Rosehagtornen

Helga Songøygard Battin

Rosehagtornen Roman

Samlaget Oslo 2020

© Det Norske Samlaget 2020 www.samlaget.no omslag: Laila Mjøs førtrykk: Type-it AS skrift: Sabon papir: 80 g Munken Print Cream, 1,8 trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-340-0182-6

Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.

Til Morgan

Sommar

Hageslangen rykker til då vatnet blir skrudd på inne i huset. Eg grip rundt han, held stramt slik at han ikkje skal kveile seg og sprute i alle retningar. Temperaturen går ned i den solvarme gummien. Kulda fer gjennom hendene. Trykket er litt for høgt, men vi har ei slik kran som ikkje kan regulerast. Det er vatn eller ikkje vatn. Eller kanskje er det berre slik når Adrienne skrur på vatnet, det er stort sett ho som gjer det. Heldigvis har vi kjøpt nytt hovud til slangen. Strålen blir mjuk og dusjar plantene i staden for å spyle dei. Året før la dei nysådde solsikkene seg flate utover den våte jorda, mange blei liggande til dei skrumpa inn og gjekk i eitt med underlaget. Nå står skota sterke og rake, svaiar berre roleg i vassstrålen. Eg vil at dei skal bli lange, høgare enn eg, med tjukke stilkar som ikkje brekker når sommarregnet høljar ned i juli.

Solsikkene som overlevde i fjor, nådde meg berre til kneet. Først i byrjinga av september kom blomane. Hausten tok knekken på både stenglar og blomekroner få dagar etter. Ingen frø å hauste frå dei vasne, brune blomane. Vi burde ha ete frøa i 9

staden for å legge dei i jorda. Solsikkefrø er fulle av sunt plantefeitt. Men Adrienne seier vi må så for å få.

Småfuglane deltar også i hagearbeidet, plantar frø både her og der rundt fuglebrettet. Adrienne pleier å køyre over nyskota med grasklipparen. Eg køyrer rundt. Adrienne seier det blir buskete på plenen når eg klipper. Ho forstår ikkje at eg prøver å spare blomane til seinare.

Adrienne drog på jobb allereie halv sju. Tysdag er ein travel dag for henne. Pensjonistane kjem først for å strekke på stive hofter og smilemusklar. Etter det tar Adrienne imot ei gruppe barnehageungar før lunsj. Ungane er mest interesserte i hundepositurane, og kallar yoga for hundeleiken. I lunsjen kjem lærarane for å meditere med mat i munnen. Kommunen prøver å aktivisere alle etter at Adrienne la fram tilbodet sitt framom full kommunestyresal.

Når skulen er over for dagen, kjem ei gruppe elevar frå mellomtrinnet som ein del av kulturskuletilbodet. For meg verkar det kaotisk å instruere så mange ulike menneske i løpet av ein dag. Ingen av oss er spesielt glad i menneskegrupper, men Adrienne går betre inn i den sosiale rolla si enn eg gjer. Eg held meg heime når eg kan. Låg i senga til halv ti i dag, og nå har eg rydda i plantene og er klar til å ta ein pause.

På trappa står pengetreet mitt, Dollar. Eg set meg ned med han, stryk støv av dei største blada. Dei er raudlege i kanten, liknar glansfulle tunger. Støvet klistrar seg til fingrane. Eg rullar små pølser, blå11

ser dei bort. Eg skulle ønske Dollar var magisk og kunne legge myntar under puta mi, i staden for dei klumpete blada han mistar i vindaugskarmen. Vinteren er lang og mørk for oss levande. Snøen ligg gjerne frå slutten av september til byrjinga av mai her i fjellbygda, nokre månadar lenger enn nede i dalsøkka. Sju månadar med kulde. Sola varmar godt for første gong i dag, og eg følte at Dollar også måtte få komme seg litt ut. Han bur i ei stygg, brun potte som eg kjøpte på eit garasjesal då eg var tjue.

Før eg fekk Dollar, brukte eg potta til steikespadar og sleiver på kjøkkenet.

Sola smaker agurk i isvatn, og huda mi luktar steikt. Eg liker lukta, ho minner meg om barndommen. Ingen andre luktar det same som eg, og eg luktar berre slik når sola har skine på armane mine i over ti minutt. Det er ikkje lukta av solkrem, men noko som finst i meg. Adrienne luktar heilt annleis, men eg liker hennar lukt også. Hennar sollukt er friskare enn mi. Eg er meir som eit bål ein sein sommarkveld.

Nattefrosten kan framleis komme, eg må ikkje gløyme å ta Dollar inn om kvelden. Slike væskefylte blad toler ikkje at kulda bit, då sprekk plantehuda som kokt kjøttpølse. Nå skal det seiast at eg har ete sprokne vegetarpølser også, det var eit uhell at dei sprakk, pølsene skrumpa inn og visna så snart eg tok dei ut av omnen. Blada på pengetreet ville også ha visna om dei sprakk. Dei ville ha snurpa seg saman, for så å bli blaute og ekle.

Ei tid tilbake hadde eg ei aloe vera-plante. Ho 12

var berre i startfasen av livet, men eg hadde ambisjonar for henne. Adrienne og eg skulle ha henne på soverommet, for eg hadde lese ein stad at slike som ho reinska lufta så godt. Artikkelen meinte at aloe vera sleppte ut oksygen når det var mørkt, i motsetning til andre planter. Slike tankar går heilt imot det eg lærte om fotosyntesen på ungdomsskulen, men kva er ein regel utan unntak? Soverommet er ein slik stad ein kanskje gløymer å vatne kvar veke, og då var det heldig at dama i blomebutikken insisterte på at denne planta mest ikkje skulle ha vatn.

Hovudgrunnen til å kjøpe aloe vera var openbert den medisinske faktoren. Om eg luka ugras og kom borti brennesle, eller om eg skulle gløyme å smørje solkrem på skuldrene, kunne eg berre knekke av ein bit aloe vera og vere kvitt svien. Men slik gjekk det ikkje.

Eg hugsa å vatne henne i starten, grundig gjennomvatning. Og så trekte vi gardinene for. Det var ein kald vinter, og vi brukte tjukke gardiner som isolasjon mot trekken frå det gamle vindauget. Vekene gjekk, og Adrienne byrja å klage over ei vond lukt på soverommet. I starten tenkte eg at det var oss.

Vaksne kroppar som pustar når dei søv. Men det blei verre. Vi leitte etter gløymde epleskrottar under senga og i nattbordskuffane, bytte sengetøy to gongar i veka, snudde madrassen på jakt etter fuktskadar. Ein dag var det så ille at eg var sikker på at noko hadde døydd i veggen, frykta at vi måtte flytte. Eg trekte frå gardinene for å lufte, sjølv om det var femten minusgradar ute og heile huset var 13

kaldt som sløydsalen pü barneskulen. Der stod den mugne aloe vera-planta.

Slik skal ikkje Dollar ende opp. Rotne sukkulentar luktar revefarm.

Då vi var barn, sykla søstera mi Hilde og eg ofte langs grusvegane i heimbygda. Heimbygda ligg nokre mil sør for fjellbygda eg bur i nå, i nabokommunen. Gjennom heimbygda gjekk ein trafikkert hovudveg med asfalt, resten av vegane var grus.

Bygda låg i ein lang dal mellom fjellkjeder fulle av høge toppar som dei sprekaste innfødde stadig skulle gå opp på. Dei gjorde sport ut av det, og kommunen arrangerte konkurransar for dei som klarte å komme seg opp på flest toppar i løpet av sommaren.

Sykling passa oss betre, og det var slike sykkelturar vi tok når mamma sa at vi hadde godt av frisk luft, kanskje fordi ho ville sjå ein dobbel episode av dei såpene som blei sende på dagtid. Ikkje barnevennleg, sa mamma når vi prøvde å sette oss ned med henne. Frisk luft er barnevennleg.

Mamma meinte det var tryggare å sykle på grus enn på asfalt. For min del var det ikkje stor forskjell, eg tryna med sykkelen på alle typar underlag. Eller eg fekk ikkje ansiktet i bakken, berre kne og hender.

Teknisk sett har eg aldri tryna. Underlaga er vonde på ulike vis. Asfalten lagar reinare sår, som brann15

skadar. Grusen grev seg inn i handflatene og kneskålene, og må pirkast ut, noko som kanskje er hakket meir interessant. I alle fall når ein kan fortelje om det etterpå.

Ein dag sykla vi litt lenger. Hilde var blitt kjent med ein på skulen, Torsten. Eg trudde først han heitte Torsken, men det var visst berre nokre ungar som kalla han det. Hilde viste meg skulebildet av han, ho hadde det i lommeboka. Torsten var blond, hadde smal kjeve og grøne auge. Håret var klipt i ein bolleklipp rett over øyra. Han hadde gul hettegenser. Likna han på ein fisk? Eg såg det ikkje. Han var kanskje litt kvit i huda, det var alt.

Torsten hadde fortalt Hilde om garden han budde på. På den tida var pelsindustrien sosialt akseptert, sjølv om eg aldri såg nokon med pelskåpe. Kanskje blei pelsane sende til byane, eller til utlandet eller til filmsett. I bygda vår dreiv dei fleste med rev framfor mink, og gjerne raudrev. Raud revepels har eg eigentleg berre sett om halsen på adelege damer og teikneserieskurkar.

Vi kunne lukte revefarmen lenge før vi var framme. Hilde demonstrerte korleis vi skulle puste mellom tennene, for lukta var vond i nasen, og insekta sverma tjukt rundt oss. Vi ville ikkje risikere å svelge fluger. Eg frykta at flugene ville legge egg i magen min om eg svelgde dei levande, og når eg minst venta det, ville dei komme svevande ut av munnen, krypande ut av nasen, augekrokane eller øyra, eller kravlande under huda. Eg mistenker at denne frykta hadde sitt opphav i ei tidlegare hending: Hilde smugla heim ein videokassett 16

av Mumien i coveret til ein barnefilm, trur det var Vi på Saltkråkan, det gjekk mykje i svensk film frå mammas oppvekst heime. Hilde sette på filmen i kjellarstova, skrudde lyden så lågt at vi måtte skjerpe høyrselen. Mamma fekk aldri vite noko om dette, men det hende eg vakna midt på natta og trudde at eg var mumifisert fordi eg hadde vikla meg inn i dyna.

Framme på garden lukta det så sterkt at det minte om når bøndene gjødsla dei store jorda i sentrum, berre at lukta av rev riv annleis i nasen. I starten var det tungt å puste, men ein kan venne seg til det aller meste. Bonden, eg trur han heitte Tallak, måtte ha høyrt knitringa frå sykkelhjula opp den siste bakken. Han møtte oss i gardstunet. Tallak var ein breiskuldra mann som lukta snus og handhelsa på barn.

Han var kledd i blå kjeledress med brune kne. Eg lurte på om det var møkk, spurde ikkje. Han ønskte oss velkomne, sa noko om kor fint det var med unge menneske som interesserte seg for gardsdrift. Hilde jatta med, sa at Torsten hadde fortalt om garden, og at ho syntest det verka spennande, og kanskje vi kunne få ta ein runde og sjå på revane? Ho var brått blitt så vaksen. Var det slik ho var på skulen? Var det slik ein blei når ein starta på ungdomsskulen, slik at ein plutseleg kunne snakke med vaksne som om det var naturleg?

Tallak smilte så breitt at overleppa klemte brun væske ut av snusen. Det rann nedover framtanna.

Han peikte og forklarte. Eg såg trollbunden på revane, Hilde såg etter noko anna. Det kribla i magen, og eg greip etter handa til Hilde. Revebura 17

var store og firkanta, todelte. Nokre av revane låg stille i eit hjørne, såg nesten daude ut allereie. Andre knurra og flekte tenner, og nokre hoppa og dansa rundt i bura. Det var dei som var finast å sjå på.

Brått hoppa Torsten fram frå bak eit bur, og eg skvatt til og skreik. Han lo av meg, blotta dei skeive tennene sine, sa til Hilde at veslebroren hennar var ei skikkeleg pyse og dytta meg hardt i skuldra. Det gjorde vondt, og eg var oppskaka, så eg byrja å grine. Hilde greip om handa mi og drog meg bort frå revane. Ho ropte bak seg at veslesøstera hennar var jente sjølv om ho hadde kort hår. Ho la også til at eg var ti gongar snillare enn Torsten. Bonden berre såg på, kanskje han også hadde trudd at eg var ein gut.

Hilde sykla framom meg heile vegen heim. Trur ho hadde gløymt å puste riktig, for eg kunne høyre at ho snufsa. Det var sikkert lukta som svei.

I ettertid skjønte eg at lukta på revefarmen er den same som død. Ho stamma truleg frå den rotnande kjøtthaugen av flådde revar. Eg hadde skimta haugen i skråninga bak låven. Bonden trong berre skinnet, og resten av dyret var avfall. Ingen et revekjøtt.

Det er mat for larver, biller og nokre desperate fuglar. Seinare kjende eg igjen lukta av kadaver då vi fann ein daud hare bak ein busk i skogen, og den gongen det rådyret blei skylt i land på badestranda.

Daude menneske skal visst lukte meir som ostepop, trur det er bakteriefloraen på huda som gjer det.

18

Det mørkerosa pelargoniahovudet når meg til kneet.

Eg stiller meg ved sida av henne på verandaen, knekker av ein daud blom og kastar han ut på plenen.

Kronblada legg seg fint utover det grøne, liknar rosa villblomar på avstand. Pelargoniaen flytta hit i fjor.

Sidan då har ho strekt seg høg og tynn og freistar å ta sin plass i verda.

Adrienne seier at altfor mange kvinner gjer seg mindre enn dei er. Vi krympar oss saman til ryggen lutar, er redde for å puste høglydt. Vi ønsker å gå usett gjennom livet. Det er slik ein blir usynleg. Adrienne meiner vi må strekke nakken, løfte oss innanfrå slik at skjelettet står rett, og vi må puste tunge, djupe drag frå langt nede i magen, stikke armane og beina ut som ei sjøstjerne og sjå oss sjølv. Erkjenne at vi er. Når vi står slik, kan vi tenke på Leonardo da Vinci og førestille oss at han heitte Leonora. Sirkelen rundt den nakne mannen går rundt ei naken kvinne. Den nakne kvinna viser oss at vi har ein omkrins. Det minste vi kan gjere for oss sjølv, er å bruke den omkrinsen vi har fått, ta den plassen vi evnar ved å strekke oss utover i alle 19

retningar, frå tåballar til fingertuppar, halebein til hovudtopp. Blir det vanskeleg å krevje denne plassen, må vi skyte ut dei spisse olbogane våre, stikke dei hardt i sida på alle som gir oss motstand, til ingen lenger tør nekte oss å vere så store som vi behøver.

Eg plukkar opp ein blomepinne og hentar ut hyssing av lomma, bind pelargoniaen opp. Så har ho meir å gå på når det kjem eit vindkast. Stilkar er svakare enn stammer. Fingrane mine luktar parfymert karse, eg gnir dei mot shortsen.

Den kvite plaststolen er kald mot ryggen då eg set meg. Han har stått i skuggen. Palma Oluf legg eit blad over skuldra mi. Veit ikkje om han beskyttar meg eller lener seg på meg. Når eg flyttar på meg, kviskrar det tørre bladet meg skarpt i øyret. Eg kjenner på dei solskadde områda på blada. Dei er kvite og tørre, utan liv. Lurer på kor mykje som blir igjen av han om eg fjernar alle blada som er skadde, kanskje berre to tørre stammer med sjiraffargar.

Eg trur Oluf klandrar meg for den lange vinteren. Han måtte bu på badet i kjellaren, det var ikkje plass andre stadar. Stova var full av alle dei andre plantene som ikkje var så store og tunge som han. Snøen kraup oppetter husveggen utanfor, dekte til det einaste vindauget på badet. Der stod han utan lys, fekk lite vatn og let det eine bladet etter det andre gulne og visne. Eg visste at han ikkje hadde det kjekt, og eg fekk vondt av å sjå han. Så kom sommaren, brått. Då la eg armane rundt han, brukte det eg hadde av krefter og bar han opp i første etasje og ut verandadøra. Nå står han her, ved 20

stolen min, i ly for regn og vind med sol fleire timar om dagen.

Oliventreet Olivia står også på verandaen. Ho har tynn stamme og krusete, grøn krone, liknar eit bonsai-tre. Når det blåser, knitrar ho. Sparer oliventre på olje i stamma? Ho verkar litt vel tørr til det. Om vinteren står Olivia inne og sturar, slepper harde, spisse blad i bakken med ørsmå knepp.

Eg vatnar henne nesten ofte nok. I fjor fekk ho til og med litt gjødsel, slike granulerte korn som framleis ligg på toppen av den hardpakka leirjorda og kanskje ikkje har nokon som helst innverknad på eit tre som henne. Om våren skal Olivia få nye skot med ferske blad, og rundt desse nye skota skal det komme grøngule blomar, som seinare blir små olivenbær. Eg har sett det på hageprogram, det er slik det skal vere. Olivia lagar ikkje desse bæra, om det ikkje eigentleg er frukt, desse definisjonane på kva som er frukt eller bær, får vere opp til biologane.

Olivia bryr seg ikkje om avkom, ho berre overlever ein vinter, og så ein sommar. Det er annleis med meg. Eg må for eksempel delta i samfunnet. Eg må jobbe.

Eg skvett då telefaksen ringer. Pennen skrapar mot tannkjøttet. Det har vore stille på kontoret heile føremiddagen. Telefaksen får berre ringe så lenge han orkar. Moderne telefonkatalogar klarer ikkje å skilje mellom eit telefonnummer og eit telefaksnummer, dei er så å seie like, åtte siffer. Avdelingsleiaren måtte sikkert ha rapportert inn til slike nummerregister kva som er kva, om noko skal endrast. Det kjem han ikkje til å gjere. Her er nok å gjere frå før, om ein ikkje skal bruke kreftene på å rapportere om utgått teknologi, har eg blitt fortald. Dei fleste prøver å ringe «det andre telefonnummeret» når dei gir opp å lytte til dei rare pipelydane frå telefaksen.

Mange samtaler startar med at eg må forklare telefaksen. Om det er ein god ice breaker, veit eg ikkje, kunne like godt å ha komme rett til poenget. Folk som ringer hit, veit oftast kvifor dei gjer det. Men så er det denne kulturen for å klage litt over det som er, for eksempel sviktande teknologi.

Eg set meg klar ved telefonen. Prøver å senke skuldrene då eg oppdagar at dei har krope opp mot øyra. Det er som når eg køyrer bil og held venstre22

foten i lufta over kløtsjen i god tid før eg skal gire.

Slikt skapar spenning i kroppen. Adrienne seier at eg må flyte meir naturleg i kvardagen. Som om det er naturleg å flyte andre stadar enn i vatn. Eg ryddar skjema og post-it-lappar klare for å ta imot beskjed.

Opnar telefonlista på pc-en. Det er aldri meg personleg dei skal ha tak i. Dei vil ha nummeret til ei avdeling eller ein person, eller så vil dei at eg skal sette dei over, eller kanskje gi ein beskjed. Eg er ein ikkje-person, eit mellomledd.

Det går ti minutt. Ingen ringer. Nokre menneske gir opp veldig fort, tenker det er noko gale med telefonlina. Eg lurer på kor mange rapporteringar barneverntenesta går glipp av fordi vi framleis har telefaks. Det kan vere det berre tar litt lengre tid, kanskje dei skriv eit brev i staden. Før eg opnar om morgonen, hentar eg posten og sorterer han, og det er overraskande mange handskrivne brev. Eg føretrekker å skanne breva og sende dei vidare på e-post, men Siv-Inger, sekretæren som er her dei to andre dagane, bruker visstnok faksen, for det har ho gjort sidan 1987, fortalde ho. Det var ho som gav meg opplæring. Før jobba ho kvar dag, men så gjekk det nedover med helsa, og det opna for mi stilling.

Eg kallar denne staden kontoret mitt, men det er eigentleg eit venterom. Dei med ordentleg jobb har eigne kontor her ein stad. Inne bak ei dør som fører til ein smal korridor, finst mange lukka dører, men dette er mitt område. Nokre gongar ringer telefonen i eitt. Men sommaren er stille, sjølv så tidleg som nå. Folk tar ferie frå å bry seg. I dag har eg berre 23

fått kjeft to gongar. Det er så lite at det nesten går fint.

Eg prøver å finne ut kor lenge kontorstolen kan snurre rundt om eg krøker meg saman. Minner om då Hilde og eg sat på huska i den store eika heime og surra tauet over oss strammare og strammare.

Til slutt var det berre Hilde som fekk tåspissane i bakken, så sleppte vi tauet og dess meir vi klarte å krøke oss saman, dess raskare snurra huska. Det er eit namn på den krafta eg kjenner nå. Noko som har med vaskemaskiner å gjere. Sentrifugekraft? Eg hugsar ikkje. Stolen knirkar i ryggen då eg stoppar han. Eg flyttar på datamusa og vekker pc-en ut av dvalemodus. Googlar sentrifugekraft. Google seier eg meinte sentrifugalkraft. Eg les byrjinga av artikkelen på Wikipedia. Kan vere riktig kraft, sjølv om det står at det er ei ikkje-reell kraft. Ei kraft eg kjenner som ikkje eksisterer. Relativt magisk. Ei kjensle eg opplever fordi kroppen min har noko fysikarane kallar «tregleik». Så lite konstruktivt ord. Eg er treig, kroppen min vil eigentleg berre rett fram i ei line, men så tvingar eg han til å halde fast i denne bana, rundt og rundt, og dermed opplever eg denne ikkje-reelle kjensla av ei kraft.

Eg går bort frå pulten, stiller meg midt på det spettete linoleumsgolvet. Lyttar. Heilt stille. Eg sjekkar at inngangsdøra er open, ingen som står utanfor og ventar. Eg ryddar legoklossane ned i midten av legobordet, stiller bildebøkene med frontane fram i bokkassa. Under stativet med brosjyrar er det støvete. Eg hentar feiebrettet på vaskerommet, samlar støv og rusk frå golvet og tømmer det i papir24

korga under pulten. Truleg har dette kontoret same møbelprodusent som skulen min hadde på byrjinga av nitti-talet. Glatte, tregule overflater. Tenk om dette kontoret ikkje har fått nye møblar sidan eg gjekk på barneskulen. På eitt vis er det svært fornuftig prioritering av pengane. Sjølv om eg mistenker at nye, moderne møblar gir eit inntrykk av seriøsitet. Slik burde det ikkje vere, det er berre ein falsk tryggleik.

Eg set vindauget på gløtt, slepper inn frisk luft, kikkar ut mellom persiennene. Fire bilar på parkeringsplassen. Nokre gongar forstår eg sentraliseringstankane til politikarane. Her er daudt og audt.

Men dei gongane noko skjer, må det faktisk vere nokon her som tar seg av det.

Klokka er eitt. To timar til i fangenskap. Eg går til bokkassa igjen. Sorterer bøkene alfabetisk, først etter tittel, før eg kjem på at det er lurare å gå etter forfattar for å samle bøkene av same person. Eg plukkar opp ei fargerik bok og set meg på stolen min. Snurrar roleg rundt medan eg studerer bilda.

Prøver å komme fram til om denne boka kan hjelpe ein unge som har det vanskeleg.

Ein halvtime seinare opnar eg e-posten. Vidaresender nokre informasjonsbrev.

Brått går det i døra. Eg rettar meg opp.

– Dette er ikkje tannlegen? spør ei eldre dame. Ho har på seg ei tjukk boblejakke og skjerf, sjølv om det sikkert er tjue varmegradar i dag.

– Ein etasje til, seier eg og peiker rett opp.

Stemma mi sprekk fordi eg skrur på eit lyst toneleie for å verke hyggeleg. Eg har ikkje snakka med 25

nokon på fire timar. Reinskar halsen i tilfelle eg må føye til noko.

Dama smiler brydd og nikkar, lukkar døra forsiktig. Eg veit ikkje om ho var flau for at ho gjekk feil, eller om stemma mi skremde henne. Eg kremtar nokre gongar, hentar meg eit glas vatn som eg gurglar.

Eg har stadig mareritt der eg ikkje kjem meg heim frå jobb og klokka ikkje går, før det brått er blitt ein ny dag. Dagar som i dag liknar på draumane mine.