Gjendiktingar

Johannes Gjerdåker

Gjendiktin G ar

© Det Norske Samlaget 2023 www.samlaget.no

Om S la G : Aina Griffin

Førtrykk: Magnus Osnes

Skri F t: JJannon 10,15/14

Pa P ir: 80 g Munken Print Cream 1.8

t rykkeri: ScandBook AB, Falun

Printed in Sweden

i SB n 978-82-340-0652-4

Denne boka er trykt på miljøvenleg papir.

Johannes Gjerdåker er ein av dei viktigaste gjendiktarane våre. Han har gjort strålande arbeid med diktarar frå klassisk litteratur til vår eiga tid og har motteke gjæve utmerkingar som Bastianprisen, Melsomprisen og Norsk kritikerlags omsetjarpris.

Robert Burns var ein sentral diktar for Gjerdåker, men han gav oss også eineståande møte med andre kjende og mindre kjende diktarar frå Europa og andre verdsdelar.

Alt i debutboka Skot på gamal stuv (1978) kjem interessa hans for klassisk persisk poesi tydeleg fram; her er fleire dikt av Hafiz og ei rekkje dikt av Omar Khayyam.

Gjerdåker valde ofte diktarar som i motiv, tema, skrivemåte og sjanger tek utgangspunkt i livet til vanlege folk. Og med sin utsøkte musikalitet hadde han eit særleg godt lag med dikt som står nær songen. Begge delar har i stor grad vore styrande for utvalet i denne boka.

Ved sida av utval frå hans eigne bøker med gjendiktingar har me teke med ein del kjende og kjære dikt og songar frå antologiar, aviser, tidsskrift og plater. I tillegg har me samla nokre tekstar til sentrale klassiske musikkverk i ei eiga avdeling i boka. Desse tilfører ein ekstra dimensjon til Gjerdåkers gjendiktingsarbeid.

Ein gjendiktar av dette formatet må sjølv vera ein god diktar. Då eg las dikta hans i Skot på gamal stuv, tenkte eg at eg gjerne skulle sett fleire dikt frå hans hand. Boka opnar med 23 sonettar, hovudsakleg med historiske og mytiske emne, internasjonalt, nasjonalt og lokalt. Sonettane følgjer det formstrenge italienske mønsteret etter

Petrarca, men seiemåten verkar endefram og utvungen; slik blir dei ståande som velsmidde monument. Det er såleis sjølvsagt at dei høyrer med i denne boka. Blant dei etterlatne papira hans høver det å ta fram diktet «Då bombeflya kom», ein gripande tekst som formidlar eit sterkt minne frå den andre verdsskrigen.

Eg takkar Svein Gjerdåker, Håvard Tangen, Anne Arneberg, Bergsveinn Birgisson og Peder Ringdal for stor hjelp i arbeidet med boka. Eg vil òg takka Håvard Rem for eit inderleg og perspektivrikt etterord.

Stord, mai 2022

Per Olav Kaldestad

19 Skot på gamal stuv (1978)

Ha F iz:

21 nr. 1, 8 og 213

Sir P H ili P Sidney:

24 Du blind manns siktepunkt, du dårars val

William S H ake SP eare:

25 sonett nr. 55, 60, 64, 71, 91 og 129.

j ón Hel G a SO n:

29 I tøyveret

29 Toget skundar

31 Tvihug

t óma S Guðmund SSO n:

33 Japansk dikt

35 Balladen om Reading fengsel og andre dikt frå engelsk (1980)

O S car Wilde:

39 Balladen om Reading fengsel

tHO ma S Gray:

64 Elegi skriven på ein landsens kyrkjegard

71 Robert Burns: Dikt og songar (1996)

73

Kornband

74 Ei bøn med dauden framfor augo 75 Han far var bonde 76 Jon Byggkorn

83 Tam Glen

84 Skal gamal kjennskap verta gøymd

85 Han Velom skok opp ølet sitt

86 Grøne erme

86 John Anderson, min ven

87 Slikt eit fylgje av farkar i landet

88 Fornøgd med det minste

88 Ein mann er ein mann, for alt det

90 Å, var du i den kalde blåst

91 Var skulda mi, ho ba’ meg

92 Svøyp og reiv

92 Å, kona mi har dengt meg

93 Brev til Jacob Smith

99 Kjærleik og fridom (Lystige tiggarar) – ei kantate

113 Omar Khayyam: Ruba’íyat (1997)

115 i – li V

127 Robert Burns: Dikt og songar, Andre samling (1998)

129 Til ei mus

131 Den gamle bonden si nyårshelsing til si gamle merr, Maggie

146 I Høglandet lever min hug

146 Min Eppie

147 Kva kan ei ung jente

148 Så glad var ingen som han Jon

148 Killicrankie

149 Du elvebard langs fagre Doon

150 Galloway-Tam

150 Sjå opp for vakre Ann

151 Vakre vesle, gode vesle

151 Å, for ein og tjue, Tam

152 Kom no gutar frå Dysart

153 Den kjekke vevaren

153 Galla-stranda

154 Duncan Gray

156 Opna døra for meg

156 Å, Logan, full av fred du rann

158 Å, plystra, så kjem eg

159 Robert Bruce sin marsj mot Bannockburn

160 Ei raud, raud rose

160 Kall du fram sau og lam

162 Den gamle mannens vintertankar

162 Mi kjære, sjå så grøn ein lund

163 Det blømde røsslyng, raud som blod

164 Vakre Polly Stewart

165 Kaker av byggmjøl

166 Skål for han i vatn

166 Klagesongen til Høglandsenkja

168 Å godt øl kom og godt øl fór

171 Mjølk av Paradis (2000)

rOB ert Burn S :

173 Andre brevet til John Lapraik 21. april 1785

177 Tam O’Shanter

184 Tale til tannverken

William W O rd SWO rt H :

186 Michael

201 Jenta i kornhausten

Samuel t ayl O r cO lerid G e:

203 Soga til den gamle sjømannen

228 Kubla Khan

Walter SaVa G e l and O r:

231 Vers

231 Dirce

231 Mor, eg vinn ikkje med min rokk

232 Tallause vegar

232 Dauden står hjå meg

232 På 75. årmålsdagen

jOH n c lare:

233 Haust

234 Mjølketida

235 Eg er

237 Tranene til Ibykus (2002)

jOH ann W O l FG an G VO n G O et H e:

239 Havstille

239 Ferdamanns kveldssong I

240 Ferdamanns kveldssong II

240 Natur og kunst

Friedric H Sc H iller:

241 Då jorda vart delt

c lemen S VO n Brentan O :

243 Vår

244 Voggevise

Heinric H Heine:

245 Ei fure står åleine

245 Dei sat der på soiréen

246 Lorelei

247 Du barn, då me var ungar

n ic O lau S VO n l enau:

249 Dei tri sigøynarane

Friedric H n ietz S c H e:

251 Mi lyst

252 Han teier lenge

252 Ja, eg kan mi opphavssoge

252 Åleine

253 Stjernemoral

254 Mot ovmod

254 Nesten

254 Epiktetisk ord

254 Oppover

255 Den ufrie

255 Råd

255 For dansarar

255 Den modige

256 Var eg sjuk? Er eg no heil att?

256 Mot nye hav

d etle V VO n l iliencr O n:

257 Heidebilete

257 Kornåkeren

258 Kven veit kvar

261 Odar av Horats 1–3

Fyr S te S amlin G (2001)

263 Til Leuconoë

263 Til Tyndaris

264 Til Torquatus

a ndre S amlin G (2005)

267 Til lyra

268 Til dei havandssjuke

269 Sekelhymne

t redje S amlin G (2010)

273 Til Agrippa

274 Til ei vinkrukke

275 Til Romarfolket

277 Til Augustus

281 Glimesteinar frå islandsk visetradisjon (2017)

283 Kjærleik

285 Livsvisdom

288 Hav og sigling

289 Årstidene

293 Tid og lagnad

294 Diktekunsten

299 RUMIfesten (2020)

301 Songen til røyrfløyta

304 Falken og uglene

304 Eg vart fødd

307 Dikt frå andre publikasjonar

Ver G il:

309 Georgica (Diktet om jordbruk), Norsk Årbok 2011

Franc O i S Vill O n:

313 Ballade om damene i farne tider, Hordaland 30.04.94

a rt H ur Sc HOP en H auer:

315 Sonett, Norsk Årbok 2010

e mily Br O ntë:

316 Fangen, Ring ville klokker – en viktoriansk antologi (red. Geir Uthaug), Den norske lyrikkklubben 2000

a u G u S t Heinric H H OFF mann VO n Faller S le B en:

318 Min tanke er fri, Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo 2001

l ina Sandell-Ber G :

320 Kvar ein dag, Kvar ein dag, CD av Herborg Kråkevik 2009

Gerard m anley H OP kin S :

321 Lat meg ha medynk meir med hjarta mitt, Ring ville klokker –en viktoriansk antologi (red. Geir Uthaug), Den norske lyrikkklubben 2000

321 Nei, verst finst ikkje

322 Rettvis, det er du, Herre

a e . H O u S man:

323 Biskaiastranda, Syn og segn 1968, s. 492–493

324 Påskehymne, Dag og Tid 1968

325 Frå langt, frå kveld og morgon, Ring ville klokker – en viktoriansk antologi (red. Geir Uthaug), Den norske lyrikkklubben 2000

325 Du smiler til din ven i dag

326 På Wenlock Edge er skog i kvida

327 Til ein idrottsmann som døydde ung

m att H ía S jO c H um SSO n:

328 Minnekvæde om Eggert Ólafsson 1726–68 Hordaland 12/5

2007

m att H e W a rn O ld:

330 West London, Ring ville klokker – en viktoriansk antologi (red. Geir Uthaug), Den norske lyrikkklubben 2000

330 Framtida

William e rne S t Henley:

334 Uovervinneleg, Norsk Årbok 2021

tHO ma S Hardy:

335 Skymingstrosten, Ring ville klokker – en viktoriansk antologi (red. Geir Uthaug), Den norske lyrikkklubben 2000

336 Eg ser i spegelglas, Hordaland 18.11.2000

O S car Wilde:

337 Til mitt viv, Ring ville klokker – en viktoriansk antologi (red. Geir Uthaug), Den norske lyrikkklubben 2000

William Butler y eat S :

338 Innisfree, øya i innsjøen, Hordaland 9.7.1994

338 Seglferd til Byzantium, Norsk litterær årbok 1968

e d W in a rlin G t O n rOB in SO n:

340 Eben Floods selskap, Hordaland 4.3.1995

342 Tenestemennene, Hordaland 6.8.1994

e lin O r Wylie:

343 Utan tittel, Dag og Tid, 31/10 1968

W. H. a uden:

344 Gravferd-blues, Angen av jord, CD av Dagfinn Iversen 2011

rOB ert GraV e S :

345 Den kjølige veven, Hordaland 15.5.1999

Sn O rri Hjartar SO n:

346 Minne, Hordaland 24.10.1998

347 Bilete

347 Haustkveld

347 Å skoda til fjells

348 Alt

348 På Gnìtaheid, Vestmannen nr. 9 1999

348 På Jorda

349 Ferdamann

351 Vårkveld

351 På ferd

352 Leiting, Hordaland 24.4.1999

Ge O r G e m ackay Br OW n:

353 Lux perpetua, Hordaland 15.2.1997

353 Eit arbeid for diktarar

354 Eit dikt for husly, Vestmannen nr. 10 1998

P H ili P l arkin:

356 Neste, takk, Hordaland 13.9.1997

m ic H el Vaucaire:

358 Nei, eg angrar ikkje det slag, Hordaland 15.2.2003

e inar Skaatan:

359 Eg råda vil alle, Kvar ein dag, CD av Herborg Kråkevik 2009

jO ni m itc H ell:

360 Båe sider no, Songen om mitt liv, album av Herborg Kråkevik 2001

361 Sirkelspel, Angen av jord, CD av Dagfinn Iversen 2011

nO rman Buc H an:

363 Balladen om Johnny Ramenski, Dar kjem dampen og andre viser av Ivar Medaas, Noregs Boklag 1976

jOH n l enn O n OG Paul m c c artney:

365 Når eg er sekstisju, Dar kjem dampen og andre viser av Ivar Medaas, Noregs Boklag 1976

Bijan Samandar:

367 Jord, Hordaland 30.6.1990

j ame S t ayl O r:

369 Eld og regn, Norsk Årbok 2021

Ber GSV einn Bir G i SSO n:

371 Stråle kom

371 Avhandling om livet

371 Blomvise

372 Eg tykkjer det er leidt

372 Vise om våren

372 Kongroa

373 Liljer, Hordaland 21.2.1998

375 Tekstar til klassisk musikk

Giac O m O Puccini:

377 Messa di Gloria

Gi OVanni Pierlui G i da Pale S trina:

380 Alleluia & Hymn

Franz VO n Sc HOB er:

381 Til musikken

W O l FG an G a madeu S mO zart:

382 Requiem

jOS e PH Haydn:

387 Skapinga

Felix m endel SOH n:

401 Paulus (Oratorium opus 36)

413 Eigne dikt

Frå Skot på gamal S tuv: 23 SO nettar

415 Poeten

416 Eirik Raude

417 Olav Haraldsson på Voss

417 Olav Haraldsson i Innherad

418 Ved Stiklestad

419 Dala-Glum forlet Voss

1

Kom skjenkjarsvein, ber vinen inn, lat skåla rundt i laget gå, for vel såg kjærleik lett ut fyrst, men no har vanskar falle på.

Nyst bles det morgonvind som veifta ange søt frå hennar hår, men hjarta bed og ventar meir, kor blodet dryp, kor det må slå!

Kor kan eg finna rast og ro i huset her hjå venen min, når bjølla ringlar utan stans: «Bind børa, gjer deg klar å gå.»

Farg bøneteppet raudt av vin, når gamle verten så det vil, for han er røynd frå mang ein veg, og han kan kvart eit steg forstå.

Vår natt er myrk og full av gru for bylgjebrot og kvervelstraum, korleis kan dei som reikar trygt i ro på land vår sjøferd sjå?

Eg fylgde eigne råd til dess at all mi ferd fekk dårleg ord; kva løyner no ein løyndom bort som alt er nemnd i kvar ei krå?

Gå aldri, Hafiz, bort frå den ditt hjarta vil foreinast med, «mot den du elskar vend deg – vend deg heile verda beint ifrå!»

8

Om tyrkarrosa i Shiraz tok opp mitt hjarta i si hand, for hennar føflekk gav eg glad bort Bokhará og Samarkand!

Skjenk all vin ut, min skjenkjarsvein! tru, du får sjå i Paradis Mosalla-lunden stå i blom og Ruknabad gli blå langs strand?

Ein flokk sigøynarmøyar kom og sette byen vår på styr, dei rana hjarta vårt for fred, slik tyrkar herjar fiendland.

Den fagre treng slett inkje til min elsk som ufullkomen er, og treng ho glitter, gull og glans åt hår og andlit? Knapt ein grand!

Du gjev meg lastord, gjev meg spott; eg takkar deg av hjarta, sæl, for beiske ord får dåmen søt frå dine ljuve lippers rand.

Eg veit at Josef fager var og voks i venleik dag for dag og Zuleikha vart tend så heit at blygsleslør gjekk opp i brand.

Lyd etter råd! Dei unge meir enn av sitt liv vil halda av å lyda til ein gamal vert som kjenner visdom, røynd og vand.

Fortel om songarar, om vin; søk ikkje svar på gåta meir, den gåta som til evig tid er stum og stengd for all forstand.

Du forma vers, du bora perler; Hafiz, kom og syng din song, så himlen kan på dine ord sjustjerna strå som perleband.

213

Snart skal austanvinden spreida ange ut i morgongry, då skal denne gamle verda atter verta ung og ny.

Judastre skal retta fram åt kvit jasmin si raude skål, påskeliljer skal få skoda blåveis kledd i helgety.

Ilt må nattergalen lida, skild ifrå si eiga sjel, alt skal rosa høyra når hans klage stig mot hennar ly.

Går eg bort ifrå moskéen dit der vinen renn, så hugs: lang er preika, tida kort og alltid vil ho frå oss fly.

Hjarta, om du utset dagsens glede til ein annan dag, har du pant på henne? veit du kva ein annan dag vil by?

Haldt no fast om staupet ditt, og lat det stråla ut Sha’ban! Heile lange Ramadan skal denne sola ikkje gry.

Kostesam er rosa, ver hjå henne denne vesle stund frå ho stig av jord og til ho kverv att under neste sky.

Songar, kom og syng for oss, kom, lat oss leva her og no! Sorg av fortid, sut for framtid, vere ikkje oss til bry.

Hafiz kom som gjest til verda berre for å møta deg, å, stig fram! Tak avskil med han, før han må ta ut på ny.

Sir Philip Sidney (1554–1586):

Du blind manns siktepunkt, du dårars val, små draumars skum og spreidde tankars grut, vogge for grunnlaus sorg i jammers dal, du veft av vilje, aldri voven ut;

Å, Sanselyst! Eg kjøpte meg for sut, til pris av uttynt ånd, ditt tome skal, og sov så altfor lenge som din gut i tid eg skulle vandra vegen smal.

Men du har tapt ved all di falske ferd og fåfengt gjorde du meg fåfengdtyrst, fåfengt du òg fekk lov å rå meg fyrst for no har Sanning lært meg betre verd:

å søkja alt eg treng i eige bryst, å ha ei lyst: å sigra over Lyst.

William Shakespeare (1564–1616):

55

Gjev kongar marmor, monument i gull, men desse vers av makt eig lengre liv; i dei du stødt vil stråla underfull, meir klår enn gråna stein der mose kliv.

Når krig har krasa statuar til sand og lauseld mangt eit mura verk fortært, skal aldri strid og sverd og eld og brand nå minnet ditt, som dette dikt held kjært.

Du lyser gjenom trassig gløymslenatt og Dauden sjølv; ditt lov gjev atterljom i alle tider som må vera att og slita verda, til den siste dom.

Så fram til dagen då du stig av jord, du skin i elskarsinn frå mine ord.

60

Som bylgjer rullar mot ein steinut kyst renn våre stunder snøgt imot sin slutt; kvar fylgjer etter den som var her nyst, forutan kvile skundar kvart minutt.

Ein nyfødd kravlar ut i hav av ljos og stig i glans og makt, men gjord til lags dreg myrkret honom brått imot sin os, for Tida krev si gåve heimatt straks.

Sjå, Tida tærer ungdoms blom i løynd og liner djupt i venleiks skalle skriv ho lever av naturens inste røynd og sigden hennar skjer alt som fekk liv.

Og likevel, i tider som vil fly, min song skal prisa deg på ny, på ny.

64

Når eg har sett at Tida slær i grus med harde hender farne aldrars prakt, når tårna rasar ned av gamle hus og eg ser tidlaus bronse knust med makt;

når eg har sett at havet slær mot strand og svel eit nes av landet i sitt gap, sett òg ei bukt av havet verta land og såleis tap gje vinst og vinst gje tap;

når eg har sett at tidsens skifteslag let jamvel kongerike falla fort, har eg fått lært å tenkja natt og dag at Tida eingong tek min Kjære bort.

Den tanken er som Dauden sjølv, og må med sorg ha det han gruvar skiljast frå.

71

Syrg ikkje meir når eg er lagd i grav når du har høyrt den døyvde klokkeklang som varslar verda at frå verdsens krav har sjølve jorda gøymt meg i sitt fang.

Og les du desse liner, gløym då vèl den hand som skreiv, for deg eg elska slik at heller vil eg gløymast av di sjel enn at du hugsar meg med kjøvde skrik.

Ja, dersom desse vers når auga ditt når eg er longe vorten eitt med leir, då gløym endå det namnet som var mitt og lat din kjærleik ikkje vera meir.

Så ikkje vise verda ser di naud og spottar deg med meg når eg er daud.

91 Éin rosar seg av ætt, éin av si makt, éin av sitt gull, ein annan av sitt pund, éin av sin klednad, sydd i siste prakt, éin av sin hest, éin av sin hauk og hund.

Og kvart eit lynde tek den lyst som høver der gledekjelda synest fløda mest, men slike serdrag minkar når eg prøver dei ut mot det eg veit er ålment best.

Din kjærleik betre er enn høgste byrd, han gjev meir frygd enn hest og hauk i flog, av ingen orden vert eg meire vyrd, han gjer meg meire rik enn alle òg: fatig i berre det, at slik ein skatt kan du ta bort, så eg stend tomhendt att.

129

Ho øyder ånda i ei flod av skam den lyst som rasar ut, og inntil då er lysta mordsjuk, blodig, grådig, ram, forsluken, svikefull, ustyrleg, rå,

straks ho er uttømd, vanvyrd utan måte, heilt vitlaust ettertrådd, men ikkje før enn nådd, heitt hata liksom nedsvelgd åte, lagd ut te gjera den som svelgjer, ør,

ør når han søkjer, ør òg når han held, i jag, på veg, ved målet utan taum; ein sæledrykk som drukken svid lik eld, ei frygd på førehand, og så, ein draum.

Alt dette verda veit, men ingen kan sky denne himmels veg til helvits brann.

Jón Helgason (1899–1986):

i tøy V eret

Når sjøen byrjar vaska sleipe skjer og skyaflòtar sigla over land, då spør kvar time: Høyr, kvi er du her, havreken stomn, på slik ei framand strand?

Den lyng som voks av fræ ved jøkulfot og fekk til vener mose, lav og stein, er utan lag og fester ikkje rot hjå aldetre som blømer grein i grein.

No stig ho atter fri den rame saft i stomnar som or fedrejorda skyt, men andre tykkjest vanta voksterkraft

om våren endå gjenom lufta flyt. Annaslags regn droplar under raft ukjende vindar der om døra tyt.

Toget skundar, hastar, hastar, ljoset sprengjer veg, når det stansar att og rastar, er du langt frå meg.

tOG et S kundar

Ut du reiser for å vinna framgang vidt om jord; eg snur innatt for å finna ord og atter ord.

Du eig ljos og eld og varme, hug som flyg av stad, alt eg eig er støv av arme gulna utskjersblad.

Del i dette skire, blåe ynskte hugen min, og du dreiv det dauve, gråe tunge or mitt sinn.

Men no skildest eg ifrå deg, ljosa blinkar kaldt; aldri meire skal eg sjå deg; millom oss ligg alt.

Gjenom haust og natt og kulde hugen vide dreg; aldri det du vita skulde at han fylgjer deg.

Aldri veit du nokosinne at i kveld eg har yrkt i glansen av ditt minne stev mi sorg til svar.

Ditt bilete blaknar, slitnar, tida minnet krev, at me to var kjende vitnar berre desse stev.

Røyster læt or glade lundar einsam mullar eg; toget hastar, skundar, skundar, ljoset sprengjer veg.

Når skipet mitt på havet rek, og myrkret stjerneteikna tek, og sjøen ryk og båten lek, då vil eg nå deg, Herre, men straks det stilnar litegrand, og eg får kjenning att av land og ser ei trygg og heimleg strand, då vik eg frå deg, Herre.

Når sjukdom søkjer, streng og sår, og feber brenn i kvar ei år, og anden tungt or bringa går, då vil eg nå deg, Herre. Men kjem så kraft attende, ny, og lettar kvida, tung som bly, og feberverken bort må fly, då vik eg frå deg, Herre.

Når myrkret tetnar i mi rømd, og natta kviskrar: du er dømd, og gledekjelda tykkjest tømd, då vil eg nå deg, Herre, men vert så nattevòka løyst, og ljoset strålar ned til trøyst til tusen morgonfuglars røyst, då vik eg frå deg, Herre.

Mest inkje eg forstår og ser, og minst av allting kvar du er, så korleis kan eg tora her

å vilja nå deg, Herre?

Men stormen slit og slær mitt reir, og eg som snart er luft og leir, kor kan eg, vesle, våga meir

å vika frå deg, Herre?

Tómas Guðmundsson (1901–1983):

Det sivar sol langt ned igjenom havet i skire, blå japanske morgonstunder, og gutar set ut båt og stuper under og soknar etter perler djupt i kavet.

Men sidan, når det lid til kvelds og skumar, og spake vindar heim åt landet kallar, då stig det tryllestev opp frå korallar mot stjerneteikna over tidleg sumar.

For medan ungdom knyter liljekransar og kverv imillom kvite tre på bøen, fer småfisk moreldklåre sund og dansar av stad til stemnemøte uti sjøen.

Av frygd og kjæte småe tokner titrar og tang og skjel i måneljoset glitrar.