Bjørn Asle Nord
Skredet Ein far, ei dotter og kampen for livet
Samlaget Oslo 2022
© Det Norske Samlaget 2022 www.samlaget.no Omslag: Egil Haraldsen & Ellen Lindeberg | exil design Førtrykk: Type-it AS, Trondheim Skrift: 10,7/13,6 pkt. Sabon Papir: 80 g Munken Print Cream 1,8 Trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-340-0188-8 Forfattaren har fått stønad frå Det faglitterære fond.
Denne boka er trykt på miljøvenleg papir.
Reidar Brusletto arbeider i ambulansetenesta på Geilo. Han har teke omslagsbileta og også fleire av bileta frå redningsaksjonen her i boka. Brusletto var den første profesjonelle redningsmannen som kom til skredet. Han vil gjerne forklara kvifor han tek bilete i ein slik situasjon. «Som redningsmann er det rutine å rapportera frå skadestaden så fort som mogleg etter at ein kjem dit. Ein skal rapportera til andre redningsmannskap og naudsentralane om kva ein ser før innsats. I redningsoppdraga me er ute på, prøver eg også å ta bilete. Min situasjonsrapport i dette tilfellet gav redningsmannskap og naudetater som var på veg, ei felles forståing av denne kritiske hendinga. Bileta stadfesta opplysningar gitt på samband. Som første redningsmann på staden er det min jobb å ta meg tid til ein situasjonsrapport, som også skal omfatta bilete. Deretter skal eg gjera ein jobb i skredområdet.»
Føreord
Dagen etter skredulykka ved Haugastøl 15. mars 2017 stod ein notis klemt ned i hjørnet på side elleve i avisa eg jobba for, Bergens Tidende: «[…] det var seks tyske turister som befant seg i området da skredet gikk […]» Så kom ein nyheitsartikkel over ei side i papiravisa. Menneska i turfølgjet som blei teke av skredet, hadde framleis verken namn eller ansikt. Der nyheitsdekninga stoppa, blei eg nysgjerrig. Det var så mykje som pirra ved denne notisen og artikkelen, så mange lause trådar som ikkje var følgde opp, spørsmål som eg berre måtte ha svar på. Eg henta fram ei saks, klipte ut artikkelen om Haugastøl-ulykka frå avisa og la han i haugen av papir på pulten på arbeidsplassen min. Det var, gudskjelov, rett før medieverda blei råka av «clean desk»-filosofien. Så rotet fekk liggje. Nokre veker seinare våren 2017, i ein ledig augneblink, leita eg fram denne nyheitsartikkelen frå papirhaugen og begynte å nøste vidare i historia. Eg skreiv ein lengre e-post. Via ein lensmann på Geilo gjekk 5
e-posten til ei tysk adresse. Ei veke seinare ringde det. Eg var på ein restaurant, kika på displayet på mobilen – det var eit tysk nummer. Eg måtte ta han.
Fortapt i snø Haugastøl, 15. mars 2017 Ho ser snø. I alle retningar ser ho kvitt, alt er kvitt. Ho kavar på skia, er redd ho hamnar for langt bak faren, mister han av syne. Ho må halde seg i ryggen hans, prøver å skunde seg, ski og stavar søkk i snøen. Streifa av sollys er som blåsne vekk. Snøstormen jagar i hælane, langs bakken kryp fokket, skavlane krummar seg i lesider, bak store kvitkledde steinar gøymer det seg djupe hòl, farlege feller, som vinden borar og grev, medan tåka forseglar dalføret. Ho ser ikkje lenger dette landskapet, daldraget som går søraust, i U-form. Himmel og høgfjell er som oppslukt av det kvite. Små vatn, myrlende, elvar og sidebekkar ligg frosne under fleire meter snø og is. Dalen har nær arktisk klima. Det kan vere frostdøger gjennom heile året her, flekkar av snø overlever somrar, få stader skiftar vêr og vind bråare enn i vasskiljet mellom aust og vest i Noreg. På denne seinvinterdagen, i snøstormen, verkar alt audt, som ein ørken med fykande snøkorn. Ho lener seg på dei erfarne i følgjet, faren og kom7
pisane hans. Dei har staka ut ei fluktrute, funne ein veg ut. Alt ho ser rundt seg, er kvitt. Snøfnugga klistrar seg på den brunsvarte allvêrsjakka, bløyter den turkise vindbuksa. Ho er pakka inn i tre lag med klede. På hendene har ho vind- og vasstette skivottar med geiteskinn, som skal betre grepet om skistavane. Ho har trekt jakkehetta over lua og øyrelappane og snurpa godt igjen. Dei svarte solbrillene skjermar henne mot lyset og skjerpar sikta. Inst på kroppen ber ho fleecegenseren ho låner av faren. Snøtåka letnar, i ein flyktig augneblink. Ho nyttar høvet til å heve blikket og ser konturane av ein fjelltopp der framme, før ho sklir sakte nedover ei slak helling. Skituppane skjer som plogar gjennom snøen, søkk og sit fast på det neste stavtaket. Vinden piskar vekk spora faren går opp, ho klarer ikkje lenger å halde seg bak ryggen hans. Ho skimtar ein raud bygning der dalen opnar seg. Den gamle vaktarbustaden minner om ei hytte. I dalbotnen kneisar stolpar i terrenget. Dei må høyre jernbanen til. Redninga og basen kan ikkje vere langt unna. Ho rekk å gle seg til badstova som ventar på Haugastøl. Så kjem dei kvite bølgjene. Ein eller annan plass ved foten av fjellet Gråskallen, i ein dal ved Hallingskarvet, nokre hundre meter ovanfor den mest vêrutsette og venaste togstrekninga i Europa, nokre steinkast frå den mest vidgjetne sykkelvegen i Noreg, om lag 1100 meter over havet, ligg ho, gravlagd i djup snø, omslutta av eit kolande mørke. 8
Ho kjenner hjartet hamre. Ho høyrer berre sin eigen pust. Det bankar fortare og hardare i brystet. Ho skrik. Med alt ho har av krefter, skrik ho. Eit ordlaust skrik. Dei kvite bølgjene feiar over heile turfølgjet på seks. Pappaen kjenner den første bølgja treffe beina og slå han over ende. Han seglar av garde med snømassane. Så kjem bølgje nummer to, ei monsterbølgje med langt fastare snø, som legg seg over han. No ligg han som nagla fast. Han augnar lys gjennom snølaget, skjønar at han ikkje er fanga djupt i snøen, truleg ein dryg halvmeter. Snøen er hardpakka, og snømassane pressar mot brystet hans. Han slit med å puste og slåst mot panikken og dødsangsten: «Om heile turfølgjet er fanga slik, døyr vi alle her», tenkjer han. Han er 56 år, dottera berre 23. Han maktar å lede så vidt på høgrearmen. Han lirkar og riv armen fri, knyter neven og prøver å bokse seg gjennom snødekket. Han boksar igjen, tek ein liten pause, før han samlar alt han har av krefter. På det tredje slaget sprengjer knyttneven gjennom snølaget, og han augnar dagslys gjennom snødekket. 9
Han får nokre sekunds kjensle av lette, før panikken høgg tak i han igjen. Resten av kroppen sit like fast. Snøen trykkjer brystkassa hans saman, og han hiv etter pusten. Han fryktar overkroppen blir pressa slik at lungene ikkje kan bevege seg. Han høyrer ein skrapelyd – det verkar som om lyden kjem frå ein spade i snøen. Lyden kjem nærare hovudet, før han igjen gispar etter luft. Snøen er i ferd med å skvise livet ut av han. Hundre kilometer søraust for skredet Sirenelyden fyller verkstaden. Mekanikaren står på golvet, mutters aleine i verkstadhallen hos ES Motor A/S. Kroppen er grovbygd, bikkar så vidt 1,70, og hårfestet er gråleg og høgt. Barten ligg som ein børste over munnen og kryp vidare langs munnvikane. Dei tjukkhuda, oljeflekkete fingrane fiklar etter mobilen i ei svart arbeidsbukse med altfor mange lommer. Klokka er 12.57, viser displayet. Mobilen ular. Han veit kven som ringjer. Han har lagt til ein ulande sirenelyd på telefonar frå akkurat dette nummeret, for han har ikkje råd til å miste ein einaste telefon frå dei. Han (55) er den einaste tilsette i verkstaden. Sjefen kallar han berre for verksmeisteren. Han mekkar på snøskuterar, bilar, båtar, alt det finst skruar på. I 17 år har han jobba her og knapt vore sjukemeld. Men nokre arbeidsdagar er ikkje som andre. Då treng han godvilje frå sjefen. Onsdag 15. mars 2017 er ein av desse dagane der han må sleppe alt og stikke i ein helsikes fart. Telefonen er frå beredskapsvakta til Norske Red10
ningshunder. Dei spør om han er klar til å rykkje ut. Det har gått eit skred ved Haugastøl, og ei ung kvinne er sakna. Han svarer eit kort ja, pratar ikkje meir enn nødvendig, han må berre klarere med sjefen. Rein formalitet, i den grad noko er formelt i verkstaden. Sjefen seier aldri nei. Mekanikaren vrir av seg arbeidskleda. Sekund seinare sit han bak rattet på Toyota Land Cruiser-en. Han hadde venta denne alarmtelefonen. Ein annan frivillig frå Hallingdal hadde allereie vore på tråden og lurt på om han ikkje var oppringd. Han som var ein av hundeførarane med kortast bilveg til Haugastøl. Men det hadde teke 41 minutt frå det blei slått alarm om skredet, til han blei kalla ut. Han irriterer seg over at dei ikkje kontakta han før. Han skjønar med ein gong at sjansane for å finne den sakna kvinna i live under snøen er minimal etter så lang tid. Forseinkinga gjer det ikkje akkurat mindre usannsynleg. Som erfaren hundeførarar veit han at ved snøskred tel kvart sekund redningsfolka maktar å hente inn. Han skal gjere sin del av jobben, som alltid, og han skal vere alt anna enn bremsen i redningsoperasjonen. Det er hundre langdryge kilometer frå Rødberg i Nore og Uvdal kommune til skredområdet. Likevel er han den næraste, han og bestekompisen. Han hastar heimom for å plukke opp Tedd.
Jenta på slakklina Juni 2016, Berga i Tyskland Det var lærar Adina Lange først tenkte å bli, men bråkete klassekameratar som var ufyselege mot læraren, medelevane og henne på ungdomsskulen, hadde skremt henne og fått henne på andre tankar. Ho ville heller bli logoped, eller språkterapeut, som ho òg kalla yrket. Då ville ho kunne få tid til å fordjupe seg med kvart barn og uforstyrra hjelpe dei mest sårbare som sleit med ord, setningar og språk, noko av det mest fundamentale i livet. Yrket verka givande og meiningsfylt. Men ho merka at ho var sliten etter å ha sete inne over studiebøkene gjennom ein lang, grå vinter. Ho trong pause frå tung teori, kvile frå storbyen Leipzig, og ho lengta etter å kjenne fred og ro i naturen. Ho pleidde å puste ut i den grøne lunga i Leipzig, tusle med musikk på øyret i den store parken rett i nabolaget. Men å kome heim til Berga, som låg ein dryg times tog- eller biltur unna, var reine sovemedisinen. Berga hadde 1500 fastbuande sjeler med kvilepuls, eit par vegkryss og jamn dur frå autobahn i det fjerne. Ho gledde seg til å sjå pappa Uwe att. Han var 12
nett komen heim frå endå ein eksotisk ekspedisjon. Denne gongen hadde han vore vekke ein heil månad. Dei hadde mykje å prate om. Husklyngja låg i botnen av det smått kuperte landskapet i det gamle Aust-Tyskland. På ein haug over landsbyen trona eit murverk av ei kyrkje som skreik etter oppussing. Bak den slitne brannstasjonen, mellom like slitne nabohus, omkransa av ein frodig rufsete hage full av sjølvdyrka grønsaker, skein det 120 kvadratmeter store raude teglsteinhuset. Familien Lange hadde flytt frå vest til aust i 1990åra, men hadde likevel det nyaste huset i nabolaget. I alle fall såg det sånn ut. Adina bar sjølv på eit håp om eit eige hus. Draumehuset skulle òg liggje på landsbygda. Men ikkje i aust. Ikkje alt var like tiltalande med Berga. Eller aust. Kvart besøk i barndomsheimen var som ein tur tilbake til oppveksten. Bokhyller, som famna 2500 bøker, fylte veggane. Frå taket hang eit filmlerret. TV hadde dei aldri hatt. Pianoet ho spelte på som lita, ruva ved endeveggen. I hjørnet låg sy- og handarbeidssakene. Dette var ei interesse Adina delte med mora framleis. Dei brukte heile matbordet i stova når dei sydde saman. «Stova er til for å brukast», sa mora, «det heiter jo living room.» Foreldra var opptekne av at Adina og storebroren Nathan fekk stimulert både dei intellektuelle, kreative og fysiske sidene sine. «Dei tre solide beina i livet», kalla pappa Uwe det, så var dei ikkje like sårbare om eit av desse beina blei svekt eller rive under dei. Skulen og boklesing var det første beinet dei skulle stå på. I tillegg måtte dei meistre eit instrument kvar og drive med ein idrett. 13
Ungane hadde godt av å drive med aktivitetar som kravde mykje øving. Slik lærte dei tolmod for å meistre livet elles, meinte foreldra. Det var sunt å streve, sa dei – mange gav opp på første forsøk. Frå matbordet kunne ho sjå rett i bakhagen. To høner og ein hane trippa i graset, inn og ut av leikehuset, det faren snikra til femårsdagen hennar. Det var her ho første gongen hadde drista seg på slakklina. Faren kjøpte lina i gåve til henne då ho var ni år. Han kom heim med overraskinga frå ein klatreekspedisjon i California. Slakklina hang mellom to tre i hagen. Ho var berre 2,5 centimeter brei og gav eit ustabilt, gyngande underlag. Det kravde stor kroppskontroll å halde seg på beina. Familien pleidde å øve saman. Adina stod med eine foten og dirra på slakklina, den andre hang i lufa, og så begynte ho å telje: «Ein, zwei, drei.» Då ho kom til zwanzig, tjue, kunne ho ta eit steg fram. Slik terpa ho på balansekunsten, i timevis. Steg for steg kjende ho på ei meistring ho ikkje hadde opplevd før. Ho fekk ei sjølvkjensle som kom godt med, for barneåra hadde ikkje berre vore enkle. Uwe henta ei av fotobøkene som stod i bokhylla. Han pleidde å setje seg ned med ein gong etter turane og samle dei beste bileta, medan opplevinga enno var frisk i minnet. Adina såg at brunfargen framleis sat djupt i smilerynkene hans, i kontrast til dei grå skjeggstubbane på kjakane og dei endå djupare fòrene i pannebrasken. Pappaen glødde. Han verka inderleg glad og svevde på den same lykkerusen kvar gong han kom heim frå ei eventyrferd. Dei blei sitjande saman og sjå på bileta 14
i fotoboka. Han fortalde om opplevingane over Grønlandsisen. Han viste henne eit endelaust kvitt, flatt landskap. Det verka mektig og meir uskuldig enn det var. Dei såg på polarlyset, som spelte på fargestrengane i den makelause arktiske verda, den blåaste himmelen, horisonten som glødde, raudleg og oransje, bretta seg over lerretet heime i stova. Dei blei sitjande saman og drøyme seg vekk – og tilbake til ei arktisk verd.