GAUTE M. SORTLAND Johan. Roman. 2009, 2010 Du er her igjen og alt er forandra. Kortprosa. 2011 The rise and fall of Gøran Trovüg. Ungdomsroman. 2013 Fotturar i Norge. Kortprosa. 2015 Korte meisterverk. Kortprosa. 2017
Gaute M. Sortland
Du er ikkje normal Noveller
Samlaget Oslo 2019
© Det Norske Samlaget 2019 www.samlaget.no Omslag: Magnus Osnes Førtrykk: Type-it AS, Trondheim Skrift: 11/14,5 pkt. Sabon Papir: 80 g Munken Print Cream 1,8 Trykkeri: ScandBook AB, Falun Printed in Sweden ISBN 978-82-521-9860-7
Denne boka er trykt på miljøvennleg papir.
Innhaldsliste Advent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Du er ikkje normal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Appetitten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nok er nok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ein annan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Han ville ha det stillare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bukseblues . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hvaler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Skavarane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Klatretur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Han ville ikkje vere dårlegare . . . . . . . . . . . . . . Kvifor var me der? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tips . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tilbake i storform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . På språkvaskeriet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Vitna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tilbake til grenseland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . God kveld, mine herrar! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Noko som liknar ei avslutning . . . . . . . . . . . . .
7 15 21 33 37 41 49 53 65 71 79 87 95 101 103 107 115 123 135
Advent Han sat med mobilen i den gode øyrelappstolen og høyrde mora snakka om alt mogleg, mest av alt om jula. Det gjekk i eitt. Ho måtte vere oppstemt over noko i dag, det kunne han merke på tempoet. – Får me sjå Hilde i år, då? – Hmm? – Om me får sjå Hilde i løpet av jula? Ho kunne vel komme ein av dagane? – Men mor. Me er jo skilde! – Ja, ja. Men likevel. De har jo gutane saman. – Eg trur ikkje det kjem til å skje. – Nei, nei. Men det hadde nå vore hyggeleg. Ho var eit funn, ho Hilde. – Mor! – Ja, ja. Ho forsvann inn på kjøkkenet igjen. Han hadde nettopp sett ho legge på plass kjøkkenhandklede, klutar og dukar i skapet, men eigentleg pussa ho sølvtøy på spisestovebordet. Alt saman medan ho snakka til han eller kommenterte det som gjekk på 7
TV-en. Det var sjølvsagt NRK1 og eit eller anna ubestemmeleg program. «Ut i naturen», «Norge i dag», «Norge rundt», «Der ingen skulle tru at nokon kunne bu»? Det var vanskeleg å avgjere. Det kokte i ei gryte på kjøkkenet, hadde han lagt merke til. Ei juleskinke eller ei tunge? Han var van med at ho dreiv på slik, og høyrde heller ikkje så godt etter. Han sat og såg gjennom lista over kontaktane sine på mobilen. – Eg gidd rett og slett ikkje å bake meir enn det i år. Det blir ikkje ete opp likevel. Og kven vil ha sandkaker i mars? Det er ingen som vil det. Difor har eg bestemt at det blir smørkransar og fattigmenn i år. Og så krumkaker, men det blir liksom noko anna. Og peparkaker saman med barnebarna, sånn som me pleier, men dei vil eg jo ikkje ha sjølv, då. Oversprøyta med glasur og non-stop. Usj. Nei, men det er pyntinga som er kjekkast for dei, veit du. Og eting av pynten undervegs, då. Nei, det er ein veldig koseleg tradisjon. Ja. Far er også med. Ungane elskar det. Han tullar og tøyser med dei han, veit du. – Mmm. Kor er far, forresten? – Ah… han hjelper Einar med den der båten. Dei blir aldri ferdige … Det var merkeleg kor få aktuelle kandidatar det var i telefonlista. Dei fleste damene var anten mødrer til kameratar av ungane eller kollegaer. Nokre av dei var gifte, andre ikkje. Han visste ikkje om han kunne 8
ta slike omsyn når ein skulle sende dickpics. Nokre hadde han ein god tone med, trudde han, medan andre syntest han det var ubehageleg berre å vere i same rom som. For eksempel Ragnfrid frå jobb. Huff! Han hadde høyrt om det på radioen førre veke. Det var nokre ungdommar som hadde snakka om fenomenet. Guten som blei intervjua, kunne sende dickpics til mellom åtti og hundre damer på ein god kveld, hadde han sagt. Sjølv hadde han ikkje så mange som hundre personar i telefonlista si eingong. Og det var eigentleg berre fire han kunne sende til utan at det ville få direkte innverknad på kvardagen hans om det skulle slå heilt feil. Ho eine var ein tidlegare nabo. Ho hadde flytta til Austlandet for nokre år sidan. Ei anna var ei han hadde studert med. Var det sjukepleiar ho var? Dei hadde hatt god kjemi, men han visste ikkje kva ho dreiv med nå, eller kor ho budde. Dei andre to var kollegaer frå den førre jobben. Det var kanskje ti til som han kunne sende til, men då blei det eit høgrisikoprosjekt. Det var venninner av ekskona og alt mogleg. Nei. Han fann fram biletet han hadde tatt av penisen sin for to dagar sidan – Huff! Det såg ille ut – og la inn i meldinga. Var det vanleg å skrive noko i tillegg? Ah. Nei. Nå fekk han berre sende før han ombestemte seg. Han la til dei fire namna med lågast risiko, pluss eit par av dei andre, og kjende eit veldig rush av adrenalin før han trykte send. Så reiste han seg frå øyrelappstolen. Kjende seg svimmel. 9
– Vil du ha litt kveldsmat her, kanskje? Far kjem sikkert også heim snart. – Nei takk. Nei. Eg får komme meg heim. – Ja, ja. Er alt bra med deg? – Eh, ja. – Du verkar så fjern, berre. – Litt mykje på jobb, kanskje. Alltid det før jul. – Ja. Det er eit styr for alle. Av og til lurer eg på om heile jula er verd det. Så mykje styr. Feit og søt mat, og så er det over på eit blunk. – Får ta ein tidleg kveld. – Ja, ja. Det er nok lurt. – Ja. God natt, og takk for kaffien. – Sjølv takk, og takk for selskapet. Det var stjerneklart og kaldt ute, like rundt null grader. Han var for tynnkledd og skunda seg inn i bilen. Akkurat då han sette seg, syntest han det dirra i lomma, men då han tok telefonen opp for å sjekke, såg han berre dette runde viftesymbolet som gjekk rundt og rundt og viste at telefonen hadde gått tom for batteri. – Shit, shit, sa han og kjende seg kvalm av spaning. Han hadde ikkje ladar i bilen, så han skunda seg å vri om tenninga, køyrde aggressivt ut på vegen, akselererte kraftig og la seg tjue kilometer over fartsgrensa. Raskt, men ikkje så raskt at han ville miste førarkortet. Vegen var elles tom for bilar, og han tenkte at 10
dette var ein typisk kveld der ein burde halde utkikk etter elg. Den første bilen han såg, var far hans. Han blinka med lysa, senka farten og vinka i det faren passerte, men det såg ikkje ut til at han hadde fått med seg noko av det. Køyrde berre forbi med blikket retta stivt framfor seg. – Er det mogleg? He-he! Han såg meg ikkje! Elles var det nesten berre tomme gardar og skog på begge sider av vegen. I eitt og anna hus var det tent lys, men då han budde heime, var det mykje meir folk her. Endringa hadde vore så stor. Og så rask! Var ikkje teknologien skapt for at ein skulle kunne jobbe frå kor som helst i verda? Ha kontakt med alle i verda uansett kor ein budde? Men så viste det seg likevel at ingen gadd å sitte her ute i skogen, når dei kunne sitte komfortabelt i ei leilegheit i Oslo. Det var ikkje rart han ikkje trefte noka dame. Det var jo ingen her. Men han ville ikkje dra. – Du passar verken her i bygda eller i ein storby, du, hadde Hilde sagt til han. Det var nokså stygt sagt, og det var vel også sagt for å såre han, når sant skulle seiast. Dei hadde krangla mykje, men det var sant likevel. Han hadde aldri kjent seg heime nokon plass. Og så small det. Han skjønte kva det var med det same, og forsøkte å halde bilen på vegen, men frontruta var pulverisert. Og så var han utanfor vegen likevel, for bilen hoppa og humpa nedover før han brått stansa. Han slo andletet i rattet. Airbagen slo seg ikkje ut. Dritbil. Var han like heil? Han stønna 11
og tok seg til andletet. Ah. Det var glasbitar i huda. Han fekk blod på henda. – Ah… Au, ah. Han forsøkte å kjenne etter. Føtene hang fast, men han kjende dei, trudde han. Motoren hadde blitt kvelt, men tenninga var på. Var det lurt? Ja, kom han på, det fekk berre vere slik. Om nokon skulle finne han i kveld, måtte lyset stå på så lenge som mogleg. Han håpa det ikkje blei lenge til. Og han håpa at sjukebilen ville gi han morfin. Han hadde fått det ein gong, meinte han, men når var det? Og han trong det nå. Det ville bli godt. Det kom til å gå bra. Kanskje. Han kom til å bli sjukemeld ei tid, sikkert, men det burde han eigentleg ha vore for lengst. Det skulle bli bra. Han trong morfin og ei sjukemelding, berre. Og så skulle han ta seg saman. Det skulle så lite til for å bli ein idiot. Berre gå litt for langt, så er du idiot, tenkte han. Berre litt over fartsgrensa, så er du idiot. Det siste året hadde han vore idiot nesten heile tida. Så mange dårlege idear. Ah. Det var slitsamt å tenke. Tankane gjekk så fort, og han kom seg ikkje laus. – Ah… Han måtte ha vore medvitslaus, for han kjende at tida hadde gått, og at føtene var iskalde. Resten av han var varm og klam. Hadde han høg feber? Han visste ikkje, men han var nesten sikker på at han levde, og at det skjedde noko. Det var lysblink og lyd av metall. Metall som blei bretta til side. Nokon heldt nakken hans. Ah. Brannmenn. Herlege 12
brannmenn med metallsakser. For nokre uniformer. Stramme som legomenn. Det var blålys. Ja. Han såg det nå. Forsøkte å lage lyd med munnen. Gi seg til kjenne. Seie frå om at han levde, at han trong medisin. Men det visste dei vel. Han fekk det ikkje til. Fekk ikkje stramma leppene. Registrerte berre ambulansepersonellet. Kor lysande uniformene deira var. Sjølvlysande. Registrerte eit kvinneandlet over seg. Det snakka til han. Sa namnet hans. For eit underleg syn. Andletet kom nærare. La øyret sitt ned til munnen hans. Så nært at han kunne sleikt på det. Fjerna seg vekk igjen. Korleis visste ho namnet hans? Det var jo Siri. Drøymde han? Blanda han saman? Det var jo Siri. Det kunne ikkje stemme. Etter så mange år. Kva var oddsen? Var det Siri? Og sjekka ho mobilen sin når ho var på jobb, tru? Han samla alle kreftene han hadde. Støytte ut ein lyd: – Morfin, sa han. Ho smilte til han og rista på hovudet.
Du er ikkje normal Eg hadde ein klar plan om å skrive noko skikkeleg. Noko som passa inn i eit format og var enkelt å forstå. Noko som kunne nominerast til prisar. Ei bok som kunne bane veg for meg og opne dører til høge salar. Ei bok som forlaget og bokhandlarane kunne selje, og sette i hyllene saman med romanar eller noveller. Ei bok heilt ulik dei førre bøkene. Kortprosa. Kor skulle ein sette det? Var det poesi, noveller, eller passa det best i hylla med romanar? – Ja, ja, tenkte bokhandlarane antakeleg. – Boka blir vel ikkje seld likevel. Det er synd at dei sender ut så mykje skit som me må ha i hyllene. Boka såg nå artig ut, då, fargerikt omslag, litt spesiell på ein måte. Finurleg baksidetekst. He-he. Me får sette ho her så lenge. Det var ingen som hadde fortalt meg at dei venta noko anna av meg. At dei håpa at eg skreiv noko bra snart. Det var vel heller slik at ingen venta seg noko som helst. Andre enn eg sjølv, og kanskje mine 15
næraste. Eg visste jo at eg hadde lesarar som hadde sett pris på bøkene mine, men dei fleste visste ikkje at bøkene i det heile tatt eksisterte. Antakeleg ofra ikkje folka på forlaget meg ein tanke heller, før det med ujamne mellomrom dukka opp ei fil i innboksen deira, der eg leverte frå meg eitt eller to års arbeid. På informasjonsmøtet med alle foreldra til elevane som skal begynne i første klasse, reiser kona mi seg opp og spør om det også er andre som ønsker å forsøke å lage ein nynorskklasse. Ingen seier noko. Eg krympar meg. Er stolt av kona mi, men krympar meg. Så då eg fekk eit arbeidsstipend av staten, begynte eg å skrive lengre tekstar. Det var jo også slik nå at staten og forfattarane som sat i utvala som delte ut pengane, meinte eg hadde noko å fare med, så då måtte eg vel få til å skrive noko skikkeleg. Kvifor skulle eg ikkje få til det? Difor stod eg opp kvar morgon, laga nistepakkar, fekk dei to eldste ungane på skulen og sykla den minste i barnehagen. Etterpå sykla eg heim, låste døra bak meg, gjekk opp på kontoret og skreiv lange tekstar. Om ettermiddagen henta eg den yngste i barnehagen, dei to eldste kom heim, kona kom heim, me åt middag og hadde eit meir eller mindre vanleg familieliv, kva nå det er. Slik gjekk dag etter dag til eg hadde eit manus som likna mistenkeleg på ei novellesamling. Det tok eit års tid og 16
var tungt å skrive. Nokre gonger keisamt. Var det eit kvalitetsteikn? Eg visste ikkje. Etter turen i marka stoppar eg for å handle på butikken. Eg har kjensla av at alle ser på meg, og må til slutt stoppe bak hylla med mjøl og bakevarer for å sjekke om eg har ein uheldig flekk på buksa eller liknande. Men nei. Eg har turtøy, fjellstøvlar, er litt gjørmete her og der og litt våt, men elles ikkje noko. Resten av opphaldet i butikken kjenner eg meg litt paranoid og ser ekstra mykje på folk. Har dei rett og slett pynta seg for å gå i butikken? Kva har eg gått glipp av? Er det dette som er normalt? Dei første vekene etter levering var eg letta og kjende kor godt det var å ha sendt vekk heile greia. Alt kjendest lett, og hugen var fri. Men så begynte den store tvilen å dukke opp. Kva i alle tider var det eg hadde skrive? Det kunne umogleg gå bra. Det var jo berre fantasiar og surr. For å distrahere meg sjølv frå sjølvpining skreiv eg som ein galning. Eg skreiv den vegen hendene og tankane mine ville. Let meg føre av stad til rom og idear som måtte utforskast. Det rusa meg og var enkelt. Tekstane blei korte. Nokre poetiske, nokre underhaldande og andre mørke. Eg elska å skrive dei. Så fekk eg svar frå forlaget. Det var som eg hadde frykta. «Novellene» mine var ikkje så gode som eg hadde 17
håpa. Sjølv om konsulent og redaktør konkluderte med at dette burde vere starten på eit arbeid som skulle bli bok, så var det langt igjen. Eg tolka tilbakemeldinga som totalt slakt. Prøvde å halde meg roleg og objektiv. Gjekk på do ein tur. Forsøkte å kjenne etter kva eg eigentleg kjende, sjølv om eg merka at humøret gradvis mørkna. Eitt års arbeid. Hadde det vore bortkasta? Om eg ikkje gjekk heilt i kjellaren, så gjekk eg iallfall eit godt stykke ned i trappa. Så langt at det begynte å bli riktig mørkt og verka meir forlokkande å gå lenger ned enn å slite seg opp i lyset og varmen igjen. Eg veit ikkje om det var same ettermiddag, eller om eg berre hugsar det slik fordi det passar så godt. Minnet er slik. Juksar alltid for å få historier til å stemme. Så, den ettermiddagen fekk eg ei teikning av dotter mi. Det var kanskje meir ein beskjed? Eit ark som var rikt dekorert med blomar, fantasirike dyr og symbol, og midt på arket med store, fargerike bokstavar stod det: Du er ikke normal. Eg fekk aldri noka god forklaring på kva ho hadde meint. Var det til meg? Var det slik ho følte seg sjølv? Eg visste ikkje, men eg blei glad for teikninga og har ho ennå. Det stemte. Det rørte noko i meg. Det var slik eg følte det. Det var den grunnleggande kjensla eg hadde i denne byen der me budde. Me var 18
ikkje normale, og det er vanskeleg å vere stolt av å ikkje vere som andre. Berre på dei riktig gode dagane klarte eg å vere stolt over det, og stolt over at heller ikkje tekstane eg skreiv, nokon gong kom til å passe inn. Teikninga hengde eg opp på arbeidsplassen min på den vidaregåande skulen der eg arbeider. Det er fint å ha ho der, og nokre gonger kjem det kollegaer forbi som kommenterer innhaldet. Kollegiet er samansett, og ein dag såg ein realist teikninga. Eg gav meg stolt, og nokså humoristisk, vil eg meine, til å fortelje om innhaldet og korleis eg tolka bodskapen. Slik det gjerne er med realistar, såg det ikkje ut til at humoren beit på, og vedkommande fortalde meg ganske greitt at ingen er normale. Pedagog som ho også var, nytta ho eit eksempel og fortalde meg at om ein målte heile landets befolkning nøyaktig, hoftebreidd og beinlengd, og sydde ei bukse etter det eksakte gjennomsnittet ein fekk ut av desse tala, ville ikkje denne buksa passe til nokon i det heile tatt. Så gjekk ho. Og eg som var så glad i trøystefulle tolkingar, hadde fått endå ei å glede meg over.