvin til henne og eit kilo sjokolade til Benjamin. Eg fekk raudvinen og lakrisen og halvparten av sjokoladen. Rakel verken drakk eller åt godteri, og bestemte kor mykje Benjamin fekk lov til å ete. Eigentleg bestemte ho kor mykje eg fekk lov å ete også, i alle fall så lenge det var ho som handla. Om eg ikkje hadde kjent henne, hadde eg hata henne. Og kanskje hatar eg henne, men ikkje berre, og ikkje for rigiditeten, det er ikkje akkurat slik at ho nyt godt av askesen sin, han er berre initiert av nødvendigheit. Hadde vi vore normale, så ville eg sikkert laga feite trerettars middagar med ulike vinar til kvar rett, berre for å gjere henne utilpass når ho pirka i maten og sa nei takk til vinen. Hadde vi vore normale, kunne eg med overlegg ha invitert vener som ville ha dømt henne for 16
å avstå frå livets gode, og som hadde vist det fram med både andlet og kroppshaldning rundt matbordet. Det ville, med vilje, ha blitt utriveleg. Men vi er ikkje normale, og ho reagerer ikkje lenger på infame påfunn, verken frå meg eller frå andre. Rakel er ein rein streng av plikt, så hardt spent at det ikkje går an å spele på henne. Då eg var verkeleg sliten, var eg uansett heilt utan evne til å samhandle med andre. Røystene til andre skar i øyra, gledene til andre dunka i tinningane. Ryggen verkte og pusten stoppa. Eg måtte berre ligge, eg kom meg ikkje ut av senga til anna enn å gå på do, eller til kjøkenet for å smørje knekkebrød eller skjere opp spekepølser, som eg tok med tilbake til senga i ei skål. Det var Rakel som kjøpte inn matvarer til meg, ho kom køyrande i den vesle elbilen sin kvar måndag morgon, presis som ei kommunetilsett heimehjelp, ho mangla berre kommunelogoen på bilsida. Ho vaska huset, ho skifta sengklede når ho såg eg hadde tørka spekepølsefeitt frå fingrane på dynetrekket. Somme tider utan eit ord, ikkje fordi ho var sint på meg, men fordi eg hadde bedt om det. Eg låg i senga med macen på magen og høyretelefonar over hovudet og såg på tv-seriar og realityshow medan ho støvsuga under senga. Ho vaska opp, betalte rekningar, sende inn skjema til Nav. Laga solide middagar som eg åt rubbel og bit av. Nekta å kjøpe meir enn éin sjokolade og éin pose potetgull i veka, jo, eg hatar henne litt, eg gjer det. Men det er betre no, eg veit ikkje om eg er sjuk-sjuk eller berre heilt ute av trening.
17
Eg er ikkje mor. Eg er ikkje i jobb. Men det går betre, eg går ut, eg gjer ting. Minst éin ting per dag. Gå til butikken, gå til posten, gå til møtes med Rakel for å ete lunsj på Bjølla, ein kilometer på kvar. Lage tomatsuppe. Vaske doen. Ein pose chips berre som påskjønning for å ha utført ei oppgåve, berre ein liten ein, og ikkje alltid då heller. Dessutan får eg arbeidslivstrening. Eg styrer ein heil bondegard. Sår korn og haustar inn. Plantar tre og plukkar eple. Sankar honning og lagar lys. Det gjev ei heilt eiga meistringskjensle å gjere desse oppgåvene, sjølv om det ikkje akkurat er slik at eg puttar nevane i ekte jord. Nei då. Det er eit spel på iPaden, Hay Day. Før spelte eg berre Candy Crush, men etter at Rakel oppdaga kor mykje pengar eg brukte på det, sletta ho spelet frå mobilen min. Eg lasta det ned på nytt, men ho kom faen meg innom kvar ettermiddag og sletta det igjen. Med gode argument, sjølvsagt, for ho forsørgde meg jo eigentleg på den tida, eg veit at ho betalte rekningar som trygdeinntektene mine ikkje rakk til, og eg brukte nesten 200 kroner dagen på Candy Crush. Ja, det høyrest kanskje mykje ut, når ein seier det rett ut på den måten. Men når ein først speler Candy Crush, så gjev det ei stor tilfredsstilling å klare å fullføre bretta. Det er tilsvarande frustrerande når bretta aldri lar seg løyse, og då må ein kjøpe nye boosters. Ein booster i Candy Crush er for eksempel godteri med striper. Om ein brukar eit godteri med striper på brettet, så gjer ein faktisk kål på ei heil rad, og då har ein kome eit langt stykke på veg. Eg hadde telefonen innstilt slik at han vibrererte litt ved bruk av kvar booster, og det var også tilfredsstillande, det knatra som bruspulver i handa. Men 200 18
kroner dagen er over 1000 kroner i veka, som Rakel informerte om, og det hadde eg jo ikkje råd til, som ho la til. – 1400 kroner i veka, faktisk, sa eg. Men eg tenkte ikkje på kva eg hadde råd til og ikkje, når eg berre låg til sengs med ei dyne krølla saman under beina og ei dyne over meg. Dette sa eg til henne også, og då tok ho telefonen ut av hendene mine, tasta inn koden min og sletta spelet. Eg endra koden så ho ikkje skulle ha tilgang, men så gløymde eg den nye koden allereie neste dag, og måtte ha hjelp av Rakel til å ordne opp, og sjølv no orkar eg ikkje tenkje på korleis ho faktisk fekk ordna det. Ja, det var audmjukande. Men vi er ikkje normale. Vi kjem over det. Vi kjem over slikt. Til slutt måtte eg berre gje opp heile Candy Crush, eller det var ikkje så enkelt heller, det var ikkje slik at «eg slutta på dagen», eg gav vel opp først då eg fann ut at eg kunne spele Hay Day i staden. Etter som eg kom inn i Hay Day, gløymde eg etter kvart Candy Crush. Garden veks og veks, og jo raskare eg gjer unna rutinane, jo meir klarer eg å produsere, og jo meir inntening har eg, på sal av varer i båt, butikkar i byen og på lastebilen. For ikkje å snakke om i landhandelen, der eg sjølv kan bestemme prisen og ikkje akkurat sel varene mine billig. Rakel var med og spelte ei stund, det var nok for å vise meg at ho anerkjente skiftet av mobilspel, og at eg var på rett veg. Ho steig raskt i gradene, men så kutta ho på eit tidspunkt tvert av, sa at det var eit ikkje berre avhengigheitsskapande spel, det var også stres19
sande, ettersom ein måtte så mykje i spelet, og måtte det innanfor ei viss tid, viss ikkje var arbeidet fånyttes. Dessutan likte ho ikkje oppsynet på dyra viss ho ikkje rakk å mjølke dei, eller endå verre – ikkje rakk å mate dei. Grisane sat og gapte, og peikte inn i den svoltne munnen sin. Hestane trava olmt rundt, såg ut som om dei når som helst kunne gå til åtak på noko eller nokon, for eksempel bonden, i dette tilfellet henne. Ho syntest også det var idiotisk, ja, heilt dumt, at ein liksom hausta bacon frå grisane. Greitt nok å mjølke kyr og geiter, og å klippe sauene og få ulla, men å putte grisane opp i trykktankar så dei sveitta bort bacon og så sette seg svoltne på bakken og peikte inn i munnen sin, nei, det blei for teit. Det kunne eg sjølvsagt vere einig i, men eg meinte ein måtte sjå på symbolverdien, ikkje realismen. Mobil- og nettbrettspel treng ikkje vere realistiske, meinte eg, og det var greitt nok for henne som argumentasjon, den viktigaste grunnen til å kutte det ut var å sleppe stresset. Avkoplinga, parerte eg. Ho pusta inn med nasen, ut med munnen, sa ingenting. Ikkje eg heller, eg berre himla så lenge med auga at eg var sikker på ho skulle sjå det i augekroken. Men ho sletta ikkje Hay Day frå iPaden min. Og eg var på rett veg, så no klarte eg å skjule for henne at eg kjøpte diamantar med ekte pengar for å finansiere tilsetjinga av gardsguten Tom, som kunne stikke og hente varer ein hadde bruk for, annankvar time. I mellomtida sov han. Og det har hendt, det må eg innrømme, at eg har tima sovinga mi etter Toms søvnmønster, for å utnytte kapasiteten hans maksimalt. Opp annankvar time heile natta, det er nesten som då Benjamin var baby. Då han var femår20
ing, sjuåring og tiåring også, for den saks skuld. Men då han var ti, budde han hos Rakel. Men det er klart ho har rett i at det er stressande, og at ei full oppfølging av garden ikkje kan foreinast med andre krav og plikter. Det ser eg særleg no, når eg har passert det hundrede nivået. Oppgåvene blir stadig meir krevjande, og jo færre vener som held ut spelet, jo færre har eg til å hjelpe meg med å klare dei. Eg har spurt Rakel om eg kan få overta hennar gard, om eg liksom kan ha den på mobilen, og min eigen på iPaden, slik at eg enkelt kan svitsje mellom gardane. Då kan eg gå inn på hennar gard og sette i gang produksjon av fôr som eg sjølv treng på min gard, og deretter selje fôret for ei krone i landhandelen, til meg sjølv. Men ho har sagt nei. Ikkje berre har ho sagt nei, ho har sagt det på ein passiv-aggressiv måte. Med openlys tilkjempa ro. Ho pustar inn med nasen og slepper all lufta ut av munnen før ho seier: – Nei, det vil eg ikkje. Då sa eg til henne at ho ikkje må tru at eg ikkje ser at ho pustar inn gjennom nasen og slepper ut lufta av munnen, og at ho ikkje må tru at eg ikkje forstår kva det betyr, for eg forstår verkeleg kva det betyr! Etter det har ho slutta med å puste inn gjennom nasen og ut gjennom munnen så eg ser det, ho går i staden litt ut, og så kjem ho inn igjen og held fram samtala. Og eg finn meg i det, for tilkjempa ro er også ro. Eg plukkar opp iPaden frå nattbordet, og opnar Hay Day for å finne igjen garden til Rakel, og han ligg der enno, ho har ikkje sletta han, men nivået er det same 21
som då ho slutta å spele. «Rakels solskinsfarm». Han er velstelt. Åkerlappane er delte inn i rektangel, med gjerde rundt kvar avdeling. Havre i ei, soyabønner i ei, tomatar i ei. Ho heldt på så lenge at ho fekk plante solsikker, og ei avling står klar og gyngar gyllent. Pene blomebed. Hundehus på rad og rekke. Eg kan vel ikkje seie at det er like pent her hos meg på «Lealaus». Rett nok har også eg ordna åkerlappane systematisk og delt dei inn etter kva eg plantar i dei ulike firkantane, men eg har vore langt meir slepphendt med pynten. Litt gull her, nokre grisestatuer der. Nokre syngande harper, ein platespelar. Ein snømann, nokre påskeegg, eit halloweengraskar. Det er ikkje så nøye. Det viktigaste er jo å klare oppgåvene og å vinne nabolagsderbyet. Det er ikkje foreinleg med andre krav og plikter, det er heilt sant, ho har sjølvsagt rett. Men nett no har eg ikkje andre krav og plikter. Mine krav og plikter er å ta vare på meg sjølv og kome meg til hektene. Eg har vore langt nede. Det erkjenner Rakel, i motsetnad til pappa og mamma. Og i motsetnad til Linda. Eg trur Rakel ikkje berre erkjenner, men også aksepterer det, sjølv om ho garantert tenkjer at eg kunne ha unngått alt dette om eg berre hadde oppført meg annleis. Og gjort alt rett. Slik som ho ville ha gjort. Eller Linda ville ha gjort. – Førebuingar, førebuingar, førebuingar, seier Linda. Det har ho gjentatt i fleire år, og illustrert korleis ho sjølv og Rakel får til absolutt alt – og då meiner eg verkeleg absolutt alt – når dei er godt førebudde. No er det Rakel som klarer Benjamin. Truleg klarer Linda 22
han også, sjølv om det er lenge sidan sist. Eg klarer han ikkje. Så brutalt må eg seie det, eg får det absolutt ikkje til. Berre eg høyrer han i døra, begynner eg å hyperventilere. Lydane hans gjev reaksjonar i heile kroppen, det knyter seg i ryggen samstundes som eg må knyte nevane. Huda nuppar seg. Eg meiner det er PTSD. Posttraumatisk stressliding. Legen aksepterer det ikkje, på same måte som han nekta å akseptere at eg hadde diagnosen ME, noko eg pusha hardt og lenge på, med til dels infame påfunn. Til dømes skreiv eg eit Facebook-innlegg om han for eit års tid sidan som eg måtte slette då Linda sa at det var ikkje vanskeleg å kjenne han igjen ut frå opplysingane eg hadde gjeve. Det hjelpte ikkje at eg sa ho kjente han igjen fordi ho snart var lege sjølv, ho ringde kvar halvtime og kjefta, heilt til eg tok det vekk. Det var uansett ingen respons å hente på det innlegget, verken i form av kommentarar eller sintefjes. Heller ikkje Rakel trudde eg hadde ME, og det er greitt. Eg har ikkje ME. Men det påstod eg altså, med harde ord, så dersom eg masar meir om PTSD, kjem han berre til å le det bort, utan å høyre etter på kva eg seier. Linda høyrde på meg ei stund, med nikkande legefjes, om symptom på både det eine og det andre. Men så begynte ho på eit tidspunkt å spørje om eg kanskje ikkje kjente litt vel godt etter, og om eg kanskje ikkje skulle gå ut i naturen litt oftare, og sjå om det ikkje gjekk over. Rakel har aldri nekta for symptoma mine, i alle fall ikkje til meg. Men ho er brutal likevel. I går tok ho med Benjamin hit, ho tok han med heilt inn, heilt inn til meg i senga, trass i at eg hyperven23
tilerte. Han blei uroleg av å sjå meg, han veifta kraftig med hendene før han gav seg til å klaske handa i veggen. Så klappa han i hendene så det small nokre gonger, og eg forstod ikkje kvifor, men Rakel sa at det var sjølvskading, at dei harde slaga gjorde vondt. Han gjorde det fordi han var svært uroleg og måtte kome i balanse. Deretter slo han seg sjølv i hovudet. Då følgde Rakel han ut på kjøkenet, der ho roa han ned med druer og iPad. Etter ei stund kom ho inn til meg og spurde om eg tolte å sjå han no. Eg sa ja, eg hadde roa meg ned. Så kom han inn, fekk ha med seg iPaden. Ho leidde han bort til senga, og lét han setje seg ved sida av meg. Han såg ikkje på meg i det heile tatt, men eg såg på han. Han var så stor. Store øyre. Stor munn. Store tenner. Eg kan ikkje seie det på nokon annan måte, stor. Han vaks frå meg. Vaks utan at eg såg han. Og så hadde han rein genser, og dongeribukse, ikkje T-skjorte og joggebukse frå Cubus. Det stakk ikkje opp noka bleie frå buksa, Rakel hadde fortalt meg at han no gjekk så greitt på do at det ikkje var nødvendig lenger, anna enn om natta. På mange måtar såg han ut som ein vanleg gut, men då eg kika ned på skjermen, kjente eg att programmet han brukte. Det var autism trainer, ein app som trenar opp finmotorikken. Han trykte på ein liten hest, og så fekk han påskjønning i form av ein fargeeksplosjon over skjermen. Eg tok fram mobilen for å ta ein selfie av oss. Då såg han frå sin eigen skjerm og over på min, og han såg på oss i kameraet. Andleta våre er ikkje heilt ulike, men då eg såg oss slik ved sida av kvarandre, var det lett å sjå at han var ung og eg gammal. Eg har ikkje fylt 40 enno, men andletet mitt ser grått ut, trass i nokre 24
raude prikkar over begge kjakane. Eg har lagt kraftig på meg, og auga har forsvunne litt innover i hovudet. Eg har fleire haker no, og håret mitt er tjafsete. – Han har i alle fall arva kroppen til faren, sa eg til Rakel og lo ein litt anstrengt latter. – Nei, sa ho, sjølv om ho ikkje veit noko om korleis farens kropp ser ut. – Han liknar på oss. – På meg, sa eg, høgt og skarpt, og Rakel sa ikkje noko. Heilt uttrykkslaus. Alt ho toler, eg blir forbanna! Eg la på katteøyre og kattenase for å ha ein plausibel grunn til å la filteret skjule den ureine huda og feittet. Benjamin såg irritert på skjermen, strekte fram fingeren og prøvde å ta vekk dei forstyrrande øyra. Men eg klikka fleire gonger, og fekk eit bilete av oss der ingen av oss såg verken forbanna eller irriterte ut, og der begge hadde katteøyre og kattenase. Rakel stod ved døra under heile seansen. – Er det nok no? spurde ho, og eg svarte ja før eg forstod at det var Benjamin ho hadde snakka til. Ikkje at han forstod spørsmålet, eller at det var til han, ho hadde vel eigentleg berre mumla det for seg sjølv. Og så var vi altså samde om at det heldt, og at no var det heile over. Rakel tok Benjamin i handa og fekk han med seg ut igjen. Lét han stå åleine nokre sekund i gangen med jakke og støvlar på medan ho stakk hovudet inn til meg og sa: – Det gjekk vel bra, dette. Ja, det gjorde vel det. Eg såg lenge på bileta. Det var så lenge sidan han hadde vore innom. Rakel sende meg av og til bilete, 25
etter først å ha spurt om eg ville sjå, og eg svarte alltid ja, anten eg ville eller ei. Bilete frå klasserommet, der han sat rundt eit bord saman med to andre autistar, den eine meir påfallande enn den andre, ingen med blikk i kameraet, men alle med ein assistent smilande ved sida av, som liksom tilfeldig heldt ei hand rundt livet på autisten. Bilete frå kjøkenbordet, bilete frå bilen. Frå fjellet. Det var annleis å sjå han på bilete saman med meg. Eg måtte innsjå at han såg meir fortapt ut enn på bileta Rakel sende. Ho var nesten aldri sjølv med på bileta, og ho la aldri ut noko på Facebook, anna enn ei fast innsamling til autismeforeininga på kvar bursdag, der ho dermed kvart år sprengde det nøkterne målet på 1750 kroner med god margin. Alle visste jo. Eg trur ho sende bilete til mamma og pappa også, men ingen andre. Ikkje til Linda og familien hennar, det hadde eg sagt at ho ikkje fekk lov til, og eg veit ho retta seg etter det; om dei skulle få sjå noko, skulle det vere eg som bestemte. Sjølv hadde eg kutta ut Instagram for å sleppe unna familiebileta ho la ut. Eg la ut biletet av oss på Facebook etterpå. Var veldig usikker på kva eg skulle skrive, alle eg kjenner, veit jo at eg måtte gje frå meg omsorga, og kva det gjorde med meg. Det var ikkje noko pent syn, og er det enno ikkje. Ein kunne tolke mykje inn i eit slikt bilete, så eg burde velje mine ord med omhug. Eg enda med å skrive «Besøk av mine kjære. Moro med filter for mor og barn.» Det var jo ikkje heilt sant, nokon av delane, men dette kunne vere starten på noko nytt for oss alle tre, og det var lov med ei markering. Det var lov! Det var det! Men eg slengde bort telefonen like etter at eg 26
hadde gjort det, og gjekk inn på garden min på iPaden for å hauste havre. Havren veks opp på to minutt, så eg sådde og hausta fleire gonger i eit forsøk på å roe meg ned. Men dette var ei stor og opprørande hending, eg slapp ikkje frå at det var det, heile kroppen fortalde meg det, og sjølv om eg gjekk nokre rundar på kjøkengolvet, og var fleire gonger innom badet for å gjere pusteøvingar over vasken, gjekk det berre ein halv time før eg var tilbake på mobilen for å sjekke. Alt då hadde det kome mange hjarte på bileta. Mange fleire enn vanleg kommenterte, mest med hjarteemojiar eller «flotte guten» eller liknande, som om ingenting hadde hendt, eller det ikkje fanst noka forhistorie. Mamma skreiv: «Dette var godt å sjå, Lea. Helsing mamma og pappa.» Linda hadde trykt hjarte og kommentert med ein hjarteemoji, eg planla straks å hoppe over han når eg seinare i kveld skulle gå gjennom og like kommentarane. Rakel trykte ikkje likar før etter leggetid for Benjamin, og ikkje lenge etter kom det ei melding. – Forstår at det var kjekt at det gjekk bra i dag, men eg synest ikkje det var så lurt å legge ut biletet. Eg svarte ikkje. – Dette kjem til å ta tid, heldt ho fram, og eg svarte ikkje på det heller, sjølv om eg tenkte at det var heilt unødvendige kommentarar, som om eg ikkje visste dette sjølv! – Eg ser at du ser kva eg skriv, skreiv ho, og så: – Føler du sjølv at du er sterk nok?
27