Kjersti Mjør
HJARTEBANK Historia om Oddny Miljeteig
Samlaget Oslo 2019
© Det Norske Samlaget 2019 www.samlaget.no Omslag: Johanne Hjorthol Førtrykk: Type-it AS, Trondheim 2019 Skrift: 12/17 pkt. Sabon Trykkeri: Specialtrykkeriet ARCO Printed in Denmark ISBN 978-82-340-0062-1 Forfattaren har motteke støtte frå NFFO og Fritt Ord.
Denne boka er trykt på miljøvenleg papir.
inn ha ld
Oddny kastar terningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
Alltid freidig når du går . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
Eit høgt elska barn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
Avbroten barndom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
37
Einebarn i krigen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
51
Alt som før, ingenting som før . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
Radikal alvorsprat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
Hard asfalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91
Fagforeiningskjerring på folkets hus . . . . . . . . . . . . .
99
Laus kanon på dekk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Ground zero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Alle elskar Oddny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Det brattaste året . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Nasjonalt ramaskrik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Hjartebank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 Takk til. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 Skriftlege kjelder. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
1 . ka pitt el
ODDNY KASTAR TERNINGEN «Ho som gav meg vekk, gjorde det rette, men eg er eg. Dette er ein del av mi historie.» Oddny Irene Miljeteig, 9. april 2019
Hadde bergensarane som myser forvirra mot vårsola utanfor, stoppa og pressa nasen mot det høge vindauga i Småstrandgaten, ville dei ha stira lukt inn i kaos. Sett orkideen som gispar etter luft mellom PC-en og haugane med gamle aviser, sett bunkane med sakspapir, stablane med pappkassar, og tronande midt oppi det heile, i knallraud strømpebukse, bystyrets kjeftesmelle og urokråke. Men der inne er det iallfall høgt under taket, og håpet er lysegrønt som kontorveggene. Oddny Irene Miljeteig er i ferd med å ta det store steget, gjera noko som i alle år var ein utenkjeleg tanke. Sjølv om ho rett nok har vore på nippet to gonger. Første gongen då ho møtte ein kjenning på bussen som ho visste jobba med adopsjonssaker hjå Fylkesmannen.
8
h j art e b an k
Oddny opna munnen, trekte pusten, skulle til å spørja, så svikta stemma. Det kom ingen lyd. Andre gongen då ho fekk brystkreft. Ho tenkte på dottera Ingrun, om krefttypen kunne vera arveleg. Stinn av frykt, cellegift og kvalme skreiv ho e-post til Fylkesmannen og trykte «send», men i neste sekund var brevet sporlaust vekke! Ikkje eingong den IT-kompetente ektemannen Terje fann att e-posten. «Guri malla», tenkte Oddny. Ho tok det som eit teikn. Då legane like etter forsikra om at kreftforma ikkje var arveleg, stengde ho tanken ute igjen. Men no, i sitt 65. år, er ho klar. Oddny opnar eit blankt Word-ark. På venstre side skriv ho «Fylkesmannen i Vestland», på høgre side «Bergen, 9. april 2019», og så: «Gjeld adopsjonssak Oddny Irene Miljeteig, fødd 05.10.54.» Ho gjer ikkje dette fordi ho er utrygg på kven ho er. Oddny veit godt kven ho er, kva ho står for. Har alltid kjent seg ønskt, elska, ho var augnesteinen til foreldra, til bestemora, kjende aldri eit fnugg av tvil om at dei var glade i henne. Og sjølv om ho vaks opp som einebarn i ei veglaus grend, fleire kilometer frå næraste nabo, var slekta stor og banda tette. Seinare møtte ho Terje og stifta eigen familie. Først kom Ola, så Ragnar og endeleg Ingrun. Småbarnsåra var travle for eit brennande hjarta med så mange krigar å kjempa, aksjonar å delta i, demonstrasjonstog å gå i. Målsak, kvinnesak og sekstimarsdag. Likelønskrav, asylborn og bustader for psykisk utviklingshemma. Alltid i opposisjon, alltid med utestemme, alltid i mindretal. Og som regel nedstemt.
o d d ny k as ta r t e rni nge n
9
Kjerringa mot straumen har så lang røynsle med nederlag at ho er blitt ein meister i faget. Ho tek dei på strak arm, men blir skipla av medgang. Ein gong Oddny kom med framlegg i bystyret om å be regjeringa føra ein meir human asylpolitikk for papirlause, rekna ho med rein kjeft frå talarstolen. I staden fekk ho uventa støtte frå KrF. Fleirtalet var sikra, og Oddny fullstendig teken på senga. Tårene som rann i bystyresalen, var gode tårer, men også så utomparlamentariske at ho vart portrettert i Bergens Tidende etterpå. Oddny stirar konsentrert på dataskjermen. «Eg ber med dette om å få vita kven mine biologiske foreldre er, og eg ber om få alle papira i saka», skriv ho. Så fører ho opp sitt eige fødselsnummer og namna, fødselsdatoane og dei gamle adressene til dei avdøde adoptivforeldra, og underteiknar «med venleg helsing». Ho tek utskrift, treng slett ikkje leita etter konvolutt. Oddny veit nøyaktig kor alt er i kontorkaoset. Dama har eit politisk adrenalinnivå som knapt nokon matchar. Bergensarane kjenner henne som sinnaversjonen av Mor Godhjarta. Ho som år ut og år inn har ridd gamle kjepphestar med krafta til ein nyfrelst, med eit hjarta som har dundra og hamra for alle samfunnets utstøytte og svake. Ein gong spurde ein journalist kor all denne omsorga stammar frå? «Eg trur det er medfødt», svarte Oddny liketil. Kanskje var ho nærare ein kjerne enn ho sjølv fullt ut fatta. Kanskje finn Oddny umedvite ein klangbotn i dei utsette og sårbare. Ho har sjølv vore ei av dei. Alt Oddny
10
hja rte ba nk
veit om dei tre første vekene i livet sitt, er at ho vart fødd i Skien og like etter frakta til Waisenhuset, ein stor barneheim i Stavanger. I dei halvtomme kontorhyllene ligg fleire diktsamlingar av favoritten Olav H. Hauge og romanen Av måneskinn gror det ingenting. Torborg Nedreaas gav ut boka i 1947, sju år før Oddny kom til verda, i ei tid då abort var ulovleg i Noreg. Romanen var ein brannfakkel mot fordømminga av kvinner som hadde vorte gravide utanfor ekteskap, og dei illegale abortane som følgde av det. Men heilt ærleg, Oddny har ikkje fundert særleg over opphavet sitt. I storparten av livet har det vore uviktig. Inger og Ola Miljeteig er foreldra hennar, Tøsse i Åkrafjorden i Etne kommune er heimen hennar. Basta. – Det biologiske prinsippet står veldig sterkt i dag, men norsk adopsjon var langt meir utbreidd før. Barneflokkane var dessutan store, og det var ikkje uvanleg at ungar vaks opp hjå besteforeldre, tanter eller heilt andre. Sjølv hadde eg ein familie til liks med alle andre, og ingen annan realitet å tenkja på. Heime snakka dei aldri om at Oddny var adoptert. Med eitt unnatak. Oddny ser det levande for seg: Ho er tidleg i 30-åra og står ute i tunet på Tøsse med mor si, som er blitt gammal og skrøpeleg. Det er tydeleg at mora har noko på hjarta, noko ho må få sagt, medan det enno er tid. – Mamma fortalde at ho hadde hatt fleire abortar då ho var ung. Så la ho til: «Hadde det ikkje vore for dei, hadde me ikkje fått deg.» Det kom så bardust på meg, me snakka jo ikkje om slikt, men det var så vedunderleg sagt! Ei større
o dd n y ka st ar t er nin g e n
11
kjærleikserklæring kan ingen få. Det blir sterkare for kvar gong eg tenkjer på det. Med pappa snakka eg aldri om at eg var adoptert, men ein gong sende eg eit brev til foreldra mine og fortalde kor glad eg var i dei. For meg var dei mine einaste foreldre, skreiv eg. Like etter snakka eg med pappa i telefonen. Han sa ingenting om brevet, men eg høyrde kor glad og varm han var i røysta. Det var nok for meg. Den glade, varme røysta hans. Oddny legg konvolutten i den vesle ryggsekken i svart skinn, hektar den raude ytterjakka ned frå knaggen i hjørnet, kan nesten ikkje forstå at ho ikkje har gjort dette før. Håret er blitt grått, men alt anna er framleis raudt. Jakka, sjalet, strømpene, tankegodset, ja, heile dama er som ein raud klut der ho går ut i vårlyset, forbi rådhuset og langs Smålungeren, der den store vassfontena skin kvitt i alt det blå. Ho kjenner byen, og byen kjenner henne. SV-dronninga i Bergen. Eller Bergens rabiate SV-kjerring. Set kryss for det som passar. Ho som kan torna og lyna, men også le så rådhuset ristar, og som snakkar like naturleg om sekstimarsdagen som om Jesus. I løpet av sine 16 år som heiltidspolitikar har ho salvelsesfull som ein bedehuspredikant, og på klingande åkrafjordsdialekt, slege så hardt ned på høgrepolitikk og annan travaskap at talarstolar over heile byen nær har velta. Ein gong ho kom til rutinesjekk hjå fastlegen, hadde ho skyhøgt blodtrykk og vart sporenstreks send til sjukehus i taxi. Oddny hadde gløymt å fortelja legen at ho kom rett frå ein debatt med ein Frp-politikar og var skikkeleg opptrekt!
12
h j art e b an k
Ho er kjend som Bergens argaste politikar, og som den varmaste. «Alle elsker Oddny», skreiv BT på kommentarplass i 2015, det året som byrja så fantastisk, men enda så sørgjeleg at til og med garva politiske journalistar kjempa med klumpen i halsen. «Terningen er kasta», utbraut Julius Cæsar då han kryssa elva Rubicon i år 49 før Kristus. Sidan er uttrykket blitt brukt når ei stor og viktig avgjerd er teken og det er ingen veg tilbake. I resepsjonen på Statens hus, like bak bussstasjonen i Bergen, kastar Oddny sin terning. Ho leverer brevet. Med bankande hjarta gjer ho det for seg sjølv, men også for etterslekta, dei tre ungane og barneborna. «Eg høyrde deg på radioen i dag tidleg», kvitrar den blide kvinna bak skranken. Like etter står Oddny ute i vårsola igjen. – For 30 år sidan hadde eg ikkje våga å gjera dette. Eg hadde vore for redd for kva eg kunne få vita. No vågar eg og er glad for det. Dersom foreldra mine lever, vil Fylkesmannen kontakta dei, men det er ikkje sikkert dei vil ha kontakt. Ho som gav meg vekk, gjorde det rette, men eg er eg. Dette er ein del av mi historie.
Oddny på veg heim over Åkrafjorden i mai 2019. Tøsse ligg høgt i fjellsida til høgre. Foto: Gidske Stark
2 . ka pitt el
ALLTID FREIDIG NÅR DU GÅR «Kvar ettermiddag fekk eg to timar fri. Då for eg som ein vind opp til venninnene mine i Eikemo-grenda, og så gjekk me og bada. Det er mine fremste solskinsminne frå barndomen.» Oddny Miljeteig
Prinsessa gjeng i tunet. Ho har blonde musefletter med store, kvite sløyfer, og ny, kvit kjole med strutteskjørt, kvite strømpebukser og svarte lakksko. Femåringen poserer til ære for fotografen, som nettopp har sydd finkjolen ferdig. Hadde nokon kome forbi, skulle dei sanneleg fått sjå kor fin ho er! Men her kjem ingen tilfeldig forbi. Jenta bur på ei fjellhylle høgt over ein djup fjord. Nabogarden er nyss fråflytta. No er det berre dei fire att i grenda, mor, far, Oddny og besto. Dei siste bufaste på Tøsse. Ingen vegar fører hit. Skal familien nokon stad, må dei kryssa den mektige Åkrafjorden. Dei er langt frå dei einaste. På nordsida av den 32 kilometer lange fjordarmen er det heile ti veglause grender, men ingen ligg så einsamt til
16
hja rte ba nk
som Tøsse. Det tungdrivne småbruket ligg 90 høgdemeter over fjorden og er så bratt at dei nesten kan bruka jorda på begge sider. Den kvite struttekjolen er eit ekstravagant innslag i det grå tunet med den vesle stova, løa og sauefloren. Besto bur i eine enden av vestlandshuset, dei tre andre i hin. Dei har ikkje klosett, men kaldt vatn i springen, og når vatnet frys om vinteren eller kjelda tørkar inn om sommaren, må alt vatn, både til folk og dyr, berast i bytter frå bekken. Klesvasken kokar mamma i den store gryta i eldhuset. Etterpå skyl ho tøyet i bekkevatnet. Om vinteren er vatnet så kaldt at fingrane blir blå. Når jentungen skal på utedoen om kvelden, må nokon stå i døra og passa på. Oddny er så frykteleg mørkeredd. Men dette året, 1960, har dei iallfall fått elektrisitet. Oddny gløymer aldri første gongen transformatoren nede ved fjorden vart skrudd på. Ho og mamma stod i den vesle gangen då det vart så lyst som det aldri hadde vore! Etterpå bygde pappa nytt kjøkken på baksida, måla det lyseblått og bar den nye elektriske komfyren opp den bratte brekka frå fjorden og heim. Tøsse er eit bruk korkje å leva av eller å døy av. Dei har to kyr, to ungdyr, to griser, 25 sauer, 40 høns og innmark på 14 mål. For å skaffa pengar er snikkaren Ola Miljeteig stort sett vekke på arbeid i vekene. Kona Inger må vera bonde. Ho er sterk som ein okse og ber tunge mjølsekker opp frå kaien. Ho har arbeidd hardt heile livet, og som småbrukarkoner flest sit ho sjeldan nedpå. Inger er sliten og ser langt eldre ut enn sine 50 år, men kan noko knapt nokon andre i fjorden kan. Ho kan jodla. Inger har fleire LP-plater med jodling
al lt id fre id i g n år d u g år
17
og har lært seg det sjølv. Jodling er vanlegare i Alpane, men ljomar rett som det er over oppvaskbaljen på Tøsse. Besto har eit mildt og snilt vesen og forgudar barnebarnet. Ho heiter Josefine, kjem frå Laksevåg, ved breidda av Puddefjorden i Bergen, og er stemor til pappa. Josefine er den andre kona til besten, som også heitte Ola, og som vaks opp på garden Miljeteig tvers over fjorden. Oddny møtte han aldri. Besten døydde våren før ho vart fødd. Han var ikkje odelsgut, og jobba ein del år som bøkkar, eller tønnemakar, i Haugesund. Den første kona hans, Anna, døydde i sin tredje barsel, men jentebarnet overlevde og vart oppkalla etter ei mor ho aldri fekk læra å kjenna. Då Ola møtte Josefine, var han enkjemann med tre born. Dei fekk sonen Nils i lag, og han bur austpå. Når besto dreg på besøk til Lillestrøm, blir ho uroleg etter kort tid. Ho lengtar slik etter barnebarnet at ho berre må heim til Tøsse att. Alle på Tøsse har lengta så etter dette barnet, og då odelsjenta endeleg kom, døypte dei henne i Fjæra kyrkje i fjordenden. Mor og far kalla henne opp etter seg sjølve. Oddny Irene Miljeteig står det på dåpsattesten, men i heimegrenda går ho under Oddnyrene. Den einaste ungen i bortgøymdgrenda er mest i lag med eldre folk, og veslevaksen så det held. Kjem ein gammal krok forbi, står ho med armane i kross ute i vegen og snakkar om vêret i lange tider, på same gammalmodige dialekt som pappa. Han er også glad i å prata, kan ofte gløyma seg bort om han møter folk. Kjem han ikkje heim til vanleg tid, ankar kona og dottera seg. Så tek Ola plutseleg i døra, og dei pustar letta ut.
18
h j ar te b an k
Oddny Irene Miljeteig er fødd 5. oktober 1954 i Skien. Foto: Privat
Oddny er aldri i tvil om at det er bruk for henne i kvardagsstrevet. Det er berre å telja hesjestrenger, det, og sjå korleis dei vaksne sakte, men sikkert får inn høybør etter høybør til dyrefôr. Ho lærer tidleg å mjølka og likar seg i den gode, varme fjøsfellesskapen, i angen av høy, med foreldra, dyra og katten som ventar på mjølkedropen sin. Slåtten er ho ikkje like glad i. Det våte, lange graset som klistrar seg til leggen, høyet som stikk når det er tørt og skal berast i hus, og all kleggen!