«
بیستویەکەمین فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی گەالوێژ دوادەخرێت
8
رؤذنامةيةكي سياسي ،روناكبريي ،كؤمةآليةتيي هةفتانةية
ژمارە ( )630دووشەممە 2017/10/23
دو ئیدارەیی رەتدەكرێتەوە
زەمینەسازیی بۆ دانوستانی هەولێرو بەغداد دەكرێت دوای پێكدادانــە ســەربازییەكانی نێوان پێشــمەرگەو حەشــدی شەعبی، ئەمریكا تا رادەیەك هاتەسەر خەت‌و بە بەیاننامەیەكی وەزارەتی دەرەوە ،داوای راگرتنی شــەڕ‌و ئەنجامدانی دانوستانی كرد .دوا بــە دوای ئەو بەیاننامەیەش، حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادەیی خۆی بۆ گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد دەربڕی. هەروەك دوێنێش 32حزبی كوردستان جەختیــان لەگفتوگۆی بێ مەرج لەگەڵ بەغداد كردەوە .چاودێرانی سیاسی لەو بڕوایەدان ،كە ئێستا الیەنی نێودەوڵەتی‌و ناوخۆییش لەهەوڵی زەمینەسازیدان بۆ ئەنجامدانــی گفتوگۆی بەغدادو هەولێر، ئەگەرچــی هێشــتا بەغداد لەســەر ئەو زەمینەســازییەو دەســتپێكردنەوەی پرۆسەی گفتوگۆ هەڵوێستی رون نییە. رۆژی 20ی ئــەم مانگــە ،وەزارەتــی دەرەوەی ئەمەریــكا لە بەیاننامەیەكدا، رایگەیانــد ،واڵتەكــەی نیگەرانــە بــەو راپۆرتانەی باســی پێكدادان لە باكوری عیــراق دەكــەن‌و دەبێت ئێســتا هەمو الیەنەكان بەشداربن لە دیالۆگدا لەسەر بنەمای دەســتوری عیــراق ،وەك چۆن عەبــادی ،ئەمــەی پێشــنیازكردوەو حكومەتــی هەرێمــی كوردســتانیش بە راگەیەنــدراو قبوڵیكــردوە ،هــاوكات وەزارەتــی دەرەوەی ئەمریــكا ،داوای ســنورداركردنی چاالكییەكانی ســوپای عیراقی كرد لەناوچە دابڕێنراوەكاندا. دوا بەدوای بەیاننامەكەی وەزارەتی
زانیاریی زیاتر لەالپەڕە 2دا دەخوێننەوە
كورد چی لە عەسائیبی ئەهلی حەق دەستدەكەوێت؟ كێ دەسەاڵتی داوە بە هەندێ كەس گفتوگۆ و رێككەوتن لەگەڵ ئەم گروپەدا بکەن؟
ئەو هۆشدارییانەی كاریان پێنەكرا
«
چاودێر -تایبەت:
دەرەوەی ئەمریــكا ،حكومەتی هەرێمی كوردســتانیش لــە راگەیاندراوێكــدا، وێــڕای پێشــوازیكردن لــە ناوەڕۆكــی بەیاننامەكەی ئەمەریكا ،راشیگەیاندوە، بە مەبەستی چارەسەركردنی كێشەكان، پێشــوازی لە دەستپێكردنی دانوساندن لەگەڵ بەغداد دەكات ،بە زوترین كات‌و لە چوارچێوەی دەستوری عیراق‌و بەبێ هیچ پێشمەرجێك. لەالیەكــی دیكەوە ،دوێنێ لە شــاری هەولێــر )32( ،الیەنــی سیاســی لــە هەرێمی كوردستان كۆبونەوەو دواتر لە كۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانییدا ،مەحمود محەمــەد ،وتەبێژی پارتــی ،رایگەیاند، خەڵكــی كوردســتان‌و ســەركردایەتیی سیاسیی كوردستان دیالۆگێكی كراوەی بەرپرســانەی بێمەرجــی لەگەڵ بەغداد دەوێــت ،چاوەڕێــی وەاڵمــی ئەوانیــن تاوەكــو بزانیــن ئامــادەن بــۆ گفتوگۆ یــان نا ،بــەاڵم بەهۆی ئــەو مەرجانەی دیارییانكــردوە ،لەوانەیــە ئەم پرســە دوا بكەوێت .الیخۆشــییەوە ،ســەعدی ئەحمەد پیــرە ،وتەبێژی یەكێتی ،وتی «ناتوانیــن هیچ جــۆرە گفتوگۆیەك بە مەرجەوە قبــوڵ بكەین ،پێیانوتین ئەو گفتوگۆیەی نێوان هەولێرو بەغداد بۆتە قوربانیــی ملمالنێــی نێوان شــیعەكان لەسەر هەڵبژاردن» .وتیشی «ئەمجارە لەوانەیــە زیاتــر حكومــەت ئیــدارەی گفتوگۆكان بدات».
2
3
«
پێشبینییەكانی مەال بەختیار بۆ بارودۆخی ئێستای كوردستان 2016 /7/13
کۆڕێک لە زانکۆی سلێامنی
لەناوچەكــەدا هیــچ دەوڵەتێــك نیــە ،كــە دڵنیابیــن لەئێســتاوە تــا دوای هەمــوو ئەگــەرەكان كــە روودەدەن لەئاینــدەدا، بەتەواوەتــی پشــتیوامنانن و لێــان هەڵناگەڕێنــەوە، تەنانــەت دەوڵەتــی عێراقیــش ناتوانیــن لێــی دڵنیابیــن ،كــە دەستوریشــان هەیــە
2016/12/31
وتارێک لە فەیسبوک
لــەدوای كۆنرتۆڵكردنــەوەی حەلــەب ،موســڵیش ئــازاد دەكرێتــەوە .نایشــارمەوە دۆخــان بــەم ترازاویــە مبێنێتــەوە، روداوی نالەبارتــر ســەبارەت بــە باكــور ،رۆژئــاوا ،ناوچــە كێشــە لەســەرەكان چاوەڕوامنانــە
2017/7/10
وتاری (مەترسییەکانی سەرکەوتن بەسەر داعشدا)
بەهەردیوێكــدا كێشــەكان لێكبدرێنــەوە ،جیهان ـی ،ئیقلیم ـی، عیراقــی‌‌و كوردســتانی ،لەبەرامبــەر هەمــوو ئەگەرەكانــدا، مەترســییەك بــۆ چارەنوس ـ ی كوردســتان ،خــۆی مەاڵســداوە! بۆیــە ،گەرچ ـی كاتێك ـی زۆرمــان بــۆ چارەســەری كێشــەكان بەفیــڕۆدا ،وەل ـێ هێشــتا نەچــووە بچ ـێ ،فریــا بكەویــن باشــرە
راپۆرت
ذمارة ( )630دووشەممە 2017/10/23
info_chawder@yahoo.com
2
دو ئیدارەیی رەتدەكرێتەوە
زەمینەسازی بۆ دانوستانی هەولێرو بەغداد دەكرێت وتەبێژی یەكێتی :ئەمجارە حكومەتی هەرێم ئیدارەی گفتوگۆكان دەكات پارلەمانتارێكی یەكێتی لە پارلەمانی عیراق :ئەمریكا درەنگ هاتەدەنگ وتەبێژی پارتی لە سلێامنی‌و هەڵەبجە :هەوڵێك هەیە بۆ ئەوەی لە بری حكومەت كەسانی دیكە بۆ گفتوگۆ بچنە بەغداد چاودێر -رێبین حەسەن: دوای پێكدادانــە ســەربازییەكانی نێوان پێشمەرگە‌و حەشدی شــەعبی ،ئەمریكا تا رادەیەك هاتەسەر خەت‌و بە بەیاننامەیەكی وەزارەتــی دەرەوە ،داوای راگرتنی شــەڕ‌و ئەنجامدانــی دانوســتانی كــرد .دوا بــە دوای ئــەو بەیاننامەیــەش ،حكومەتــی هەرێمــی كوردســتان ئامادەیــی خــۆی بۆ گفتوگــۆ لەگەڵ بەغداد دەربــڕی .هەروەك دوێنێــش 32الیەنی كوردســتان جەختیان لەگفتوگــۆی بــێ مــەرج لەگــەڵ بەغــداد كردەوە .چاودێرانی سیاسی لەو بڕوایەدان، كە ئێســتا الیەنی نێودەوڵەتی‌و ناوخۆییش لەهەوڵــی زەمینەســازیدان بــۆ ئەنجامدانی گفتوگــۆی بەغــداد‌و هەولێــر ،ئەگەرچــی هێشتا بەغداد لەســەر ئەو زەمینەسازییەو دەســتپێكردنەوەی پرۆســەی گفتوگــۆ هەڵوێستی رون نییە.
ئەمەریكا چی وت؟
رۆژی 20ی ئەم مانگە ،وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریــكا لــە بەیاننامەیەكــدا ،رایگەیاند، واڵتەكــەی نیگەرانە بەو راپۆرتانەی باســی پێكــدادان لــە باكــوری عیــراق دەكــەن‌و دەبێت ئێستا هەمو الیەنەكان بەشداربن لە دیالۆگدا لەســەر بنەمای دەستوری عیراق، وەك چۆن عەبادی ،ئەمەی پێشنیازكردوەو حكومەتــی هەرێمــی كوردســتانیش بــە
رونیكــردەوە ،بەیاننامەكــەی ئەمەریــكا دوای ئــەوە هــات ،هێــزە عیراقییــەكان هەمــو ناوچەكانیــان گرتــەوە ،تا ســنوری ،2003پاشــان ئەمەریــكا قســەی خــۆی كرد ،دیارە ئەم پڕۆســەیە بــە رەزامەندیی ئەمەریــكا كراوە (عیراق ،ئێــران ،توركیا) نەخشــەكەیان كێشــاوەو هەریەكــە لــە بریتانیاو فرەنســا پشتگیریان كردوە ،ئێمە هیــچ كام لە دۆســتەكانمان درۆیان لەگەڵ كــوردا نەكردوە ،پێشــتر پێیانوتین ئەگەر ئەم هەنگاوە ،بنێن ،واتان لەگەڵدا دەكەین.
راگەیەندراو قبوڵیكــردوە ،بۆیە بەپابەندی دەمێنینــەوە بــە عیراقێكــی یەكگرتــو، ســەقامگیرو دیموكراســی‌و فیدڕاڵــی. پابەندیــش دەمێنینــەوە بــە حكومەتــی هەرێمی كوردســتانەوە ،وەك پێكهاتەیەكی ســەرەكیی عیراق‌و بەردەوام دەبین لەسەر كاركــردن لەگــەڵ كاربەدەســتانی ناوەندو حكومەتــە هەرێمییەكان ،بۆ كەمكردنەوەی هەســتەوەرییەكان‌و خــۆالدان لە پێكدادانی زیاترو هاندانی دیالۆگ. هــاوكات وەزارەتــی دەرەوەی ئەمریكا، داوای سنورداركردنی چاالكییەكانی سوپای عیراقی كرد لەناوچە دابڕێنراوەكاندا. پارتی: دوا بــەدوای بەیاننامەكــەی وەزارەتــی بەغداد متامنەی لەدەستداوە دەرەوەی ئەمریــكا ،حكومەتــی هەرێمــی هاوكات ،عەتا شــێخ حەسەن ،وتەبێژی وێڕای كوردســتانیش لــە راگەیاندراوێكــدا، «ئەمەریكا ئەنجومەنــی ســەركردایەتیی پارتــی لــە پێشــوازیكردن لە ناوەڕۆكــی بەیاننامەكەی پارێــزگای (ســلێمانی – هەڵەبجــە) ،بــۆ زۆر درەنگ قسەی كرد» ئەمەریــكا ،راشــیگەیاندوە ،بە مەبەســتی پارلەمانتارێكــی یەكێتــی لەپارلەمانــی (چاودێر) ئامــاژەی بەوەكرد ،لە گفتوگۆی چارەســەركردنی كێشــەكان ،پێشوازی لە دەســتپێكردنی دانوســاندن لەگەڵ بەغداد عیــراق ،بە(چاودێــر)ی راگەیانــد ،لەكاتی سیاســیدا هەمیشــە دو چەمك ئامادەییان دەكات ،بــە زوترین كات‌و لــە چوارچێوەی دەســپێكردنی گفتوگۆكان نابێت ،ئەمجارە هەیــە ،ئەوانیــش (متمانــەو راســتگۆیی) دەستوری عیراق‌و بەبێ هیچ پێشمەرجێك .نە حزب‌و نە كەســێتی بچنە شاندەكانەوە ،ن ،بــەاڵم بەغــداد متمانەی لەدەســتداوە، بەڵكو دەبێت دامەزراوەی رەســمی گفتوگۆ دەســەاڵتدارانی بەغــداد بەرامبــەر كــوردو بكەن ،لەئێســتادا تەنیا هەردو دامەزراوەی دۆزەكەی راستگۆنین. سەبارەت بە نەبونی هەڵوێستی حزبەكانی الیەنە سیاسییەكان مەرجەكانی بەغداد رەسمیمان هەیە ،كە (حكومەت‌و پارلەمان) ی كوردســتانن ،پارلەمانیــش پەكخــراوە ،كوردستان لەســەر بەیاننامەكەی وەزارەتی رەتدەكەنەوە دوێنــێ لــە شــاری هەولێــر )32( ،بۆیــە پێویســتە حكومــەت گفتوگۆبــكات‌و دەرەوەی ئەمەریكا ،ناوبراو جەختیكردەوە، هەمیشــە بەیاننامــەكان دەبێــت حكومەت الیەنــی سیاســی لــە هەرێمی كوردســتان پارلەمانیش چاودێریی گفتوگۆكان بكات. شــوان داودی ،لەبارەی ئــەوەی تاچەند وەاڵمیــان بداتــەوە ،چونكــە دەســتپێكی كۆبونــەوەو دواتــر لــە كۆنگرەیەكــی رۆژنامەوانییدا ،مەحمود محەمەد ،وتەبێژی بەیاننامەكەی ئەمەریكا كاریگەریی لەســەر گفتوگۆ لەســەر ئاســتی حكومەت‌و ئاستی پارتــی ،رایگەیانــد ،خەڵكی كوردســتان‌و هێوركردنــەوەی رەوشــی ئێســتا دەبێــت ،دەسەاڵتەكان دەبێت ،هەرچەندە بەداخەوە ســەركردایەتیی سیاســیی كوردســتان دیالۆگێكی كراوەی بەرپرســانەی بێمەرجی لەگــەڵ بەغــداد دەوێــت ،چاوەڕێی وەاڵمی ئەوانیــن تاوەكو بزانین ئامادەن بۆ گفتوگۆ یــان نــا ،بــەاڵم بەهــۆی ئــەو مەرجانەی دیارییانكــردوە ،لەوانەیــە ئەم پرســە دوا بكەوێت .الیخۆشــییەوە ،ســەعدی ئەحمەد پیرە ،وتەبێــژی یەكێتی ،وتــی «ناتوانین هیچ جــۆرە گفتوگۆیەك بە مەرجەوە قبوڵ بكەیــن ،پێیانوتین ئــەو گفتوگۆیەی نێوان هەولێــر‌و بەغــداد بۆتــە قوربانیــی نێــوان شــیعەكان لەســەر هەڵبــژاردن‌و بارودۆخی ئاینــدە ،ئەمجارە لەوانەیــە زیاتر حكومەت ئیدارەی گفتوگۆكان بدات».
وایدەبینیــن ،كــە ئێســتا جموجۆڵێــك لە شــاری ســلێمانییەوە هەیە لە بری ئەوەی دەســتبخرێتە ســەر برینــەكان ،هەنــدێ جموجــۆڵ هەیە بۆ ئەوەی گوایە حكومەتی عەبــادی رونەكاتــە نــاو ئــەو كارەكتــەرە سیاسیانەی كە لەناو بەڕێوەبردنی هەرێمی كوردســتانن ،بەڵكــو بەدیلــی تریان هەیە، كە لەگەڵ چەند كەســێتییەكی دیاریكراوی كورد گفتوگۆ بكەن.
«دو ئیدارەیی مەحاڵە»
دو ئیدارەیــی یەكێكــە لــەو بابەتانــەی لەئێســتادا باســی لێوەدەكرێــت ،ئــەوەش لەكاتێكدایە ،كە تاكو ئێستا بە شێوەیەكی رەســمی‌و ئاشــكرا هیچ حزب‌و كەسێتییەك لەناوخــۆو دەرەوەی كوردســتان داوای نەكردوە .الیخۆشییەوە ،فەرهاد مەال ساڵح، ئەندامــی مەكتەبــی سیاســیی یەكگرتــو، دوێنــێ لــەدوای كۆبونــەوەی 32الیەنــی سیاســی ،لــە لێدوانێكــی رۆژنامەوانییــدا، رایگەیانــد ،لەســەر یەكڕیزیــی نێــو ماڵی كــورد بەردەوامدەبین ،لەگــەڵ الیەنەكانی دیكەش بــە گفتوگۆ بەردەوامدەبین ،ئەمڕۆ هەمــوان كۆدەنــگ بویــن ،كــە ســەرەڕای یەكڕیزیمــان ،جەختكردنــەوە لەســەر یەك ئیدارەیی‌و دامەزراوە شەرعییەكان كرایەوەو پڕۆســەی میللەتســازیش بەردەوامدەبێت، ئێمــە گفتوگۆمــان رەتنەكردۆتــەوەو رەتیشــیناكەینەوە ،دواڕێــگا ئەوەیــە بــە دیالۆگ‌و گفتوگۆ كێشــەكانمان چارەســەر
دەكەین. هــاوكات دوێنــێ ( )32الیەنــی كوردســتانی لــە رایگەیاندراوێكدا باســیان لەوەكــرد ،جەختدەكەینــەوە لەســەر یەكڕیــزی‌و یەكدەنگیی تەواوی هێزو الیەنە سیاســییەكانی كوردســتان‌و هــەر ئەوەش بــە زامنــی ســەركەوتن‌و تێپەڕاندنی هەمو كێشــەكان دەزانیــن ،بــۆ وەاڵمدانــەوەی خواســتی كۆمەڵــی نێودەوڵەتــی‌و دۆســتەكانمان ســەبارەت چارەســەری كێشەكان لەگەڵ حكومەتی عیراق بە رێگای دیالــۆگ ،هەمــو كات خوازیــاری دیالــۆگ بوین ،بەاڵم الیەنی عیراق لۆژیكی سەربازی هەڵبژاردوە ،رادەگەیەنین ئامادەی دیالۆگی بێ مەرجین لەســەر بنەمای دەســتورو دور لــە فەرزكردنی سیاســەتی ئەمــری واقیع‌و هێــرش‌و غــروری ســەربازی ،پێویســتە عیراق لەســەر بنەمای داننان بە مافەكانی گەلی كوردســتان بێتەســەر مێزی دیالۆگ، بۆ ئــەم بابەتــەش حكومەتی كوردســتان نوێنەرایەتیی گەلی كوردستان دەكات. باســیان لەوەشــكردوە ،وەك الیەنــە سیاســییەكان بــە تونــدی هــەر هەنگاو و ئاڕاستەیەك بە مەبەســتی زیندوكردنەوەی دو ئیدارەیــی رەتدەكەینــەوە‌و پێویســتە هەرێمی كوردستان بە یەكگرتویی بچێتەناو هەر گفتوگۆیەك لەگەڵ حكومەتی عیراق.
كورد چی لە عەسائیبی ئەهلی حەق دەستدەكەوێت؟ پێش ریفراندۆمیش هەر دژی كورد بوون ئەم گروپە تۆمەتبارە بە سوتاندن‌و تااڵنكردنی ماڵی كورد لە كەركوك و خورماتوو چاودێر – تایبەت: عەســائیبی ئەهلــی حەق ،ئــەو گروپەی ناو حەشــدی شــەعبی كە ماوەیەكە میدیا كوردی‌و ناوخۆییەكانــی عیراق لێرەو لەوێ هەڵویســت و راگەیانــدن و پەیامەكانیــان بەهەنــد وەردەگرن ،لەكاتێكدا ئەم گروپەی ناو حەشدی شەعبی هیچ بەرپرسیاریەتێكی سیاســیو و حزبــی‌و حكومییــان نییــەو لەرابــردو و ئێستاشــدا ،بەتایبــەت پێش و دوای ئەنجامدانــی پرۆســەی ریفراندۆمــی هەرێمی كوردســتان ،بەهەموو شــێوەیەك دژایەتی كوردیان كردۆتە بنەما. پرســیار ئەوەیــە ،ئایــا كورد چــی لەم گروپە دەستدەكەوێت‌و كێ دەسەاڵتی داوە بەهەندێــك كــەس دانوســتان‌و رێككەوتن لەگەڵ ئەم گروپەدا بكەن؟ ئــەم هێــزەی نــاو حەشــدی شــەعبی، ماوەیەكــە بــاس لــە سیاســەتی كــوردو هەڵوێســتی ســەركردایەتی كورد دەكەن و دەستیان داوەتە هەڕەشەو باسكردن لەسەر قــوت و موچــەو پێشــمەرگەو كۆمەڵێــك
تەوەرو باسی دیكەی پەیوەست بە هەرێمی كوردســتان ،دوورو نزیك بەهیچ شێوەیەك پەیوەندیان بە مەسەلەی ئیدارەو حكومەت‌و دەوڵەتداریی حكومەتــی عیراقییەوە نییەو تەنانەت كۆبوونەوەو سەردانەكانی هەرێمی كوردســتانیش ئەگەر بۆ ئــەم پێناوە بێت، نزیكە لە بێ بایەخ بوونەوە.
خەزعەلی كێیە بڕیاربدات؟
پاش ئــەوەی پێنــج شــەممەی رابردوو ماڵپەری شەفەق نیوزی عێراقی باڵویكردەوە كــە «وەفدێكــی یەكێتــی نیشــتیمانی كوردســتان بە ســەرۆكایەتی ئااڵ تاڵەبانی پەرلەمانتــاری عێــراق ،ســەردانی شــاری نەجەفیــان كــردووە و لەگەڵ بەرپرســانی بااڵی حەشدی شــەعبی كۆبوونەتەوە ،لەو كۆبوونەوەیەدا چاوی بــە قەیس خەزعەلی ســەرۆكی چەكدارانــی عەســائیبی ئەهلــی حەقی سەر بە حەشدی شەعبی كەوتووە». خەزعەلی بــە وەفدەكەی یەكێتی وتووە «حكومەتــی عێراق موچەی ئــەو هێزانەی پێشــمەرگە دابیــن دەكات كــە چەكیــان بەرامبەر سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بــەرز نەكردووەتــەوە» .بەبــێ ئــەوەی
بزانرێت‌و روون بێت ،قورســایی ئەم گروپە چەكدارییە لەنێو حكومەتی عیراقیدا چییەو چەندە. یــان ئەم گروپە كێــن كە بڕیار لەموچەو بوجــەی هاواڵتــی كوردســتان بــدەن؟ لەكاتێكدا ئەمانە تەنها گروپێكی شەڕكەری نــاو میلیشــیاكانی حەشــدی شــەعبیین‌و بڕیاربەدەستی ناو ناوەندەكانی بڕیاری عیراق نیــن .ئــەی كەواتە چــی وادەكات هەندێك كەس بەناوی وەفدی یەكێتییەوە لەگەڵیاندا كۆدەبنەوە؟ كێ دەســەاڵتی ئەوەی پێداون ئــەم كۆبوونەوانــە بكــەن؟ كەلەراســتیدا دەبێت ئەنجومەنی ســەركردایەتی یەكێتیی وەاڵمی ئەم پرسیارانە بداتەوە.
پێشرتیش هەر دژی كورد بوون
ئــەم گروپــە لــە حەشــدی شــەعبی تۆمەتبارن بە ســوتاندن و تااڵنكردنی ماڵی كوردانــی شــاری كەركــوك و خورماتــو و لەپێش پرۆســەی ریفراندۆمیشدا بە توندی دژایەتی ریفراندۆمیان لە هەرێمی كوردستان دەكــردو تەنانەت كار گەیشــتبووە ئەوەی كە هەڕەشــەی گرتنــی کەركوكیــان پێش هەڵمەتــی داگیركردنــی كەركــوك لەالیەن
حەشــدەوە دەكــردو دەیــان ووت «دەبــێ سادەترین بەرپرس لە دەستمان رابكات» ســەرەڕای ئــەوەی كــە ئــەو گروپــەی نــاو حەشــدی شــەعبی هەتا ئێســتا هیچ نیازپاكییەكیــان ســەبارەت بــە هەرێمــی كوردستان‌و مەســەلە نەتەوەیی و ئیداری‌و بژێوییەكانــی هەرێمی كوردســتان نەبووەو
بەدیش نەكراوە. پێشــتریش لــە گرتەیەكــی ڤیدیۆیی دا، ئەمینداری گشــتی عەســائیبی كە لەپێگە عەرەبییەكان باڵوبووەتــەوە رایدەگەیەنێت «هەركاتێــك بمانەوێت دەچینە ناو شــاری كەركوكــەوە و حســاب بــۆ هیــچ الیــەك ناكەین».
لە گرتە ڤیدیۆییەكەدا كە لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدایــە «قەیــس خــەز عەلــی» ئەمینداری گشتی عەســائیبی ئەهلی حەق ئامــاژەی بــەوەدا «بریــاری ئەنجامدانــی ریفرانــدۆم لــە كەركــوك بەهیــچ جۆرێــك یاســایی نییە و كورد هیچ مافێكی یاسایی، عەشــایەری ،نیشتیمانی لەو شــارەدا نییە بەڵكو بەشێكی تەواوە لە خاكی عێراق». قەیــس خەزعەلی ئەوەشــی خســتەروو «نەچوونمــان بۆ شــاری كەركــوك بەهۆی بریاری مەســعود بارزانییەوە نییەو نەبووە، بەڵكــو بــە بریــاری خۆمــان نەچووین ،وە هــەر كاتێــك بمانەوێــت بچینە ناو شــاری كەركوكــەوە ئــەوا بەخێرایــی جێبەجێــی دەكەین». ئەو ئەمینداری عەســائیبی ئەهلی حەق، لەپێشتریشــدا چەندیــن لێدوانــی دژ بــە پرســانی كوردو سیاسەتی ســەركردایەتی هەرێمی كوردستان دەربڕیوە‌و چەندین جار لەشــاری بەغــداوە هەڕەشــەیان لەهاواڵتی كورد كــردووەو بوونەتە هــۆی ماڵوێرانی‌و كوشــتنی چەندین هاواڵتی كــورد لەناوچە جێناكۆكــەكان ،بەتایبەتیــش لەشــاری خورماتو و ناوچە دابڕێنراوەكان.
راپۆرت
ذمارة ( )630دووشەممە 2017/10/23
info_chawder@yahoo.com
3
ئەو هۆشدارییانەی كاریان پێنەكرا
پێشبینییەكانی مەال بەختیار بۆ بارودۆخی ئێستای كوردستان 2016 /7/13
2016/12/31
کۆڕێک لە زانکۆی سلێامنی
لەناوچەكــەدا هیــچ دەوڵەتێــك نیــە ،كــە دڵنیابیــن لەئێســتاوە تــا دوای هەمــوو ئەگــەرەكان كــە روودەدەن لەئاینــدەدا، بەتەواوەتــی پشــتیوامنانن و لێــان هەڵناگەڕێنــەوە، تەنانــەت دەوڵەتــی عێراقیــش ناتوانیــن لێــی دڵنیابیــن ،كــە دەستوریشــان هەیــە چاودێر -تایبەت
مــەال بەختیــار لێپرســراوی دەســتەی كارگێــڕی مەكتەبی سیاســی یەكێتی وەك كەسیاتییەكی سیاسی‌و دووربین ،لەماوەی ڕابردوودا دەیانجــار لەنێو كۆڕو كۆبونەوەو وتارەكانیدا هۆشــداری لەدروستبوونی ئەم دۆخــەی ئێســتا داوە ،بەجۆرێــك باســی لەمەترســییەكانی ئــەم قۆناغــە كــردووە، تەنانەت هۆشــداری لە لەدەســتدانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم داوە ،كە ئەگەر ناوماڵی كورد یەكنەخرێت‌و پالنێكی سیاســی ورد دانەڕێژرێت ،ئەوا ئەو ناوچانە لەدەســتدەدەن ،بــەاڵم ئەم هۆشــدارییانە بەهەنــد وەرنەگیــران تاگەیشــتە ئــەوەی لەئێســتادا باشووری كوردســتان بەشێكی زۆر لەدەســتكەوتەكانی ســەدان ســاڵەی شــۆڕش‌و خەباتی لەدەســتدا ،ئەم وتانەش تەنها بۆ وەبیرهێنانەوەیەكە ،كە لێرە بەدوا ســود لەهەڵەكانــی رابــردوو وەربگیرێــت‌و هۆشــدارییەكان بەهەنــد وەربگیرێــن، لێرەشــدا نمونــەی چەند وتەیەكــی ناوبراو وەبیردەهێنینەوە.
باسكردنی مەترسییەكان لە13ی تەمموزی 2016
لەمیانی بەڕێوەچونی كۆڕێكدا لەبەرواری 13ی تەممــوزی 2016لەژێــر ناونیشــانی «مەترســییەكانی دۆخی ئێســتا ،ســازان
یــان ترازان؟» كــە لە زانكۆی ســلێمانی، بۆ سیاســەتمەدارو روناكبیر ،مەال بەختیار ساز كرابوو ،ناوبراو ،باسی لەو مەترسییانە كردوە كە لەئێســتادا بەســەر كوردستان و ناوچەكەدا هاتوون ،بەتایبەت لەدەســتدانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم. ناوبراو لەو كۆڕەدا دەڵێت «نەتەوەكەمان بەگشــتی (نەك هەر باشــوری كوردستان) لــە دوڕیانی ســازان‌و ترازان ،ســەرەتاتكێ دەكەیــن ،دوڕیانێك ،ئەگەر رێگەی ســازان بگرینەبــەر ،ئەتوانیــن بەرگــەی ئەگــەرە مەترســیدارە چاوەڕوانكــراوەكان ،بگریــن، هەروەهــا هەندێكیــان تێــك بشــكێنین، ئەگەریش بەم ترازاوییە بمێنینەوە ،بێگومان پێویســت بە هیچ پیالنگێڕێك ناكات ،ئێمە ئێستا یەكتر ئەخۆین ،لە هەموو بەشەكانی كوردستان ،هەموو هێزە كوردستانییەكان، بــەو ناكۆكییــە قوڵــە ،كــە لــە گێژەنگیا دەناڵێین ،ئەمە بەســە بۆ ئەوەی نەتوانین، بەرگەی پیالنەكان بگرین». لەبەشــێكی دیكــەی كۆڕەكــەدا مــەال بەختیــار ئاماژەبــەوەدەكات ،ئەگــەر هــەر خەریكــی گەورەكردنــی هەندێك كێشــەی ناوخۆیی بیــن ،وابمێنینەوە ،بەدڵنیاییەوە، حكومەتە نەیارەكانی ئێســتا ،خوا خوایانە وابمێنینــەوە ،دوای ئــەوەی كۆنگــرە نێودەوڵەتییەكان دوا سیناریۆی چارەسەری كێشــەكانی ئەم حكومەتانــەو ،پەیوەندی ئــەم حكومەتانــەو ،دەوڵەتــە گــەورەكان
وتارێک لە فەیسبوک
لــەدوای كۆنرتۆڵكردنــەوەی حەلــەب ،موســڵیش ئــازاد دەكرێتــەوە .نایشــارمەوە دۆخــان بــەم ترازاویــە مبێنێتــەوە، روداوی نالەبارتــر ســەبارەت بــە باكــور ،رۆژئــاوا ،ناوچــە كێشــە لەســەرەكان چاوەڕوامنانــە
كۆتایــی پــێ دەهێنــن ،ئــەو حكومەتانە، باش باش دڵنیابین ،یەك بســتمان بە قەرز نادەنــێ ،وەكو لــە مێژوودا بســتێكیان بە قــەرز نەداوە پێمــان ،هەروەهــا حكومەتە دۆستەكانی ئێستاشمان ،لەوە زیاترمان بۆ ناكەن كە ئێستا بۆیان كردوین. ناوبــراو لەكۆڕەكەیدا ،كــە دەكرا بكرێتە نەخشــەڕێگای ئاشــتەوایی نیشــتیمانی‌و خۆئامادەكــردن بــۆ ئەگــەرەكان ،دەڵێت: «لەناوچەكــەدا هیــچ دەوڵەتێــك نیە ،كە دڵنیابیــن لەئێســتاوە تــا دوای هەمــوو ئەگــەرەكان كــە روودەدەن لەئاینــدە، بەتەواوەتــی پشــتیوانمانن‌و لێمــان هەڵناگەڕێنەوە ،تەنانەت دەوڵەتی عێراقیش ناتوانین لێی دڵنیابین ،كە دەستوریشــمان هەیــە ،لــەم دەوڵەتانە نابێــت چاوەڕوانی ئــەوە بكەیــن لــەدوای رێككەوتــن لەنێوان دەوڵەتە گــەورەكان‌و ئیقلیمیەكان خێرێك بەبەشەكانی كوردستان بكرێت».
نیگەرانینامەكەی سەری ساڵی 2017
هۆشــدارییەكانی مەال بەختیــار لەچەند ســاڵی رابــردوودا بــۆ دۆخــی سیاســیو مەترســییەكانی ناوچەكــە زۆرن ،دەتوانین بڵێیــن مانگ نەبــووە یان هەفتــە نەبووە، وتارێــك یــان كــۆڕ‌و دیبەیتێــك لەســەر ئــەو بارودۆخانــە نــەكات ،یەكێكــی
2017/7/10
وتاری (مەترسییەکانی سەرکەوتن بەسەر داعشدا)
بەهەردیوێكــدا كێشــەكان لێكبدرێنــەوە ،جیهان ـی ،ئیقلیم ـی، عیراقــی‌‌و كوردســتانی ،لەبەرامبــەر هەمــوو ئەگەرەكانــدا، مەترســییەك بــۆ چارەنوس ـ ی كوردســتان ،خــۆی مەاڵســداوە! بۆیــە ،گەرچ ـی كاتێك ـی زۆرمــان بــۆ چارەســەری كێشــەكان بەفیــڕۆدا ،وەل ـێ هێشــتا نەچــووە بچ ـێ ،فریــا بكەویــن باشــرە
تــر لــەو وتارانــەی كــە لێــرەدا وەبیــری شــارە گــەورە و بچووكەكانــی ،هەروەهــا دەهێنینــەوە مێژووەكــەی دەگەڕێتــەوە بۆ تەقینەوەكانــی پێش ســەرهەڵدانی داعش‌و ،2016/12/31كــە بەبۆنــەی پیرۆزبایــی توانای لەدەســتدراوی كۆنتڕۆڵكردنی بەغداد ســاڵی نوێــوە لەشــێوەی نیگەرانینامە لە و نیوەی عیراق ،تەنانەت لەكاتی هەرەســی فەیســبوکدا باڵویكــردەوە‌و تێیــدا باســی بەشێكی سوپاكەیدا ،ئامادەنەبووبێ پابەندی مەترســی رێکكەوتنــە نێودەوڵەتــی‌و دەستوربێ‌‌و رێككەوتنە سیاسییەكان لەگەڵ ئیقلیمییەكان‌و كێشــەناوخۆییەكانی هەرێم‌و كوردســتان‌و بەشــێكی حزبە سیاسییەكانی نــاو یەكێتــی دەكات‌و دەڵێــت« :لــەدوای ســوننەدا جێبەجــێ بــكات ،ئاخــۆ دوای كۆنترۆڵكردنــەوەی حەلــەب ،موســڵیش ســەركەوتنی عەسكەری ،چی لەم حكومەتە ئــازاد دەكرێتــەوە .نایشــارمەوە دۆخمــان چــاوەڕوان دەكرێــت ،بەتایبەتــی كاتێــك بەم ترازاویە بمێنێتــەوە ،روداوی نالەبارتر دەبینرێــت هێزێكی دەوروبــەری 250هەزار ســەبارەت بە باكور ،رۆژئاوا ،ناوچە كێشە چەكداری وەكو حەشــدی شــەعبی شــیعە، بەســەركەوتوویی لەشــەڕ ،ئامادەكــراون بۆ لەسەرەكان چاوەڕوانمانن». هــەر ئەگەرێكــی تــر ،بەتایبەتــی لەناوچە كێشــە لەســەرەكان( ،بەداخەوە ،بەشــێك خستنەڕووی مەترسییەكان لەپەرلەمانتارانــی كــورد ،بەبــێ رەزامەندی لە 2017/7/10 ســەركردایەتی سیاســیو وردەكای چۆنێتی دەســتەی لێپرســراوی مــەال بەختیــار پەســەندكردنی یاســای حەشــدی شەعبی، یەكێتــی سیاســی مەكتەبــی كارگێــڕی دەستیان بۆ هەڵبڕی). لەوتارێكــدا بەناونیشــانی (مەترســییەكانی ناوبــراو لــە ســێ مانــگ و 13ڕۆژ پێش ســەركەوتن بەســەر داعــش)دا لەبــەرواری ئێستادا وتویەتی»:ئێمە لەپێرارەوە ،زەنگی 2017/7/10دا باس لەوەدەكات كە ناكرێت ئەوەمــان لێدەدا ،كە كات لەدەســتی كورد بێباكــی مەســتی ســەركەوتن بیــن ،بەڵكو دەڕوات‌و نایقۆزینەوە ،سەركردایەتی سیاسی دەبێــت مەترســییەكانی دوای ســەركەوتن كورد ،بە پرۆژەیەكی هەمەالیەنەی سیاسی، بەسەر داعشدا لەبەرچاو بگیرێت. یاســایی‌‌و ئابــوری ،دانوســتاندن لەگــەڵ بەوەشــدەكات، ناوبراو لەو وتارەدا ئاماژە بەغــداد ،ئەنجــام نادات .بەنــدە ،لەچەندین و گ تەنــ ی لەكاتــ حكومەتــی عیــراق كۆبوونەوەی حزبە سیاسییەكانی كوردستان‌و چەڵەمەكانــی ،كێشــە نالەبارەكانــی ،كۆبوونــەوەی دوو قۆڵــی پارتی‌‌و یەكێتیش، هێرشــەكانی داعــش‌و لەدەســتدان ی جەختمان لەســەرئەوە كردۆتەوە .دەشڵێت
«بەهەردیوێكــدا كێشــەكان لێكبدرێتــەوە، جیهانــی ،ئیقلیمــی ،عیراقی‌‌و كوردســتانی، لەبەرامبەر هەموو ئەگەرەكاندا ،مەترسییەك بۆ چارەنوسی كوردستان ،خۆی مەاڵسداوە! بۆیە ،گەرچی كاتێكی زۆرمان بۆ چارەسەری كێشــەكان بەفیڕۆدا ،وەلێ هێشــتا نەچووە بچــێ ،فریا بكەوین باشــترە .ئەگەرنا دوای لێقەومان خەفەتخواردن دادمان نادات».
ئەنجام:
مــەال بەختیــار وەكــو كارەكتەرێكــی سەرەكی ناو گۆڕەپانی سیاسی كوردستان، لەچەند ســاڵی رابــردودا ،بەتایبەت لەدوای قوڵبونەوەی كێشە سیاســییەكانی ناوخۆی كوردستان ،قســە‌و لێدوان‌و پێشبینی زۆری لەســەر رەوشەكە هەیە ،كە باشتربوو الیەنە سیاسییەكان كاری پێبكەن‌و گوێی لێبگرن. ئەوەشــی لێــرەدا باڵومانكردۆتــەوە ،تەنهــا چەند نمونەیەكن‌و خوێنەر دەتوانێت بۆ زیاتر ئاشنابوون‌و خوێندنەوەی ئەو پێشبینییانە، بگەڕێتــەوە بۆ كتێبی (كوردســتان ،بەرەو ســازان یان ترازان) كە تــەواوی وتار‌و كۆڕو چاوپێكەوتنەكانــی چەنــد ســاڵی رابردووی مــەال بەختیــاری تێــدا كۆكراوەتــەوە‌و لەمساڵیشــدا چاپكــراوە .هەروەهــا خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ نوێترین كتێبی مەال بەختیار ،كە لەم ماوەیەدا چاپكراوە ،بەناوی (گەشتێك بەرەو گۆڕانكاری سیاسی).
پەیامێكی ئاواڵە لە لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسیەوە دۆخی كوردستان ،گەیشتۆتە هەڵدێرێكی مەترســیدار .دەمــەوێ بەم پەیامــە ،گەلە دڵســۆزەكەمان‌و پێشــمەرگە قارەمانەكان‌و كەســوكاری شــەهیدان‌و تــەواوی الیەنــە سیاسیەكان ئاگادار بكەم كەوا: بــەش بەحاڵــی خــۆم ،چــاوەڕ ێ دەكــەم پەرلەمانــی كوردســتان ،یــان هــەر كۆمیتەیەكــی شــارەزای بێالیــەن، هەڵســەنگاندێكی قوڵــی هەمەالیەنــە، بەبەڵگەوە ،لەســەر كۆی روداوەكان بكات، بە روداوی كارەســاتباری كەركوكیشــەوە، لەســەر هەركــەس‌و گــروپ‌و الیەنێك ،هەر تاوانێك ســەلمێندرا ،ئەوكاتــە دەب ێ دادگا توندترین ســزایان بدات .لەناو یەكێتیشدا، بەهەمــان شــێوە ،هەڵســەنگاندن لەســەر هۆكارە راستەقینەكانی كێشەو روداوەكانی نــاو یەكێتــی ،بكــرێ .هەتا ســەرئەنجامی هەڵســەنگاندن ،بەبەڵگــەی تــەواوەوە، روداوە كارەســاتبارەكان ،ســاغنەكاتەوە، پێشــوەخت ،تومــەت دابەشــكردن لەراگەیاندن‌و لەچاوپێكەوتنەكاندا ،كارێكی ناشایســتەیە .كە بێگومــان ،ئەم روداوانە، لەخــۆڕا رویاننــەداوە .هەرالیــەك بەپێــی ســەنگی خۆی‌و هەموو كاربەدەســتێكیش، بەپێــی پێگەكــەی ،پشــكی كارەســات‌و روداوەكانی بەردەكەوێ. بــەش بەحاڵــی خــۆم ،نــەك لــەم دوو
هەفتەیەدا ،بەڵكو لەدوای نەخۆشــكەوتنی جەنابــی مــام جەاللەوە ،رەنجــی فەرهادم داوە ،هــەم لەنــاو یەكێتیداو هــەم لەنێوان یەكێتــی‌و پارتــی‌و الیەنەكانــی تریشــدا، هاوكات نێوان هەرێــم‌و بەغدادو دەوڵەتانی ناوچەكە ،سیاســەتێكی ئەقاڵنی هاوسەنگ بگیرێتەبــەر .بــەاڵم مەخابن ،لەبەشــێكی بەرچــاوی ئــەو سیاســەتەدا ،بەهــۆی هەلپەرســت‌و هەرزەكارانــەوە ،شكســتمان خوارد! ســەبارەت بە ریفراندۆمیش ،پاســاوم بۆ رەخنەفرۆشــان نەهێشــتۆتەوە تانە بخەنە ســەر هەڵوێســتەكانم .بــۆ یەكەمین جارە دەیڵێــم :مــن ،بــەردەوام لەكۆبونــەوەی دووقۆڵــی یەكێتــی‌و پارتــی‌و ســێقۆڵی لەگــەڵ پارتــی‌و یەكگرتوشــدا ،هەروەهــا لەكۆبونەوەی لیژنەی بااڵی ریفراندۆمیشدا، سور بووم لەســەرئەوەی بەدیلی ریفراندۆم قبــوڵ بكەین‌و لەگەڵ ئەمریــكا ،بەریتانیا، دەوڵەتانــی ئیقلیمــی ،ئەنجومەنــی ئاسایشــی نێودەوڵەتی‌و حكومەتی عێراق، گفتوگۆیەكــی بەرپرســانە بكەیــن .بــەاڵم لەناو رای گشــتی گەلەكەشماندا ،دڵی یەك هاواڵتی كوردستانیشم ،لە داكۆكی بۆ مافە دیموكراسیەكان ،ســاردنەكردۆتەوە .چەند هەڵەو چەندیش لەو سیاسەتە راست بوبین، وەكــو یەكێتی ،با ئەمەشــیان جێبهێڵم بۆ هەڵسەنگاندن‌و توێژینەوە.
جەماوەری سەربەرزی كوردستان! بــەم پەیامــە ئاواڵەیــە ،هەمــوو الیــەك ئاگادار دەكەمەوە كەوا: یەكــەم :مەترســییەكی گــەورە لەســەر باشــورو هەرێمی كوردستان هەیە ،كە ببێتە دوو ئیدارەیــی‌و دوو ئیدارەییش ،لێكەوتەی شــەڕی ناوخــۆو دەســتێوەردانی ئیقلیمی‌و نێودەوڵەتــی نەخــوازراوی لــێ چــاوەڕوان دەكرێ. دووەم :یەكێتــی ،ســەرەنجامی كێشــە چارەســەرنەكراوەكانی دوای نەخۆشكەوتنی مــام جــەالل (پێشــتریش) گیروگرفتەكانی نزیك كەوتونەتەوە لە بنبەســت‌و مەترســی جیابونەوەیەكی گەورە ،هەڕەشــە لەیەكێتی دەكات .هەلپەرســت‌و هــەرزە ئەقڵەكانــی ناو یەكێتــی‌و فەیســبوكبازەكانیش كە هەر خەریكی شــێواندنی زهنیەتی خەڵكن ،وەكو پێشــینان وتویانــە" :دز بــازاڕی شــێواوی هەیــە" ..ئەمانــەش ،لەنــاو هەمــوو رەوت‌و جەمســەرەكاندا ،زۆر نابەرپرســیارانە، لەرابــوردودا بەگشــتی‌و لــە دوو مانگــی رابــوردودا بەتایبەتی ،دەســتیان هەیە ،لەم دۆخــەی یەكێتی تێیكەوتووە .كە بەداخەوە بەشێك لەئامانجە گاڵوەكانیان هێناوەتەدی! گەلی لێقەوماومان! دوو ئیدارەیــی‌و جیابونــەوەی نــاو یەكێتــی ،یــان جیابونەوەی نــاو یەكێتی‌و
دوو ئیدارەیــی ،لــەم هەلومەرجــەی دوای كارەســاتی كەركــوك ،پەیوەندییەكــی توندوتۆڵیان بەیەكەوە هەیە. هەر كوردێكی بەشەرەف‌و هەر یەكێتیەكی دڵســۆز ،ئەگــەر بیەوێ ،دوای كارەســاتی عەســكەری كە لەناوچە كێشەلەسەرەكاندا (بــە شــارە ئازیزەكەشــمەوە خانەقیــن) بەســەرماندا هاتــووە ،راماننەكێشــێت بۆ كارەســاتی سیاسی ترســناكتر ،هەقوایە، دڵسۆزان چەند دژی جیابونەوەی هەرێمن، هێندەش پەرۆشــی یەكڕیزیــی یەكێتی ناو یەكێتی بن. بەنــدە ،رایدەگەیەنــم ،دژی جیابونەوەم لەناو یەكێتیداو دژی دوو ئیدارەییم .بەتوندی دژی ئەوەشــم جگــە لــە چارەســەركردنی كێشــەكانی ناو یەكێتی ،هیچ رێگەیەكی تر بگیرێتەبەر .بۆیە پێدادەگرم لەســەرئەوەی ئۆرگانەكانــی یەكێتی ،تەواوی دەســەاڵتی حزبی‌و سیاســییان هەبێ .هیچ كەســێك‌و هیــچ بنەماڵەیــەك ،بــۆی نەبــێ ،لەباتی ئۆرگانــە رەســمییەكانی یەكێتــی ،بڕیــار بدات .یــان كۆبونەوە لەگــەڵ هیچ الیەكدا بكات. هەڤاڵــە دێریــن‌و نوێــكان دەمناســن، لەهیچ قۆناغێكدا ،خۆم لەبەرپرســیارێتیی نەدزیوەتەوە .بەاڵم دۆخەكەی كوردستان‌و بەداخەوە هــی ناو یەكێتیــش وایلێهاتووە بڵێم:
چیكــە ،ناتوانم ئــاژاوە لــە ئاژاوەگێڕان قبــوڵ بكــەم .هەتــا ئێســتا لەبەرخاتری كەسوكاری شەهیدان‌و سەرۆك مام جەالل‌و پێشــمەرگەو مێــژووی یەكێتــی خــۆم بە نیمچەبەرپرســیار لەناو یەكێتی‌و لەویژدانی خۆمــدا زانیــووە ،ئــەوەی لەتواناشــمدا بوبــێ ،هەوڵــم داوە بۆ چارەســەر ،بەاڵم لەمــەودوا ئەو نیمچــە بەرپرســیارێتیەش كاریگــەری نەمــاوە لەناو هاوكێشــەكاندا، بۆیــە پێشكەشــی ئەوانەی دەكــەم ،لەناو هەموو جەمســەرەكاندا ،هەڵپەیانە مەرام‌و نەخشــەكانیان دوای مردنی ســەرۆك مام جــەالل بەدیبهێنــن .تەنهــا بەیاننامەكان‌و چاوپێكەوتنــی داهۆڵەكان بژمێردرێ ،ئیتر ســاغدەبێتەوە چ نەخشــەیەكی شاردراوە، لەئارادایــە .رەخنە تێكــەڵ بە رق‌و رقیش پیالنی تۆڵەسەندنەوەی بۆ داڕێژراوە. جەمــاوەری گەلەكەمــان هەرچــی رەخنــەو ناڕەزاییــان هەیــە بەرامبەرمان، هەقیانــە .بــەاڵم هەلپەرســت‌و بــازرگان‌و ئاژاوەگێــڕان ،لەباتــی ئــەوەی دەســت بــە كاڵوی شكســتەكانیان بگــرن ،نــەكا رەشــەبای توڕەیی خەڵك بیبــات ،كەچی هێشــتا زمانیان پاراوەو پاســاویان سازەو تەلەفزیۆنەكانیشیان داگیركردووە! لەكۆتاییشــدا ،جەخــت دەكەمــەوە، لەهیــچ كۆبونەوەیەكــدا بەشــداری ناكەم، ئەگــەر كۆبونەوەكــە شــەرعیی نەبێ‌‌و دوا
دەسەاڵتی سیاسی‌و حزبی ،نەگەڕێتەوە بۆ ســەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتی. هەرگیــز هەژمونگەری هیچ كەســێك‌و هیچ بنەماڵەیەك‌و هیچ دەستەگەرییەك ،قابیلی قبوڵ نییە بۆم .چونكە كولتوری سیاســی یەكێتی وابووە .نەك ئەمەی دەگوزەرێ. داوای لێبوردنیــش دەكــەم لەمكاتــەدا، كــە گەلەكەمــان دوچــاری بــاری نالەبــار هاتووە ،بەندە ،ئەم پەیامە باڵودەكەمەوە. بەدڵنیاییــەوە ،ئەگــەر پەیامەكــەم زۆر بەپێویســت نەزانیبــا ،وەكــو ســااڵنی رابوردوو ،خۆمم دەخواردەوەو ئەركەكانیشم رادەپەڕانــد .بەاڵم ئێســتا ،بــەش بەحاڵی خۆم ،ئیتر قســەنەكردن بــە تاوان دەزانم، دیارە قســەی ئێجگار زۆرترم پێیە لەســەر روداوەكان‌و كێشــەكان‌و دیاردە دزێوەكان، لەسەرانسەری كوردستاندا ..بەاڵم نامەوێ بــە كارو كاردانــەوە هیچ بڵێم ،پێشــینان گوتەنی :قسە لەكاتی خۆی‌و لەجێی خۆی. تەنهــا شانازیشــم ئەوەیــە كــە هەركاتێك بێمــە دەنگــی تــەواو ،نــە قەرزاربــاری حكومەتــم‌و نــە هیچ كەســێكی تر .منەتی هیچ الیەكیش نازانم بۆ ئەســتۆپاكی .خۆم تەنها بەقەرزارباری كەســوكاری شەهیدان‌و پێشمەرگە غەدرلێكراوەكان دەزانم‌و بەس. مەال بەختیار 2017/10/18
وتار
ذمارة ( )630دووشەممە 2017/10/23
بێ هیوا مەبن ئاسۆ روونرتە
info_chawder@yahoo.com
4
چەند وانەیەك لە مەدرەسەكەی مام
لەتیف فاتیح فەرەج
ئەركیشــەو ئاكاریشــە لە هۆكارەكانی شكســتی بەردەوامــی خۆمــان بكۆڵینــەوە ،ئــەم شكســتە بەردەوامانــە پەیوەنــدی بە ناكۆكــی و دووبەرەكی خۆمانــەوە هەیــە ،یــان ملهــوڕی و حســابنەكردن بــۆ كــەس ،یاخــود ســتەمكاری و فــرت و فێڵــی دوژمنەكانمــان ،بمانەوێــت یــان نا ئێمە شــكاوین، لە باشــوری كوردســتان شــكاوین ،ئەو ســاتەی لە باشوری كوردستان ئەسپەكەمان تەپ و تل دەدات، لە رۆژئاوای كوردســتان سەنتەری دەسەاڵتی داعش بــە چۆكدا دێنێــن ،كەواتــە ئێمە ئازاو شــەڕكەری باشــین ،بەاڵم كێشــەمان هەیە ،ئەركــی هەموومانە لــەو كێشــەو كێماســیانە بكۆڵینــەوە ،هەروەهــا كاتی ئەوەشــە لــە تیمەكەدا راهێنــەرو هەندێك لە یاریچیــەكان بگۆڕیــن ،هەموو یانەیەك لە شكســتا لــە راهێنەرەوە دەســتپێدەكات ،راســتیەكەی ئێمە راهێنەرو یاریزانی باشترمان هەیە،راستیەكە ئەوەیە دەبێــت تیپەكــە رازی بن بــەو گۆڕانكاریانە ،ئەگەر لە گەمــەو تۆپێندا بڕیارەكــە ئازایەتی دەوێت و بۆ هەســتانەوەی تیپەكەیە ،ئەوە لە سیاســەتا رێگەی دروستتر ،دانپیانان و دەست لە كار كێشانەوەیە. پیاچوونەوەی 2700ساڵ لە شكست و نەهامەتی هەر ئەركی شــرۆڤەكاران و مێژوونوسان نیە ،ئەركی سیاسیەكانی كوردە ،ئەگەر سیاسیەكانی دوێنێ بە هەر بیانویەك نەچوونەتە ژێر باری هیچ شكســت و خیانەت و الدانێك ،ئەوە دەبێت لە ئایندەدا نەریتی خــۆ ســزادان و دەستلەكاركێشــانەوەو دانپیانــان بكرێتە بەرنامەو پڕۆژەی هەر سیاســیەك ،سیاسەت هونەرو زانســتە ،ئەگــەر مێژوو دایكی زانســتەكان بێت ،ئەوە سیاســەت وەك هونەرو زانســت هۆیەكی گرنگــی بونیادنانــی مرۆڤــە ،هــەر سیاســەتێك لە سایەیدا مرۆڤ لە سەر پێی خۆی ئازادانە نەوەستاو مرۆڤــی خۆ خاوەنی دروســت نەكــرد ،دەبێت كفنی خۆی ئامادە بكات . مــن بڕوام وایە ئاینــدە روونە ،بڕوای تەواوم بەوە هەیە هەندێ شكســت دەبێت ببنە وانەو ئامۆژگاری و پەنــد ،ئــەم شكســتە دەبێــت لــەو بــوارەدا لــە شكســتەكانی تر جیاواز بێــت ،واتە دەكرێت بكرێتە شكســتی بە خــۆدا چونــەوە ،ئەمــەش ئومێدە لە هەموو بارێكدا ئایندە لە ئێســتا ناچێت ،ئێمە زیاتر لە 20ساڵە بەنووسین و دیدار كار بۆ ئەوە دەكەین ئایندە لە ئێستا نەچێت ،سەرەتای ئەو وەرچەرخانە دیرۆكیــە ،لــەم نەوەیــەوە دەســت پێــدەكات ،كە نایانــەوێ لــە هەمان حەســارو حەوشــەدا بن ،ئەو حەســارو حەوشــەیەی زۆرجــار ئەركی ســەرەكیان خەســاندنی ئاوەزەكانی ناوخۆ بــووە ،ئەمەش هەر بۆئەوەی كەسی تر دروست نەبێت . جارێكیان بەرپرســێكی ئەم واڵتــە پێی وتم چی بكەین باشە ،پێم ووت لە خۆت و دەورو بەرەكەتەوە دەســت پێبكــە خــۆت چاكبكــەو ئــەو دەوروبەرە مشــەخۆرو ماســتاوچی و راپۆرتنوســەش لە خۆت دور خــەرەوە هەمووشــتێ باش دەبێــت ،دوای ئەو جارە دەیان جار ویســتم بیبینم و دابنیشــم لەگەڵی و گفتوگۆ بكەین ،ئیتر ئەوە هەرگیز رێكنەكەوتەوە، راســتی ئەوەیــە دەبێت دەســتە بژێرێكی سیاســی نوێ بێنە پێشــەوە ،كە ئامــادەی ڕەخنە لێگرتن و لێپرســینەوەو لێپێچینــەوە بن ،ئەمــەش لە پێناوی خۆیاندا نەك خەڵكی تر . دڵنیابــن ئایندە روونە ،ســبەی لە ئەمڕۆ باشــتر دەبێت ،لێ دەبێت دەموچاوەكان بگۆڕێن . ســبینێیەكی دروست و باش بەرهەمی ئێستایەكە كــە مرۆڤ تێیدا بە ئــاوەزەوە بڕیار بدات و بێ بیر كردنەوە هەنگاو نەنێت .
بەرهەم كەڵهوڕی هەزاران ســاو بۆ رۆحی پاكی ئەو سەركردەو سیاســیە‌و شۆڕشــگێڕە‌و رۆشــنبیرە مەزنە ،ئەو دەنگــی زواڵڵــی نەتەوەیەكــی مەزڵومــی خاوەن مافێكی رەوا بو ،ئەو بەرگریكارێكی سەرســەختی نەتەوەكــەی بو لە كۆمەڵێك قۆناغی مێژویی جیا جیادا ،ئەو لەو ناسناوە گەورەتر بو كە تەنها پێی بگوترێت ،ســكرتێری گشــتی حزبێكی سیاســی، یاخود سەرۆككۆماری واڵتێك ،چونكە ئەو بەتەنیا مەدرەسەیەكی فیكری بو ،شارل دۆگل« :دەڵێت دەبێت سیاسەت لەگەڵ واقیعدا بگونجێنرێت». بەڕێــز مــام جەاللیــش زۆر ژیرانــە ،زیرەكانە، سیاســەت و واقیعی بەیەكەوە دەگونجاند‌و تەبایی و لۆژیكــی عەقڵی بەســەردا زاڵدەكردن .نوســەر ئەگەر بیەوێت بە وردی و بە قوڵی بچێتە ناو هەمو
كونــج و كەلەبەرەكانی ژیانی ئەم مەزنە ،دەكرێت خێڵ و خزم نەیانكرد بەو سەركردە مەزنە ،بەڵكو (عەلــی) یەكتر دەكوژن و یەكتریــان پێ كافرەو ببێتــە مایــەی بایەخــی خوێندكارانــی خوێندنی بەتواناكانــی خــۆی هاتەپێــش بێئەوەی كەســی خوێــن و ماڵــی یەكتــر حــەاڵڵ دەكــەن ،بەڵكو بااڵ‌و دەیەها توێژینەوەی زانســتی لە سەر ئەنجام لەپشت بێت ،ئەوانەی راســتگۆیانە دەڵێن بەڵێن ئەوە هێزی دیبلۆماســیەتی بەڕێــز (مام جەالل) بدرێت ،یاخود بكرێنە جێی بایەخی سەنتەرەكانی دەدەین لەسەر رێبازەكەی مام بین تامردن ،دەبێت بــو كــە توانیبوی ئــەوان لەیەكتــر نزیكبكاتەوە، توێژینــەوە .بەاڵم ئەوەی كــە من بتوانم ئەنجامی ئیمانیان بەتوانا تاكە كەسیەكان هەبێت و بنەمای ئــەوە رۆحیەتی ئاشــتیخوازانەی عەرەب نەبو كە بــدەم بەم توانایــە كەمە‌و كاتە كەمــە‌و دەرفەتە خزمایەتی و خێاڵیەتی نەكەن بە پێوەر بۆ پێدانی هــەر لەســەردەمی غەزەواتی یەكــەم ،كە عەرەب كەمــەدا لە میانــەی وتارێكدا ئەوەیــە بتوانم زۆر پلــە‌و پۆســت ،چونكە هەموان بــاش دەزانین كە ناویــان لێ نابو (الفتوحات)و پاشــان (االنفال)ی بــە كورتــی و تەنانــەت وەكــو ئاماژەیەكی خێرا مام هەر لەســەرەتای گەنجێتی و خەباتی سیاسی بەعس‌و ،..كە كردەوەكانیان بەرامبەر بە كورد لە بیانخەمــە رو ئەوەیــە وەكــو وەبیرهێنانەوەیەكی ئیمانــی تــەواوی بەتوانا تاكە كەســیەكان هەبوە كۆنــدا بریتییبوە لە كوشــتن‌و داگیركردن‌و بردنی نەوەكو بەخێڵ و هۆز ،بە جۆرێك ئەگەر كەسێكی غەنائیــم و كەنیــزە‌و ،...بە جۆرێــك پێمان بڵێن خێرا بێت. دوای ئەوەی هەمو دەروێشــانی ئەو تەریقەتە‌و بەتوانا هۆزو خێڵ و عەشیرەتێك لە پشتی نەبێت( ،أبنــا‌ء الجن)و ناو و ناتــۆرەی ترمان لێبنێن ،كە وای كردبو دان بە مافی كورد بنێن و لەسەر یەك پەیڕەوكارانی ئەم رێبازە فیكریە بە سەركردایەتی نابێت لەناو یەكێتی فەرامۆش بكرێت. هەمــو پڕەنســیپە مۆدێرنــە‌و دیموكراســی و مێزی گفتوگۆ لەگەڵ كورد دابنیشــن و گوێڕایەڵی و ئەندام و الیەنگرەوە ،دوپاتیان كردەوە كە ئەوان بــە دڵ و بە گیان بەڵێن دەدەن كە درێژەپێدەری زانســتییانەی ســەردەم پاڵپشــتی توانــا تاكــە ســەرۆكێكی كــوردی پیــری ژیــر بن و بــە مامی ئــەو رێبازە بن ،خۆ دەشــبێت بزانن و بزانین كە كەســیەكان دەكــەن كــە لــە واڵتــە مۆدێرنــە‌و خۆیانی دابنێن ،بەڵكو ئەمە هێزی دیبلۆماسیەتی ئاخــۆ (مــام) لــە روی فیكریەوە بە كــردا‌ر چی پێشــكەوتوەكانی دونیــا كار بــەم سیســتەمە بەڕێز (مام جەالل) بو كە بە (صمام أمان العراق) كردبو بە پەیڕەو پڕۆگرامی ئەو مەدرەسە فیكریە دەكرێــت .كــە ئەمەش ســیمای حزبی سیاســی ناویان دەبرد .سەیركەن دوای نەخۆشكەوتنی مام تاكو پەیڕەوكارانی ئەو رێبازە پێوەی پابەند بن .مۆدیرنەیە‌و جیای دەكاتەوە لە تەجەموعاتی تری و دوركەوتنــەوەی لە گۆڕەپانی سیاســی چ گرژی و ئاڵۆزیەكی سیاســی سەریهەڵدا‌و سونە‌و شیعە‌و ژیانــی كۆمەاڵیەتــی و سیاســی (مــام) پڕن كۆمەاڵیەتی. یەكێكــی تــر لەو وانانەی كــە فێری دەبین لە كــورد لەیەكتــر دوركەوتنــەوە‌و ســوننەكان بونە لــە وانــەو پەند ،من تەنها دو الیەنی گرنگی لـــ ێ باسدەكەم هەروەكو وتم وەكو بە بیرهێنانەوەیەك ،مەدرەســەكەی (مام) ئەوەیــە بریتییە لە (هێزی پەڕاگەندە‌و كوردیش لەگەڵ مەركەز پەیوەندیەكانی دەنــا كاروانی ژیانی (مام) هێندە دەوڵەمەندە بە دبلۆماسیەت) ،بە جۆرێك كە توانیبوی هاوسەنگی خراپ بــووە هەمو ئەمانــەش بەزیانی هاواڵتیانی تەواو لە نێوان پێكهاتەكانی عیراق رابگرێت ،ئەوە كوردو عیراق كۆتاییانهات .بۆیە بەڕێز مام جەالل وتارێك مافی خۆی وەرناگرێت و پێی نادرێت. یەكێك لەو وانانەی كە لەو مەدرەســە فیكریە رۆحیەتی ئاشــتیخوازانەی ســونە‌و شیعە نەبو كە لەوە زۆر گەورەترە بو كەتەنها ســكرتێری حزبێك دەبێــت فێری ببین و پێــوەی پابەند بین بریتییە بەیەكەوە لەســەر یەك مێزی گفتوگۆ دابنیشن بە بوبێت ،یاخود سەرۆكی كۆمارێك. لــە لەبەرچاوگرتنــی توانا تاكە كەســیەكان ،مام جۆرێــك كە ئەوان هەر لەســەردەمی (موعاویە)و
شرۆڤەی بێ گوێگرتن
ئەڵوەند تەڵعەت كارەسات و شكستە چاوەڕواننەكراوەكانی ئەم چەنــد رۆژە خەونــی هەموانی كرد بە بڵقی ســەر ئاو .لە ئێســتادا هەموان خەریكی شــیكاركردنی دۆخەكــەن و دەرەنجامــی شیكارییەكەشــی دەبەســتنەوە بــە دەســتەواژەی (خیانــەت)، هەندێكیــش بــۆ بەهێزكردنــی ئارگیومێنتەكانیان ئەم دۆخە دەبەســتنەوە بە مەسەلەی میرنیشینە كوردییــەكان (ئەوەی هەمومان لە كتێبی (مێژو) ی قۆناغی ناوەندی قوتابخانە خوێندومانە).
مەســەلەكە ئەوەیە هەر كەسێك شتێكی هەیە بۆ گوتن و شــیكارییەكانیش لەم دەســت بۆ ئەم دەســت ئاڵوگۆڕیان پێدەكرێت! لــەم رۆژانەدا بە تاكســی دەگەڕامــەوە ماڵ ،بەرێككــەوت رادیۆكە لەسەر هەواڵێك بو سەبارەت بەم دۆخەی ئێستا، منیش كەمێك دەنگی رادیۆكەم بەرزكردەوە ،دوای ماوەیەك كاكی شــۆفێر رادیۆكەی كوژاندەوە ،من بەم رەفتارەی هەستم بە شەرمەزاری كردو لەبیری ئەوەدابوم كە ئەو كابرایەكی كاســبكاری ماندوەو منیــش بە بەرزكردنەوەی دەنگــی رادیۆكە رەنگە بێزارم كردبێت ،هێشتا هەر لەو بیرانە دابوم كاكی شــۆفێر دەستی بە قســە و تەحلیالت كرد ،ئیتر زو تێگەیشــتم كە رادیۆكەی كوژاندەوە بۆ ئارامی مێشــك نەبــو ،بەڵكو ئەویش یەكێكــە لەو هەمو خەڵكــەی كە ئەوەندەی حەزدەكات تەحلیل بكات كەمتر دەیەوێت گوێبگرێت! بە باوەڕی من كێشەی ئەم میللەتە لەوەدایە قسەكەری زۆرترە لە گوێگر، قسەكەرانیشمان لە كاسبكارێكەوە تا (رۆشنبیر!) لەوانەن كە هەمیشــە بەدوای دەستنیشــانكردنی كێشەو چارەســەرییەكان دەگەڕێن و لەبارەیانەوە وشــە ریزدەكــەن ،ئەگەر فــان الیــەن خیانەتی
نەكردایە ئەوا فاڵن شــت روینەدەدا ،ئەگەر فاڵنە شت هەبێت ئەوا چارەسەری كێشەكان دەكات. باشە ،هەمومان دەزانین چۆڵكردنی سەنگەرێك بەبــێ هۆكارێكــی ماقوڵ لە زمانی ســەربازیدا بە خیانــەت مامەڵــەی لەگــەڵ دەكرێــت ،دیارە خۆ یەكگرتوییــش گروپێــك بەهێزتــر دەردەخات لە گروپێكی پەرش و باڵو ،الموایە هەمو كەسێكیش دەزانێت كە چارەســەر بۆ گروپێكی پەرش و باڵو یەكگرتنــە ،ئیتر بەبڕوای من ئەو هەمو شــیكارو راڤەكردنــە بەخۆڕاییــەو مایەی سەرئێشــەو كات كوشتنێكی بێمانایە. ئــەوەی لێــرەدا مەســەلەیەكی گرنــگ و جەوهەرییەو زۆر بەكەمی قســەی لەســەر كراوەو قسەی لەسەر دەكرێت بریتییە لە گەڕان بە دوای هۆكاری شــتەكان و دۆزینەوەی لینكی پەیوەندی نێوان ئــەوەی كە هەیەو ئەوەشــی كە رودەدات، بە مانایەكی تر تۆ ناتوانیت كێشــەیەك چارەسەر بكەیت ئەگەر لە پێشــتا لە سروشــتی كێشــەكە خــۆی تێنەگەیت ،ناســینی كێشــەش بریتییە لە خوێندنەوەی وردو زانســتی بــۆ پەیوەندی نێوان كێشەكە لەگەڵ واقعی ئامادە كە زۆر جار دەكرێت
بمانبات بەرەو دۆزینەوەی هۆكارەكانی دەركەوتن و گەشەكردنی خودی كێشەكە خۆی. بەبڕوای من بەشــی زۆری ئەو كێشەو قەیرانە سیاســیانەی كــە باڵــی بەســەر هەرێمەكەمانــدا كێشــاوە ئەوەندەی پێویستی بە خوێندنەوەیەكی سۆسیۆلۆژی هەیە كەمتر پێویستی بە خوێندنەوەی سیاســی یان هەر بوارێكی ترەوە هەیە .پێویستە خەڵكانی ئەكادیمی و خەمخۆر واز لە خوێندنەوەو شــیكاریی بەپێــی تیــۆری (موئامــەرە) بهێنن و بیرێكی جدی لــەم دۆخە بكەنەوە .چونكە ئەگەر هیــچ نەبێت بەالیەنــی كەم بتوانیــن وەاڵمی ئەو پرســیارە بدەینــەوە ئاخۆ چۆناوچــۆن لە ماوەی شــەو رۆژێكدا خەونــی میللەتێــك لەناوچو؟ یان ئــەوەی چــی وایكرد شــكۆی كەســایەتی مرۆڤی كــوردی لــە مــاوەی شــەو رۆژێكدا تێكبشــكێت و لــە مرۆڤێكــی بەهێزو هەڕەشــەكارەوە بگۆڕێت بۆ مرۆڤێكــی الوازو بێئومێد؟ ئەگــەر موئامەرەو پیالنی رەشی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بەشێكی وەاڵمەكە بێت ئەوا بەدڵنیاییەوە بەشــەكەی تری پەیوەنــدی بــە سروشــت و پێكهاتــەی كۆمەڵی كوردی و كەسایەتی تاكی كوردییەوە هەیە!
ذمارة ( )630دووشەممە 2017/10/23
کوردستان سەرانسەر
info_chawder@yahoo.com
5
رووداوەكانی ناوچەكە و كاریگەریی لەسەر ئابووریی توركیا ئەنقەرە و بەغدا
هێژا دڵشاد لەگــەڵ پێشــهات و رووداوە گرنگەكانی لــە ناوچەكە دەگوزەرێت ،توركیا بەجۆرێك ناڕاستەوخۆ رۆڵی دەگێڕێت .هاوكات توركیا ئۆپەراســیۆنی بۆ سەر ئیدلیب ئەنجامداوە، ئەمە یەكەمجار نییە توركیا ئۆپەراســیۆنی ســنور بەزێــن بــۆ ســەر خاكــی رۆژئاوای كوردســتان بــكات .هاوكات بەشــێوەیەكی بەردەوام لە ئابی 2015وە تائێســتا فڕۆكە جەنگییەكانــی توركیــا بۆردومانــی بناری قەندیــل دەكەن و لە باكووری كوردســتان بەهۆی بەردەوامی ئۆپەراســیۆنی سەربازی و پۆلیســییەوە دژ بەالیەنی كورد-پەكەكە- وە ،رەوشــی شــەڕ تادێت خراپتــر دەبێت و ئەمــەش زەمینەی بۆ ســیات كردنیشــی نەهێشــتۆتەوە ،بەو پێیە توركیا سیاسەتی شەڕ زیاتر لەگەڵ الیەنی كورد-پەكەكە لەو سێ بەشەی كوردستان درێژە پێدەدات. لــە رووداوەكانــی پــاش ریفرانــدۆم و مەســەلەی كەركوكدا ،بەرپرسانی توركیا و میدیاكانی ئەو واڵتە رادەبەردەر فاشیستانە مامەڵەیــان لەدژی ســەركردایەتی كورد لە باشــوور كــردووە ،نەیاری توركیــا لەپاش ریفرانــدۆم بــۆ گەلی كورد بەگشــتی زیاتر بووە ،بەو رادەیەی لەماوەی شــەش مانگدا هیــچ كۆبونەوەیەكــی نێــوان بەرپرســانی حكومەتی هەرێم و توركیا ئەنجام نەدراوە.
هەفتەی رابــردوو ،ســەرۆكوەزیرانی توركیــا ســەردانەكەی بــۆ بەغــدا هەڵوەشاندەوە .كە وابڕیار بوو دۆسیەی موســڵ ،دۆســیەی هەولێــر و بەغــدا و الپەڕەیەكــی نــوێ لەپەیوەندییەكانــی نێوان ئەنقەرە و بەغدا قســەی لەســەر بكرێت. دەســتپێكی قەیرانی سیاســی نێوان ئەنقەرە و بەغدا دەگەڕێتەوە بۆ ســاڵی ،2009لەو كاتەوە تائێســتا قەیرانەكان نــەك چارەســەری بۆ نەكــراوە ،بەڵكو بەهۆی هەندێ كیشەی ناوخۆیی عیراق و واڵتانی دراوسێ ئاڵۆزتربووە. بەواتایەكیتر مالیكــی هەروەك چۆن رۆڵــی لەتێكدانــی پەیوەندیــی نێــوان هەولێــر و بەغــدا هەبووە،هــاوكات پەیوەندیــی نێوان بەغــدا و ئەنقەرەش لەســەردەمانی ســەرۆكوەزیرانی ئەودا تێكچوو و بگرە تادەهات ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزتر و پڕ قەیراناویتر كرد و ئێســتا كێشــەكانی نێوان بەغدا و ئەنقەرە فرە رەهەنــدی جیــاوازی هێنایەكایەوە ،لە رووی بازرگانــی سیاســی و ئەمنییەوە ئەم دوو واڵتــە كەمترین هەماهەنگییان هەبووە. لە كۆبونەوەكانی دوو ساڵی رابردووی نێــوان حكومەتــی ئەنقــەرە و بەغــدا مایەپــوچ بوون و هیچ ئاســاییبونەوە و رێككەوتنێكــی لێنەكەوتەوە،پێدەچێت دەربازبون لەم قەیرانە و ئاساییبونەوەی پەیوەندیی نێوان هەردوو واڵت بەتایبەت لــەم كاتەدا و لەســەر حســابی كورد، بەوەی هــەردووال لەدژی ســەربەخۆیی هەرێمــی كوردســتان هەڵوێســتیان نواندووە ،كارێكی زەحمەت بێت.
پێگەی ئابووری توركیا
لــە سیاســەتی دەرەوەی توركیا زۆرترین هەوڵی لە دۆسیەی ئەمنی ،سەربازیی بووە، بەتایبــەت لە عیــراق و لە ســوریا ،هاوكات لەناوخۆشــدا ناســەقامگیری ئەمنی و درێژە بە شــەڕی لەگــەڵ پەكەكــەدا ،وایكــردووە گورزێكــی كوشــندەی لەكەرتــی ئابووری و بازرگانــی بەربكەوێت ،لەماوەی دوو ســاڵی رابــردوو ئابــووری توركیــا بەهــۆی هەندێ فاكتۆری دەرەكی و ناوخۆییەوە پاشەكشەی كردووە بەجۆرێك كاردانەوەی لەسەر رێژەی بێكاری لەو واڵتە كردووە .رێژەی بێكاری لە توركیا لە مانگەكانی سەرەتای ساڵی 2017 گەیشــتۆتە ،%13چاودێران هۆكاری بێكاری بۆ الوازبونی كەرتی گەشتیاری دەگەڕێننەوە و بــە زەنگێكــی مەترســیداری دەبییــن لە ئایندەیەكی نزیكــدا ئەو رێژەیە زیاتر ببێت. هەروەها لە ســاڵی 2016رێژەی گەشتیاران بۆ توركیا بەڕێژە %30كەمیكردووە ،ئەمەش لەم هەفتەیەدا لە ئەستەمبوڵ كۆبونەوەی بە بڕی 22ملیار دۆالر دەخەمڵێت. لوتكــەی دی 8-بەڕێوەچــوو .ئــەم لوتكەیە 2011 ســاڵی حكومەتــی ئــاك پارتــی لە بــە بەشــداری هەشــت واڵت كــە زۆرینــەی كاتە ئەو ســەرۆكوەزیرانی لەســەر دەســتی موســوڵمانن بەڕێوەچوو .هەریەك لە ئێران، رەجەب تەیب ئەردۆغان فیزیۆنی 2023ی بۆ توركیــا ،پاكســتان ،بەنــگالدش ،مالیزیــا، رایگشــتی ئاشــكرا كرد ،ئەم فیزیۆنە ئەوەیە ئەندەنوســیا ،میســر و نێجیریــا دەگرێتەوە. كە توركیا لە یادی ســەد ساڵەی دامەزراندی هەندێ لە واڵتانی ئاســیای ناوەڕاســت وەك كۆمــاری توركیــادا ،نــاوی بچێتــە 10واڵتی ئازرباینجانیــش وەك یەدەك بەشــدار بوون. زلهێــزی ئابــووری جیهانــەوە .لــەو كاتــەدا ئەم لوتكەیە وەك رێخراوێك بناغەی لە ساڵی توركیا لە ریزبەندی شانزەیەمین واڵتی پێگە 1997دامەزرا لەالیەن نەجمەدین ئەربەكانەوە ئابــووری جیهــان بــوو ،تا ڕادەیــەك رەوتی كە سەرۆكوەزیرانی ئەوكاتەی توركیا بوو. ئابــووری واڵتەكەی بــەرەو پێــش چووبوو. توركیــا دەیەوێت لەڕێگەی ئەم لوتكەیەوە توركیا توانی 4ملیار دۆالر قەرز بە سندوقی بۆشــایی لــە كەرتــی بازرگانــی واڵتەكەیــدا بانقی ئەوروپی بدات ،توركیا لەســاڵی 2016پڕبكاتــەوە لەبری ئەو واڵتانەی كە كێشــەی پاشەكشــەی زۆری لەبەرەوپێشــچوونی ئابووری و سیاسی لەگەڵیدا بۆ دروست بووە، ئابوری كرد و لەبری بەرەوپێشــچوون تۆمار بۆ بوژانــەوەی كەرتی ئابووری واڵتەكەی لەو بــكات پاشەكشــەی كــردووەو چۆتــە ریزی روەوە هەماهەنگــی لەگەڵ جیهانی ئیســامی هەژدەیەمین واڵتەوە. زیاتر بكات.
دۆخی ناوخۆی ئاك پارتی
لەمــاوەی رابــردوودا ،دەنگــی ناڕەزایی لــە ناو ئاك پارتــی بەرزبۆتــەوە ،لەالیەك نەتەوەپەرســتە محافــزكارەكان فشــار بۆ ئەردۆغــان دەبــەن كە هەڵوێســتی هەبێت لەســەر كەركوك بۆ توركمانەكەی شارەكە، لەالیەكیترەوە بە فەرمانی ئەردۆغان هەند ێ لە پارێزگار و سەرۆكشــارەوانییەكانی ئاك پارتی دەگۆڕێــت ،ئەمەش نیگەرانی لەناو پارتەكەیدا لێكەوتۆتەوە .ئەردۆغان لەپاش ئــەوەی لــە خولــی ســێیەمی دەســەاڵتی ســەرۆكوەزیرانیدا پاكتــاوی هاوڕێــی و هاوخەباتەكانــی لەنــاو ئــاك پارتیدا كرد، ئێســتاش جارێكیتر دەیەوێــت گۆڕانكاریی بــكات ،ئەمــەش گفتوگۆیەكــی قوڵی لەناو پارتەكەیــدا بەدوای خۆیدا هێناوە لەوانەش مەلیــح گۆكچــەك ســەرۆك شــارەوانی ئەنقەرەیە كە سااڵنێكی زۆرە ئەو پۆستەی
هەیە و بە كەسی نزیك ئەردۆغان دادەنرێت، بەاڵم لە ئێســتادا پێنج دادوەر كار لەسەر دۆسیەكەی دەكەن! هەمــوو ئەوانــەی ئێســتا دەگوزەرێــت ریســكێكی سیاسی دەخولقێنێت بۆ خودی ئەردۆغــان و ئــاك پارتــی بەتایبــەت لــە هەڵبژاردنی ساڵی ،2019كە هەڵبژاردنێكی چارەنوسســاز دەبێــت بــۆ گەلــی توركیا و پارتــی سیاســی لــەو واڵتــە ،بــەوەی هەڵبژاردنــی ســەرۆككۆمار و پارلەمانــی پێكەوە تیا ئەنجام دەدرێت .بێگومان رۆڵی بزوتنەوەی سیاســی كــورد گرنگ دەبێت، هەرچەندە لە ئێســتادا یەك لەســەر سێی پارلەمانتارەكانــی كــورد لــە بەندیخانەدان و رۆڵــی هــەدەپ زۆر پاســیڤ كراوەتەوە، دەبێت چاوەڕێی بكەین بزانین لە 2019چی دەگوزەرێت.
كەركووك چەقی ملمالنێ هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان پەیڕەو ئەنوەر
لەبارەی بەیاننامەكەی ئەحمەد داود ئۆغلۆەوە
وەزیــری دەرەوەی پێشــووی توركیا ئەحمــەد داود ئۆغلــۆ ،بەیاننامەیــەك باڵودەكاتــەوە كــە ١٠خاڵــی جیــاواز لەخۆدەگرێــت بــۆ كۆتایــی هێنانــی تەنگەژەكانــی كەركــوك و هەرێــم لەگــەڵ بەغــداد .ســەرەتا بــا كەمێك لەبارەی خــودی ئەحمەد داود ئۆغلۆوە قسەبكەین. دەوترێــت ئەم پیــاوە خــاوەن تێزە (قواڵیی ســتڕاتیژی و پێگــەی توركیا لە گۆرەپانــی نێودەوڵەتی) لەم تێزەدا توركیا وا پیشــان دەدرێت كە دەیەوێت هەســتێتەوە و توركیا چیتــر پیاوێكی
نەخۆش نییە و چیتریش نابێتە پۆلیسی خۆرئــاوا و ئەمەریــكا و بەجەســتە و ســەرێكی گــەورەوە ئامادەیــی دەبێت لەنێــوان هەردوو دونیــای خۆرهەاڵت و خۆرئاوادا. داودئۆغلــۆ رەخنــە لــە ســامۆئێل هینتینگتۆن ،نوسەری كتێبی پێكدادانی شارســتانیەتەكان (Clash of )civilizationدەگرێــت و پێی وایە توركیــا واڵتێكی پەرت و زاڵ نییە و لە داهاتــوودا دەبێت بە ناوەند ()Core نەك پەراوێز (.)Periphery یەكێك لە خاڵەكانی نێو بەیاننامەكەی ئەمڕۆی ئەم كۆنە وەزیرە ،میتافۆڕێكی ئەدەبییانــەی ســوننیگەرانەیە بــەوەی كە عیراق بە خۆرهەاڵتی ناوەڕاســتێكی بچــووك و كەركوكیــش بــە عیراقێكی بچووك دەچوێنێــت! دیارە ئەم دیدەی توركیــا بۆ عیــراق زیاتــر كاردانەوەیە بــۆ بەرهەمهێنانــی وەســتاندنی دۆخی زیندووبوونەوەی شیعیزم (Survival .)of Shiite توركیا وایدەبینێت عیراق پانتاییەكە بــۆ دوانەی (شــیعە و ســوننە) كاتێك دەڵێــت كەركوك عیراقێكــی بچكۆلەیە پێــی وایە كەركــوك رووبەرێكە پرە لە شیعە و سوننە و كوردیش بێ رووبەرە،
توركیا وای دەبینێت شیعە هەوڵدەدات لەڕێگــەی كەركوكــەوە بەتەواوەتــی زیندووبێتــەوە و حیكایەتی نوزانەوە و پاڕانەوەی زیاتر لە ١٠٠٠ساڵی رابردووی كۆتایی پێبێنێت و پەیوەندییە مێژوویی و ئەنســرۆپۆلیژییەكانی كەركــوك و ئیمپڕاتۆری عوسمانی بپچرێنێت! توركیــا دەیەوێت لەڕێگــەی دوانەی (عیراق و كەركــوك) ئەوە بیری ئێران بێنێتــەوە كــە توركیا هێشــتا لەڕووی جیۆپۆلەتیكییەوە لە كەركوك ئامادەگی هەیــە و زیندووە ،یا هێشــتا دەتوانێت دەســەاڵتە ســیمبولییەكانی خــۆی بەكاربێنێت و قســە لەبارەی داهاتووی ئــەم جوگرافیــا ئاڵۆز و فــرە رەهەندە بــكات! وەها دەبینرێت توركیا خۆی بە ناوەند و عیراقیش(بەمانا سوننیەكەی) بە پەراوێزێكی خۆی ببینێت. ئــەم دیــدەی توركیــا زیاتــر لــەو تێــزە دەچێت كــە (هانــا ئارێنێت) لە بنەماكانــی تۆتالیتاریزم باســی دەكات كە چــۆن ئەكتەرێك دەیەوێــت هەموو كایەكان قوتبدات و بۆخۆی بباتەوە!
شیعەگەرایی و گەمارۆدانی ئێران
پێدەچێت لەم مانگە رێككەوتننامەی ئەتۆمــی نێــوان ئەمەریــكا و ئێــران
هەڵبوەشــێتەوە! ئەمــە مانــای وایــە ترەمپ دیدێكی جیاوازی هەیە بۆ ئێران و شــیعیزم و هیچ شتێك نامێنێتەوە بۆ نزیككردنەوەی ئەم دوو یەكەیە. رەنگە ســزاكانی ســەر ئێــران زیاتر ببــن .خامەنەیــی ئــەم ســزایانە بەوە دەبەســتێتەوە كە پڕۆژەی سەربەخۆیی كوردســتان پڕۆژەیەكــی ئەمەریكییە و ئێرانی پێ گەمارۆ دەدرێت. ئێران لەڕووی ستڕاتیژییەوە نایەوێت حەشدی شــەعبی پەیكەرێكی سێنتڕاڵ و بەهێــزی هەبێت تــا دواجار لە ناوەند (تاران و قوم) بەهێزتر نەبێت و نەبێتە مەترســی بۆســەری! دیــارە لەهەمــوو پەیوەندییەكانی نێوان دوانەی (ناوەند و پەراوێــز) ئەم شــێوە یەكتربیناكردنە هەیە. حەشــد دیاردەیەكــی كاتییــە و ناتوانێــت رۆڵــی ســتڕاتیژی بگێڕێــت، عەبادی دەیەوێت بۆ گەیشتن بە خەونە سیاسییە كەســییەكانی بەكاری بێنێت بەتایبــەت لــە ناوچە دابڕێنــدراوەكان. ئەم تەكتیكە زۆر ناخایەنێت لەبەرامبەر كورددا! یەكێــك لە چەكدارەكانی حەشــدی شــەعبی لــە باڵەخانــەی پارێــزگای كەركــوك دوو وێنــەی (خومەینــی و
خامەنایــی) هەڵواســیوە و چیرۆكــی پاڵەوانێتی میلیشیاكەی دەگێڕێتەوە. كەوتنــی كەركــوك لــەڕووی ســیمبۆلییەوە بــۆ شــیعە لــە كەوتنی (محمد ڕەزا شا پەهلەوی) دەچێت! كەوتنــی شــا بــۆ زیندووبوونــەوەی دونیای شــیعیزم و كەوتنی كەركوكیش وەك دەرگایەكــی گەورە بۆ گەیشــتنی شــیعە بە بیركردنەوە سیاسی و خەونە سیاسییە مەزهەبییەكەی و دەربازبوون لــە نوزانــەوە و پاڕانەوەیەكی مێژوویی و گەیشــتن بــە جیۆپۆلەتیكێكی زاڵ و فراوانی مەزهەبی (هیاللی شیعی) . لەئێســتادا (قاسم سولەیمانی) رۆڵی زیاتــر دەگێڕێــت لە (جــەواد زەریف/ وەزیــری دەرەوەی ئێــران) دیارە ئەمە پەیوەنــدی بــەوەوە هەیــە ئێــران و شــیعیزم لەڕووی بونیادییەوە بەردەوام یەكتر تــەواو دەكەن و یەكتربینادەكەن یــا دوانەی (هێــز و گوتاری سیاســی شــیعی) لەگەڵ یەكتــردان و كاردەكەن بــۆ بەرهەمهێنانــی رووبەرێكی گەورەی بــە شــیعیكراو لــە دەرەوەی ئێــران، ســەیری باكووری رۆژئــاوای ئەفریكا و حەشدی شەعبی و حوسییەكانی یەمەن و بەشــێكی لوبنان بكــەن وەك یەكەی بچــووك بچــووك بــۆ تەواوكردنی ئەم
پڕۆسە و لەگەڵ یەكتربوونەی شیعە! مانەوەی حەشدی شەعبی لە كەركوك كاتییــە و ئەمەریــكا رێگــە بەمانەوەی حەشــد نــادات لــە كەركــوك ،چونكە ئامادەیــی ئــەو هێــزە واتە گەیشــتنی ئێران/هیاللی شــیعی بە دەریای ســپی ناوەڕاســت لەكاتێكدا ئیــدارەی تڕەمپ خەریكی سزا و گەماڕۆی زیاتری ئێرانە. توركیا نیگەران بــوو لەوەی پەكەكە ئامادەگی هەبێت لــە كەركوك ،چونكە ئامادەگی پەكەكە لە قەندیل و شەنگال و كەركوك توركیا لەڕووی جیۆسیاســی و جیۆپۆلەتیكییەوە الوازدەكات. پێدەچێــت دۆخی كەركــوك و ناوچە دابڕێنــدراوەكان بگەڕێتەوە ســەردەمی پێــش هاتنــی داعــش و كەركوكیــش جارێكیتــر بــە پڕەنســیپی ئیــدارەی هاوبەش بەڕێوەببرێت. ئەوەی ئەمڕۆ بینیمان دەكرێت بڵێین گەلەكۆمەیەكــی نێودەوڵەتــی بــوو لە دژی كوردســتانی باشــوور بــۆ ئەوەی جوڵــە سیاســییەكانی كەمبكرێتەوە و دەكرێت نــاوی بنێین (رێككەوتننامەی جەزائیر )٢بۆ بچووككردنەوەی كورد لە باشووردا!
ذمارة ( )630دووشەممە 2017/10/23
تەندروستی
info_chawder@yahoo.com
6
هۆكارو چارەسەرەكانی خێلیی چاو
د.بەختیار قادر جاف ،پسپۆڕی نەخۆشییەكانی چاو:
پێویستە نەشتەرگەریی خێلیی چاو پێش تەمەنی پێنج ساڵی بكرێت بەچاوەوە نەبستراوەتەوە كە كۆنتڕۆڵی بكات ،لەبەر ئەوە ئەگەر دەستەكەیش لێبكەرێتەوە كەسەكە خێل نابێت.
چاودێر -تابان رەزا:
چارەسەرەكان
خێلــی چاو ،چەنــد جۆرێكە‌و زیاتــر لە چەند هۆكارێكیشــی هەیــە ،بــەاڵم لــە هەمــوو ناشــرینی جۆرەكانیــدا دەبەخشــێتە روخســاری كــە ســەكان‌و كێشەی بینینیشیان بــۆ دروســتدەكات ،زۆرینەی حاڵەتــەكات لــە منداڵــدا دەردەكــەون ،بۆیــە بەپێــی پزیشــكییەكان راپۆرتــە پێویســتە هــەر لەمنداڵیشــدا چارەســەر بكرێــت ،هەر وەك د .بەختیــار قــادر جــاف، پســپۆڕی نەخۆشــییەكانی چــاو ،جەختــی لێدەكاتەوە، پێویستە نەشتەرگەریی خێلی چــاو پێــش تەمەنــی شــەش ساڵی ئەنجام بدرێت.
خێلی‌و تیلی چاو چییە؟
د .بەختیــار قادر جاف ،پســپۆڕی نەخۆشــییەكانی چــاو ،ئامــاژە بەوە نزیكدەبێتەوە ،هەروەها لە كەســە بە دەكات ،خێلــی‌و تیلــی بارێكــی تەمەنەكاندا چاوەكان دور دەكەونەوە، نائاســاییە لە چــاودا ،خێلیش الرییە ئەو كەســانەی كە خێلــن ،چاوێكیان لە تۆپەكانی چاودا ،تۆپی چاو شەش ئیش ناكات‌و ســەیری شتەكانی پێَ ماسولكە بەستویەتییەوە ،بەشێكی بۆ ناكــەن‌و خێلــن ،بــە زۆری پشــتیان هەستكردنەو بەشێكی دیكەیشی سەیر بەیــەك چاویــان بەســتوە ،هــەردو دەكات ،چــاو دەكاتــەوە ،هەروەهــا چاوەكــە دەبێت لــە نێوانێكی جواندا بەشێكی تری ماسولكەكانە كە ماتۆرە وەستابن‌و لە یەككاتدا شتەكان ببینن، لەمێشــكەوە دێــت رێكــی دەكاتەوە ،چونكە لە گۆشەیەكدا مێشك تێكەڵی بــەو شــێوەیە خێلی الدانی بەشــێك ئەو دو وێنە بكات‌و بیكاتە یەك وێنە‌و لەچاوەكانــە بۆ ســەرەوە یا خوارەوە نەبێتە دوان. بــۆ دەرەوەی چاوی‌و ئــەوەی تەركیز باش ناكات ،دێتەوە الی چاوەكەی ،یا جۆرەكانی خێلی ؟ نــاوەوەی چاو بــۆ الی لوتی چاوەكە، ئەو پزیشــكە ،رونیشی دەكاتەوە، باوترینیان لە منداڵدا ئەو جۆرەیە كە خێلــی چەنــد جۆرێكــی هەیــە ،كــە چاوەكە دێتەوە بۆ الی لوتی چاوەكە‌و یەكێكیان پێیدەوترێت خیلی رواڵەتی
یــا درۆینــە كــە هــەردو چاوەكــە لە نــاو چاڵــی چاوەكە لە نێــوان هەردو پێڵوەكەدایە ،ئەگەر بێتو كێشــەیەك لــە دەرەوەی چاوەكــە هەبێــت واپیشاندەدات ،یا گۆشەكانی یەكسان نیــە یــا بەینــی هــەردو چاوەكــەی ئەســتورە ،دەردەكەوێت خێلە ،بەاڵم خێــل نیــە ،تۆپــی چاوەكە كێشــەی نییــە تەنها چوار دەورەكەی كێشــەی هەیــە ،ئەویش بە تەجمیل چارەســەر دەكرێــت ،یــان جۆرێكــی تــر خێلی شــاراوەیە كــە ئەم جۆرەیــان خەڵك هەســتی پــێ نــاكات ،خێلییەكــی بچوكــی هەیە بەس كە تەركیز دەكات چاوی ئــازاری هەیــە ،چونكە تەركیز ماسولكەكانی كۆنترۆڵی كردوە ،بەاڵم
لەوانەیە چاوی بێشــێت یــان كز بێت زۆر بــەی زۆری خەڵك چاوی رێكنیە‌و خێلیەكــی تێدایــە ،بــەاڵم لەكاتێكدا كــە هــەردو چاوەكە فەحــس دەكرێن چاوێكیان دەلەرێت كە چاوەكەی تری دەجوڵێنین سەیری دەكەین خێلییەكی تێدایە ،بەاڵم ترسی نییە.
خێلی راستەقینە چی یە؟
د .بەختیــار قــادر جــاف ،دەڵێت "جــۆری خێلــی راســتەقینە هەیــە، ئەویــش وەك كــزی چاو یــان جۆری زگماكی لە منداڵدا لەسكی دایەكییەوە خێلییە ،یان ماســولكەكانی رێك نیە‌و هەردو چاوەكەی شەش لەسەر شەش دەبینێت‌و كێشــەی بینینی نیە ،بەاڵم
خێلــە ،بــە زۆری چوار ماســولكەمان هەیە رێكی ســەرەوە خــوارەوە رێكی دەروەوە خــوارەوە كــە تــەوازن‌و رێــك نییــە ،ئەمەیــش پێویســتی بە نەشــتەرگەریی هەیە ،ئەگەر درێژ بێت كورت بكرێتەوە یان درێژ بكرێتەوە بۆ رێككردنەوەی چاوەكە".
ئایا پەلڕاكێشانی منداڵ دەبێتە هۆی خێلی؟
ئــەو پزیشــكە پســپۆڕە ،جەختی لەوەیشــكردوە ،خەڵــك هەمیشــە دەترســێت لەوەی كە پەل یا دەستی منداڵەكــەی رابكێشــێت خێل دەبێت، ئــەوە لەروی زانســتیەوە هیچ راســت نییــە ،چونكــە هیــچ دەمارێكی قۆڵ
ناوبــراو ئاماژەی بەوەیشــكرد ،ئەو خێلیەی بۆ ماوەیی نییەو كزی چاویان لەگــەڵ نیە ،ئەوانە بە نەشــتەرگەریی چارەســەر دەبــن ،زۆربــەی مندااڵن كــە خێلییان هەیــە‌و چاویان كزە ئەو كزیەش بەچاویلكە چارەســەر دەبێت، ئەگــەر چاوەكــە تەمــەڵ بێــت چاوە ســاغەكەی بــۆ دادەخەین بــۆ ئەوەی چاوەكەی تــری بەهێز بێتەوە ،بەپێی رادەی كزیەكــەی یــان تەمەڵییەكەی دەبێــت چاوەكــە دابخرێــت ،ئەگەری هەیــە ســێ مانگــی بوێــت یان ســێ ســاڵی بوێت تا چاك دەبێتەوە ،چەند منداڵ بێت باشــترە ،چونكە خێلی لە دوای تەمەنی شــەش ســاڵی تەمەڵی دروستدەكات ،چارەسەركردنی ئاسان نییــە ،گرنگــە پێــش شــەش ســاڵی چارەســەر بكرێــت ،بەســتەنەكەیش زۆر ناخایەنێــت‌و لەوانەیە هەندێكیان تاگەورە دەبن چاویلەكە بەكار بهێنن . رونیدەكاتــەوە ،ئــەو خێلییــەی لەدایكبونــەوە رودەدەن بــە تایبــەت منداڵی ساوا لە پێش شەش مانگییەوە باشترە بكرێت ،چونكە شەبەكەی چاو لەچــوار مانگیەوە دروستدەبێـــتەوە، هەندێــك چاویلەكــەی بــۆ بەكاردێنن بینینی باش دەبێــت چاوەڕێ دەكەن تا باشــتر بێت ،كە چاوەكە باش بوو بینینی بــاش بو تەمەڵــی نەما دوای ئــەوە خێلییەكــە مایــەوە چارەســەر نەبو باشتر وایە نەشتەرگەریی بكرێت لــەدەوری چــوار بــۆ پێنــج ســاڵدا، هەتاوەكو چاوەكە چاالك بێت ئەنجامی نەشتەرگەرییەكە ســەركەوتو دەبێت، ئەگــەر كەســەكە پێشــتر پشــكنینی تــەواوی بۆ بكرێت نەشــتەرگەرییەكە %90-80سەركەوتو دەبێت.
پیسبونی ژینگە سااڵنە هۆكارە بۆ مردنی نۆ ملیۆن كەس ئاژانسەكان راپۆرتێكــی نــوێ لــە گۆڤــاری "النسیت"ی پزیشكیدا ئاشكرایدەكات، كە پیســبونی ژینگــە پەیوەندیی بە مەرگــی نۆ ملیۆن كەســەوە هەیە لە ساڵی 2015دا. رپۆرتەكــە ئەوەشــی رونكــردەوە، حاڵەتەكانــی مــردن لــە دەوڵەتانــی خاوەن داهاتی نزم یــان مامناوەنددا رویــداوە ،كە پیســبون بەرپرســیارە لــە نزیكــەی %25ی حاڵەتــەكان، لەبەنگالدیش‌و ســۆماڵ لــە هەموان زیانلێكەوتوتــر بــون ،هەروەهــا برۆنانــی‌و ســوید كەمتریــن تێكڕایی مەرگی پەیوەست بە پیسبونی ژینگە تۆمار كردوە. پیســبونی هــەوا گەورەتریــن كاریگەریــی هەیە ،كــە هۆكار بوە بۆ دو لەسەر سێی حاڵەتەكانی مردن لە
ئەنجامی پیسبونەوە راپۆرتەكــە ئامــاژەی بــەوە كــرد كــە زۆرینــەی حاڵەتەكانــی مــردن دەگەڕێنــەوە بــۆ توشــبون بــە نەخۆشــیگەلێك كــە درم نیــن و پەیوەندییــان بە پیســبونی ژینگەوە هەیــە ،وەك نەخۆشــیەكانی دڵ و جەڵتەی مێشك‌و شێرپەنجەی سی. هەروەهــا ئامــادەكاری راپۆرتەكە، فیلیــپ الندریگان ،مامۆســتای زانكۆ لــە كۆلێــژی (ئیســانی پزیشــكیی) ی ســەر بــە نەخۆشــخانەی "ماونت ســینای" ی فێركاریی لــە نیویۆرك، رایگەیانــد كــە پیســبون زیاتــر لــە تەحەدایەكــی ژینگەییــە بــە تەنیــا. بەڵكو هەڕەشەیەكی قوڵ‌و بەرفراوان دەنوێنێــت كــە كاریگەریی بۆ ســەر چەندیــن الیــەن لــە تەندروســتی و خۆشگوزەرانیی مرۆیی دەبێت. هەروەهــا راپۆرتەكــە ئاماژەشــی بەوەدا ،گەورەترین فاكتەری هەڕەشە،
كە بریتییە لە پیســبونی هەوا ،بۆتە هۆی مردنــی 6،5ملیۆن كەس .ئەم پیسبونە لە شوێنە كراوەكاندا ،گاز و تەنەكانــی ناو هەوا و ،پیســبونی ناو باڵەخانەكان دەگرێتەوە ،لە ســوتانی سوتەمەنیەوە تا خەڵوز. پیســبونی ئاویــش دوەم هــۆكاری مەترســیەكەیە ،كــە بەرپرســە لــە مەرگی 1،8ملیۆن كەس .لە كاتێكدا كە پیسبون لە شوێنەكانی كاركردندا بۆتە هۆكاری مەرگی 800هەزار كەس لە شوێنە جیاوازەكانی جیهاندا. هەروەها راپۆرتەكە ئەوەی خستەڕو كە نزیكەی %92ی حاڵەتەكانی مردن لە دەوڵەتــە زۆر هەژارەكان رویداوە. كاریگەرییــە زۆرەكــەش جەخــت لەسەر چەند شــوێنێك دەكاتەوە كە گەشــەیەكی خێرای ئابــوری بەخۆوە دەبینــن وەك هیندســتان لەریــزی پێنجــەم دایــە لە تێكــڕای مردنەكان بەهــۆی پیســبونەوە ،چینیش كە لە پلەی 16دایە.
جۆراوجۆر
ذمارة ( )630دووشەممە 2017/10/23
شەش روەكی رسوشتی، پارێزگاری لە تەندروستی گورچیلە دەكەن
info_chawder@yahoo.com
7
وش ـ ــةى ي ـ ــة كـ ـ ت ـ ـ ــربـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر
ئاژانسەكان: لە هەر (دە) كەســێك لە جیهاندا ،یەكێكیان بەدەســت نەخۆشی‌و ئازاری درێژخایەنــی گورچیلــەوە دەناڵێنن ،هەندێكی زۆریــش تەنانەت درك بەوەش ناكــەن كە كێشــەی گورچیلەیان هەیە ،گەڕانیش بە شــوێن ئەو چارەســەرە سروشــتیانەدا كە چارەســەربن بۆ نەخۆشــی‌و ئازاری گورچیلە دۆزینەوەیان گرانەو قورسە ،لەگەڵ ئەمانەشدا گەڕان‌و لێكۆڵینەوە لە روەكە سروشتیەكاندا بەردەوامــە و توانــراوە چەندیــن روەكی سروشــتی بدۆزنەوە كــە هۆكارن بۆ چارەسەری جۆرەها نەخۆشی. كۆمپانیایەكی ئەمەریكی بۆ چارەســەری نەخۆشی گورچیلە ئەوەی ئاشكرا ێ روەك ،بە راستی هۆكارن بۆ چارەسەری گورچیلە ،ئەمەش كردوە ،كە هەند لــە كاتــی بەكارهێنانیانــدا بە بەرنامەی تەواو ،ســەرەكیترین ئــەو روەكانەی چارەسەری نەخۆشی گورچیلە دەكەن ئەمانەن:
تویتە سێکسی و وروژێنەرەکان سانسۆردەکرێن ئاژانسەكان: كۆمپانیــای تویتەر جەختی لەســەر ئــەوە كــردەوە ،كــە ســورە لەســەر ێ لەســەر ســەپاندنی كۆت‌و پەندی نو باڵوكردنەوەی ئەو تویتانەی كە هەڵگری ناوەرۆكێكــی سێکســی و ئابروبەرانەن، یــان هانــدەرن بــۆ رق‌و كینە ،ئەوەش لــە چوارچێــوەی هەوڵەكانیــدا بــۆ بەرهەڵستیكردنی خراپ بەكارهێنانەكان لە تۆڕە كۆمەاڵیەتیەكەیدا. كۆمپانیایەكــی ئەمەریكیــش دەڵێ: كۆمپانیاكــە ســوربونی خــۆی لەســەر پێداچونەوەی سكااڵی بەكارهێنەران لە خێراترین كاتدا راگەیاندوە. لە وردەكارییە لێپێچینەوەكاندا هاتوە كە كۆمپانیاكە سورە لەسەر گرتنەبەری هەمو رێگەیەك ،لە پەیامی پۆســتێكی ئەلكترۆنــی دزەكــردودا ،ئەمــەش لــە بەڕێوەبــەری بەشــی ســەالمەتییەوە، كەسایتی وایكرد باڵویكردۆتەوە. ئەنجومەنــی ئاماژەبۆكــراو بریتیە لە ێ كە پێكهاتوە لە ()50 قەوارەیەكی نو رێكخــراوی ســەربەخۆ ،كــە كۆمپانیای
تویتەر ســورن لەســەر راوێژكــردن بەو ئەنجومەنە ،بەشــێوەیەك كە گوزارشت كردن لە خودی خۆیــان بەمتمانەوە بۆ بەكارهێنەرانی مسۆگەر بكات. ئــەو هەنــگاوە نوێیانــەش كــە دەگیرێنەبەر بریتین لەمانە: ـ البردن‌و ســڕینەوەی ئەو حسابانەی ێ ســەرچاوەی كــە دەیســەلمێن ێ وێنەی وروژێنەرن باڵوكردنەوەی هەند ێ مۆڵەت وەرگرتنی خاوەنەكانیان. بە ب ـ البــردن و ســڕینەوەی گرتــە ێ زانینــی ڤیدیۆییــەكان ،كــە بــە بــ خاوەنەكانیــان گیــراوەو باڵوكراونەتەوە و پاشــان بەشــێوە و شــێوازێكی تــر باڵویدەكەنەوە. ـ چارەســەركردنی نیشــانەكان‌و ئەو بابەتانــەی كە هانــدەری باڵوكردنەوەی ێ بابەتی رق‌و كینەن ،كــە گوایە هەند رۆژنامەوانی (هەستیارن). ـ تەنانەت ئەو گرتە سێكســیانەی كە ێ الببرێن‌و حەزیــان پێناكــرێ ،دەكــر ێ كە الیەنێكیش لەســەر سكااڵی كەسان نین لەو گفتوگۆیانەدا.
ـ (چا)ی سەوز: لێكۆڵینەوەكان دەریانخســتوە كە (چا)ی ســەوز ،چەنــد تایبەتمەندییەكی تێدایــە كــە دژی هەوكردنــە ،دەشــبێتە مایــەی میزكردنــی زۆریــش ،چەند ێ كە بە (پولیفینول) ناوزەد دەكرێ، پێكهاتەیەكی دژە ئۆكسیدیش لەخۆدەگر كە توانای رێگرتنی هەیە لە دروســتبونی بەردی گورچیلە و تەنانەت رێگرتن ێ جۆری نەخۆشی شێرپەنجە. لە هەند ـ (چا) ی جافا: (چــا) ی جافــا ،لــە دەرمانــە فەڕەنســی‌و ئەندەنوســی‌و هۆڵەنــدی‌و سویســریەكان ،وەك چارەسەرێك بۆ نەخۆشــییەكانی گورچیلە بەكاردێ ،كە ئەمیش دەبێتە هۆی میزكردنی زۆر ،هەروەها توانای گورچیلەش زیاد دەكات بۆ زاڵ بون بەسەر ئەو پێكهاتانەی كە نایترۆجین لەخۆدەگرن. ـ توتڕك: ئەم روكە لە سەرەتادا بۆ چارەسەری هەوكردنی میزكردن بەكارهات،پاشان لێكۆڵینەوەكانی دوایی دەریانخســت كە توتڕك بەشــداریش دەكات لە رێگرتن لە دروستبونی بەردەكانی گورچیلە. ـ زەنجەفیل: 200ساڵ پێش ئێستا ،زەنجەفیل بەكارهێنراوە بۆ چارەسەری چەندین جۆری جیاواز لە نەخۆشــی ،لەوانەیش نەخۆشــیەكانی گورچیلە ،بەڵگە ئەزمونكاریە زانســتییەكانیش ئاماژە بەوە دەدەن كە زەنجەفیل چەند پێكهاتەیەكی چاالك لەخۆدەگرێت كە دژە ئۆكسیدەكان چاالك دەكات. ـ خەیار: ێ خەیار %97رێژەی ئاوی تێدایە و دەبێتە هۆی دەردانی میز ،بەكاردەهێنر بۆ ئەو كەســانەی گیرۆدەی كێشــەكانی گورچیلە بون ،خەیار یاریدەی زاڵبون بەســەر ژەهرە زیانبەخشــەكانی گورچیلــەدا دەكات‌و بەردەكانی گورچیلە و میزەڵدان دەشكێنێ.
ئاسۆیی
ستونی
-1شاعیرێكی كۆنی كۆچكردوی كوردە +بێدەنگ. -2جاران زۆرتر هەبو ،میوەیەكە. -3دوان لە مچە ،با ئەدرێ ،خزمە. -4كردنی عەیبە (پ) ،دوان لە شێرە ،هەرگیز. -5یارییەكە +درەختێكە. -6نیوەی مایە ،بۆ سەربانیشە «پ» ،گۆشتی پیس «پ». -7داماو (پ) ،هەوای دەم ،یاخوا نەكەوێ. -8پێداویستی ماڵە ،جۆرە هاوارێكە، باران دەیناسێ. -9مەلیك (پ) ،چۆن ،كۆن هەبو، دوان لەسەر. -10ترشەمەنییەكە. -11هەمو كردومانە (پ ،)،دوا كەس ،سوا بە تێكەڵی. -12دژی زاڵمە ،هەندێ (پ) ،پێش ناو ئەكەوێ.
-1مو ئەگۆڕێ +گۆڵچی. -2قیروسیا ،ناویشەو شاریشە (پ)، نیوەی بازە. -3ئەدرێ بەیەكا ،دائەگیرسێ، ساروخە. -4قیر بە تێكەڵی ،ژمارەیەكە، دۆستی سوخمەیە. -5ئەنرێتەوە ،شارێكە لە ئێران. -6شاعیرێكی كۆچكردوی عەرەبە، نیەی متەق. -7لەناوبەری زیندەوەرە ،وەكو یەكن. -8سیان لە مازی ،خۆشە هەتبێ (پ). -9عافێت ،برای مو ،بەندە. -10دوان لە زەم ،نەخۆشییەكە، تاڤگەی دەستكرد. -11ژمارەیەكە ،كاك ئیسماعیل، ژمارەیەكە. -12لەوە جوانتر نابێ.
وش ـ ــةى ونبو
پیاز: توێژینەوە زانســتیەكان ســەلماندویانە كە پیاز ئەو ئازارانــە كەمدەكاتەوە كــە بەهۆی بەردی گورچیلەوە دروســت دەبــن ،خواردنەوەی ئــاوی پیازیش یاریــدەدەرە بــۆ رزگاربون لــە بەردی گورچیلە ،ئەویــش كەمتر لە ماوەی 24 كاتژمێردا.
رۆبۆت هەڕەشەیە بۆ سەر دوا رۆژی رۆژنامەنوسان وشەی ونبو: جۆرە خواردنەوەیەكە
ئاژانسەكان: ێ كە پەیمانگەی (فیوتشــەر توێژینەوەیەكــی نو تودەی) ئەمەریكی باڵویكردۆتەوە ،باس لەوە دەكات كە هەڕەشەیەكی لەبەرچاو هەیە كە زیرەكیی رۆبۆت لــە ماوەیەكی نزیكــدا زاڵ دەبێت بەســەر دوارۆژی رۆژنامەنوساندا. توێژینەوەكە ئەوەشــی ئاشــكرا كردوە ،كە چەند
رێكخراوێــك ،زیرەكیــی رۆبــۆت بەكاردەهێنــن بــۆ نوســینی وتار بە بەكارهێنانی پێــدراوی زۆر ،وەك بەكارهێنانــی یاریــە وەرزشــیەكان ،یــان زانیارییە داراییــەكان ،بــەاڵم بــە گوێــرەی لێكۆڵینەوەكــە پێشــكەوتنی تەكنەلــۆژی لــە ئایندەیەكــی نزیكــدا دەبێتــە مایــەی داڕشــتنی وتارگەلێــك كــە بــە كۆكردنەوەی رەگەزەكانــی هەواڵ كۆڵنادەن ،بەڵكو ێ بونی هیچ پێویستیەك بەرەو شیكاریی دەچن ،بەب
بە رۆژنامەنوســان ،بەگوێرەی لێدوانی پەیمانگەكە، پەرەســەندنی تەكنیكەكانــی كارلێكــی دەنگیــی لە نێــوان كۆمپیوتــەر و بەكارهێنەرانیــدا خێرایی ئەم دیاردەیە زیاد دەكات. توێــژەران پێیانوایە كە ئەو رێگایەی هۆكارەكانی راگەیاندن بە هۆیانەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم سەردەمە نوێیــە دەكــەن ،یەكالكەرەوە دەبن لــە دیاریكردنی ئایندەكەیدا.
دۆندرمە – تەتەڵەمیران – كۆمەك قەپان – گەشتیار – كیلۆمەتر – مەركانە – كۆتر – لۆفە ––فەرەج – ساڵۆن – – پۆڕ – الند چاڤی هەرمێلەمۆز– –مەهدی – كۆنكا – مەست ماتەمگێڕان كۆتر ێ – پرد – – ز– كۆگا – تۆڕنەچیبزە پاكردنەوە – – ڤیزە – شەریك– – گرد – سڵق – گەاڵڕێزان – ێ – ماریا – فاست – كفتە – هەرم – برۆ – مێشولە – بەڕازیل – چڵ كرماشان – سلێمانی – سەرین –هێز – سۆز – دڕك – كەسك – مازو خۆشەویستان – – قەلەباچكە –– سمە. دەروازە – میالنۆ.
ناوةندي رؤشنطةريى ضاود َير دةريدةكات خاوةنى ئيمتيازو سةرنوسةر :مةال بةختيار ستافى كارا :سامى هادى -بةهمةن تاهير نةريمان -رزطار فايةق
يةكةمني ذمارةى
ناونیشان: سلێمانی – گردی ئەندازیاران -گەڕەکی ،١٠٥کۆاڵنی ٤١ نزیك هۆڵی رۆشنبیری ئاسیا07701959999 : كوردتێل3302158 : فانۆس تیلیكۆم07480134687 : كۆڕەك07501147133 : دابەشكردن07701517533 : نرخ 500 :دینار چاپخانە :كوردستان
لة 2004/10/4دةرضوة
w w w.ch awder n ews. com
No. (630) 23-10-2017
info_chawder@yahoo.com
Political, Educational & Social Weekly Press
حەسەن كێف ،بە ناوی كوردستانەوە، بەشداری فێستیڤاڵی مەغریب دەكات
بیستویەکەمین فێستیڤاڵی نێودەوڵەتی گەالوێژ دوادەخرێت
بنكەی روناكبیریی گەالوێژ ،ئەدەب دۆستان و رۆشنگەران و نوسەران و هاواڵتیان بە گشتی ئــاگادار دەكاتــەوە ،كە بەهۆی ئــەو بارودۆخە ناهەموارەی لە ئێســتادا روبەڕووی گەلەكەمان و كوردســتان بۆتــەوە ،بــە داخێكــی زۆرەوە رایدەگەیەنین كە بیست و یەكەمین فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیــی گەالوێــژ لــە 2017/11/21دا ســازناكرێت و دوادەخرێــت بۆ بەهاری ســاڵی داهاتوو. لێــرەوە بــە هەمــوو الیەكــی رادەگەیەنین، كە ئەمســاڵ بەڵێنــی سپۆنســەری تەواوەتیی فێستیڤاڵەكەشــمان پێدرابوو ،واتــە چاوەڕێی
پاڵپشتی دارایی حزبی و حكومیمان نەكردووە، هەمــوو ئامادەكارییەكیشــمان كۆتایی هاتوە، بەاڵم بە رەچاوكردنی ئەم بارودۆخەی ئێستای كوردســتان ،ئەم بڕیارەمــان داوە .هاوكات ئەو بەشــداربوانەش ئاگادار دەكەینــەوە كە ناویان بــۆ پێشــبڕكێكانی بوارەكانی شــیعرو چیرۆك و لێكۆڵینــەوە دەرچــوە ،هەروەكــو خــۆی دەمێنێتــەوەو هیــچ گۆڕانكارییەكی بەســەردا نایــەت ،بــەو مەرجــەی دەقەکانیــان لــە هیچ شوێنێک باڵونەکەنەوە. بنکەی روناکبیریی گەالوێژ 2017/10/22
چاودێر – تریفە: فیلمی دێكیۆمێنتاری (حەسەن كێف ،كۆتایی یەكێك لە شارستانیەكان) ،كە ماوەكەی 20خولەكە ،لە دەرهێنانی هونەرمەند (دانا حەمە غەریب)ە ،لە فێســتیڤاڵی (عەین ئەلســردونی) لە مەغریب كــە رۆژانــی 2017/10/14-12 بەڕێوەچو بەناوی كوردستانەوە بەشداریكرد. سەبارەت بەم بەشداریكردنە و چیرۆكی فیلمەكە ،دانا حەمە غەریب بە (چاودێر)ی راگەیاند :فیلمەكە دەربارەی (حەســەن كێف) ،كە ناوچەیەكی شوێنەواری‌و مێژوییە نزیــك شــاری (باتمان) ،بە پێی ســەرچاوە مێژوییەكان
تەمەنی نزیكەی 12هەزار ساڵە و چەندین ئیمپراتۆریەت پەیــڕەوی دەســەاڵتیان تێدا كــردوە كــە ئیمپراتۆریەتی (مەروانیــەكان) كــە كــورد بــون یەكێ بــون‌و چەندین كاری نــاوازە دروســتكەری ئەوان بوە ،بــەاڵم بەداخەوە لە ئێســتادا ئەو شوێنەوارە مێژوییە بەهۆی دروستكردنی بەنــداوی (ئەلیســۆ)ەوە بــەرە و لەناوچــون دەچێــت، بەشــێكی ئەم شــوێنەوارە لە هەفتەی رابردودا لە الیەن توركیــاوە تەقێندرایــەوە ،دەربارەی بەشداریكردنیشــی لەو فێســتیڤاڵەدا بە ناوی كوردستانەوە وتی :خۆشحاڵم كە لەو فێســتیڤاڵەدا لە مەغریب بە ناوی كوردســتانەوە بەشــداریدەكەم ،بڕیاریش وابو بۆ خۆیشم بچومایە ،بەاڵم
www.galawej.com
سایتی نوێی بنکەی روناکبیریی
گەالوێژ
www.galawej.com
بە داخەوە بەهۆی بڕیارەكانی حكومەتی عیراق سەبارەت بە راگرتنی گەشتەكان ،ناتوانم ئامادە بم. ئــەم فیلمە دێكیۆمێنتارییە (حەســەن كێف ،كۆتایی یەكێك لە شارســتانیەكان) لە مانگی ئەیلولی ئەمســاڵدا بەشداری لە فێستیڤاڵی نێودەوڵەتیی (مەزدە)دا كردوە. ئەم فیلمە هەریەك لە خالید دۆسكی /سەرپەرشتیار، ســیدات ئارگون /وێنەگر ،یوســف ئــارش /مۆنتاژ ،زانا حەمە غەریــب /بەرهەمهێنەر ،الیەنی جێبەجێكار /ماڵی ســینەما ،باڵوكەرەوەی فیلم zak Film /بەشدارییان كردوە.
ژمارەکانی داهاتوو
سەبارەت بە خۆڵەمێشی ناودارەکان
سه‌رپه‌رشتیار :سامی هادی
حەمە مەنتک
r a k h n a c h a w d e r@ g m a i l . c o m
www.chawdernews.com
ژمارە ( )572دووشەممە 2017/10/23پاشكۆيەكی هەفتانەی ڕەخنەيی ئەدەبی ڕووناكبريييە
جۆرج سانده‌رز براوەی مان بووکەری ٢٠١٧ لینکۆڵن لە باردۆ ڕۆمانێکە سەبارەت بە لینکۆڵن لە باردۆ ئا .لە ئینگلیزییەوە: ڕەخنەی چاودێر -بڕوا کیانی چــیــرۆکــنــووســی ئــەمــەریــکــی ،جــۆرج ساندەرز بە یەکەم ئەزموونی ڕۆمانی، بە نــاوی «لینکۆڵن لە بــاردۆ» (بــاردۆ حاڵەتێکە لە نێوان مردنی کەسێک و دووبارە زیندووبوونەوەی ،خودی وشەی بــاردۆ واتــە لە نێوان دوانـــدا) خەاڵتی مان بووکەری بردەوە .هاوکات ساندەرز دووەمــیــن ئەمەریکییە لە مــێــژوودا ئەم خەاڵتە دەباتەوە. ڕووداوەکــانــی کتێبەکە پشتبەستوون بە چیرۆکێکی ڕاستەقینە کە لە ساڵی ١٨٦٢ــــــدا ئــەبــراهــام لینکۆڵن کــوڕە یازدەسااڵنەکەی ویڵی لە گۆڕستانێک لە واشنتۆن دەنێژێت .ئەم کتێبە ڕووداوەکانی ئەو شەوە دەگێڕێتەوە کە چۆن لینکۆڵن وا خەیاڵ دەکات کوڕەکەی لە باردۆدایە و خۆیشی ئامادە نییە ئەم مردنە قبووڵ بکات .چیرۆکەکە شوێنی دەروون و ئەو خەمە قووڵ و بارە دەکەوێت کە لینکۆڵن لە دوای لەدەستدانی کوڕەکەی لەو شەوەدا تێیدا دەژی. لە کاتی وەرگرتنی خەاڵتەکەدا ساندەرز گوتی« :ئەگەر ئێوە تێبینیتان کردبێت،
ئەگەر ئێوەش نەتان کردبێت من تێبینیی ئەوەم کردووە کە لە زەمەنێکی سەیردا دەژیــن ،پرسیاری جەوهەرییش ئەوەیە ئایا ئێمە وەاڵمــی ترس بە ڕەتکردنەوە و نیگەتیڤانە و شەڕ دەدەینەوە؟ یاخود دەگەڕێینەوە بۆ ئــەو فۆڕمە کۆنە لە باوەڕ و هەموو هەوڵی خۆمان دەدەین بۆ ئەوەی بە خۆشەویستی وەاڵمی بدەینەوە، هەروەها باوەڕداربوون بەو بیرۆکەیەی کە ئەوانی دیکە بە هیچ شێوەیەک ئەوانی دیکە نین بەڵکو هەر خۆمانین بەاڵم لە ڕۆژێکی جیاوازدا». له به‌رامبه‌ر هه‌ڵبژاردنی «لینكۆڵن ل ه بــاردۆ» لۆال یۆنگ گوته‌بێژی ده‌سته‌ی داوەران گوتی« :به‌ڕاستی ئه‌و‌ه بڕیارێكی قورس بوو ك ه كام كتێب هه‌ڵبژێرین ،به‌اڵم ل ه كۆتاییدا هه‌ر ده‌بوو یه‌كێكیان ببوونای ه ب ه خاوه‌نی خه‌اڵته‌كه ،بۆی ه ب ه ته‌واوی به‌ناو ئارگۆمێنت و باشی و خراپیی كتێبه‌كاندا چووینه‌و‌ه هه‌تا ل ه كۆتاییدا لینكۆڵن ل ه باردۆمان پێ په‌سه‌ند بوو». هه‌روه‌ها وتیشی« :ئه‌م كتێب ه براو‌ه بوو ب ه هۆی ئه‌و داهێنانه‌ی ك ه تێیدایه و ئه‌و شێوه‌یه‌ی پێی نووسراوه ،ك ه یه‌كێك ل ه هه‌ڵسه‌نگێنه‌ران وه‌كوو یارییه‌كی ئاگرین ت کە ئاسمان ڕووناك دهكاتهوه دەیبینێ و وات لێ ده‌كات دووبار‌ه بیر بكه‌یته‌و‌ه له‌وه‌ی ك ه پیشتر چۆن بیرت ل ه بابه‌ته‌كانی وه‌كو مردن و خه‌م و ئازایه‌تی كردووەته‌وه،
هه‌روه‌ها ئاشناكردنه‌وه‌ی خودی خۆت ه ب ه نه‌مرییه‌كانت و نه‌مریی ئه‌وانی دیكه‌ش ب ه تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كه خۆشمان ده‌وێن». خه‌اڵتی مان بووكه‌ر ل ه ساڵی 1969ـوە دامه‌زراو‌ه و هه‌ڵگری ئه‌م خه‌اڵت ه 50هه‌زار پاوه‌ندی پێ ده‌درێت له‌گه‌ڵ دووهه‌زار و پێنجسه‌د پاوه‌ند بۆ هه‌ریه‌ك ل ه كاندید‌ه دیاریكراوه‌كانی دیکەی پێشبڕكێكه .له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ریه‌ك له هه‌ڵگری خه‌اڵته‌ك ه و كاندیده‌كان زیاتر ب ه دنیا ده‌ناسرێن و فرۆشی كتێبه‌كانیان زیــاد ده‌كــات. خه‌اڵته‌ك ه بۆ نووسه‌رانی به‌ریتانی و ئه‌و واڵتانه‌یە ك ه له‌ژیر ده‌سه‌اڵتی به‌ریتانیدا بوون ،به‌اڵم چوار ساڵ له‌مه‌وبه‌ر خه‌اڵته‌ك ه ب ه ڕووی ئه‌مەریكییه‌كانیشدا كرایهوه و ئه‌م ه بۆ دووه‌مین جــار‌ه له‌سه‌ر یه‌ك ئه‌مەریكییه‌كان ئه‌و خه‌اڵت ه ده‌به‌نه‌و‌ه. ساڵی ڕابـــردوو كتێبه‌كه‌ی پــاوڵ بێتی «ناپاکی» بۆ یه‌كه‌م جار ل ه مێژوودا وه‌كو ئه‌مەریكییه‌ك خه‌اڵته‌كه‌ی پێ به‌خشرا. ســانــدەرز له‌سه‌ر بیرۆكه‌ی نووسینی ئه‌م ڕۆمانە ل ه لێدوانێكیدا بۆ ڕۆژنامه‌ی گاردیان باسی ل ه سه‌ره‌تاكانی بیرۆكه‌ی نووسینی ئه‌م چیرۆك ه ده‌كات و ده‌ڵێت: «چه‌ندین ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ل ه سه‌ردانێكدا بۆ واشنتۆن دی سی ئامۆزاكه‌م ژێرخانێكی ك پیشان دام. مــردووانــی له‌سه‌ر گردێ باسی ئه‌وه‌ی كرد ك ه ل ه ساڵی 1862ـدا كاتێك ئه‌براها‌م لینكۆڵن سـه‌رۆك بوو؛
كوڕ‌ه خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ویڵی مرد و ب ه كاتیی له‌و ژێرخانه‌دا ناشتییان .ب ه پێی هه‌واڵی ڕۆژنامه‌كانی ئه‌وكاته‌ش ب ه هۆی ئ ـه‌و خه‌م ه قــورس ـه‌ی لـ ه له‌ده‌ستدانی كوڕه‌كه‌یه‌و‌ه تووشی بوو ،لینكۆڵن چه‌ندین جار هاتوو‌ه بۆ ئه‌و ژێرخان ه و جه‌سته‌ی كــوڕه بێگیانه‌كه‌ی ل ه بــاوه‌ش گرتووه. له باسكردنی ئه‌مه‌دا وێنه‌یه‌كی خێرا ب ه مێشكمدا هــات ،وێنه‌یه‌ك وه‌كــو وێنه‌ی مه‌ریه‌م كاتێك عیسای له‌خاچدراوی ل ه باوه‌ش گرتووه ،پاشان ئه‌م وێن ه نامۆیه‌م بۆ زیاتر ل ه 20ساڵ ل ه مێشكمدا هه‌ڵگرت و ده‌تــرســام لــه‌وه‌ی ك ه شتێكی له‌سه‌ر بنووسم و شایه‌نی نه‌بێت ،تاوه‌كوو ساڵی 2012ك ه زانیم ئیدی ته‌مه‌ن ده‌ڕوات و منیش گه‌نجتر نابمه‌و‌ه و ناشمه‌وێت له‌سه‌ر گــۆڕه‌ك ـه‌م بنووسن كه‌سێك بــوو ترسا له‌وه‌ی پڕۆژه‌یه‌كی هونه‌ری تاقی بكاته‌وه، ل ه كاتێكدا ب ه تاسه‌و‌ه ده‌یویست ده‌ستی باتێ و بینووسێت .هه‌ر به‌م شێوه‌ی ه بوو ده‌ستم ب ه نووسینی ئەم ڕۆمانە کرد». شایه‌نی باسە بۆ خەاڵتی مان بووکەری ئەمساڵ ،هاوشان له‌گه‌ڵ «لینكۆڵن ل ه باردۆ» چه‌ندین كتێبی پڕخوێنه‌ری دیكه‌ی وه‌كوو چیرۆكی «گورگه‌كان»ـی ئیمیلی فریدلوند»4321« ،ـــی پاوڵ ئۆسته‌ر و «پاییز»ـی ئێلی سمیت کاندید بوون.
پاموک تورکیای جێهێشت و ناگەڕێتەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر ئۆرهان پامۆک ،نووسەری ناوداری تورکیا و خاوەنی خەاڵتی نۆبڵ ،بە یەکجاری جێهێشتنی ئیستانبوڵ و نەگەڕانەوەی ڕاگەیاندووە و هۆکارەکەشی بۆ خراپی ڕەوشــی سیاسیی و
تێکچوونی سیما کولتوورییەکانی شارەکە گەڕاندووەتەوە. ئۆرهان پاموك له دیمانه‌یه‌كیدا بۆ ڕۆژنامه‌ی (الستامپا)ی ئیتاڵی ،دەڵێت 15« :ساڵ ه ب ه هه‌موو شێوه‌یه‌ك ئیسته‌نبوڵیان گۆڕیو‌ه و سیمای جارانی له ده‌ست داوه». پاموك نایشارێته‌و‌ه ك ه سیاسه‌تی خراپی توركیا وای كردوو‌ه ئه‌و بێزار بێت ،ئیدی نه‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئیسته‌نبۆڵ.
پــامــوك وتــووشــیــەتــی« :ئیسته‌نبوڵ ئێستە لـ ه جــاران ده‌وڵه‌مه‌ندتره ،به‌اڵم شاره‌كه ئازادیی تێدا نه‌ماوه .له ڕووی بینا و ئیكۆنۆمییه‌وه گۆڕاوه ،به‌اڵم ئه‌و خانووه دارانه‌ی خۆشم ده‌ویستن نه‌ماون ،من سااڵنێكی زۆر‌ه وێنه كاریگه‌ر و جوانه‌كانی ئیسته‌نبوڵ كۆ ده‌كه‌مه‌و‌ه و خۆشم نازانم بۆ ،ڕه‌نگ ه بۆ ئه‌و‌ه بێت ڕۆژێك ته‌نیا ئه‌و وێنانه‌ی ئیسته‌نبوڵ بمێنێته‌وه».
««
2
ژمار ه ( )572دووشه‌مم ه 2017/10/23
کارلۆس ڕویز زافۆن:
ویستم ئەوە بۆ بەرشەلۆنە بکەم کە ڤیکتۆر هۆگۆ و دیکنز بۆ پاریس و لەندەن کردیان و .لە ئینگلیزییەوە :لیزا محەمەد کــــارلــــۆس رویـــــز زافـــــۆن، ڕۆماننووسی ئیسپانی ،یەکێکە لە ناوە دیارەکانی ئەدەبیاتی ئیسپانی و ئــەمــڕۆی دونیا، ڕۆمانەکانی ئــەو بە خێرایی لەناو خوێنەرانی زیاتر لە بیست واڵتدا باڵو دەبنەوە و ستایشێکی زۆر دەکــرێــن .زافــۆن ڕۆمانی «سێبەری بــا»ی بــە زمانی کــوردی لە الیەن هیوا قادری نووسەرەوە وەرگێڕدراوە و ئەم چاوپێکەوتنەش دەربارەی ئەو ڕۆمانەیەتی.
*سێبەری با کە شەشەمین ڕۆمانی تۆیە ،لە زیاتر لە بیست واڵت فرۆشراوە، لـــەو واڵتــانــە خــوێــنــەری جــیــاوازت دۆزیەوەتەوە کە کاردانەوەی جیاوازیان لە خوێنەرە ئیسپانییەکان هەبێت؟ وابزانم ئــەوە هەمووی لە بارەیچیرۆکەکە و کەسێتییەکان ،باشیی زمــانــەکــە ،ئــەنــدێــشــە ،ئــەزمــوونــی خوێندنەوەوەیە ،کاردانەوەی خوێنەری ئەمەریکی بۆ سێبەری با بە هەمان شێوەت خوێنەری ئیتاڵی ،ئیسپانی، نەرویجی ،ئوستوراڵی ،فەرەنسی، بــەریــتــانــی و ئەڵمانییە .خۆشیی خــوێــنــدنــەوەی چــیــرۆکــێــکــی مــەزن هەروەها بۆ ئەزموونکردنی سەرکەشی کەسێتییەکان شتێکی جیهانییە. *دانێڵ بەڵێن دەدات بەرشەلۆنە
نیشانی بیا بدات ،ئەوەی کە هەرگیز نەیدیوە ،لە تابلۆکانی جۆن میرۆوە بۆ تەالرسازە خەیاڵفراوانەکەی ئەنتۆنی گاودی ،ئەی چی دەربارەی بەرشەلۆنە کە خۆی دەدات بەدەست خەیاڵەوە؟ تۆش وەک دانێڵ بیر دەکەیتەوە کە بۆ بیا دەڵێت« :یادەگارییەکانی ئەم شارە دوات دەکەون و تۆش دەمریت لە دڵتەنگیدا» بەرشەلۆنە ،جادووێک ،ئاڵۆزییەک،کــۆمــەڵــەی ڕۆمــانــســی بــۆ چــیــرۆک دەستەبار دەکــات ،چونکە زۆر شت دەربــارەی شوێنەکەیە ،شەقامەکانی، مــێــژووی ،و خەڵکە بێهاوتاکەی، هەروەها ئەوە زێدی منە ،شوێنێکە کە وەک ناولەپی دەستم دەیناسم ،ویستم ئەم زەمینە نایابە وەک کەسێتییەکی ئۆرگانی بەکار بهێنم ،وەک ڕۆماننووسە مەزنەکانی سەدەی نۆزدەهەم کردیان لە درووستکردنی لەندەنی دیکنز و پاریسی ڤیکتۆر هیۆگۆ و بەلزاک ...هتد .بە گەشبینییەوە ،لە پاش خوێندنەوەی ڕۆمانەکە ،یادەوەرییەکانی بەرشەلۆنە و خۆشیی چیرۆکەکە دوای خوێنەر دەکەون. *دانــیــەڵ دەڵــێــت« :جــارێــک لە کتێبخانەکەی باوکمدا ،گوێم لە کڕیارێکی ئاسایی بوو دەیوت کە هەندێک شت، کاریگەرییەکی دیارتر لەسەر خوێنەر بەجێ دەهێڵێت بە بەراورد بە یەکەم کتێب کە ڕێگە دەدۆزێــتــەوە بــەرەو دڵی» ،کتێب چی بوو بۆ تۆ؟ ئایا لەوێ کتێبی لەیادکراو هەیە کە حەز بکەیت، ڕزگاریان بکەیت لە لەبیرچوونەوە؟ -دەکرێت بڵێم نەک تەنها کتێبێک،
بۆ من ئــەوەی کە فێڵی کرد جیهانی حیکایەتخوازی بوو ،لە زمان ،لە بیرۆکە. هەموو کتێبەکان ،هەموو چیرۆکەکان، هەموو وشەکان ،هەموو بیرۆکەکان، هەموو ئیحتیمالەکانی عەقڵ ،وەک گەردوونێکی بێسنوور سەرسام بوون کە وای لێ کردم هیچکات ئاوڕم بۆ دواوە نەدایەوە ،حەز دەکەم هەموو کتێبەکان بپارێزم ،ئەوانەی کە قەدەغە دەکرێن، ئەوانەی دەسووتێنرێن ،ئەوانەی کە لەیاد دەکرێن و بە بێسوود تەماشا دەکرێن لە الیەن دەسەاڵتدارانەوە ،ئەو کەسانەی دەیانەوێت پێمان بڵێن چی باشە و چی خراپە .هەر کتێبێک ژیانێکی هەیە، وەک باوکی دانیەڵ دەڵێت و منیش بــڕوام وایــە ،هەموو کتێبێک شایەنی پاراستنە لە ڕەگەزپەرستی و بێئاگایی. *کارەکەت بەراورد کراوە بە چارلز دیکنز ،ڤیکتۆر هیۆگۆ ،هــەروەهــا ئەمبێرتۆ ئیکۆ ،ئایا تۆ قایلیت لەگەڵ ئەم بــەراوردانــە؟ کێ بە گەورەترین کاریگەری دادەنێیت لەسەرت؟ وای دەبــیــنــم ،زۆرێـــک کاریگەربــوون لەسەرم جا ڕاستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆ ئــەوا دەچنە کــاری هەر نــووســەرێــکــەوە ،لــە بـــارەی مــنــەوە، باوەڕم وایە من زۆر پێکهاتە لە نەریتە جیاوازەکانەوە تێکەڵ دەکەم ،بۆ نموونە لە حیکایەتخوانییەوە ،لە ڕۆماننووسی ڤــیــکــتــۆریــایــی بــۆ یـــاری ئــەدەبــیــی مێتافیکشناڵ «ناوی گوڵ دەخاتەوە بیری هەندێک لــە خــوێــنــەرەکــان»، هەروەها تەکنیکەکانی تر کە لە هەندێک ڕێــبــازی سینەماییەوە دێــن ،هیوام بە تێکەڵکردنی هەموو ئامڕازەکانی حیکایەتخوانییە تا هێز ،بەستنەوەی زیاتر ،هەروەها سەرئەنجام خوێندنەوەی قــوڵــی ئــەزمــوونــەکــان بــۆ خوێنەر دابین بکات ،فراوانتر ،لە جبەخانەی ئــامــرازەکــانــی نــووســەر ،تەکنیکی باشتر ساز دەکات ،حیکایەتخوانەکە، چیرۆکەکە باشتر دەبێت .باوەڕم وایە دەستڕەنگینی یەکێکە لە پێکهاتە هەرە گرنگەکانی کاری هەر هونەرمەندێک. هەوڵ دەدەم لە هەموو شتک فێربم، بۆ تێکەڵکردن و پێشکەوتن وەک زۆر تەکنیک کە دەتوانم لە دەنگی خۆمدا بیکەم .ناپرسم بۆ پلە ،یاخود حاڵەتی کالسیک :لە دیکنزەوە بۆ ئۆرسۆن وێڵس ،لە ئەفسانەی گۆتیییەوە بۆ ئەنیمەیشنی ژاپۆنی ،گەر کار بکات، من لەوێم. *بە ئاشکرا ،ئەم کتێبە هۆنراوەیەکە بۆ کتێب و هونەری خوێندنەوە ،تۆ دەوڵەتی بیات هەیە کە« :هونەری خوێندنەوە لەسەرخۆ دەمرێت ،ئەوە نەریتێکی تایبەتە ،کە کتێب ئاوێنەیەکە کە تەنها ئەوەمان پێشکەش دەکات کە هەمیشە لەناو خۆماندا هەڵیدەگرین،
کــە دەخوێنینەوە بــە هــەمــوو دڵ و هۆشمانەوە دەخوێنینەوە ،هەروەها خوێنەری مەزن ڕۆژانە کەم دەبنەوە» تۆ باوەڕ دەکەیت ئەمە ڕاست بێت؟ ئایا بەشداری دەکەیت لە بەدبەختی فیرمن بۆ تەلەفزیۆن؟ وابزانم ئەوە لەناو دەستەکانتدایە،ئێستا زیاتر لە هەر کاتێک ،وابزانم ئەوە دەکەوێتەوە سەر خۆمان کە بڕیار بدەین ،گەر بمانەوێت بیر بکەینەوە لەڕێی خۆمانەوە ،یاخود گەر بمانەویت ئەوە قبوڵ بکەین و مل کەچ بکەین بۆ ئەوەی کە ئەوانیتر چ حوکمێک ئەدەن بەسەرماندا ،لە بــارەی تیڤی ،باشە، بەشداریم کــردووە لە چەن دیمەنێکی فیرمن ،دەمەوێت بڵێم تیڤی ناوەندێکی زۆر بەهێزە دەتوانرێت بەکار بهێنرێت، هــەنــدێ کــات بــەکــار دەهێنرێت بۆ بەرهەمهێنانی شتی مەزن .بەاڵم گلەیی لە تیڤی دەکەن وەک قەوارەیەکی واتایی قۆڕ ،ئەوە دەستمانە لەسەر کۆنتڕۆڵەکە. لە دەرەوەی ئەوێ جیهانێک هەیە ،لە دەرەوەی تیوب ،ژیان کورتە .هەستە لە خەو و بژی. *لــە کــوێ بیرۆکەکەت کێشا بۆ بەشی سەرەکی ڕۆمانە گۆتییەکەت؟ خانووە بەتاڵەکان ،ســەرو سروشت، هــەنــدێــک چــیــرۆکــی تــرســنــاکــی تر سەرنجت ڕادەکێشن؟ ئایا بــاوەڕت بە نەفرەتلێکردن هەیە؟ بــاوەڕم بە شتێک نییە بە ناویســەرو سرووشت ،بــەاڵم وابزانم ئەوە کەرەستەیەکی زۆر باش بۆ مەبەستێکی ئەدەبیی دەستەبەر دەکــات ،چیرۆکی تارمایی کەرەستەی زۆر نایابن بۆ بـــەدواداگـــەڕانـــی هێمایی هــەروەهــا پێکهاتەی چیرۆک .شکسپیر ،دیکنز هــەروەهــا هینری جەیمس تارماییان بەکار هێناوە ،بۆ ئەوەی چینی واتا و کاریگەری بۆ چیرۆکەکانیان زیاد بکەن. لە کۆتایی ڕۆژگارەکەدا ،ئەوە هەمووی ئەفسانەیە ،شیعرە ،جادووە ،هەروەها سیحرە .نەفرەتلێکردنی ڕاستەقینە، لەگەڵ ئــەوەشــدا ،نیشتەجێ نابن لە ژێرزەمینە تاریکەکاندا ،تەنها لە دڵ و ویژدانماندا جیگیر دەبن .ئێمە خۆمان بـــژاردەی ڕەوشــتــی خۆمان دەکەین، هەندێ کات دەبینە خێوی زیاتر لە چیرۆکە ترسناکەکان و تیرۆری ئەم جیهانە زۆر ڕاستەقینە و ئاساییە دەکەین. *زۆر قوربانی خۆشەویستی هەیە لە ڕۆمانەکەتدا ،تەنها خۆشەویستییەکی بەدبەختانە نییە لە نێوان ژولیان و پێنیلۆپێ ،بەڵکو ئەو خۆسەویستییەی کە وا دەکات میکوێل مۆلینەر و نوریا مۆنفۆرت ژیانیان سەرەوخوار بێتەوە بۆ ژولیان ،بۆچی وا بیرت کــردەوە ئێمە
گەورەترین سینەما لە جیهاندا لە ناوەوەی مێشکتدایە ،تەنها بلیتێک کە پێویستت بێت ڕۆمانێکە باش نوورسابێت چاوبەست دەکرێین بەهۆی تراژیدیای ناکامیی خۆشەویستییەوە؟ لەبەر ئــەوەی ئــەوە شتێکە کەژیــان بــە نــاویــیــەوە درووســـت بــووە. خۆشەویستی ،فێڵ ،تراژیدیا ،خۆشی، سۆز ،کوشتن ،غیرە ،شەهوەت ،ترس، بەخشندەیی ،دۆستایەتی ،خیانەت ...ســروشــتــی مـــرۆڤ هــۆنــراوەکــان دەهۆنێتەوە و ئێمەی ڕۆماننووس تەنها مۆسیقاکە دادەنیین. سیناریۆنووسێکیشیت، *تـــۆ پێتخۆشە ڕۆمانەکەت ببێتە فیلم؟ گەر وایــە ،کێ هەیە کەسایەتییەکانت بۆ وێنە بکێشێت؟ کێ هەیە بیکاتە فیلم؟ هیچ خواستێکی تایبەتم نییەبۆ بینینی فیلمێک کە لە ڕۆمانەکە درووســت بکرێت ،بــاوەڕم بــەوە نییە کە هەموو شت پێویست بکات ببێتە فیلم ،یارییەکی ڤیدیۆیی ،نواندنی تــەلــەفــزیــۆنــی ،تیشێرتێک ،یاخود پارچەیەک کەلووپەل بێگومان وەک بابەتێک یاخود تەنها لەبەر ئەوەی دۆالری بااڵدەست وا دەڵێت ،باوەڕ ناکەم هیچ شتێک بتوانێت چیرۆکێک بڵێت ،سەرنجی جیهانیی کەسێتییەکە بدە و سەرسوڕمانی زۆر لەگەڵ قووڵی، خۆشی ،کاریگەری ڕۆمانێک گەر بە تــەواوی ئەنجام درا .ئــەم کتێبە بۆ خەڵکە بۆ ئەوانەی کە حەز دەکەن بیخوێننەوە ،بۆ ئەوانەی کە خوێندنەوە
و کتێبیان خۆش دەوێــت و هەر بەو جـــۆرەش دەمــێــنــێــتــەوە ،هیچ کەس ناتوانێت فیلمیکی باشتر درووســت بکات لەم ڕۆمانە ،بە بــەراورد لەگەڵ ئەوەی کە دەست دەکەیت بە بینینی، کاتێک دەست دەکەیت بە خوێندنەوەی یەکەم الپــەڕەی ،فیلم زمانێکی زۆر سەرنجڕاکێشی چیرۆکە ،و من زۆربەی کەرەستەکانی بەکار دەهێنم ،تەکنیک لە ڕێزمانەوانی وێنەکان ،تا بنیاتی ڕۆمانەکە بەهێز بکات ،بــەاڵم ئەوە تەنها پارچەیەکی زیاترە لە مەتەڵی گەورەتر ،گەورەترین سینەما لە جیهاندا لە ناوەوەی مێشکتدایە ،تەنها بلیتێک کــە پێویستت بێت ڕۆمانێکە باش نووسرابێت. *گریمان جیهان لە مانگی داهاتوودا کۆتایی پــێ دێــت ،و کاتت هەبێت بۆ نووسینی کۆتا کتێب ،کتێبەکە دەربارەی چی دەبێت؟ هەمیشە دەربارەی خۆت دەنوووسی،ئەوە بزانیت یان نا ،تا دوا کاتی زەوی، تا کاتی قیامەت هاتن ،ئەو ڕۆمانە تەواو دەکەم کە ئێستا کاری لەسەر دەکەم .کە ئەم ئەزموونە تێکەڵکردنی جۆرەکانی بەرهەمی ئەدەبی و نەریت گەشە پێ دەدات ،لەو جێیە سێبەری با جێ دەهێڵێت و دەیبات بۆ هەنگاوێک یان دوو هەنگاو زیاتر.
پیاوی دەیەم باڵوکرایەوە ئا :ڕەخنەی چاودێر ڕۆمانی پیاوی ده‌ی ـه‌م-ی نووسه‌ری دیــاری سه‌ده‌ی بیسته‌م گراهام گرین ،به وه‌رگێڕانی چیرۆكنووس و وه‌رگێڕ فاروق هۆمه‌ر له الیه‌ن دەزگای چاپ و په‌خشی سه‌رده‌مه‌وه باڵو كرایهوه.
پیاوی ده‌یـه‌م ،ڕۆمانی نووسه‌ری ئینگلیزی گراهام گرینه ،كه یه‌كێكه له ڕۆمانه جوانه‌كانی یه‌كێك له دیارترین نووسه‌رانی سـه‌ده‌ی بیسته‌م .پیاوی ده‌ی ـه‌م ،ڕۆمانی جه‌نگه .ڕۆمانی نااڵندنی مرۆڤی فه‌ڕه‌نسییه به ده‌ست جه‌نگ و برسێتی و زوڵم و دڵڕه‌قیی ئه‌ڵمانه‌كانه‌وه .له‌م ڕۆمانه‌دا ده زیندانیكراوی فه‌ڕه‌نسی چاوه‌ڕێن گولله‌باران بكرێن ،له‌نێو خۆیاندا ده‌كه‌ونه تیروپشك بۆ نۆره‌گرتن.
نووسینی ئه‌م ڕۆمانه بۆ سه‌رده‌مێك ده‌گه‌ڕێته‌وه كه جه‌نگ تیایدا هه‌موو شتێك بووه و كاتێك بیر له‌م سه‌رده‌مه دهكاتهوه ،ئه‌و پرسیاره‌ی ال درووست ده‌بێت، ئه‌ی كه‌ی جه‌نگ ،هه‌موو شتێك نه‌بووه! ئێستا ئ ـه‌م ڕۆمــان ـه لـه كتێبفرۆشییه‌كان ده‌ســت ده‌كه‌وێت.
ژمار ه ( )572دووشه‌مم ه 2017/10/23
بیرەوەرییەکانی کافکا فرانتس کافکا و .لە فارسییەوە :ڕەووف بێگەرد 2-2 ئۆسکار بەجۆرێک سەرى وەرگێڕا وەک ئەوە وابوو یەکێک دەستى لەبیناقاقاى نابێت «وازم لێ بێنە ،زیاد لەپێویست بێ تاقەتم دەکەیت .هەر بۆئەوەى بتوانیت پێشبینى ئایندەى من بەچاکى بکەیت نابێت وا بکەیت بیروڕاکانم لێ تێک بدەیت. لەوانەیە رابووردووم ئەو هەقەت بداتێ ،لێ نابێت تۆ کەڵکى لێ وەربگریت» «ئێستا باشتر لەوە دەگەیت کە دوو دڵیەکەت چەند زۆرەو ناچارت دەکات بەم جۆرە لەگەڵما بدویێت» ئۆسکار وتــى« :هیچ شتێک ناچارم ناکات» و دەمــارى ملى کەوتە لێدان، لەوکاتەیشدا هێدى هێدى لەمێزەکە نزیک دەبـــوەوە .بەجۆرێک نەتدەزانى مێزەکە هــى کامیانە« .ئـــەوەى وتــم، لەرێزو خۆشەویستیى تــۆوە بــوو .وەک لەئایندەیشدا دەیبینیت ،راوبۆچوونى تۆو دایکم گەورەترین رۆڵ لەبڕیارەکانى مندا دەبینن» بــاوکــى وتـــى« :دەبــێــت لەئێستادا سوپاست بکەم ،چونکە لەوانەیە من و دایکت نەتوانین لەئایندەدا ئەو سوپاسەت بکەین». «باوکە ،لێگەڕێ با ئایندە لەهەمان شوێنە شایستەکەى خۆیدا بنوێت .ئەگەر لەپێش کاتى خۆیدا بەئاگاى بهێنیت، ئەوسا هەموو رۆژێــک خەواڵوو دەبێت. بــەاڵم بۆ دەبێت کوڕەکەت ئەمەت پێ بڵێت! لەڕاستیدا من ئــەوەم مەبەست نەبوو قەناعەتت پى بکەم ،بەڵکوو تەنیا دەمویست هــەواڵــەکــەت پــێ بگەیەنم. لێرەیشدا ،ئیدى دەبێت خۆت دانى پێدا بنێیت ،هیچ نەبێت سەرکەوتووم». «چــاکــە ،ئۆسکار ،لەئێستادا تاقە شتێک هەیە بەڕاستیى سەرسامم دەکات: لەبەرچى بۆ شتێکى لەم بابەتەى ئەمڕۆ جاران سەرت لێ نــەدەدام ،ئەمە لەگەڵ کەسایەتى تۆدا وێک دێتەوە ،نەخێر ،من پرسیارەکەم زۆر بەجیدیە» «راستە ،لێ لەو حاڵەتەدا ،لەباتى گوێ لێگرتنم نەتدەدامە بەر شەپان؟ خوا ئاگادارە من بەپەلە بەرەو ئێرە بەڕێکەوتم تا کەمێک خۆشحاڵتان بکەم .بــەاڵم تا ئەوکاتەى نەخشەکەم تەواو نەبێت ،ناتوانم هیچ بڵێم .ئــەى بۆ لەسەر کــارو نیازە باشەکانم سەرکۆنەم دەکەیت ،داواى روون کــردنــەوەم لێ دەکەیت کە رەنگە زیان بەپالنەکەم بگەیەنێت؟» «بێدەنگبە ،نامەوێت هیچ بزانم ،لێ دەبێت زۆر خێرا وەاڵمت بدەمەوە ،چونکە دەتەوێت بەرەو الى دەرگاکە بچیت ،لەوە دەچێت کارێکى زۆر بەپەلەت هەبێت: تۆ بەفێڵى خۆت تووڕەییە بەراییەکەى منت دامــرکــانــدەوە ،بــەاڵم ئێستا زیاد لەجاران غەمگینترم ،بۆیە تکات لێدەکەم – ئەگەر ســوور بیت لەسەرى تەنانەت دەتوانم بەڵێنت بدەمێ هەموو شتەکان الى خۆم بپارێزم -هیچ نەبێت لەبارەى راوبۆچوونەکانتەوە هیچ بەدایکت مەڵێ.
««
3
بەوەندە قایلبە کە بەمنت وتوە». ئۆسکار کە تازە دەستى بۆ سوورگى دەرگــاکــە بردبوو هــاوارى کــرد« :چۆن دەبێت ئەمە باوکم بێت کە بەم جۆرە قسەم لەگەڵدا دەکات .لەنیوەڕۆوە تائێستا شتێک لەتۆدا روویداوە ،یان من بۆیەکەمین جار لەژوورى باوکمدا بێگانەیەک دەبینم. باوکە راستەقینەکەى من» بۆ چرکەساتێک ئۆسکار دەمى کرابوەوەو کڕبوو« .دەبوو لەئامێزیم بگرێت ،دەبوو بانگى دایکمى بکردایە ،چیتە باوکە؟» «کــەواتــە چــاک وای ــە لــەگــەڵ باوکە راستەقینەکەتدا نان بخۆیت ،ئەمەیان باشترە». «دێــت ،دڵنیابە ،ناتوانێت هەر ئاوا بمێنێتەوە ،دەبێت دایکیشم لێرە بێت، هەروەها فرانتس .ئێستا دەڕۆم و دەى هێنم ،هەموویان دێنم» ئینجا ئۆسکار توند شانى دایە بەر دەرگاکە -دەرگاکە ئاسان کرایەوە -وەک ئەوە وابوو بیەوێت بیشکێنێت. کە گەیشتە ماڵى فرانتس ،ساڵوى لەژنە
خاوەن ماڵە ژیکەڵەکە کردو وتى« :جەنابى ئەندازیار نووستوە ،دەزانم ،لێ گرنگ نیە» و بەبێ ئەوەى گوێ بەژنەکە بدات کە پێ دەچوو دیدەنیەکەى پێ خۆش نەبووبێت و لەژوورى چاوەڕوانى کردندا هەر لەخۆوە دەهات و دەچوو» دەرگایەکى شووشەیى کردەوە ،دەرگاکە بەدەستیەوە لەرزى وەک ئەوەى دەستى بەر شوێنێکى هەستیارى کەوتبێت وابوو .بەبێ ئەوەى گوێ بەناو ژوورەکە بدات کە نەیدەتوانى هیچى تیا ببینێت ،ئۆسکار هاوارى کرد« :فرانتس، هەستە ،پێویستم بەڕاى پسپۆریەکەتە، بەاڵم تواناى ئەم ژوورەم نیە ،دەبێت بڕۆین کەمێک پیاسە بکەین ،دەبێت شێویش لەگەڵ ئێمەدا بکەیت ،دەى ،زووکە». ئـــەنـــدازیـــارەکـــە لـــەســـەر قــەنــەفــە چەرمینەکەیەوە وتى« :بەسەرچاو ،بەاڵم کامیان لەپێشدا بکەم؟ هەستم ،نان بخۆم، پیاسە بکەم ،یان راى پسپۆبریەکەم؟ وا بزانم لەهەندێک لەقسەکانیشت تێ نەگەیشتم». «لەهەمووى گرنگتر ئەوەیە مەیکە
بەگاڵتە بازاڕ فرانتس ،ئەمەیان گرنگترین شتە کە لەبیرم چوو پێت بڵێم». «لەبەر خاترى تۆ هەر ئێستا ،بەاڵم هەستم؟ دەمەوێت هەر لەبەر دڵى تۆ دووجار نان بخۆم نەک جارێک هەستم» «دەى هەستە ،پێویست بەبێنەو بەردە ناکات» ئۆسکار یەخەى چاکەتى ئەو پیاوە لەڕو الوازەى گرت و داى نیشاند. «تۆ شێت بوویت ،ئاگات لەخۆتە، بەڕێز ،ئایا من هیچ کاتێک بەم جۆرە تۆم لەسەر قەنەفەوە ڕاکێشاوە؟ «بەهەردوو پەنجە چکۆڵەى پشتى چاوە نووقاوەکانى خۆى سڕى. ئۆسکار دەم و چاوى بەیەکدا داو وتى: «بــەاڵم فرانتس ،هەر ئێستا جلەکانت لەبەربکە ،من ئەوەندە گەمژە نیم بەبێ هۆ لەخەو هەڵت بسێنم» «هــەر بــەو جــۆرە منیش بەبێ هۆ نەنووستبووم ،دوێنێ شەو کــارم کرد، دواى ئــەوە لەبەر دڵى تۆ سەر خەوى دوانیوەڕۆم نەشکاند» «بۆ؟» «باشە ،لەکەم بەتەنگەوەهاتنەکەت بەرانبەر بەمن بێزارم .ئەمە یەکەمجارت نیە .بێگومان تۆ خوێندکارێکى ئازادیت و دەتوانیت بەدڵى خــۆت هــەر کارێک بتەوێت بیکەیت .هەموو کەسێک ئەمەندە بەختەوەر نیە .بۆیە دەبێت کەمێک بــەتــەنــگ خــەڵــکــەوە بــیــت ،قیروسیا! بێگومان من هاوڕێتم ،هەر لەبەرئەوەیشە تائێستا لەسەر کارەکەم دەرنەکراوم» کــە ئــەم قسانەى دەکـــرد دەستیشى هەڵدەگڵۆفت». ئۆسکار کە خۆى کێشابوە پاڵ تەختە خەوەکەوە بەجۆرێک لە ئەندازیارەکەى دەڕوانـــى وەک ئـــەوەى کاتى زۆرتــرى لەپێشوو بەدەستەوە بێت. وتــى« :بـــەاڵم لــەبــارەى وڕێنەکانى ئێستاتەوە بۆم نیە باوەڕ بکەم کە زیاد لەپێویست نووستوویت؟» ئەندازیارەکە پرسى« :باشە ،بەڕاست تۆ چیت لەمن دەوێــت؟ یان بەجۆرێکى تر بۆ لەخەو هەڵتساندم؟ بەو پەیوەندیە بەهێزەى مرۆڤ لەدواى خەوتنەوە لەگەڵ جەستەى خۆیدا پەیداى دەکــات ،لەژێر ریشە درێژەکەیەوە دەستى بەگەرووى خۆیدا هێنا. ئۆسکار لەسەرخۆ وتى« :ئــەوەى من لەتۆم دەوێــت» پشتەپێیەکى لەتەختى نووستنەکەدا «زۆر کەمە ،هەنووکە کە لەژوورى چاوەڕوانى بووم پێم وتیت چیم دەوێت :جلەکانت لەبەربکەیت» «ئۆسکار ،ئەگەر دەتەوێت بەم کارە پێم بڵێیت کە بایەخ پێدانە تازەکەتم بەالوە زۆر گرنگ نیە ،تۆ زۆر راست دەکەیت»؟ «چاکتر ،چونکە ئەو ئاگرەى خۆتى تێ فڕێ دەدەیت ،دەتسوتێنێت و ئۆباڵەکەیشى لەسەر خۆتە ،ئەمەیش کار لەهاوڕێیەتى من و تۆ ناکات .زانیاریەکانیش روونتر دەبن. بەاڵم ئەگەر بەدواى یەخەو بۆینباخەکەتدا دەگەڕێیت ،ئەوەتان لەسەر کورسیەکە». ئەندازیارەکە وتى« :سوپاسگوزارم» و دەستى بەڕێکخستنى یەخەو بۆینباخەکەى کــرد« .وەک ئەنجام مــرۆڤ دەتوانێت پشتت پێ ببەستێت»
سەرچاوە :یاداشتهای کافکا
یادداشتی مردووخۆرەکان شاری تاریکی شلێر ڕەشید
ئاناتۆڵ دارۆڤ یەکێک بوو لە مردووخۆرەکان ،لە یادداشتێکی خۆیدا باسی هێرشی نازییەکان بۆ سەر واڵتی ڕووسیا دەگێڕێتەوە لە ساڵ ١٩٣٩ لە سەردەمی جەنگی جیهانیی دووەمدا. شاری پترۆگراد کە یەکێکە لە شارەکانی ڕووسیا ڕووبــەڕووی جەنگ دەبێتەوە و تووشی قەیرانی ئابووری دەبێت. سێ ساڵ پێش هێرشی ئەڵمانیا ،ڕووسیا خۆی ئامادە کردبوو بۆ ئەو هێرشە و ئەو جەنگە ،زەخیرەیان هەڵگرتبوو بۆ کاتی جەنگ ،بەاڵم زەخیرە کۆتایی پێ هات ،ئەو بەرهەمانەی کە هەیانبوو لە پەتاتە و نیسک خۆیان چاندبوویان ،کۆتایی پێ هات. سەرژمێریی خۆراک کرا ،بۆ چوار ملیۆن کەس هەزار تەن گەنم مابوو، ڕۆژانە ئەگەر نیو کیلۆنان بدرایە بە هەر نەفەرێک ،ئەو بڕە گەنمە بەشی دوانزە ڕۆژی دەکرد .خەڵک تووشی برسیتییەکی لەڕادەبەدەر هات ،لە برسان دەمردن. خەڵک دەستی کرد بە خواردنی گۆشتی حەرامکراو ،کەر و سەگ و پشیلەیان دەخوارد، مشک لە شارەکەدا نەما ،هەمووی خورا. پاشان خەڵک دەستی کرد بە مردووخواردن ،سەرەتا مردووخواردن شەرم بوو ،دوایی بە ئاشکراو لەبەر چاوی یەکتر دەگەڕان بۆ الشەی قەڵەو .دار نەما بۆ سووتاندن ،خەڵک گۆشتیان بە کاڵی دەخوارد. نازییەکان بە فڕۆکە نانی ژەهراوییان بەردایەوە بۆ خەڵک ،خەڵک لە ناچاریدا دەیانخوارد ،دوایی دەمردن .هەندێ کەس هەر بۆ مەبەست دەیانخوارد بۆ ئەوەی بمرن و ڕزگار بن لە دەست برسییەتی. بەریتانیا و فەڕەنسا لە جەنگی جیهانی یەکەمدا لە ساڵی ١٩١٥یارمەتیی ڕووسیایان دا ،ئەو کاتە سیستمی ڕووسیا سەرمایەداری بوو ،بەاڵم لە جەنگی جیهانیی دووەمدا ،لە ١٩٣٩سیستمی ڕووسیا سۆشیالیستی بوو. ساڵی ١٩٤٢-١٩٤١شەقامەکانی پترۆگراد مردووڕێژ کرابوون ،ڕۆژی پانزەهەزار کەس دەمردن لە سەرما و لە برسا و لەبەر نەخۆشی ،سەدهەزار الشەی مردوو کەوتبوو ،دوای ئەوە ژمارەی مردووەکان گەیشتە هەشتسەد هەزار ،دار نەما ،خەڵک دەرگا و پەنجەرەکانیان دەسووتاندن بۆ ئەوەی خۆیانی پێ گەرم بکەنەوە. ئاناتۆڵ دەڵێت لە دەزگای ڕۆژنامەنووسی کارم دەکرد ،کتێبخانەیەکی گــەورەم هەبوو لە کتێب و ڕۆژنامە و گۆڤار ،لە تاو سەرما دەمپێچایە پێیەکانمەوە و خۆمم پێ دادەپۆشی. برادەرێکم گوتی چۆن دەستمان بە پەتاتەوە نەگرت تاکو تەواو بوو، ڕۆژێک دێ گۆشتی مردووش نامێنێ بیخۆین ،کارەباش نییە بۆ ئەوەی بیخەینە سەالجەوە ،ڕۆژێک دێ داخی بۆ دەخۆین ،خەڵک لە خانە ساردەکان چاڵیان هەڵدەکەند و مردوویان دەشاردەوە بۆ کاتی پێویست. لە جەنگی جیهانیی دووەم زۆربەی شارەکانی ئەورووپا دووچاری نەبوونی خواردن بوون لە لینینگراد ،کەس لە برسا نەمرد. دەوڵەت ئاگای لە مردووخواردن بوو ،بەاڵم بە ڕەسمی ڕێگەی نەدابوو، جگە لە الشەی مردوو هیچ شتێکی تر نەبوو خەڵک بیخۆن ،حکومەت ڕێگەی لەوە نەگرت ،کە نان نەما ،پەیوەندیی نێوان خەڵک و ژیان پچڕا .هیچ هیوایەک بە ژیان نەما. مردووخواردن خەڵکی گێژ کردبوو ،بێئاگا بە شەقامەکاندا دەسووڕانەوە، ژەهری بتوماین لەناو گۆشتی مردوودا هەیە و تووشی ئەو حاڵەتەی کردبوون. پێویست ناکا باسی پیسیی شەقام و کۆاڵنەکانی ناو شار بکەین ،دایکەکان مناڵەکانیان لە پەنجەرەکانەوە فڕێ دەدایە سەرشەقام ،سێ ملیۆن مردوو لەسەر شەقامەکان کەوتبوون ،پێنجسەد هەزار کەس مابووەوە. ژاپۆن کەوتە دژایەتیی ئەمەریکا ،لە ئەمەریکا و بەریتانیای دا ،هەرچەند دوو دەوڵەتی هاوپەیمانیش بوون ،ژاپۆن ئەگەر وای نەکردایە ،دەبووە دراوسێی ئەڵمانیای بەهێز ...لەشکری ئەڵمان شکا ،ئەڵمانیا لە ڕووسیا کشایەوە، ڕێگە کرایەوە ،خواردن گەیشتە شار ،نانەواخانەکان کرانەوە ،هەموو کەسێک نانی وەردەگرت .سێ ساڵی مردووخواردن شێوەی خەڵکی گۆڕیبوو، شێتی و ماندوویەتی و نەخۆشی بە ڕووخساری خەڵکەوە دیار بوو. خەڵکی هەرهەموو بەبێ جیاوازی کەوتنە پاککردنەوەی شارەکە. لەم بەینەدا ئەدەبیات چۆن دەتوانێت کۆمەکمان بکات؟ بێگومان هەر نووسینە کە لە سەردەمە کۆنەکاندا دەیتوانی دیمەنگەلێک تۆمار بکات کە ئەمڕۆکە سەرسام ببین بەوەی کە مرۆڤ لە ڕابردوودا چی کردووە و چۆن ژیاوە .ڕابردوویەکی هێندە دووریش نییە و ئەمڕۆکەش دەبینین مرۆڤ هەمان ئەو کەسەی جارانە .هەندێک لە ڕاستییەکانی ئەم جیهانە بە جۆرێکن ئەگەر بیانخوێنینەوە وا دەزانین ئەمانە بەرهەمی خەیاڵێکی ئەدەبین ،نەک ڕاستەقینەیەکی ژیان. ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧
فیشەك ،ڕێگا ،بیانوو و دڵمان من درەنگ كەوتووم وەك هەموو بەیانیانێكی قوتابخانە. وەك هەموو دیدارەكانی نێوانمان دوا كەوتووم..
تفەنگێكم پێیە و كەسێك دەبێت هەڵبژێرم لە دووژمنەكانم بێ دوودڵی.. خۆم. بەڵێ.. كات ڕۆیشتووە و من بەشی پێویست گۆڕاوم تۆ ،لە بەشی پێویست زیاتر بەاڵم! دەردم هەیە بەاڵم كەس نایبینێت چونكە دەرد جگەرە نییە بیگرم بە دەستمەوە وەك شاعیرە بەتاڵەكان. دژی ئەم دنیایە كار دەكەم كە هەموو شتێك تێیدا لە مرۆڤەكان گەورەترە
دەردم زۆرە و وا لە ژێر نیگاكانمدایە لە زەردەخەنەكانمدا كە تۆ هەرگیز نەتدی خۆشەویستم لە ژێر مووە زەردەكەی سەر ڕوومەتمدا كە تۆ دەستت تێوە نەدا لەو ڕێگەیەی كە بەیانیان بۆ گەیشتن بەكار بە پێیەكانم دەیبڕم و لەو ئازارەی كە شەوان پێیەكانم بە دڵمی دەدات.. وەك ئەو فیشەكەی ڕامبۆ نای بە قاچیەوە
ڕاهۆز كامەران
بیانووم زۆرە و ئەگەر شاخەكان لە نێوانماندا نەبوونایە دەمنووسی: لەبەر باوەشی قووڵ لەبەر زمانمان كە نەخۆشی نێو زاری یەكە لەبەر گیانم كە گیانت دەوایەتی لەبەر گوڵ و گیا و وێستگەكان لەبەر كووپ و كورسی و كافێكان لەبەر دەرگا و دڵمان ،كە ئەم جیهانە قەدری ناگرێت لەبەر ئاشتی كە دوای ڕۆیشتنت لەبەردەم جەنگدا بەخۆیدا شكایەوە پێك بگەینەوە با بەاڵم چی لە بارستایی شاخەكان و دووری دەستەكانمان بكەم خۆشەویستم؟
دڵم تەنگە و بە خۆم دەڵێم گریمان گۆی زەوی ئینجانە دەبوو تۆ چیت لێ دەكرد؟ ئاوم دەدا..
قۆندەرە خانوو پەرداخ بیرە ئۆتۆمبێل خواردن هەزارەها شتی تر كە لە پێناو مرۆڤدا درووست كران لە مرۆڤ گرانترن بۆ؟
ئەم شیعرە دەنێم بە ناوچاوی ژیانەوە من ،دژی ئەم ژیانە سەری خۆم بەرز دەكەمەوە ناڕازیم.
ناڕازی لە ژیان
چەند سەرنجێک لەسەر دەقی «فیشەك ،ڕێگا ،بیانوو و دڵامن» بەختیار حەمەسوور ئەگەر بەو تەعریفە باوە بۆ شیعر دەست پێ بکەین کە دەڵێ :شیعر ڕووداوێکە لە زماندا ڕوو دەدات ،ئــەوا دەتوانین بڵێین زمــان گرنگترین پێکهاتەی شیعرە ،شیعر لە دەرەوەی زمان بوونێکی سەرگەردان و بێ شوناسە ،هەرچەند لەمڕۆدا شیعر لە جیهاندا بە شێوەیەکی گشتی بــەرەو سادە و ساکارکردنەوەی زمان دەکشێ و نزیک دەبێتەوە لە زمانی ڕۆژانە و جادەیی، بەاڵم لە بەرامبەردا شیعرییەت هەمیشە حزوور و ئامادەیی هەیە ،بە واتایەک؛ شیعربوون لە دەرەوەی ئەو دابەشکارییە ناسراوەیە کە شیعر دەکا بە دوو پۆل ،شیعری سادە و شیعری گران و دواتریش یەکیان فەرز و بژاردە دەکا بەسەر ئەوی تردا ،تاقە پێوەر بۆ شیعر هەر لە شیعرییەتیدا بەرجەستە دەبێتەوە .شیعرییەتیش شتێک نییە لە دەرەوە خواستی بکەین و بە بااڵی دەقیدا ببڕین ،بەڵکوو هەمان ئەو گەمە و الدانە زمانیەیە کە لە شیعردا دەیکەین .شیعرییەت یانی ڕیتم و دروستکردنی وێنە و فەزاسازی ،یانی دەرکێشانی مومکین لە نامومکین و الدان لە نۆرمە باوەکانی زمان و ڕوانین .زمان لە شیعردا ،جیا لە هەموو ژانرەکان ،بەکاربردێکی جیاواز و پڕئیمکانتر بە شاعیرەکەی دەدا ،ئەم ئیمکانە لە خاڵی یەکەمدا دەگەڕێتەوە بۆ بونیادی شیعر خۆی ،کە بونیادێکی پتەو و جێگیری نییە و بزۆز و حەرووکە ،توانا
زمانییەکان لە شیعردا هەمیشە توانای الدان و خلیسکـبردنیان پترە بــەراورد بە هەر کایە و ژانرێکی تر ،ڕێپێدان و تێکدانی نۆرمەکانی ڕێزمان و قانوونە زمانییەکان ،ئاسایی و تا ڕادەیەکی زۆر لەبەر دەست شاعیردا کراوەن .خاڵی دووەم کە زمان و شیعر تێیدا دەرگیر و پێکدا دەچن، ڕیتمە لە شیعردا ،لێرەدا ڕیتم بە سادەترین مانا، ڕیتمی شیعری شتێک نییە لە دەرەوەی پەیڤ و ڕستە و الڕستەکان ،بەڵکوو خودی زمان کە وەک ماشێنێکی جووڵەدار و هەڵسووڕاو ،دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی ڕیتم ،تەڵبژێرکردنی وشەکان و دانانی پەیڤێک بە تەنیشت پەیڤێکەوە و نزیکیان لە ڕووی پیت و دەنگەکانەوە ،یانی ڕیتم .دەبێ ئەوەیش بڵێین کە شیعری نوێ لەبری سازدانی ڕیتمێکی دەرەکــی و خۆبەستنەوە بە کێش و ســەرواوە ،ڕوو لەناو خۆی دەکات و دەرەتانی ڕیتمێکی دۆزیوەتەوە ناوەکی ،ڕیتمێک کە لە هەناو دەقەوە دەخولقێ و دەبیسترێت. ڕیتم لە شیعری نوێدا ،هەر بەو جۆرەی کۆندێرا باسی دەکا :ڕیتمێکە سووکەڵە ،لە هەمان کاتدا قورس ،ئەمەیش ڕەنگدانەوەی دنیای مۆدێرنە کە بۆ هەر شتێک ڕیتمێکی ساز کــردووە ،ڕیتمێک لەگەڵ ئــەوەی ســووک و ســادە دەگاتە گوێ، بــەاڵم لە نــاوەڕۆکــدا قــورس و ئاڵۆزە :دوان و دەقکردنی دیاردە و دەرکەوتەکانی دنیای نوێ و سەرمایەداری (هەروەک چۆن لەم دەقەیشدا کۆمەڵێک لەم موفرەدانە هاتوون :وێستگە ،کافێ، قۆندەرە ،خانوو ،پەرداخ ،بیرە ،ئۆتۆمبێل و،)... کارێکی کردووە زمان نەتوانێ بە یەک گوژم بەگژ
یاریدەدەری سەرپەرشتیار :بڕوا بەرزنجی ستاف :پێشەوا محەمەد ..شااڵو حەبیبە
ئەم دەرکەوتانەدا بچێت ،بۆیە زیادتر پەنا دەباتە بەر جۆرێک لە دەربڕینی سووکەڵە و قورس‌نەکراو بە بەالغەت ،لەگەڵ ئەوەیشدا حــزووری ڕیتم بەرچاوە .بە گشتی ئەوەی لە شیعری نوێی کوریدا هەیە (بە ئیستثنا لە چەند دەنگێکی دەگمەن کە بە ئاراستەی شێوازێکی تایبەت بە خۆیان هەوڵ دەدەن) ،غیابی ڕیتمە و لە بەرامبەردا پەتیکردنەوە و ساکارکردنەوەی زمانە ،ئەمەیش کارێکی وەهای کردووە کە بەشێکی زۆر لە دەقەکان نزیک بن لە یەکترەوە و نەتوانن خاوەنی شوناسی خۆیان بن و مۆری خۆیان بە شیعری جیهانییەوە لێ بدەن. خــاڵــێــک کــە لــێــرەدا جــێــی ســەرنــجــدان و ڕەخنەکردنە ،ئەویش ئەو گۆشە و دیدەیە کە بۆ ئەم موفرەدە نوێیانە و بە گشتی دەرکەوتەکانی دنیای مۆدێرن پێی دەڕوانرێت ،جیا لەوەی کە ڕوانین لەم یەکانە ڕوانینێکی خراپ و نێگەتیڤن، کە ژیانی ئینسانیان بە خۆیانەوە سەرقاڵ کــردووە و ئینسانیان خستووەتە بــەردەم یەک ئەگەر :مەسرەفکردن؛ دەتوانین ڕەخنەکەمان لەوێوە ئاراستە بکەین کە ئەم دیدە لە زۆربەی دەقەکاندا گرفتدارە ،گرفتەکەی لەوێدایە کە ناتوانێت ،یاخۆ نەیتوانیوە مامەڵەیەکی شیعریی لەگەڵ ئەم یەکانەدا بکات؛ دەقەکان پڕن لە هەموو دەرکەوتەکان ،لە هەموو ئەو ئامێر و یەکە تێکنۆلۆژیانەی ڕۆژانە بە دەست هەموومانەوەن، یان ڕاستترە بڵێین هەموومان بە دەستیانەوەین، بەاڵم نەکراوە ببن بە شیعر ،جۆری مامەڵەکردن و کردن بە دەقیان ،گرفتدارە ،ڕوانینەکە گرفتدارە، بەرچاو و کەشف‌بووە .زۆرێک لەو دەقانە وەک
کۆگایەکی گــەورە دەبینم کە پڕە لە ئامێر و ئەشیای سکراب و پەککەوتە ،ئاسایی ،ئینسان لە بینیی ئامێر و ئەشیای سکراب و پەککەوتە هیچ چێژ و جوانییەک نابات. خاڵێکی تر کە شیعری نوێ پێوە سەرقاڵە، دوان و بەدەنگهێنانی دەردەکــانــی شاعیرە: «دەردم هەیە /بەاڵم كەس نایبینێت» «دەردم زۆرە و وا لەژێر نیگاكانمدایە /لە زەردەخەنەكانمدا كە تۆ هەرگیز نەتدی خۆشەویستم» ڕەنگە هیچ نەوەیەک لە نەوەکانی شیعری کوردی هێندەی ئەم نەوە سەرقاڵ و خەریک بە نووسینەوەی دەرد و کەڵکەڵە زاتییەکانی خۆی نەبووبێ ،ئەمە لە دوو ئاستدا جێی سەرنجە ،یەک لەو ئاستەدا کە ئەم دەرد و کەڵکەاڵنە چەند توانیویانە لەو چوارچێوە زەینی و شەخسییە دەربــاز ببن و دەقی سەرکەوتوویان لێ بەرهەم بێت؟ دوو ،تا چەند ئەم دەرد و کەڵکەڵە زاتییانە لە دەرەوە و بە مەوداگرتن لەگەڵیاندا نووسراون و بیریان لێ کراوەتەوە؟ لەو دەقانەی «ڕاهۆز کامەران»ـدا کە خوێندوومنەتەوە و بە تایبەت ئەم دەقە: «فیشەك ،ڕێگا ،بیانوو و دڵمان» هەمیشە تێمای ئەڤینێک هەیە کە کەوتووەتە زەمەنێکی هەڵەوە، زەمەنێک بە تەنیشت جەنگەکانەوە ،سەرمایەداری و دەرکەوتەکانی دنیای مۆدێرن تەنگیان بەم ئەڤینە هەڵچنیوە ،ڕاهــۆز لە هەوڵداندایە بۆ دەرچوون لەو چوارچێوە تەنگەبەرەی لە سەرەوە باسمان کــرد ،ڕەنگە خەسارێک کە وا بکات ئەم دەقانە نەتوانن بە تــەواوی لەو چوارچێوە تەنگەبەرە دەربــاز ببن و لە ئاستێکی فراواندا
ڕوو بدەن و بگەنە شوێنێک کە ناشوێنە ،ئەو خەمگینییە قورسە بێت کە بووە بە بار و شاعیر لەژێریدا پەل دەکوتێت« :دڵم تەنگە و بە خۆم دەڵێم گریمان گۆی زەوی ئینجانە دەبوو تۆ چیت لێ دەكرد؟ /ئاوم دەدا». تــووڕەبــوون و هەڵچوونێک لە شیعری ئەم نەوەیەدا زاڵە ،کە بڕێجار نزیک دەبێتەوە لە زمانی ئێپیک و حەماسە ،ئەم تووڕەبوون و هەڵچوونە بە شێوەیەکی دیار شەخسییە و لە زۆربەی جێیەکاندا ناتوانێ جەغز و سنوورە زاتییەکان تێپەڕ بکات، واتە خاوەنی پڕۆژە نییە؛ تووڕەبوون و هەڵچوونە لە پێناو تووڕەبوون و هەڵچوونێکی ساتیدا ،نەک ئەوەی ئەم تووڕەبوون و هەڵچوونە لە ئەنجامی ڕەخنەیەکی ڕادیکااڵنەی شیعرییەوە بێت ،بەڵکوو تووڕەبوون و هەڵچوونێکە بیرلێ‌نەکراوە و مەیلدار بە تێکدان ،بە حەزێکی زۆرەوە پەالماری خۆی و دنیای دەوروبەری دەدات ،بێ ئەوەی بزانێت بۆ، بێ ئەوەی پەالماری هیچ بدات .گومان لەوەدا نییە لەناو زمانی هێمن و ئارامیشدا بڕێکی زۆر لە تووڕەبوون و هەڵچوون هەیە ،بێگومان ئەم جۆرە زمانە لە شیعرەوە (وەک ژانرێکی ئێستێتیکی) نزیکترە و دەتوانێ دەقی سەرکەوتووی لێ بەرهەم بێت .هەرچەند لە دەقی «فیشەك ،ڕێگا ،بیانوو و دڵمان» هەوڵدراوە تووڕەبوون و هەڵچوونی ســووژەی شیعریی کاڵتر دەربکەوێ و ڕادە و ئاستی ئەم تووڕەبوون و هەڵچوونە دەنگێکی نزم و جۆرێک لە خۆخواردنەوەی پێ بدرێت ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەیشدا دەبیسترێت« :من دژی ئەم ژیانە سەری خۆم بەرز دەكەمەوە /ناڕازیم».
www.chawdernews.com
سەرپەرشتيار: بەهمەن تاهري نەرميان
362
www.chawdernews.com
ژمارە ( )362دووشەممە 2017/10/23
rwangewrexne@yahoo.com
پاشكۆيەكە لەسەر ئيسالمى سياسی ،ئاينناىس ،هزر
ئیسالم و كەلتور لە دوای مەرگی پەیامبەرەوە پەیوەندیی نێوان دەق‌و واقیع بە ئاراستەی دوركەوتنەوەیە لەیەكرت، نەك لێكنزیكبونەوەی زیاتر ،كە ئەمەش پاڕادۆكسێكی ئاشكرای لێكەوتۆتەوە
هەستی مەحمود هــەمــو ئــایــنــێــك ،تــەنــانــەت گـــەر لە ئاسمانیشەوە هاتبێت ،لە كاتی گەیشتنیدا بە زەوی ،بەر مرۆڤ دەكەوێت ،چونكە لە بنەڕەتیشدا بۆ ئەو مرۆڤە هاتوە كە لەم سەرزەمینەدا نیشتەجێیە ،واتە ئەو ئاینە مۆركی زەمینیبون وەردەگرێت ،ئەو دەقە بانمرۆییە لەگەڵ مرۆڤدا كارلێكدەكات. گەرچی مــرۆڤ بونەوەرێكە توانایەكی گــەورەی بااڵبونی تێدایە ،خــاوەن وزەی ســەرســامــكــەرە بــۆ خ ــۆگ ــەورەك ــردن‌و ئاراستەوەرگرتن بەرەو ئەوەی لە تەسەوفی ئیسالمیدا بە مرۆڤی كامڵ ناوزەددەكرێت، لەگەڵ ئەم ڕاستییە ڕونەشدا ،بەراورد بە دەقێكی ڕەها ،توانای مرۆڤ سنوردار و ڕێژەییە .لێرەوە گەر مرۆڤ توانای گەیشتن بە ڕەهابونی نەبێت ،ئەوا دەقی ڕەها ناچار بە هەنگاونان بەرەو ڕێژەییبونی ئەو مرۆڤە دەبێت ،تا لێی نزیكبێتەوە ،بەڵكو لەگەڵیدا ئاوێتە و ئاوێزان بێت. بــۆ ئــــەوەی بــتــوانــیــت دەســتــكــاریــی
كارەكتەری هەر كەسێك بكەیت و هەوڵی گۆڕانكاریكردن بدەیت تێیدا ،ناچار بە نزیكبونەوە لە دنیای ئەو و ئاستی توانا و ڕادەی تێگەیشتنەكەی دەبیت ،ئەگەرنا نەك تەنیا هەوڵەكە بەرهەمی نابێت ،بەڵكو خودی پەیوەندییەكە بە ئەنجام ناگات. گەر زانایەك یان بیریارێكی جیهانیی ،كە لە ئاستێكی زۆر نوخبەویدایە ،بیەوێت بابەتێك بۆ قوتابیەكی قۆناغی بنەڕەتیی ڕونبكاتەوە ،پێویستی بە مامۆستایەك دەبێت وەك میانگیری نێوان ئەو زاناو قوتابییە ،بابەتەكە ڕونتربكاتەوە بەو ئومێدەی پڕۆسەی گەیشتن بە ئاستی تێگەیشتن و توانای وەرگرتنی قوتابیەكە فەراهەمببێت. گەر گریمانی ئەوە بكەین كە دەقێك لە فەزایەكی بان-واقیعییەوە بۆ ناو واقیع دێت بە ئامانجی گۆڕینی ئەو واقیعە ،ئەوا ناچاردەبێت خۆی بۆ ئەو واقیعە دابەزێنێت تا پەیوەندییەكە بێتە دی‌و كاریگەرییەكە بە ئەنجامبگات .زۆرجــار ئیسالمییەكان دەڵــێــن دەبـــێ ئێمە واقــیــع بــۆ ئاستی دەق بەرزبكەینەوە ،نەك دەق بۆ واقیع نزمبكەینەوە ،دیارە ئەم دەربڕینە سەرەڕای هەبونی هەڵە لە ماناو ناوەڕۆكەكەیدا،
تا سەردەمی دابەزینی دەق دورتر بكەوێتەوە ،دەبێت هەوڵی نزیككردنەوەی لە واقیع زیادبكات نەك بە پێچەوانەوە! بەو پێیەی دەق هەمان دەقە و ،واقیعیش بەردەوام لە گۆڕاندایە
لە گۆڕاندایە ،گەر بێتو دەقیش وەستاو بێت ،ئەوا بەقەدەر ڕادەی وەستاوییەكەی لە واقیع دورتر دەكەوێتەوە و بە مرۆڤ و ژیان نامۆتر دەبێت. ئەو بەشەی دەق كە لە گۆڕانكاریی بەردەوامدا دەبێت بەگوێرەی گۆڕانی كات و شوێن‌و هەلومەرجەكان ،ئەو بەشەیە كە لەگەڵ پێكهاتە مێژویی و فەرهەنگییەكاندا كارلێكدەكات ،واتە ئەو بەشەی دەقە كە بەكەلتور كاریگەردەبێت .لە پەیوەندیی نێوان دەق‌و واقیعدا ،یان دەق‌و كەلتوردا، ئــەوەی پڕۆسەی گۆڕانكارییەكەی تێدا ڕودەدات دەقەكەیە نەك واقیعەكە ،لە ڕێی تەفسیرو تەئویلی نوێوە ،لەو ڕوانگەیەوە كە گۆڕانكاریی ناو واقیع هەمیشە مسۆگەر و بەردەوامە و ،ئەوەی ئەگەری وەستانی هــەیــە تەنیا دەق و ئــاســت و جــۆری خوێندنەوەیە. دەتوانین لە میانی چەند تەوەرێكەوە بابەتەكە ڕونتربكەینەوە:
تەنانەت لە شــێــوازی دەربڕینەكەشیدا هەڵەیە ،چونكە ئــەو پــڕۆســەیــەی لەم دەربڕینەدا ناوی نزمكردنەوەی لێنراوە، لە ڕاستیدا نزمكردنەوە نییە یان وەك دەڵێن تەنازول نییە ،بەڵكو هەوڵدانە بۆ دروستكردنی توانای مامەڵەكردن لەگەڵ واقیعدا و بنیادنانی پردێك بۆ پەیوەندی، ئەگەرنا دابڕان و نامۆبون لەنێوان دەق و واقیعەكەدا دروستدەبێت. گـــەر تــۆ بــخــوازیــت ئــاســتــی واقــیــع بــەرزبــكــەیــتــەوە بــۆ ئاستی دەق ،ئــەوا پێویستە هەر لەسەرەتاوە ئەو پەیوەندییە دابــمــەزرێــنــیــت ،نــەك لــە چــاوەڕوانــیــی گەورەبون و پێگەیشتنی واقیعدا بیت تا بگاتە ئاستی دەقەكە ،بە تایبەتیش بۆ دەقێك كە لە بنەڕەتدا جەماوەریی‌و گشتی بێت ،لەو ڕوانگەیەوە كە واقیع لەخۆیەوە و بەب ێ هۆكار و پاڵنەر هیچ گەشە و گۆڕانكارییەكی بەسەردا نایەت ،لە بونێكی وەستاوەوە بەرەو بونێكی بزواو ناچێت گەر هێزێك لەم نێوەندەدا لە ئارادا نەبێت .واتە لە یەككاتدا واقیع تا ڕادەیەك پێویستی بە -1ئیسالم‌و نوێگەریی بەرزبونەوە هەیە و ،دەقیش بە جۆرێك لە هەمیشە نوێگەریی ڕاستەقینە ئەو بابەتە جۆرەكان نزمبونەوە دەخوازێت بۆ ئاستی بوە كە لە الیەن ئیسالمگەرایانی ئەمڕۆوە وەرگر. بە سڵەمینەوەیەكی تــەواوەوە مامەڵەی سەرنجە مایەی زیاتر لێرەدا خاڵەی ئەو لەتەكدا كــراوە ،گەر بەتەواوییش بە نا هاتنەخوارەوەی سەردەمی لە كە ئەوەیە دروست هەژمار نەكرابێت. قورئاندا ئەو كارلێكەی نێوان دەق‌و واقیع، لە دیدی ئیسالمگەرایاندا هەمو دورە یان بان-مرۆیی و مرۆیی ،لەوپەڕی هێزو پەرێزییەك لە نوێگەریی یەكسانە بە چاالكیی خۆیدا بوە ،بەاڵم دواتر لەجیاتی نزیكبونەوەی زیاتر لە ئیسالم .وەكئەوەی ئەوەی پەیوەندییەكە بەهێزتر بێت ،وردە نوێگەریی لە بنەڕەتدا بۆ دژایەتیی ئاین وردە بەرەو الوازیــی چوە ،واتە لە دوای هاتبێت‌و پۆڵی پێچەوانەی ئاین بێت. مەرگی پەیامبەرەوە پەیوەندیی نێوان ئیسالمگەرایانی ئەمڕۆ كە مانەوەی دەق و واقیع بە ئاراستەی دوركەوتنەوەیە ئیسالم لە فۆڕمە كۆنەكەیدا بە پاراستنی لەیەكتر ،نەك لێكنزیكبونەوەی زیاتر ،جەوهەری ئیسالم لە قەڵەمدەدەن ،واتە كــە ئــەمــەش پــاڕادۆكــســێــكــی ئاشكرای پێیان وایە ئەوەی زانایانی كۆن‌و سەلەف لێكەوتۆتەوە. گوتویانە دەقاودەق یەكسانە بە جەوهەری پەیامەكەی ڕاستەوخۆ مرۆڤەی ئــەو دەق خــۆی ،كــەواتــە ئــەوان كاریگەریی گونجاندنیدا هەوڵی لە پتر پێدەگەیشت، كەلتور و مێژو لەم نێوەندەدا فەرامۆش بوە لەگەڵ واقیعدا ،بــەراورد بە مرۆڤی دەكەن ،توانای تێگەیشتن و خوێندنەوەی دوای چواردە سەدە! مەبەست ئەوەیە تا دەقیش بە نەگۆڕ دەزانن. سەردەمی دابەزینی دەق دورتر بكەوێتەوە، لە تێڕوانینی ترادسیۆنی ئاینیدا لە دەبێت هەوڵی نزیككردنەوەی لە واقیع باشترین حاڵەتدا نوێگەریی ئیسالمیی زیادبكات نەك بە پێچەوانەوە! بەو پێیەی یەكسانە بــە گـــەڕانـــەوە بــۆ ئیسالمی دەق هەمان دەقە و ،واقیعیش بەردەوام سەردەمی سەلەف ،هاوڕ ێ بە بۆیاخكردنێك
لە ڕوكەشی بابەتەكاندا .ئەوان ئامێر و دەستكەوتە ماددیی و تەكنۆلۆژیەكانی دنیای ئەمڕۆ و مۆدێرن قەبوڵدەكەن بە ب ێ پەسەندكردنی ئەو چەشنە لە بیركردنەوە كە ئەم كەرەستانەی بەرهەمهێناوە ،ب ێ ئــاوڕدانــەوە لــەو ئەقڵیەتەی گەیشتۆتە ئاستێك كــە تــوانــای داهــێــنــانــی ئــەم تەكنەلۆژیا نوێ‌‌و پێشكەوتوەی هەبێت، ئەمە ســەرەڕای ئــەوەش كە نەبونی ئەو ئەقڵیەتە بــااڵ و مۆدێرنە دەبێتە هۆی سودوەرنەگرتنی پێویستیش لەو ئامێرە نوێیانە كە ئێمە لەمڕۆدا بە ئاشكرا بەدی دەكەین‌و بەكردەیی تێیدا دەژین.
-2ئیسالم‌و عەملانیەت
وەرچەرخانی گەورە ،بریتیە لە گوزەركردن بەناو چەندین جۆر لە دابڕانی مەعریفیی و بــازی گــەورەی زانستیی و ئەقڵیی و شارستانیدا .ئاینیش لــەم نێوەندەدا یەكێكە لەو چاالكیە تایبەتانەی مرۆڤ كە لە سەرەتای ئامادەبونیەوە بونی هەبوە، چەندە ژیان پێشكەوتو بوبێت و ژیارەكان قەرەباڵغتر بوبن بە داهێنانی كایەی نو ێ و چاالكیی تازەی زانستیی‌و فەلسەفیی‌و ڕۆحیی‌و ئیستاتیكیی ،ئاین هەر ماوەتەوە، واتــە مــرۆڤ بــەردەوام ناچار بوە لەگەڵ ئایندا بژی وەك یەكێك لە كایە گرنگەكان‌و پێداویستیە سەرەكیەكانی ،لێرەوە ناكرێت لە پاڵ ئەو هەمو گۆڕانكاریە گەورانەدا و ئەو وەرچەرخانە مێژوییە كاریگەرانەدا، ئاین فەرامۆش بكرێت ،تۆزی سەدەكانی لـێ نەتەكێنرێت و ،لەبەرامبەر ئەو هەمو ڕوداوانـــەدا دورەپــەرێــز بوەستێت ،واتە پەیوەندی دەق بە كەلتورەوە نەهێڵرێت‌و، لە پاڵ دەقدا كەلتوریش تەقدیس بكرێت.
كێشەی نێوان ئیسالم و عەلمانیەت ،لە سایەی تێگەیشتنێكدا لە ئیسالم كە دان بە پەیوەندی‌و كارلێكی نێوان دەق‌و كەلتوردا نانێت ،هەمیشە بە چارەسەرنەكراویی دەمێنێتەوە .واتە ئەوەی بۆتە هۆی مانەوەی مەسەلەی عەلمانیەت لە جیهانی ئیسالمدا بە بابەتێكی ئیشكاالوی ،بریتییە لە بونی -4ئیسالم‌و ئەقڵ ترس لە قەناعەتهێنان بەدیالەكتیكی نێوان لە بنەڕەتدا پەیوەندیی نێوان دەق و دەق‌و كەلتور. كەلتور ،بریتییە لە پەیوەندیی نێوان دەق خــودی ئــەم تێگەیشتنە هەڵەیەشە ،و ئەقڵ ،لەو ڕوەوە كە ئەو گۆڕانكارییەی لە كە الی عەلمانیەكانیش هەمان قەیرانی كەلتوردا ڕودەدەن بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤن. لــێــكــەوتــۆتــەوە ،ل ــەو ڕوانــگــەیــەوە كە تاكە فاكتەرێكی ڕاستەقینە لە مێژوی سیكۆالرەكانیش پێیان وایە ئاین ئەوەی لە مرۆڤدا كە بوبێتە هۆی ڕودانی گۆڕانكاریی باردا نییە كە بگات بە ئاستی عەلمانیەت ،لە كایە زیندوەكانی ژیانی مرۆڤدا بریتییە واتە ئەوان لەو باوەڕەدان كە ئاشتبونەوەی لە ئەقڵ ،بریتییە لەو بابەت‌و ئامڕازەی كە نێوان ئیسالم و عەلمانیەت پڕۆسەیەكی برەو بە بیركردنەوە دەدات ،كە تێفكرین مەحاڵ و كارێكی نەكردەیە ،بەم پێیە و تێڕامان و تیۆریزەكاریی دەخاتە ئاستی عەلمانیەكانیش بونەتە ڕێگر لە بەردەم بەرزتر و جیاوازترەوە ،گۆڕانكاریی بەسەر بە عەلمانیكردنی ئاین ،بونەتە ئاستەنگی ئاستی تێڕوانین‌و تێگەیشتنمان لە بەرامبەر ئاشتكردنەوەی ئیسالمی ئەمڕۆكە لەگەڵ بابەتە جیاوازەكاندا دروستدەكات. جیهانی نو ێ و ،تەبا بون لەگەڵ ڕیفۆرمی گۆڕانكاریی و وەرچەرخانەكانی ژیانی ڕاستەقینەی ئاینیدا. مرۆڤ هەمویان لە ڕێی ئەقڵەوە دێنە دی، لێرەوە بە مانایەك لە ماناكان چاالكییەكانی ژیانی مرۆڤ یەكسانە بە چاالكییەكانی -3ئیسالم‌و مێژو بەستنەوەی ئیسالم و دەقــی قورئان ئــەقــڵ ،مەبەست لــەو چاالكیانەیە كە بە سەردەمێكی دیاریكراوی مێژوییەوە ،مرۆڤ دەبەنە ئاستێكی دیكەی ژیاریی و ستەمكردنە لە دەقەكە و مێژوەكەش ،شارستانییەوە ،بێگومان مەبەست چاالكییە نەهێنانەدەرەوەی دەقە لە چوارچێوەی پۆزەتیڤ‌و بەرهەمدارەكانی ئەقڵە. ئەو پڕۆسە گرنگ و بایەخدارەش كە مێژویەكی دیاریكراو ،بڕیاردانە لەسەر مەرگی ماناو ،دانانی ئاستەنگە لەبەردەم لەكتوری ئیسالمیدا هۆكاری دروستكردن‌و گۆڕانكاریكردنی پەیوەندیی نێوان دەق و دنیامیكیەتی دەقدا. هیچ كایەیەك لە مێژوی مرۆڤدا بونی نییە كەلتورە و بە (ئیجتیهاد) ناوزەددەكرێت، كە لەگەڵ هەنگاوە یەك بەدوای یەكەكانی یەكێكە لە بەرهەمە دیارەكانی ئەقڵ و مێژودا گۆڕانكاریی بەسەردا نەهاتبێت ،پڕۆسەی ئەقڵكاریی‌و داهێنانی ئەقڵیی. مێژوی مــرۆڤ بریتیە لە مێژوی ڕودانــی
ژمارە ( )362دووشەممە 2017/10/23
2
دەوڵەتی عەلمانی عەملانیبــوون سیســتەمێکی سیاســییە ،بــە گــژ دینــدا ناچێتــەوە ،بەڵکــوو بــە پێچەوانــەوە ،بــە گوێــرەی یاســا ئازادیــی دینــداری بــە یەکســانی بــۆ هەمــووان ،بــە چاوپۆشــین لــەوەی ســەر بــە کام دینــن ،دابیــن دەکات
عەملانیبــوون نــە الیەنگرتنــی دینێکــە ،نــە دژایەتیکردنــی هیــچ دینێــک ،بــە هەمــان چــاو ســەرنجی هەمــوو دینــەکان دەدات حەمەسەعید حەسەن ()٢-١
عەلمانیبوون سیستەمێکی سیاسییە، بە گژ دیندا ناچێتەوە ،بەڵکوو بە پێچەوانەوە ،بە گوێرەی یاسا ئازادیی دینداری بە یەکسانی بۆ هەمووان ،بە چاوپۆشین لەوەی سەر بە کام دینن، دابین دەکــات .دەوڵــەتــی دینی ،نە دەخوازێت و نە دەتوانێت ،ئازادی و یەکسانی دابین بکات ،بەاڵم دەوڵەتی عەلمانی لە هەمان دوورییەوە سەرنجی هەموو ئایینەکان دەدات و ڕێز لە هەموو ئایینێک دەگرێت ،بەبێ ئەوەی هیج کامیان وەک دینی دەوڵەت بناسێنێت. عەلمانیبوون دژی دین نییە ،دژی بە سیاسیکردنی دینە ،دژی سەپاندنی دینە و دژی بە دینیکردنی دەوڵەتە. بۆچی ئیسالمی سیاسی ،عەلمانیبوون وەک بێدینی لێک دەداتـــەوە؟ لەبەر ئـــەوە نییە کــە عەلمانییەکان بێ دینن ،لەبەر ئەوەیە عەلمانییەکان دژی بازرگانیکردنن بە ئایینەوە ،دژی ئەوەن دین بۆ مەرامی سیاسی وەگەڕ بخرێت .ئــەوە عەلمانییەکان نیین، دین دەشێوینن ،ئەوە ئیسالمییەکانن بەراوەژوو سوود لە دین دەبینن و دینی خۆڕسکی خەڵک کە میانڕۆیە ،بەرەو توندڕۆیی دەبەن .عەلمانیبوون بریتییە لەوەی دەسەاڵتی سیاسی و ئیداری، لەبن هەژموونی کەنیسە دەربهێنرێت و بدرێتە دەست خەڵک .عەلمانیبوون بە مانای دونیایی ،هاوزەمانی و حوکمی خەڵک دێت ،ئاخر کەنیسە بە ناوی خوا و ئەو دونیاوە حوکمی دەکرد .دونیا وەک چۆن خاڵیی نییە لە دین ،هەر وایش بریتی نییە لە دین ،عەلمانیبوون هەقی ئەو دونیای نییە ،یاسا بۆ ئەم دونیا دادەڕێــژێــت ،بە ڕەچاوکردنی ڕێزگرتن لە ئایین و باوەڕە جیاوازەکان. عەلمانیبوون و دیموکراتی دوو ڕووی هەمان دراون ،بۆیە لە سیستەمی عەلمانیدا مافی هەموو هاووەاڵتییەک، بە چاوپۆشین لــەوەی ســەر بە کام ئایینە ،پارێزراوە .سیستەمێک مافی هاووەاڵتی تێدا پارێزراو بێت ،ناچارە عەلمانی بــێــت ،ئــاخــر ئـــەوە تەنیا عەلمانیبوونە ،مافی یەکسان بۆ هەمووان فەراهەم دەکات .عەلمانیبوون نە الیەنگرتنی دینێکە ،نە دژایەتیکردنی
هیچ دینێک ،بە هەمان چاو سەرنجی هەموو دینەکان دەدات .عەلمانیبوون لە نێوان دینداری و الدینیدا ،بێالیەنە، هــاووەاڵتــی لە دەوڵــەتــی عەلمانیدا، ئــازادە لــەوەی دیــنــدارە ،یان الدین. (فمن شاء فلیٶمن ،ومن شاء فلیکفر. ســـوورەتـــی کــەهــف ،ئــایــەتــی )٢٩ دەســتــووری سیستەمی عەلمانی نە پشت بە دینێک دەبەستێت ،نە دژی هیچ دینێک دەوەستێتەوە .خوێندن لە سیستەمی عەلمانیدا ،بێالیەنانە و بە هەمان بایەخەوە ئایینەکان بەسەر دەکاتەوە. ئــەگــەر عەلمانی بین ،کەسێکی نێونەتەوەییمان لێ دەردەچێت ،کەسێک دونیا بە وەاڵتی خۆی بزانێت ،کەسێکی گــەردوونــی ،کەسێک بەبێ گوێدانە پاشخانی دینی ،ناسنامەی نەتەوەیی، یان ڕەنگی پێست ،بە هەمان ڕێزەوە سەرنجی هەموو ئینسانێک بــدات. لە سیستەمی عەلمانیدا ،هەمووان لەبەردەم یاسادا یەکسانن ،ئاخر یاسا بۆ هاووەاڵتی دادەڕێژرێت ،ئیدی ئەو هاووەاڵتییە ،دیندار بێت ،یان الدین، جوولەکە بێت ،یان گاور ،شیعە بێت، یان سوننە ،نێر بێت ،یان مێ. سیستەمی عەلمانی نە فەزڵی دینێک دەدات بەسەر دینێکی دیکەدا ،نە بە چاوی سووک سەرنجی شوێنکەوتووانی هیچ دینێک دەدات .لــە ڕوانــگــەی عەلمانییەکانەوە دیــنــدار و بێدین یەکسانن و وەک یەک هێژان ،ئاخر ئایین مەسەلەیەکی تایبەتی و کەسەکییە، پێوەندیی بە ویژدانی تاکەکانەوە هەیە. لە سیستەمی عەلمانیدا ،یەکسانی هەر لە بــەردەم یاسادا ڕەچــاو ناکرێت، بەڵکوو یەکسانی کولتوور و مۆراڵیشە. عەلمانییەکان دژی بەبەردبوونی باوەڕ و دژی تــونــدڕۆیــی ئایینی و دژی نایەکسانی و هــەاڵوێــردنــن .لە هیچ ئایینێکدا ژن و پیاو یەکسان نیین، سیستەمی عەلمانی ژنی لەو ستەمە ڕزگار کــردووە .سیستەمی عەلمانی هەڕەشەیە بۆ سەر ئیسالمی سیاسی، کە دەقی پیرۆز لە پێناوی دەستکەوتی سیاسیدا وەگەڕ دەخات .عەلمانیبوون دژی ئیسالم نییە ،دژی دەوڵەتی دینییە
کە خەونی ئیسالمییەکانە .لە سایەی سیستەمی عەلمانیدا ،ئیسالم ئازادە، بەاڵم ئەوە ڕێگەپێدراو نییە ،حیزبێک پرۆژەیەکی سیاسی ،بە پشتبەستن بە شەریعەت بەڕێوە ببات. کە لە ئەورووپا دین لە دەوڵەت جوێ کرایەوە ،کەنیسەیەک دانەخرا ،ئیدی ڤیکتۆر هۆگۆ ( )١٨٨٥– ١٨٠٢گوتەنی: (دین لە ماڵی خۆی و دەوڵەت لە ماڵی خۆی )،ڕەچاو کرا .لە سایەی دەوڵەتی عەلمانیدا ،هاووەاڵتییان وەک ماف و ئەرک یەکسانن ،ئایین مەسەلەیەکی کەسەکییە ،یاسا دەیپارێزێت ،کەسیش مافی ئەوەی نییە دینی خۆی لە ڕێی ترساندن و کافراندن و هەڕەشەی کوشتنەوە ،بەسەر ئەوانی دیکەدا بسەپێنێت .عەلمانیبوون دونیاییەکی بەرینە جێی هەمووانی تێدا دەبێتەوە و شکۆی هەمووانی تێدا پارێزراوە. دەوڵــەت دوو جۆر نییە ،دەوڵەتی بــاوەڕدار و دەوڵەتی بێباوەڕ ،ئەوە هاووەاڵتییانن هەیانە بـــاوەڕدارە و هەیانە باوەڕی بە هیچ دینێک نییە. دەوڵــەت مافی ئــەوەی نییە لەبارەی باوەڕەوە لێپرسینەوە لە هاووەاڵتییان بـــکـــات ،ئــــەوە ئــیــشــی ئــاســمــانــە. حیزبی ئیسالمی هەوڵی بۆ ئەوەیە، حوکمەکانی شەریعەت جێبەجێ بکات، بەاڵم چونکە هەر یەکێک لەو حوکمانە چەندان لێکدانەوە هەڵدەگرێت ،بۆیە چۆنییەتی جێبەجێکردنی شەریعەت، ڕەچاوکردنی یەکێکە لەو لێکدانەوانە، کە هیچ مەرج نییە دروست بێت ،ئاخر هەر لێکدانەوەیەک بۆچوونی کەسێکە، کە دەشێت بکەوێتە هەڵەوە ،چونکە کەس لە هەڵە بــەدوور نییە .کەس مافی ئــەوەی نییە ،بە پشتبەستن بە حوکمەکانی ئیسالم فەرمانڕەوایی بکات ،ئاخر تەنیا پەیامهێن (کە نێردراوی ئاسمان بــوو )،ئەو مافەی هــەبــوو .ناکرێت گــوتــاری سیاسی، پشتی بە پەیامی پیرۆز قایم بێت، چونکە دەســەاڵت پێویستە نوێنەری هــەڵــبــژێــردراوی چین و توێژەکانی کۆمەڵ بێت ،نەک خۆی بە نوێنەری خوا بزانێت. عەلمانیبوون ئەوە نییە بێیت وەک
ئەتاتورک ( )١٩٣١ – ١٨٨١حەرفی (عەرەبی) بگۆڕیت بە التینی ،ئەوە نییە کوفر بکەیت ،یــان هــەر لەبەر ئــەوەی چەپ ،یان مۆدێرنیت ،ئیدی خۆت بە عەلمانی بزانیت .ئەوەیش پارادۆکسە ،دەستوور بە (ئیسالم دینی فەرمیی دەوڵەتە) دەست پێ بکات و زۆرینەی بەندەکانی کۆپیی دەستووری فەرەنسایی بن .ئیسالم دینە ،دەوڵەت نییە ،ئیسالم پەیامێکی ڕووحییە ،نەک سیاسی. ئیسالمییەکان سوننە بن یان شیعە، هەوڵیان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی دینییە و ناکۆکییەکانیان لەسەر دەسەاڵتە، نە زادەی لێکدانەوەی جــیــاوازە بۆ دەق ،نــە پــێــوەنــدیــی بــە شــێــوازی فەرمانڕەوایییەوە هەیە .دەوڵەتی دینی لەبەر ڕۆشناییی شەریعەتدا دەستوور دەنووسێتەوە ،دەستوورێک دژی تاک و ئازادییە کەسەکییەکانە و هیچ لەگەڵ هاووەاڵتیبوون و مافەکانی مرۆڤدا کۆی ناکاتەوە ،بە پێچەوانەی دەوڵەتی عەلمانییەوە کە بە یاسا هەم ماف و ئازادییەکانی تاک دیــاری دەکرێن و هەم ئەرکەکانیشی .لە دەوڵەتی دینیدا ،نە باسێک لە تاک هەیە ،نە لە ئازادییەکانی ،ئاخر تاک تێیدا لە بازنەی شەریعەتدا زیندانی دەکرێت .لە دەوڵەتی دینیدا ئازادیی تەفکیر نییە، ئــازادیــی تەکفیر هەیە ،هــەر تاکێک سنووری فیکری فەرمیی بەزاند ،وەک کافر سەرنج دەدرێت. الی شیعە پێوەندییەکی ئۆرگانیکی وەها لە نێوان دین و دەوڵەتدا هەیە، کە لە هیچ سیستەمێکی تیۆکراتی دیکەدا نییە ،ئاخر شیعە هەر بەوە قایل نەبووە ،دین و دەوڵەت پێکەوە گرێ بدات ،بەڵکوو دەوڵەتی کردووە بە یەکێک لە پایەکانی دین .ڕێبەری دەوڵــەت الی شیعە ،ئیمامێکە قەت ناکەوێتە هەڵەوە ،هەموو دەسەاڵتێکی هەیە و ڕاستەوخۆ بە نــاوی خــواوە دەپەیڤێت .مەترسیی گەورەی دەوڵەتی دینی لەوەدایە ،لێکدانەوەی تێکستی پیرۆزیشی قۆرخ کردووە کە بەو هۆیەوە سواری سەری ئازادی بووە .جان جاک ڕۆسۆ ( )١٧٧٨ - ١٧١٢گوتوویەتی:
(کەنیسە ستەمکارترین شێوازی حوکمی پێشکەشی دونیا کرد). لە دەوڵەتی دینیدا لێ ناگەڕێن تاک بیر بکاتەوە ،ئاخر دەوڵەت لەبری تاک بیر دەکاتەوە ،تاک نە شکۆی پارێزراوە، نە هیچ مافێکی دابین کراوە و نە هیچ ئازادییەکی هەیە ،ئاخر دەوڵەتی دینی هێشتا ملکەچی ڕێساکانی سەردەمی کۆیالیەتییە .دەوڵــەتــی دیــنــی ،بە پشتبەستن بــە شــەریــعــەت ،ژنانی ئێزدی بە دیل دەگرێت و وەک کۆیلەی سێکسی مامەڵەیان پێوە دەکات .لە دەوڵەتی دیندا وێڕای دووانەی کۆیلە و ئــازاد ،کار بە دووانــەی نێر و مێ، موسوڵمان و ناموسوڵمانیش دەکرێت، نێر بااڵترە لە مێ و موسوڵمان هێژاترە لە ناموسوڵمان. لە دەوڵەتی عەلمانیدا ،هاووەاڵتیبوون دەکەوێتە سەنتەرەوە ،هاووەاڵتییان ماف و ئازادییان هەیە و لەبەردەم یاسادا یەکسانن ،بەاڵم لە دەوڵەتی دینیدا ،هاووەاڵتی بوونی نییە ،ڕەعیەت هەیە ،کۆمەڵ لە دوو کاتەگۆری پێک دێت ،عــەوام و خــەواس ،خــەواس بە ناوی ئاسمانەوە حوکمی عەوام دەکات، ئاخر پاشا ،خەلیفە ،سوڵتان یان میر، خۆیان بە سێبەری خوا دەزانن لەسەر زەوی و دژایەتیکردنیان کوفرە و دەکەوێتە خانەی دژایەتیکردنی خواوە. عەلمانیبوون سیستەمێکی جێگیر و نەگۆڕ نییە ،خۆی لەگەڵ هەموو هــەلــومــەرجــێــکــدا دەگــونــجــێــنــێــت، بزاڤێکی کۆمەاڵیەتییە ،لەگەڵ واقیع و کــاروبــاری دونیا خەریکە ،هەقی بەسەر غەیب و الیەنە ڕووحییەکانەوە نییە .عەلمانیبوون کە دەســەاڵت لە دیــن و پاشا لە پەرستگە ،جیا دەکاتەوە ،بەوە شکۆی زەوتکراو بۆ تاک دەگەڕێنێتەوە .سپینۆزا (-١٦٣٢ )١٦٧٧گــوتــوویــەتــی( :دەوڵــــەت بـــەردەوام لە گۆڕاندایە و پێویستی بە نوێکردنەوە هەیە ،بە پێچەوانەی شــەریــعــەتــەوە کــە ملکەچی یاسای گۆڕان نییە ،بۆیە پێویستە دەستوور بە کۆمەکی یاساکانی دادپــەروەری و ئازادی و یەکسانی بنووسرێتەوە ،نەک لەبەر تیشکی شەریعەتدا). سێیەمین سەرۆکی ئەمریکا ،تۆماس جیفەرسۆن()١٨٢٨– ١٧٤٣دەڵێت: (زۆرەمــلــێ لە ئاییندا ستەمکارییە، پێویستە ئازادیی ویژدان و بیروباوەڕ بۆ خەڵک دابین بکەین ).عەلمانیبوون ئەوەیە ،دەوڵەت ناسنامەیەکی دینی نابێت و هیچ مــەرج نییە جومگە
گرنگەکانی دەســــەاڵت ،بــە دەســت ئەوانەوە بن کە سەر بە دینی زۆرینەن. عەلمانیبوون نە ئایدۆلۆجیاییە ،نە بـــاوەڕ ،شــێــوازی فەرمانڕەوایییە، شێوازێک کە دین ناکاتە سەرچاوەی داڕشتنی یاسا و دەستوور .عەلمانیبوون دژی دین نییە ،ئێستایش لە فەرەنسا، زۆر لە پشووەکان بۆنەی دینین و هێشتا خوێندن لە قوتابخانەی دینیدا، بە پارەی باجدەر بەڕێوە دەچێت. دەوڵەتی عەلمانی دژی تیۆکراتییە کە دەســەاڵت تێیدا لەبن هەژموونی تــوێــژێــک لــە پــیــاوانــی ئاییندایە، پیاوانێک کە فەرمانڕەوایی بە مافێکی خودایی خۆیان دەزانن و بە پاساوی داکۆکیکردن لە ویستی خوا ،ویستی خۆیان بەسەر هەموو جومگەیەکی دەوڵــەتــدا دەسەپێنن و لێ ناگەڕێن یاساگەلێکی گونجاو لەگەڵ ڕەوتــی مــێــژوودا دابــڕێــژرێــن .عەلمانیبوون ئەوەیە ،دین مافی ئەوەی نییە ،دەست وەربداتە ژیانی تایبەتی هاووەاڵتییانەوە و ئازادییەکانی تاک بەرتەسک بکاتەوە. سیستەمی عەلمانی وەک چۆن دین لە دەوڵەت جیا دەکاتەوە ،ڕێ بە فیکری چەقبەستوویش نادات ،دزە بکاتە نێو دەوڵەتەوە .سیستەمی عەلمانی پشت بە ئەزموونی دەوڵەمەندی گەالن و بە زانست دەبەستێت ،نەک بە نەریت و بە غەیب. هەر ئەم یان ئەو کاهین خەو بە خواوە نابینن( ،جۆرج بوش)یش کە پەالماری عێراقی دا ،گوتی :خوام لە خەونمدا دیتوە و داوای لێ کــردووم ،هێرش بکەمە سەر عێراق .بۆچی میری حیزبی ئیسالمی و سەرۆک هاوخەونن؟ چونکە دەسەاڵتی دینی و بەرژەوەندی ،یەک گیانن لە دوو جەستەدا .ئەنارشیستە دێرینەکان :پروودۆن )١٨٦٥ – ١٨٠٩ و باکونین( )١٨٧٦ – ١٨١٤دەیانگوت: (دەوڵــەت و دین و موڵکی تایبەتی، ستەم بەرهەم دەهێنن ،تا خۆمان لەبن هەژموونی ئــەو سێکۆچکەیە قوتار نەکەین ،نە دیموکراتی سەروەر دەبێت، نە دادپـــەروەری ).سیکوالریزم ئایین نییە ،تا ئایینێکی دیکە ڕەت بکاتەوە، یــان بکەوێتە شـــەڕەوە لەگەڵیدا، سیکوالریزم دژی بە سیاسیکردنی دینە کە لە باشترین دۆخیدا ئیخوان بەرهەم دەهێنێت ،ئیخوانێک کە دایکی شەرعیی هەموو بزووتنەوە تیرۆریستییە ئیسالمییەکانە.
ژمارە ( )362دووشەممە 2017/10/23
3
مێژوو ،لەنێوان کۆمەڵی چینایەتی و کۆمەڵی بێ چین-دا و لە خزمەتی بازرگانیدا بوو ،لەبەرئەوە ئەو ماوەیە بە “سەرمایەداریی بازرگانی” ناونرا.
هاوڕێ عه‌بدواڵ ()2-2 سێیەم :فۆرماسيۆنى سەرمایەداری(کەپیتاڵیزم)
داهێنانی چاپ لە ساڵی 1434دا لەالیەن گۆته‌نبێرگەوە ،دۆزینەوە گەردوونییەکانی کۆپەرنیکۆس لە ساڵی 1453دا ،دۆزینەوەی ڕێگەی “رأس الــرجــاء الصالح” لە ساڵی 1493دا بــەرەو هیندستان و ڕۆژهــەاڵت، دۆزیــنــەوەی کیشوەری ئەمریکا لە ساڵی 1498دا ،دۆزینەوەی ڕێگەی دەریایی بەرەو ئەفریقا ،سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ڕیفۆرمی ئاینی لەسەر دەستی مارتن لۆسەر لە سااڵنی 1517دا ...هەموو ئەو گۆڕانکاری و داهێنان و دۆزینەوانە لە ئــەوروپــادا ،ئاماژەیان بە سەرهەڵدانی قۆناغێکی نوێ دەکرد ،چ لەسەر ئاستی ژێرخان و کۆپەیوەنديی بەرهەمهێنان، چ لەسەر ئاستی سەرخانی کۆمەاڵیەتی و که‌لتوری .لە ســەدەی پانزەدا ،سیستەمی دەرەبەگایەتی بەرەو الوازبوون و هەرەسهێنان ڕۆیشت .چینێکی نوێ پەیدابوو ،که ئابوریی سەدەى پانزەی ئاراستەدەکرد ،ئەویش چینی بازرگان بوو .لە سیستەمی دەرەبەگایەتیدا بازرگانی الواز بوو ،زۆربەی پێداویستییەکان لەڕێی کشتوکاڵەوە تێردەکران .جگە لە بازرگانی ،پیشەگەرییش بوارێکی گــەورە و فــراوان نەبوو .دۆزینەوەی جیهانی نوێ، و کــەرەســتــەی نــوێ ڕێــگــەی خۆشکرد بۆ پەیدابوونی چینی بازرگانان .دەرەبەگایەتی، ئابورییەکی کشتوکاڵی بــوو ،پەیوەستیش بوو بە الدێکانەوە .بەاڵم چاالکيی بازرگانی، چاالکییەک بوو پەیوەست بوو بە شارەکانەوە. بازرگانی پێویستيی بە ئازادییەکی زیاتر بــوو ،کە پێچەوانەی ئەو کۆتوبەندانە بوو کە سیستەمی دەرەبەگایەتی دەیسەپاند. لەبەرئەوە شارەکان بەرەو ئازادکردنی خۆیان لەژێر دەسەاڵتی دەرەبەگەکان هەنگاویاننا. بەمەش بازرگانەکان سەربەخۆیی زیاتریان بەدەستهێنا بۆ چاالکییە بازرگانییەکانیان. زۆرجاریش پەنایان بۆ شەڕی دەرەبەگەکان بردووە بۆ بەدەستهێنانی ئەو سەربەخۆییە. لە سیستەمی دەرەبەگایەتیدا بەشێوەیەکی فراوان بواری بەکارهێنانی دراوی نەخت نەبوو. بەاڵم دۆزینەوەی جیهانی نوێ لە سەدەی پانزەدا زێڕ و زیوی بەلێشاو بۆ ئەوروپا هێنا، بەتایبەت بۆ شارە بازرگانییەکان .بەهۆی ئەو دۆزینەوانەش چوارچێوەی مامەڵەکردن بە دراوی نەختی فراوانبووەوە .بازرگانەکان پیشەگەرەکانیان لە بەرانبەر بە دراوی نەختی بەکاردەهێنا .دەرەبەگەکانیش ئەو کااڵیانەی کە بازرگانەکان لە دەرەوە هاوردەیان دەکرد، بە دراوی نەختی دەکڕییەوە .بازرگانەکان هاوکاريی پاشاکانیان دەکرد بۆ کۆتاییهێنان بــە دەســەاڵتــى فــراوانــی دەرەبــەگــەکــان. پاشاکانیش هاوکاريی بازرگانەکانیان دەکرد بــۆ سەربەخۆیی زیــاتــر لــەژێــر دەســەاڵتــی دەرەبەگەکاندا .بازرگانه‌كان ،پیشەگەرانیان لە کارگەی دەستی کۆدەکردەوە و کاریان پێدەکردن .کارگانە و ئامرازەکانی ناوی ،موڵکی بازرگانەکان بــوون .بەمەش چینێکی نوێ پەیدابوو ،ئەویش چینی کرێکار(پرۆلیتاریا) بوو .کە لەسەر فرۆشتنی هێزی کاری دەژیا بە چینی سەرمایەدار(بۆرژواز) .لە ناوەڕاستی سەدەی شانزەوە بەتەواوی سیستەمێکی نوێ دەرکەوت ،و جێگەی سیستەمی دەرەبەگایەتيی گــرتــەوە ،کە بە سیستەمی سەرمایەداری ناسرا .سیستەمی سەرمایەداری لە سەدەکانی دواتردا پەرەسەندنی گەورەی بەخۆیەوە بینی. بەاڵم لەماوەی ناوەڕاستی سەدەی شانزەوە تا سەدەی هەژدە ،بازرگانی چاالکيی سەرەکی ئەو سیستەمە بوو .پیشەسازی ببووە پاشکۆ
دوای ئەوەی ئابوریی ئەوروپا لە ئابوریی دەرەبەگایەتییەوە بۆ سەرمایەداریی بازرگانی گەشەیسەند .سەرمایەداری لەو گەشەسەندنەدا قەتیس نەما ،بەڵکو زیاتر گەشەیسەند تاوەکو لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەیەمدا بە سەرمایەداریی پیشەسازی گەیشت .گرینگترین ڕووداو کە بــووە هۆی ئەو گەشەسەندنە، شۆڕشی پیشەسازی بوو .شۆڕشی پیشەسازی گەلێک ئامێر و ئامرازی نوێی بەرهەمهێنانی داهێنا ،کە بــووە هــۆی گۆڕینی هونەری بەرهەمهێنان .کارگە پیشەسازییە گەورەکان، شوێنی پیشەسازییە دەســتــیــیــەکــان ،و کارگە پیشەسازییە بچووکەکانیان گرتەوە. داهێنانەکانی بـــواری هــێــزی بــزوێــنــەری ئامێرەکان بەردەوام لە گەشەسەندندا بوون. لە سەرەتاکاندا پشت بە هێزی “با” دەبەسترا وەک بزوێنەری ئامێرەکان .پاشان پشت بە هێزی ئاو بەسترا ،کە بەهۆیەوە دەبوو کارگەکان لەنزیک ڕووبارەکان دابمەزرێن .دواتر دەزگای بەرهەمهێنانی هێز بە هەڵم داهێنرا. لێرەوە هەڵم و ئامێرە نوێیەکان شۆڕشێکیان لە بەرهەمهێنانی پیشەسازیيدا بەرپاکرد .ئەمەش بووەهۆی زیادبوونی هێزی بەرهەمهێنانی کارگەکان ،و بەجۆرێک کارگەکان دەیانتوانی بڕێکی ئێجگار زۆری کااڵ بەرهەمبهێنن. مارکس و ئەنگڵس لە “مانیفێست”دا، باس لە قۆناغی حاکمییەتی چینی بۆرژوازی دەکەن ،کە کەمتر لە سەد ساڵی حاکمییەتدا گەلێک هێزی بەرهەمهێنەری گــەورەتــر و زیاتری لە کۆی نەوەکانی پێشوو بەدیهێناوە. ڕامکردنی هێزەکانی سرووشت ،کارکردن بە ئامێر ،سوودوەرگرتن لە کیمیا لە پیشەسازی و کشتوکاڵدا ،بزوێنەری هەڵمی ،ڕێگاکانی ئاسن ،تەلەگرافی کارەبایی ،هەموارکردنی ڕووبــارەکــان بۆ کەشتیوانی .هەرچەندێک پیشەسازی ،بازرگانی ،دەریاوانی و ڕێگای ئاسن گەشەیاندەسەند ،بــەو ڕادەیـــەش بۆرژوازی گەشەیدەسەند ،و سەرمایەی خۆی هەڵدەکشاند ،و هەموو چینە بەجێماوەکانی سەدەکانی ناوەڕاستی دەکــردە دەرەوەی سەکۆی شانۆکەوە .بــۆرژوازی لە ڕوانگەی مێژووییەوە ڕۆڵێکی لەڕادەبەدەر شۆڕشگێڕانەی لە مێژوودا گێڕاوە. بـــەهـــۆی ســـەرهـــەڵـــدانـــی شــۆڕشــی پیشەسازییەوە ،سەرمایەداریی بازرگانی بــەرەو قۆناغی سەرمایەداریی پیشەسازی گەشەیسەند .ئەوەش بووە هۆی دروستبوونی کارگەی گەورەی بەرهەمهێنان ،و زیادبوونی بەرهەم و کااڵکان .بەشێوەیەکی گشتيیش گـــۆڕان بــەســەر کۆپەیوەنديی ئــابــوری_ کۆمەاڵیەتی_سیاسيی ئەوروپادا هات .بەاڵم کێ خاوەندارێتيی ئەو کارگانە و ئامێرەکانی ناوی دەکرد؟ کێ لەو کارگانەدا کاریدەکرد، و چۆن کاردەکرا ،و بەرانبەر بەچی کاردەکرا؟ جیاوازیی چینایەتی ،و ملمالنێی چینایەتی لەنێوان چینەکاندا چۆن بــوو؟ کام چین، چینەکەی تــری دەچــەوســانــدەوە؟ لەناو بازرگانەکانەوە چینی بــۆرژوازی سەریهەڵدا. چینی بـــۆرژوازی(ســـەرمـــایـــەدار) بەهۆی لەموڵکایەتی‌داماڵینی چینەکانی خوارەوەی کۆمەڵگا و بەهۆی ئــەو سەرمایەیەی کە لەالیان کەڵەکەببوو ،خاوەندارێتیی کارگە و ئامرازەکانی بەرهەمهێنانیان کرد .هاوشان بە چینی بــۆرژوازی ،چینی پرۆلیتاریا(کرێکار) یش پەیدابوو .چینی کرێکار لە پرۆسەی بەرهەمهێناندا بــەشــداريـ ی دەکـــرد ،و لە کارگەکاندا کاری بۆ چینی سەرمایەدار دەکرد بەرانبەر بە کرێیەک ،کە بە پــارە دەدرا. کرێکار ،هێزی کــاری خــۆی دەفــرۆشــت بە سەرمایەدار لە بەرانبەر بە کرێیەک کە بە پارە دەدرا .سەرمایەدار بۆ ڕۆژێــک ،هەفتەیەک، مانگێک ،هتد ئەو هێزی کارەی دەکڕی .دوای ئەوەی هێزی کارەکەی دەکــڕی ،تا کۆتایی بەگەڕیدەخست.
کرێکاریش ناچاربوو بەگوێرەی ڕێککەوتن كار لەسەر کات بکات .هێزی کار وەک کااڵیەک مامەڵەی لەگەڵدا دەکرا و نرخی لەسەر دادەنرا. واتا هێزی کار لە بازاڕدا لەپاڵ کااڵکانی ترەوە ئاڵوگۆڕدەکرا و نرخی لەسەر دادەنرا .کرێکار، کاری وەک بەشێک لە چاالکيی ژیانی خۆی بە سەرمایەدار دەفرۆشت بۆ ئەوەی ئامرازەکانی بژێوی و پێویستییەکانی ژیانی دابینبکات .کار وەک چاالکيی ژیان بۆ کرێکار تەنها ئامرازێک بوو بۆ ئەوەی پێی بژێت .ئەو تەنانەت کاری بە بەشێک لە ژیانی خۆی نابینی ،نامۆبوو بەو چاالکییەی ژیانی .ژیان بۆ ئەو ئەوکات دەستیپێدەکرد کە لە کار تەواو دەبوو. لە پرۆسەی بەرهەمهێناندا ،لەڕێگەی هێزی کاری کرێکارەوە ،چینی سەرمایەدار سەرمایەی کەڵەکەدەکرد .کرێکاران لە کارگەکاندا کاریان دەکرد ،و کااڵیان بەرهەمدەهێنا .بەرانبەر بە بەگەڕخستنی هێزی کاری خۆیان کرێیەکیان پێدەدرا .بەاڵم ئەو کرێیە بەهای ڕاستەقینەی هێزی کاری کرێکاران نەبوو .کرێکاران زیاتر لەو کرێیەی پێیاندەدرا ،کاریاندەکرد .چینی ســەرمــایــەدار ،لەڕێگەی کــاری زیــادە ،یان زیــادەی کاری کرێکارانەوە “زیادەبەها”ـی دەخوڵقاند ،و لەڕێگەی زیادەبەهاشەوە سەرمایەی کەڵەکەدەکرد .ئــەم پرۆسەیە بەردەوام دووبارەدەبووەوە تا ئەوەی چینی سەرمایەدار بــووە خاوەنی سەرمایەیەکی زەبــەالح .واتا ئەوە هێزی کاری کرێکارانە زیادەبەها بۆ چینی سەرمایەدار دەخوڵقێنێت. جەوهەری کااڵ بریتییە لە کاری مرۆڤ ،بەهای کااڵش لەسەر بنەمای قەبارەی کاری مرۆڤ دیــاری دەکرێت .کاری مرۆیی شامادەیەکە کە ژیان دەکات بە بەری کااڵدا ،و دەیهێنێتە بوون .لێرەوە جیاوازیی چینایەتی و ملمالنێی چینایەتی و چــەوســانــدنــەوەی چینایەتی دەکەوێتە نێوان هەردوو چینی سەرمایەداران و کرێکارانەوە .چینی سەرمایەدار خاوەندارێتیی کارگە و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان و سەرمایەی زەبەالحی دەکــرد ،و چینی کرێکاریش نە خاوەنی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان بوو ،نە خاوەنی سەرمایە بوو ،تەنیا خاوەنی هێزی کاری خۆی بوو ،کە بە چینی سەرمایەداری دەفرۆشت بۆ ئەوەی ئامرازەکانی بژێوی و پێویستییەکانی ژیانی دابینبکات. سەرمایەداریی پیشەسازی دوای ئەوەی گەشەیسەند و بوژایەوە ،قەیرانی یەک بەدوای یەکی بەخۆیەوە بینی .چاالکییە ئابورییەکان لە زیادبوون و هەڵکشان ،بــەرەو داچــوون و بێبازاڕی چــوون .قەیران لە دەوڵەتێک، یــان زیاتر لە دەوڵەتێکی سەرمایەداریی پێشکەوتوودا ڕوویــدا .زەقترین دەرکەوتەی ئەو قەیرانانە بەرزبوونەوە و زیادبوونی ڕێژەی بێکاريی ناو کرێکاران بوو .لێرەوە قەیران و بێکاری بوونە دووانــەی لێکجیانەبووەوەی سیستەمی سەرمایەداری .تا سەرمایەداریيش مابێت قەیران و بێکاری بەردەوامبوونی دەبێت .یەکەمین قەیرانی ئابوریی جیهانی دەگەڕێتەوە بۆ نیوەی یەکەمی سەدەی نۆزدە لە به‌ریتانیا ،قەیرانێک کە لە هەرەسی بازاڕی داراییدا ڕەنگی دابــووەوە .ئەو قەیرانەش بە “تۆقینە مەزنەکەی ”1825ناسراوە لە مێژوودا .ئەو قەیرانە بە داخستنی شەش بانکی لەندەن ،و شەست بانکی به‌ریتانی دەستیپێکرد و بەخێرایی لە ئەمریکای التین و ئەمریکای سەروویش باڵوبووەوە .ئەوەی لەوکاتەدا به‌ریتانیا لە هــەرەس دەپارێزێت دەرچوونی ئاڵتوون بوو لە بانکی فەڕەنساوە بەرەو بانکی ئینگلتەرا ،کە پارسەنگێک بۆ ئابوریی به‌ریتانی دەگەڕێنێتەوە. لە ساڵی 1830ـیشدا فەرەنسا خۆيشی دەکەوێتە قەیرانێکی لەو جۆرەوە .ئیتر هەر لە سەرەتای ئەو سەدەیەوە قەیرانی ئابوریی سەرمایەداری مۆرکێکی جیهانی لەخۆدەگرێت. لـــەو کـــاتـــەوەش تــا ئێستا سیستەمی سەرمایەداری هەر دەساڵ جارێک زیاتر یان کەمتر ،قەیرانی ئابوریی جیهانيی بەخۆیەوە بینیوو .قەیرانە ئابورییەکانیش ،سەرەتا لە
بێکارەکان ئامادە دەبوون بە کرێیەکی کەمتر کاربکەن ،بەاڵم کارپێدانی تەواوەتی بەدی نه‌هات ،و بێکاری کۆتایی پێنه‌هات.
ناوەندە پیشەسازییەکانەوە دەستپێدەکەن ،و بەزوویی دەچنە بواری بازرگانییەوە ،پاشان دەگەنە هەرەسی دارایی. قەیران دەرەنجامی نەبوونی هۆشیارییەکی هاوبەشی نێوان بەرهەمهێنەرانە .ئەگەر بەرهەمهێنەران لەو چەندایەتییە بەئاگابوونایە تیۆری “کینزی” ،وەک فریادڕەسی کــە پێداویستیی بــەکــاربــەرەکــانــە ،ئەگەر سەرمایەداری بەرهەمهێنانیان ڕێکبخستایە لەنێوان خۆیاندا، ئابوریناسی ئینگلیزی “ کینز” (1882- ئەوکات ڕکابەری نێوان بەرهەمهێنەران و مەیلی ،)1946بایەخێکی زۆری دەدا بە قەیرانەکانی بۆ قەیران ڕووینەدەدا .قازانج و ڕێژەی نێوان سیستەمی سەرمایەداری و دیاردەی بێکاری. ئەو قازانجە و سەرمایەی بەکارهێنراو ،یان بێکاری تەنگی بە کۆمەڵگای نوێی سەرمایەداری ئاستی دیاریکراوی تێکڕای قازانج بڕیار لەسەر هەڵچنیبوو .کینز و قوتابخانە ئابورییەکەی، فراوانکردنی بەرهەمهێنان ،یان سنووردارکردنی بێکارییان بە مەترسییەکی گــەورە دەزانی دەدەن .نەک بڕی ڕێــژەی بەرهەمهێنان بۆ بۆ سەر سیستەمی ســەرمــایــەداری .ئەگەر پڕکردنەوەی پێداویستییە کۆمەاڵیەتییەکانی بێکارە برسییەکان داهات و کاریان نەبێت ،و مرۆڤ .لەپێناوی کەڵەکەکردنی سەرمایە و بارودۆخیان چارەسەر نەکرێت ،هیچ سەبرێکیان قازانجی زیاتر لە پرۆسەی بەرهەمهێناندا ،نامێنێت و ئەگەری شۆڕشکردن و ڕووخاندنی بەرهەمهێنانی زیاد و زیــادەی بەرهەم دێتە سیستەمی سەرمایەداری دەبێتە ئەگەرێکی کایەوە .بەهۆی ساغنەکردنەوەی زیــادەی گەورە .کینز بانگەشەی ئەوەی دەکرد ئەگەر بەرهەمیش نــرخ دادەبــەزێــت و قــازانــج و بێتو کێشەی بێکاری چــارەســەر بکرێت، کەڵەکەکردنی سەرمایە کــەمــدەکــات .بۆ دەکرێت لە ئەگەری شــۆڕش و ڕووخاندنی بەرزکردنەوەی نرخیش ،بەرهەمهێنەران ڕێژەی ســەرمــایــەداری بە دووربــیــن و سیستەمی بەرهەمهێنان کەمدەکەنەوە .بە کەمکردنەوەی سەرمایەداری ڕزگاربکرێت .بۆ کۆتاییهێنان بە بەرهەمهێنانیش ئاستی کارپێدان دادەبەزێت بێکاری ،کینز بانگەشەی ئەوەی دەکرد دەبێت و بێکاری لەناو کرێکاراندا بەرزدەبێتەوە .دەوڵەت بەتەواوی دەستبەرداری سیاسەتی زۆرجاریش زیادەی بەرهەم دەفەوتێنرێت بۆ ئابوریی بازاڕی ئازادبێت ،و بۆ بەدیهێنانی ئەوەی نرخەکەی لە بازاڕدا بەرزبێتەوە .هەموو ئــەو مەبەستە دەبێت دەوڵــەت دەســت لە ئەوانەی باسکران دەبنە سەرچاوەی قەیران ئابوری وەربدات .ئەمە پێچەوانەی بۆچوونی و بێکاری ،و زۆربوونی هەژاری و برسێتی ،قوتابخانەی کالسیک بــوو ،کە پێیانوابوو و سەرهەڵدانی جەنگ ...لە کۆتاییەکانی بێکاری بەوە چارەسەردەبێت دەوڵەت دەست ســـەدەی نـــۆزدە و ســەرەتــاکــانــی ســەدەی لە ئابوری وەرنــەدات و ئابوری ،ئازاد بێت. بیستدا ،ســەرمــایــەداری پێدەنێتە قۆناغی تیۆری کالسیکی لە کارپێداندا ،ڕوونیدەکاتەوە ئیمپریالیستییەوە .سەرمایەداریی پیشەسازی کە دابەزینی کرێ دەبێتە هۆکاری نەهێشتنی پێویستی بە کەرەستەی خاو و کانزای زیاتر بێکاری و بەدیهێنانی کارپێدانی تەواوەتی .کینز هەبوو بۆ پەرەپێدانی پیشەسازییەکەی ،ڕەخنەی لەو بیرۆکەیە گرت ،و ڕوونیکردەوە هەروەها بۆ ساغکردنەوەی زیادەی بەرهەم ،کە ئەگەری زۆری هەیە دابەزینی کرێ لەبری پێویستی بە شوێن و جوگرافیای زیاتر نەهێشتنی بێکاری ،ببێتە هۆکاری زیادبوونی هەبوو .واڵتە سەرمایەدارییە پێشکەوتووەکان بــێــکــاری .ئــەوەشــی بــۆ کۆمەڵێک هۆکار کەوتنە داگیرکاری واڵتــە دواکەوتووەکانی گەڕاندەوە گرینگترینیان :کرێی کرێکاران ،ئەو ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریکای التین بەوەش داهاتانەیە کە لە کڕینی کااڵدا خەرجیدەکەن. سەرمایەداريی ئەو قۆناغە ناونرا سەرمایەداریی ئــەو کرێیانە ڕێژەیەکی گرنگی داهاتی ئیمپریالیستی. نەتەوەیی پێکدەهێنن .کاتێک کرێ دادەبەزێت سەرمایەداریی پیشەسازی لە ئینگلتەرا داهــاتــی کرێکارانیش دادەبــەزێــت ،پاشان دەرکـــەوت و گەشەیسەند .هــاوشــان بەو خواستیان لەسەر کااڵیش دادەبەزێت .کاتێکیش گەشەسەندنە گرینگترین قوتابخانەی بیری خواست لەسەر کااڵ دادەبەزێت ،سەرمایەداران ئابوری لە ئینگلتەرا سەریهەڵدا ،ئەویش بڕی بەرهەمهێنان کەمدەکەنەوە .ئەوکات قوتابخانەی کالسیک بــوو .ئــادەم سمس بەهۆی کەمکردنەوەی بڕی بەرهەمهێنانەوە ( )1723-1790زۆرێک لە بنەماکانی ئەو ئاستی کارپێدان دادەبــەزێــت ،و بێکاری قوتابخانەیەی دانا .دواتر ئەو قوتابخانە ئابورییە زیاددەبێت .هەروەها کینز ئەوەی ڕوونکردەوە لەسەر دەستی دەیڤد ڕیکاردۆ ( 1772-کە دابەزینی کرێ ڕەنگە ببێتە هۆکاری ئەوەی )1823گەشەیەکی زۆری بەخۆیەوە بینی .سەرمایەداران پێشبینيی دابەزینی زیاتری هەریەکە لە ماڵتۆس ( )1776-1834و کرێ لە داهاتوودا بکەن؛ و جێبەجێکردنی جۆن ستیوارت میل( )1806-1873دوو ئەو پرۆژانەی ئارەزووی دەکەن دوایبخەن ،بۆ ئابوریناسی دیاری قوتابخانەی کالسیک بوون .ئەوەی بتوانن سوودی زیاتر لە دابەزینی کرێ لــەڕووی ئابوریی سیاسییەوە قوتابخانەی وەربگرن .دواخستنی ئەو پڕۆژانەش دەبێتە ئــابــوریــی کالسیک ســەر بــە سیستەمی هۆی ئەوەی بەشێکی ئەو کرێکارانەی لەالیان سەرمایەداری بــوو .بەرگرییان لە ئابوریی کاردەکەن دەربکرێن ،و ئەوەش دەبێتە هۆی ئازاد و لیبراڵیزم دەکرد .بانگەشەی ئەوەیان بێکاری زیاتر. دەکــرد نابێت دەوڵــەت دەســت لە ئابوری الی کینز ،بێکاری دەرەنجامی الوازيــی وەربــدات ،دەبێت ئابوری شتێكى سەربەخۆ خواستی کــارای گشتییە کە لەسەر کااڵ بێت ،و لەسەر بنەمای یاسای سرووشتی ،و درووستدەبێت .سیاسەتی ئــاووری دەبێت خواست و خستنەڕوو بڕواتەڕێوە .ئابوریناسە کار بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی ئەو خواستە بــۆرژوازیــیــەکــانــی قوتابخانەی کالسیک ،بــکــات .تــاوەکــو ئــاســتــی بەرهەمهێنان پاساویان بۆ بێکاری و قەیرانەکانی سیستەمی زیادبکات و کۆتایی بە بێکاری بهێنرێت و سەرمایەداری دەهێنایەوە .پێیانوابوو بێکاری و کارپێدانی گشتگیر بەدی بێت .الی کینز و قەیرانەکان لە ماوەیەکی کاتی و ڕاگوزەر زیاتر قوتابخانەکەی ،خواستی گشتی لە ڕێگەی هیچی تر نین .داوای ئەوەیان دەکرد ئابوری خواستی بەکاربردن ،و خواستی وەبەرهێنانەوە ئازادبکرێت و حکومەت دەست لە کاروباری زیاددەبێت .بۆ زیادکردنی خواستی بەکاربردن، ئابوری وەرنەدات ،بۆ ئەوەی کێشەی بێکاری کینز و قوتابخانەکەی بانگەشەی گرتنەبەری چارەسەربکرێت .ئابوریناسەکانی قوتابخانەی ئەمانە دەکەن: کالسیک ،بانگەشەی ئەوەیان دەکرد حکومەت یــەک :دووبــارەدابــەشــکــردنــەوەی داهــات لێگەڕێت کرێی کرێکاران دابەزێت بۆ ئەوەی لــەنــاو تــاکــەکــانــدا .دابەشکردنێک کــە تا هانی سەرمایەداران بدات هەموو بێکاران بخەنە ڕادەیــــەک لــە یەکسانییەوە نزیک بێت. سەر کار ،و کارپێدانی تەواوەتی بێتەدی .جیاوازيی دابەشکردنی داهــات لە دەوڵەتە پێیانوابوو ئەو دابەزینە پێویستە بۆ ئەوەی سەرمایەدارییەکاندا ،یەکێکە لە هۆکارەکانی بەتەواوی کۆتایی بە بێکاری بێت .سەرەڕای زیادبوونی پاشه‌کەوت .لەبەرئەوە دەبێت باجی دابەزینی کرێی کرێکاران ،و سەرەڕای ئەوەی هەڵکشاو بسەپێنرێت ،بە جۆرێک بەشێکی
سامان و داهاتی دەوڵەمەندەکان ببڕدرێت، و دەوڵــەت ئەو بەشە داهاته بە جۆرێک لە جۆرەکان بۆ چینی هــەژاران بگەڕێنێتەوە. بەوەش خواستی بەکاربردن زیاددەبێت ،و زیادبوونی خواستی بەکاربردنیش دەبێتە هۆی زیادبوونی خواستی گشتی ،و بە زیادبوونی خواستی گشتیش ئاستی بەرهەمهێنان زیاددەکات و ڕێژەی کارپێدان بەرزدەبێتەوە. دوو :کینز و الیــەنــگــرانــی تێبینيی ئــەوەیــان کــرد ،بەشێکی زۆری تاکەکانی دەوڵەتە سەرمایەدارییە پێشکەوتووەکان، خزمەتگوزارییە زەروورییەکانی ژیانیان لە خواردن ،و خوێندن ،و چاودێری تەندروستی بەدەست ناگات .بۆ ئەوەی بەکاربردنی گشتی ئەو خزمەتگوزارییانە زیادبکرێت ،داوایان لە دەوڵــەت کرد بەخۆڕایی ،یان بە نرخێکی ئیسميی زۆر کەمتر لە تێچوونی بەرهەمهێنانی، ئەو خزمەتگوزارییانە پێشکەشی خەڵک بکات. بــەاڵم سەبارەت بە زیادبوونی خواستی وەبەرهێنان ،کینزییەکان چەند مەرجێکیان بۆ دەوڵەت دانا: یەک :دەوڵەت لە کاتی ڕوودانی بێکاریيدا خۆی پــرۆژەی وەبەرهێنان ئەنجامبدات ،و بەشێکی بێکاران بخاتە سەر کار. دوو :دەوڵــەت نرخی ســوو دابەزێنێت، تاوەکو هانی ڕێکخەران بدات بۆ قەرزکردن و ئەنجامدانی وەبەرهێنانی نوێ .بە گوزارشتێکی تر دەبێت دەوڵەت سیاسەتی نەختی هەرزان پەیڕەوبکات ،بۆ ئــەوەی هانی وەبەرهێنان بدات. ســێ :دەوڵــەت کۆتایی بە قۆرخکردنی داهێنانە نوێیەکان بهێنێت ،تاوەکو هەر ڕێکخەرێک بە دەرکەوتنی داهێنانێکی نوێ مافی پراکتیزەکردنی ئەو داهێنانە نوێیەی هەبێت ،و وەبەرهێنانی نوێ لەسەر بنەمای داهێنانی نوێ دابمەزرێنێت. چــوار :بەشێوەیەکی گشتی کۆتایی بە قۆرخکارییەکان بهێنرێت ،تاوەکو نرخی بەرهەمەکان بــەردەوام بــەرز نەبن ،چونکە خــواســت لــەســەر ک ــااڵی بــەکــاربــردن کەم دەبێت و ئــەوەش ئەنجامدانی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان کەمدەکات .کاتێک قۆرخکاری نامێنێت ،نرخی کااڵی بەکاربردن دادەبەزێت، و خواست لەسەریان زیــاددەکــات .ئەوەش هانی بەرهەمهێنەران دەدات تاوەکو ئاستی بەرهەمهێنانیان زیادبکەن .بە زیادبوونی ئاستی بەرهەمهێنانیش ،ئاستی کارپێدانیش زیاددەبێت .بەکورتی سیاسەتی دەستوەردانی دەوڵەت الی کینزییەکان بۆ بەرزکردنەوەی خواستی گشتی بوو ،تاوەکو بەرهەمهێنان و کارپێدان زیادببن ،و کۆتایی بە بێکاری بێت، کە بەردەوام هەڕەشەیەک بووە بۆ لەناوچوونی سیستەمی سەرمایەداری. کینز و قــوتــابــخــانــەکــەی دەیانویست سەرمایەداری لە قەیران و بێکاريی بەردەوام ڕزگــاربــکــەن ،بــۆ ئـــەوەی ســەرمــایــەداری ڕووبەڕووی شۆڕش و ڕووخان نەبێتەوە .گەر سەرمایەداری بەپێی تیۆرەکەی کینزیش بێت، هەر سیستەمێکی ناعاديل و چەوسێنەرە، چونکە سیستەمی سەرمایەداری ،سیستەمێکی چینایەتییە و لەسەر بنەڕەتی خاوەندارێتیی تــایــبــەت و چــەوســانــدنــەوەی چینایەتی بەڕێوەدەچێت .تا خاوەندارێتیی تایبەت و ملمالنێی نێوان سەرمایە و کــار بوونی بمێنێت ،بێکاری و قەیرانەکانی سەرمایەداری بەردەوامدەبن .قازانج و ڕێــژەی نێوان ئەو قازانجە و سەرمایەی بەکارهێنراو ،یان ئاستی تێکڕای قازانج بڕیار لەسەر فراوانکردنی بەرهەمهێنان ،یان سنووردارکردنی دەدەن، نــەک بــڕی بەرهەمهێنان بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە کۆمەاڵیەتییەکان .کەواتە بەرهەمهێنان بۆ پڕکردنەوەی پێداویستییە کۆمەاڵیەتییەکان نییە ،بەڵکو بۆ قازانج و کەڵەکەکردنی سەرمایەیە .تا بەرهەمهێنانیش بۆ کەڵەکەکردنی سەرمایە بێت ،بێکاری و قەیرانەکانی سەرمایەداری هەر بەردەوام دەبن.
4
ژمارە ( )362دووشەممە 2017/10/23
تەنگژەكانی لینین لە ساڵی 2017دا -شەخس پەرستی لەسەدەی بیستویەكدا-
شوان ئەحمەد ئەمساڵ یادی سەد ساڵەی (شۆڕش یان كۆدێتا)ی ئۆكتۆبەرە ،ئۆكتۆبەری .1917بۆیە سەیرنابێت گەر لێشاوێك لە وتــار و لێكۆڵینەوە و ڕیپۆرتاژ و نامیلكە و كتێب ،لە بەسەر كردنەوەی ئــەو بۆنەیەدا ببینین كە هــەم باس لــە شــۆڕشــەكــە و لــە ئایدیۆلۆژیای ماركسیزم ،هەم لە كارەكتەر سەرەكی و ئەنجاندەرانی شۆڕشەكە بكەن. سالڤۆی ژیژەكی سلۆڤینی و تاریق عەلی پاكستانی ،وەك دوو چەپڕەو و ماركسیستی ناودار و وەك دوو نەیاری كەپیتالیزم ،هــەریــەك بــە كتێبێك بەشدارن لەو بۆنەیەدا .كتێبەكانیشیان تــەرخــانــە بــۆ تیۆرسین و ڕابـــەر و ســەركــردەی شــۆڕشــەكــە (فالدیمێر لینین)( .تەنگژەكانی لینین -تاریق عەلی)( ،لینین لە ساڵی -2017سالڤۆی ژیژەك). پوختەی هــەر دوو كتێبەكەش، تەرخانە بۆ پیاهەڵدان و ستایشكردنی بێحەد و حیساب و بەرزنرخاندنی ڕۆڵی خاوەنی كتێبی (دەوڵــەت و شۆڕش)، لەو چركەساتە مێژوویی و لەو قۆناغە تایبەت و چارەنوسازەدا.
كتێبەكەی تــاریــق عــەلــی لــەپــاڵ خستنەڕووی ئەو تەنگژە و كۆسپ و تەگەرانەی بەرۆكی لینینیان گرتووە لەو قۆناغەدا ،بەدوای سۆراخكردنی وەاڵمی پرسیارێكیشەوە كە دەڵێت( :ئاخۆ شۆڕشی ئۆكتۆبەر دەیتوانی بەبێ لینین سەركەوتووبێت؟). ئەڵبەت وەاڵمی تاریق عەلی (وەك ماركسیستێكی سونەتی) ،وەاڵم دانەوەیە بە نەخێر و دەڵێت( :گرنگترین شتێك كەدەبێت بیزانین ئەوەیە ،بەبێ لینین ڕودانی شۆڕشی سۆسیالستی لە ساڵی ،1917كاری نەكردەبوو .ئەوە ئەوبوو توانی ئەو هەلە مێژوییە بقۆزێتەوە و شۆڕش بەرپابكات). بێگومان ڕۆڵی تاكەكەس لە مێژوودا گرنگە و ئـــەوەش بــۆ خــۆی بابەتی مشتومڕی گـــەرم و دور و درێــژی مێژونوسان بیرمەندان بووە ،لەسەدەی هــەژدە و نـــۆزدەدا .بــەاڵم نــەك بەو مانایەی فــەردەكــان لــەســەرو هەموو هەلومەرجێكی مێژویی و بارودۆخی بابەتیەوە بن و توانای دەسكاریكردنی هەموو شتێكیان هەبێت. ئاخر لینین چەند گەورە و لێهاتو و بیرتیژ و بوێر و جەربەزەش بووبێت، توانای گۆڕینی مێژوی نەدەبوو و نە دی دەتــوانــی ملمالنێكان بەخواستی دڵــی خــۆی یەكالیی بــكــاتــەوە ،گەر هۆكارگەلێكی سیاسی و كۆمەاڵیەتی و ئابوری و سەربازی و چی و چی، یارمەتیدەری نەبونایە. بەكورتیەكەی گەر جەنگی یەكەمی جیهانی و شــۆڕشــی شوباتی 1917 نــەدەبــوون ،ڕەنگە لینین لە تاراوگە سەری بنایەتەوە و لیۆن ترۆتسكیش
لــەوانــەبــوو ،ببوایەتە ڕۆمــانــنــوس و كڕی ،لە پیاوێكی سەروڕیش ماش و ڕەخنەگرێكی ئەدەبی و كەسیش گوێ برنجی كە نرخی كتێبەكانی لەهەموان هــەرزانــتــر بـــوو ..بــەهــۆی هــەرزانــی و بیستی ناوی ستالین نەبوایە. مەدح و سەنای سالڤۆی ژیژەك لە سەودا و مامەڵەی دۆستانەیەوە ،هەموو كتێبەكەیدا ،هیچی لە پیاهەڵدانەكانی هەینیەك (دوای خــواردنــی كاهی و تاریق عەلی كەمتر نییە و ئەویش گێمەرێكی باش) دەچوومەالی و هەلە و بەهەمان تــۆن دەخوێنێ و بەهەمان كاكەی لێدەكردم. ڕۆژێــکــیــان كتێبی زۆرم لێكڕی و ڕیتم ،گۆرانی بەبااڵی لینیندا دەڵێت. ئــەویــش جــەخــت لــە بلیمەتی و لەكاتی پارەپێدانیدا ،دەستی برد لەژێر زرنــگــی ڕابـــەری شــۆڕشــی ئۆكتۆبەر مێزەكەیەوە كتێبێكی بەرگ تێگیراوی دەكــاتــەوەو پێیوایە ،گەورەیی لینین ڕەساسی و بۆری كرد بە ناو كتێبەكانمدا لەوەدابوو توانی مۆدێلی شۆڕشەكانی و وتی( :ئەوەش دیارییە ،هەروابی بە بەرلەخۆی تێپەڕێنێت و ئاڕاستەیەكی بۆخۆت). سوپاسمكرد و ڕۆیــشــتــم .دوایــی دیكە بگرێتەبەر ،ڕۆڵــی ئــەو لــەوەدا چارەنوسازبووە كە توانیویەتی بەتەنها كە كــردمــەوە ســەیــردەكــەم كتێبێكی دژی ڕەوتــــی دژە -شـــۆڕش لــەنــاو فەیلەسوفی ماركسیستی هەنگاری جۆرج حیزبەكەیدا بوەستێتەوە ،چونكە هیچ لوكاشە بەناوی (في الفكر اللینیني) و سەركردەیەكی دیــاری بەلشەفیەكان جــۆرج تەرابیشی وەریگێڕابووە سەر زمانی عەرەبی و لە (دار الطلیعة) لەگەڵ ئەنجامدانی شۆڕشدا نەبوون. ئەوەتا بۆگدانۆڤ تێزەكانی نیسان لەبەیروت چاپكرابوو. ڕاستیەكەی بەشێكی زۆری میراتی بە (وڕێنەكردنی دێوانەیەك) دەداتە قەڵەم و نادیجدا كرۆبسكایاش دەڵێت :فیكری چەپ و ماركسیزم (وەرگێڕان (دەترسم لینین ئەقڵی لەدەستدابێت) .و بــاوكــردنــەوەیــان) ،دەگەڕێتەوە بۆ پڕكێشیكردنی لینین بۆ بەرپاكردنی هــەوڵ و ماندوبوونی كەسانی وەك، شۆڕش سەرباری ملنەدانی زۆرێك لە جۆرج تەرابیشی وەك وەرگێڕ و بەشیر هاوڕێكانی ،لەپاڵ تێزە و پێشنیارەكانی ئەلداعوق وەك خاوەنی (دار الطلیعة). من تێنەگەیشتم كابرای كتێب فرۆش كەسێكی وەك كارل كاوتسكی و گو ێ نەدان بەوەی كاتی نییە ،وادەكــات لە كۆنە ماركسی بوو ،یان منی بەچەپ و دیدگای سالڤۆی ژیژەكدا ببێتە مەزنترین ماركسی دەزانی ،وا ئەو كتێبەی بەدیاری دامێ .كتێبێك كە لەوكاتەدا و لە بەغدا سیاسەتمەدار لە سەدەی بیستەمدا. و لەساوپەنای ڕژێمێكی مڵۆزمی وەك *** كۆتایی هەشتاكان لەبەغدا ڕۆژانی بەعسدا ،مایەی سەرئێشەبوو. ئەو كتێبەم (بەناخێری گیانیان) هەینی ،چــوار پێنچ سەعاتێكم لە (سوق السرای) و شەقامی (موتەنەبی) هاوڕێ ماركسیەكانم بەهەر بڕوبیانویەك بەسەردەبرد و زۆربــەی زۆری كتێب بوو ،بردیان و نەیاندامەوە .تا ئەمساڵ لە پێشانگای نیودەوڵەتی كتێب لە هەولێر، فرۆشەكانی ئەوناوە بووبوونە ئاشنام. ڕۆژێكیان کتێبی زەرد و كۆنی زۆرم جارێكی دی كڕیمەوە .بەاڵم ئەمجارەیان
ناونیشانەكەی گۆڕابوو ( لینین او انیة الثورة -روافد للنشر والتوزیع.)2015، لۆكاش ئــەو كتێبەی دوای مردنی لینین نوسیووە ،دوای ئــەوەی لەناو بەلشەفیەكان خــۆیــانــدا ملمالنێ و پەتەچڕێنە لەسەر میراتی و ناو و ناوبانگی دروست دەبێت .ئەگەر بۆ جۆرج لۆكاش پاساو هەبێت كە پەسنی لینینی داوە و ستایشكردووە ،لەبەرئەوەی دڵگەرمانە دوای مردنی لەناكاوی نوسیویەتی،ئەوا بۆ ئێستا و دوای سەدەیەك لە شۆڕشی ئۆكتۆبەر و ئەو هەموو خوێن و فرمێسك و نەهامەتیانەی ڕویاندا ،ستایشكردن و شەخسپەرستی سالڤۆی ژیــژەك و تاریق عەلی ،هیچ پاساوێك هەڵناگرێت. بەتایبەت كە چەپ و ماركسیستەكان، لەهەر كــەس زیاتر بــاس لــەوەدەكــەن شــەخــس پــەرســتــی كــارێــكــی دزێـــو و نابەجێیە و نەریتێكی بـــۆرژوازی و كۆنەپەرستانەیە. ڕۆماننوسی گەورەی ڕوسیا و خاوەنی خەاڵتی ئەدەبیاتی نۆبڵ ئەلیكسەندەر سۆلجێنستن لە دیمانەیەكدا ،دەڵێت: (لینین بــەدتــریــن و شەڕانگێزترین بــوونــەوەرە ،لە مێژووی مرۆڤایەتیدا بینیبێتم) .بەدیوەكەی تردا ژیژەك و تاریق عەلی ،دەیكەنە (بلیمەترین و كارامەترین بوونەوەرو سەرسەختترین سیاسی و شۆڕشگێڕ). ئاخر نە ئەمیان نە ئەویان .لینین دواجار مرۆڤ بوو ،نەسەرومڕ فریشتە و نە ئەهریمەنی تەواوەتیش بوو .بۆیە دەبێت وەك مرۆڤێك سەودای لەگەڵدا بكرێت ،نەك وەك سوپەرمانێك. شتێك كــەبــۆ وەاڵمـــدانـــەوەی ئەو پڕكێشیە زۆرانــــەی تــاریــق عــەلــی و سالڤۆی ژیژەك لە هەردوو كتێبەكەیاندا
دەست بدات ،ئەو چامەیەی شاعیری نــاوداری یەكیەتی سۆڤیەتی جــاران، ڤالدیمێر مایا كۆڤسكیە كە بەپیتی درشت و لەالپەڕەی یەكەمی كتێبەكەی جۆرج لۆكاشدا دانراوە و دەڵێت: بەتكا لینین مەكەن بە ئایكۆنێك وێنەی لەسەر ڕیكالمەكان لەسەر پارچە موشەما ،لەسەر قاپ و پیاڵە و پەرداخ چاپ مەكەن لەزیووی مەگرن لەڕێ ڕۆین و سیما زیندووە مرۆڤا نەكەی لێ مەستێننەوە ئێمە بەزیندوی پێویستمان بە لینینە نەك بەمردوویی بیخوێننەوە و لێكۆڵینەوەی لەبارەوە بكەن نەك بیكەنە پەیكەر سروت و ڕێوڕەسمی پەرستن لەدەوری ناوی پیاوێك ڕێك مەخەن كە بەدرێژایی ژیانی لەدژی هەموو پەرستنێك خەباتی كرد بـــازرگـــانـــی بــەشــتــەكــانــی ئــەو پەرستنەوەمەكەن ئاخر لینین بۆ فرۆشتن نییە، كەواتە لینین بخوێنیەوە! ئەمە قەسیدەی مایا كۆڤسكی ڕێك و ڕاست وەك ئەوە وایە ،لەگەڵ ژیژەك و تاریق عەلی بێت. ئاخر شەخس پەرستی لەسەدەی بیست و یەك و لەالیەن دوو قەڵەمی دیـــاری چــەپ و مــاركــســیــەوە ،هەم تراژیدیایە و هەم كۆمیدیا.
پرسی نوێنەرایەتی كورد لەتوركیا و شوێنگرەوەكانی ()٢-٢ هەدەپەدا فرەیەو لەبەردەم تەڵەزگەیەكی دژواردایە(.)17 ئا:یەکەی توێژینەوەی تورکی بۆیە پێشبینی دەكــرێــت كە ئاكەپە و .لە ئینگلیزییەوە :ماجد خەلیل نوێنەرەكانی خۆی لەنێوچە كوردییەكاندا زیــاتــر بكات و پشتیوانیی ئــەو ڕەوتــە سەربەخۆیەش بكات كە لە سەهەندی بەهێزكردنی پێگەی ئاكەپەو ئەندامە حكومەتدان ،تا پشێوی و لەمپەر لەبەردەم ئەو پارێزگایانەدا دروستبكەن كە لەژێر كوردەكانی لە نێوچە كوردییەكاندا دەسەاڵت و ڕكێفی هەدەپەدان ،ئەمەیش ئــاكــەپــە دادەنـــرێـــت بــە پارتێكی بۆ ئەو مەبەستەیە ئەگەری تێپەڕاندنی نــاكــورد لــە پــەرلــەمــانــی تــوركــیــادا ،كە بــەربــەســتــی %10لــە تــوانــای هــەدەپــەدا دارای نوێنەرایەتیكردنی ژمارەیەكی نەهێڵێت. ڕكابەریی لەسەر باوەڕدارە نەریتخوازەكان بەرینی دەنگەكانی كوردە لە پەرلەمانی هــەریــەك لــە ئــاكــەپــەو هــەدەپــە بۆ ت ــورك ــی ــادا( .)16دوایــیــن هــەڵــبــژاردنــە گشتییەكانی تــوركــیــا نــومــایــانــی ئەو كەمەندكێشكردنی كوردە نەریتخوازەكان لە ڕاستییەیە كە ئاكەپە پێگەیەكی بەهێزی كێبڕكێدان .هەدەپە ئاتاجی بەو دەنگانە لەنێوچە كوردییەكاندا هەیە .بۆ نمونە هەیە بۆ ئەوەی بتوانێت لەڕێیانەوە قۆرتی لە دوو پارێزگادا زۆرتــریــن دەنگەكانی بەردەم چونە پەرلەمان نەهێڵێت ،بۆ ئەم بــەدەســتــهــێــنــا ،ل ــەوان ــە بــنــگــۆل%64و مەبەستەیش هەریەك لە ئاكەپەو هەدەپە قـــارس ،%36لە پارێزگاكانی دیكەشدا ئەم ڕێوشوێنانەیان گرتۆتەبەر: ا .خستنە ڕوی هێما ئاینییەكان: ئامادەییەكی بــەرچــاویــان هــەبــوو .بۆ نموونە لە بەدلیسدا%44و عــەزیــز%31و ڕاگەیاندنی نزیك لە پارتی فەرمانڕەوا، مــاردیــن %30و مــوش %34وسیعرت %37ئــەردۆگــان وەك كەسێكی بــــاوەڕدار و و وان ،%30هــەروەهــا دەبینرێت ڕێــژەی نزیك بە ئاینداریی كــورد نیشاندەدات، نوێنەرایەتی ئاكەپە لە شارێكی وەك بۆ نمونە لەیەكێك لە وتارەكانیدا بۆ دیاربەكردا تەنها%22ە .لەبەرئەوە ماوەی كوردان ،قورئانی پیرۆزی بەزمانی كوردی ڕكابەری ئەندامانی كوردی ئاكەپە ،لەتەك خستۆتەڕوو تا بیسەلمێنێت كە لەتەك
نوێنەرە بـــاوەڕدار و لە خوا ترسەكانی كــوردایــە ،لــەبــەرامــبــەردا هێرشدەكەنە سەر دەمیرتاش بەوەی كەسێكی نەیارە بەئیسالم و بەڵێنی هــەڵــوەشــانــەوەی دامـــەزراوەی ئایینی (دیــانــەت)ی داوە، تا دەنگی لیبراڵی و عەلەوییەكان بۆ خۆی كەمەندكێش بكات .لەبەرامبەریشدا دەمیرتاش ڕەمزە ئاینییەكانی بەكارهێناوە، بۆ نمونە ئاماژەی بەوە داوە كە یەكێك لە خوشكەكانی بااڵپۆشە(.)18 ب .پارتی بانگەوازی ئــازاد ( هودا پــار) ساڵی 2012دامـــەزراوە ،پارتێكی ئیسالمیی كوردیی بچوكە .لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی 2014ەوە بەشداری پرۆسەی سیاسیی كردوە .لەو هەڵبژاردنەدا توانی %7.8ی دەنگەكانی باتمان و %4.32ی دیــاربــەكــر بەدەستبهێنێت، هـــەروەهـــا بـــەشـــداری لــە هــەڵــبــژاردنــە گشتییەكانی یۆنیۆی 2015ی كــرد. بــەاڵم 9كاندیدە سەربەخۆكەی نەیان توانی بگەنە پەرلەمان ،هەربۆیە بڕیاری دا لە هەڵبژاردنەكانی نۆڤەمبەری 2015 دا بــەشــداری نــەكــات ،چــوون دەیــزانــی تواناكانی بۆ گەیشتنە پەرلەمان هێشتا فرەی ماوە( .)19هەرچەند كە ئەم پارتە لــەڕوی ڕیشەو قــەبــارەی جەماوەرییەوە الوازە ،وەل ـێ ئاكەپە ئومێددەكات كە
بتوانێت یــاریــدەدەرێــكــی بــاش بێت بۆ چێبوونی شوێنگرەوەیەكی كورد لە گوتارە ئاینییەكەیدا .چوون جیاوازییەكی ڕیشەیی لەتەك پەكەكە و هەدەپەدا هەیە. .3ســەرنــج ڕاكــێــشــانــی جــواڵنــەوە ئیسالمییەكانی تر ئاماژەكانی دامەزراندنی پارتێكی كوردی لەسەر شێوەی پارتی دادو گەشەپێدان بەتایبەتی لــەدوای ئــەوەی ڕونبوییەوە لە هەڵبژاردنەكانی نۆڤەمبەری 2015دا كوردەكان ڕامكراوی ئەو پارتەن سەریان هەڵداوە .چون ئاكەپە بۆی ڕونبۆتەوە كە لــەداهــاتــوودا سەختە ئــەو دەنگانە بەدەستبهێنێتەوە .بۆیە پێیان وایە ساناترین كار ئەوەیە كە پارتێكی نوێی مامناوەندی ئیسالمی دابمەزرێنن كە توانانی ڕامكردنی موسڵمانە كوردە پارێزگارە سەربەخۆكانی هەبێت و دەنگی جواڵنەوە ئیسالمییەكانی دی مسۆگەربكات .هاوكات دەكرێت باڵی نەریتخوازە موسڵمانەكانی كــورد لەنێو هەدەپەیشدا بچنەپاڵی .لەم چوارچێوەیەدا ئاڵتان تــان جێگری پارتی دیموكراتی گەالن ،ئاماژە بەوە دەكات كە پارتی دادو گەشەپێدان توانیویەتی لە هەڵبژاردنەكانی نۆڤەمبەری 2015دا 3/1ی دەنگی كوردە پارێزگارەكان مسۆگەربكات ،بەمەیش توانیویەتی پردی پێوەندی نەریتخوازانی
كورد لەتەك هەدەپەدا بپچڕێنێت .هەر لەئێستەیشەوە بنكەیەكی فــراوانــی بۆ پارتێكی ئیسالمی شوێنگرەوە بەناوی پارتی دادو گەشەپێدانی كوردی دروستكردوە. لەم پارتەدا گەرەكییەتی هەمو ئەو دەنگە نەریتخوازانەی كوردی نێو هەدەپە بەرێت و بۆ هەڵبژاردنی ،2019یاخۆ زووتر لەوە باڵی نەریتخوازو باوەڕدارانی ناو هەدەپە بۆخۆی داببڕێت(.)20 پشتیوانی پارتی سۆشیالیستی .5 كوردستان ئاكەپە كاردەكات و تەنانەت لەتەك چەپەكانی كوردیشدا هەماهەنگی هەیە، ئەوەیش لەپێناو ئــەوەدا كە باڵی چەپی نێو هەدەپە الوازبكات .بۆ ئەو مەبەستەیش بەشێوەیەكی فەرمی كاریكرد تا چاالكی و كاری پارتی سۆشیالیستی كوردستان ببوژێنێتەوە .ئەم پارتە 1974دامەزراوەو یەكێكە لــەو پارتانەی كە چــارەســەری كێشەی كورد بە ڕێی ئاشتیانە بەهەند وەردەگرێت و توندوتیژیی دەداتە دواوە. ئــەم پارتە لــەڕوی مێژووییەوە نەیاری پەكەكەیەو هەر دوژمنایەتییەكی بۆ ئاكەپە داوەتە دواوە .سكرتێری پارتەكە مەسعود تەك و ڕێبەرە بااڵكانی پارتەكە پاش 35 ساڵ لە ئاوارەیی و دەربەدەریی لە زێدی خۆیان لە ئۆكتۆبەری 2015دا گەڕانەوە
توركیا .ئەو لەوتارێكدا وتی »:وا نازانم نەیاریەتی كوێرانەی جواڵنەوەی نەتەوەیی كورد دژ بە ئاكەپە لەبەرژەوەندی پرسی كــوردانــدا بێت» .هــەر بۆیە ئــەم پارتە لەبەر ئەوەی مێژویەكی لە ملمالنێ لەتەك پەكەكەدا هەیە ،بەئاشكرا ئاڵنگاریی نەزمی پەكەكە دەكات( .)21هاوكات پارتەكە ڕۆڵی لە ڕاكێشانی هەندێك لە ئەندامانی هەدەپە هەبوو ،پێشی وایە كە چارەسەری پرسیی كورد لەسەر بنەمای فیدڕاڵی دەبێت(.)22 دەكرێت بڵێین لە ئێستادا گوتاری پارتەكە هاندەری حكومەت و ئاكەپەیە ،ناكرێت بڵێین شوێنگرەوەیەكی تەواوی نوێنەرایەتی كوردە ،بەاڵم دەكریێت بڵێین ئەم پارتە لەبەرژەوەندی ئەو نەزمەیە كە حكومەت بۆ چارەسەریی پرسی كورد باوەڕی پێیەتی و ڕكابەری دوو پارتە سەرەكییەكەی تری پێدەكات كە پەكەكەو هــەدەپــەن(.)٢٣ لەبەر ئەوە ئەم پارتە هێشتا لە ڕەوگەی خۆرێكخستن و خۆ سازداندایەو ئەوەیش ڕوونە كە لە هەڵبژاردنەكانی شارەوانییەكانی 2018و هەڵبژاردنە گشتییەكانی 2019دا چلۆن بیردەكاتەوەو لەبەرژەوەندی كێدا هەڵدەسوڕێت.