Γνώριζαν οι Αρχαίοι Έλληνες την ΠΥΞΙΔΑ; Γράφει η Ειρήνη-Φάνια Παπιδά Του Κύκλου των Ανδρίων Ναυτικών Λογοτεχνών
M
άλλον θα πρέπει να διατυπωθεί διαφορετικά το ερώτημα: Γνώριζαν οι αρχαίοι Έλληνες κάποια μορφή πυξίδας; Γιατί στο πρώτο ερώτημα η απάντηση είναι αρνητική, αλλά οπωσδήποτε οι πρόγονοί μας κατείχαν στοιχεία και γνώριζαν τις δυνατότητες κάποιων οργάνων που ειχαν θέση πυξίδας, δηλαδή υπήρχαν όργανα που προσδιόριζαν τη θέση του Βόρειου ή Νότιου πόλου. Σημασία, βέβαια, έχει και ο ο χρόνος. Δηλαδή, αν γνώριζαν κάποια μορφή πυξίδας, από πότε επισημαίνεται αυτό χρονολογικά; Θα πρέπει να είχαν κάποιο παρεμφερές όργανο, αφού πελαγοδρομούσαν από τα αρχαιότατα χρόνια και όχι μόνο στην ύστερη ελληνιστική περίοδο και τις αρχές της ρωμαιοκρατίας· αλλά πότε άρχισε η χρήση της «πυξίδας» των αρχαίων Ελλήνων, δεν το γνωρίζουμε. Βέβαια, η εικόνα που έχουμε σήμερα για το όργανο πιθανότατα δεν έχει καμιά σχέση με την αρχαία του εμφάνιση και ονομασία. Είναι σημαντικό ότι γύρω από την ύπαρξη ναυτικών οργάνων και βοηθημάτων στην αρχαία Ελλάδα έχει δημιουργηθεί μεγάλος θόρυβος και έντονη αντιδικία, ειδικότερα μετά την ανακάλυψη του περίφημου υπολογιστή των Αντικυθήρων, το 1901. Οι μισοί ερευνητές και ιστορικοί το θεωρούν αστρονομικό όργανο και οι άλλοι μισοί «ένα είδος πυξίδας». Η διαμάχη γύρω από τη χρήση του υπολογιστή των Αντικυθήρων κάθε άλλο παρά έχει κοπάσει και το θέμα παραμένει αδιευκρίνιστο, αφού αφ’ ενός μεν κάποια αστρονομικά όργανα εξελίχθηκαν σε ναυτικά ή χρησιμοποιήθηκαν και ως τέτοια, αφ’ ετέρου δε η έρευνα για τη χρήση του υπολογιστή συνεχίζεται ακόμη από νεότερους ερευνητές, που δεν έχουν καταλήξει σε κάποια άποψη. Είναι πάντως γεγονός ότι γύρω από τη χρήση ή όχι της πυξίδας στην αρχαιότητα έχουμε σαφή έλλειψη στοιχείων. Πότε ακριβώς ανακαλύφθηκε η πυξίδα και από ποιους δε γνωρίζουμε ουσιαστικά. Διεκδικούν την τιμή της
56
ανακάλυψης τόσο οι Έλληνες όσο και οι Κινέζοι, ενώ στα νεότερα χρόνια έχουν εγείρει διεκδικήσεις οι Άραβες και οι Ιταλοί. Είναι πολύ πιθανό η πρώτη μορφή πυξίδας να εμφανίστηκε στην Ελλάδα, αφού στην ουσία επρόκειτο για το μαγνητίτη λίθο, τοποθετημένο πάνω στο ελληνικής εφεύρεσης ανεμολόγιο. Άλλωστε, το ανεμολόγιο ονομαζόταν από τους Έλληνες «πύξος», επείδη ήταν κατασκευασμένο από ξύλο πύξου, εξ ου και πυξίς».Ο Ηyde υποστηρίζει ότι οι Έλληνες «...γνώριζαν την πολικότητα του μαγνητίτη (λίθου) πολύ πριν τον 2ο π.Χ. αιώνα, όπως οι Κινέζοι από το 121 μ.Χ., αλλά δεν έκαναν ποτέ διάκριση μεταξύ των δύο πόλων, του μαγνητικού και του αστρονομικού. Ως εκ τούτου προτιμούσαν να ταξιδεύουν (στη θάλασσα) στηριζόμενοι περισσότερο στο «στίγμα εξ αναμετρήσεως», που ουσιαστικά επρόκειτο για αστρονομικές και από ξηράς παρατηρήσεις, ήτοι του ηλίου την ημέρα, των άστρων τη νύχτα και την περιοδικότητα των ανέμων».
Ευρωπαίοι και οι Άραβες πήραν αποδεδειγμένα (συγχρόνως περίπου) από τους Κινέζους την πυξίδα και τότε (1232) μαρτυρείται για πρώτη φορά ότι οι ναυτικοί χάραζαν την πορεία τους μες στη νύχτα και τη θύελλα με ένα σιδερένιο ψάρι, που το έτριβαν σε μαγνήτη για να στρέφεται στο νότο και ότι το σχήμα ψαριού ήταν τυπικά κινεζικό. Οι πρώιμες πυξίδες είχαν το δείκτη σε μορφή κοχλιαρίου (κουτάλι), ψαριού ή χελώνας και περί το 700 μ.Χ. αυτοί οι δείκτες από πέτρα και σίδηρο αντικαταστάθηκαν από τη βελόνα, που ήταν πιο εύχρηστη και έδινε στην πυξίδα μεγαλύτερη ακρίβεια. Μαγνητική πέτρα πυξίδας σε σχήμα ψαριού είναι και το ψαράκι του προϊστορικού πλοίού του Αιγαίου κι αυτή η παρατήρηση θα γίνει η αιτία για μια αναθεώρηση της ιστορίας της πυξίδας. Η χρήση της στη ναυσιπλοία αρχίζει έτσι χιλιάδες χρόνια πίσω και δικαιολογεί διακίνηση αγαθών και ιδεών από μεγάλες αποστάσεις, που μέχρι τώρα μας ήταν αδιανόητη.