ئەندێشە کۆمەڵێک کتێبی نوێ باڵو دەکاتەوە
ئا:ڕەخنەی چاودێر ناوی هەندێك لەو كتێبانەتان بۆ دەنووسین كە دەتوانن لە ناوەند و كتێبفرۆشییەكانی ڕۆژانـــی چوارشەممە و پێنجشەممەی كوردستان و ناوەندی ڕۆشنبیریی ئەندێشە ڕابردوو ٢٠١٧ /٧ /٦ - ٥ ،لە مەڕاسیمێكدا دەستتان بكەوێت. ناوەندی ڕۆشنبیریی ئەندێشە لە سلێمانی 13 -١مێژووی سێکسواڵیتە ،مێشێل فوکۆ، كتێبی نوێی باڵو كردەوە كە تیایدا چەندین وەرگێڕانی :د .کاوە دەستوورە. كتێبی گرنگ و پێویستی لەسەر فەیلەسوفی -٢ئەخالق و بەرگری ،دەربارەی کارەکانی فەڕەنسی میشێل فۆكۆ تێدابوو .ئێمە لێرەدا فوکۆ ،نووسینی :د .مەریوان وریا قانع. ژماره ( )558دووشه‌مم ه 2017/7/10
-٣وشەکان و شتەکان ،مێشێل فۆکۆ، وەرگێڕانی :ئارام ئەمین شوانی. -٤جیهانی میشێل فــۆکــۆ ،کۆمەڵێک نووسەر ،وەڕگێرانی :ئاوات ئەحمەد. -٥ئێرانییەکان چۆن بیر دەکەنەوە ،مێشێل فۆکۆ ،وەرگێڕانی :هەژار مەجید. -٦چەتەکانی خوا ،عەبدولڕەزاق جوبران، وەرگێڕانی :فیدا مورادخان.
-٧فادیمە شاهینداڵ ،کوشتن و کاردانەوەی کۆمەڵگا ،ئۆڵف برۆبێری ،وەرگێڕانی :نووری کەریم. -٨بەختەوەری و بێدەنگی ،نووسینی :د. مەریوان وریا قانع. -٩چــاپــی دووەمـــی هــەورەكــانــی دانــیــال، نووسینی :بەختیار عەلی.
3
گێڕانەوەناسی ()Narratology
د .هاشم ئەحمەدزادە گێڕانەوەناسی بوارێکی گرنگی لێکۆڵینەوەی ئەدەبییە کە لە چەند دەیــەی ڕابـــردوودا بە بــەردەوامــی لە پەرەسەندندا بــووە .لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەم تیشک بخەمە سەر الیەنە جیاوازەکانی ئەم چەمکە و سەرەکیترین تیۆرییەکانی پەیوەندیدار بەو چەمکەوە باس بکەم .تێگەیشتن لە وردەکارییەکانی چەمکی گێڕانەوەناسی دەتوانێت یارمەتیدەرێکی گرنگی لێکۆلەرەوانی بواری ئەدەبی کوردی بێت کە دەقــە ئەدەبییە کوردییەکان بە شێوەیەکی زانستییانە هەڵسەنگێنێت و کارکردە پێکهاتەییەکانیان دەستنیشان بکات. هەروەها لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەم نوێترین پێناسە و چلۆنایەتیی دەکارهێنانی چەمکی گێڕانەوەناسی شی بکەمەوە و ئاماژە بە هێندێک لەو بیرمەندانە بکەم کە بیرۆکەکانیان بوونەتە هەوێنی بیچمگرتنی چەمکی گێڕانەوەناسی و کارکردە بەرباڵوەکانی لە بەستێنی تیۆریی ئەدەبی و شێکاریی دەقە گێڕانەوەییەکاندا.
پێناسەکان
گێڕانەوەناسی ( )narratologyلە سەرچاوە جیاوازەکانی تیۆری و ڕەخنەی ئــەدەبــیــدا پێناسەی جــیــاوازی لێکراوە. بەرچاوترین پێناسەکان هەڵگری خاڵی هاوبەشی زۆرن و دەک ــرێ وەک شێوازی جیاوازی دەستنیشانکردنی تایبەتمەندییەکانی دەقگەلی گێڕانەوەیی بــن .بە شێوەیەکی گشتی گێڕانەوەناسی بریتییە لە شرۆڤەکردن و لێکدانەوەی دەقــی ئـــەدەب :حەماسی، درامایی یاخود لیریکی .گێڕانەوەناسی ،تیۆری هەڵسەنگاندن و تاوتوێی دەقێکی گێڕانەوەییەوە بۆ دەسنیشانکردنی جیاوازییەکانی ڕوانگە و سیلەی بینین لە گێڕانەوەیەکدا .هەروەها گێڕانەوەناسی لێکدانەوەی دەقی گێڕانەوەییە بۆ دیاریکردنی گێرەڕەوەی شاراوە ،ئاشکرا، دەرەکی یاخود ناوەکیی دەقەکە .گێڕانەوەناسی بە وردەکارییەکی هەمەالیەنە هەوڵ دەدات چلۆنایەتیی تێکهەڵکێشانی شێوازەکانی گێرەڕەوەیەکی توانا و داهێنەر بۆ گەیشتن بە کارکردی گێڕانەوەکەی ،دیاری بکات .ئەگەر خوێندنەوەی ئەدەب جۆرێک لە هونەر بێت، دەکرێ گێڕانەوەناسی ئەو ئامراز و پێوەر و دەرەتانە لێکدانەوەییە بێت کە لەم ڕەوتەدا دەکار دێت. پرسیار ئەوەیە ئێمە کەی ڕووبــەڕووی ئەم چەمکە دەبینەوە؟ بەر لە هاتنە ئارای ئەم چەمکە ،کۆمەڵیک دەستەواژە و چەمکی تــر بــۆ ئامانجی لــێــکــدانــەوەی پێکهاتە و بیچمگرتن و کارکردی گێڕانەوە دەکار دەهاتن: تێکنیکی گێڕانەوە ،شێوازی گێڕانەوە و هەروەها دەربڕینی گێرانەوەیی .لە گێڕانەوەی ئەدەبیدا دوو تێکنیک بە بەردەوامی وەک هاوکێش و هاوتەریب و هێندێکجار تەنانەت وەک دژبەریش دەکار دێن .ئەم دوو تێکنیکە بریتین لە نیشاندان ( )showingو گوتن ( .)tellingلە کاتێکدا گوتن بریتییە لە قسەکردنی ڕاستەوخۆی گێڕەرەوە بۆ گەیاندنی پەیام بە بــەردەنــگ ،نیشاندان بریتییە لە
ئافراندنی فەزایەکی ئەوتۆ کە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆی ئەدەبی ،بۆ نموونە وەسف و پێناسە ،ئەرکی گواستنەوەی پەیام بە بەردەنگ بەجێ بێنێت .ئەگەرچی لە هەموو گێڕانەوەیەکدا گێڕەرەوە ناچارە هێندێک الیەنی گێڕانەوەکەمان ڕاستەوخۆ پێ بڵێت ،بەالم گێڕانەویەکی سەرکەوتووی ئەدەبی دواجار لە ڕێگەی نیشاندانی ناڕاستەوخۆوە ئامانجەکانی دەپێکێت .خوێنەر لەجیاتی ئەوەی کە ببیسێت کاراکتەرێک ڕاستگۆیە ،حەز دەکات لە ئاکامی بارت پڕۆپ هەڵسوکەوت و کردەوەکانی كاراکتەرەکەوە لە ڕەوتێ گێڕانەوەکەدا بگاتە ئەم باوەڕە. گێڕانەوەناسی لەسەر بنەمای بنچینە و پێشینەیەکی دیــاریــکــراوی تیۆرییەوە تــێــدەکــۆشــێــت ناساندنێکی تــایــبــەت لە گێڕانەوەیەک ئاراستە بکات .گێڕانەوەناسی بریتییە لە لێکۆڵینەوەی وردی کارکرد، پێکهاتە ،سروشت و چلۆنایەتیی بەرهەمهێنانی ماناداری گێڕانەوە .لەبەر ئەوەی چلۆنایەتیی ئاراستەی نەزمی زەمەن و فەزا لە شێوازەکانی فێردیناند دو سوێسورە. بنەڕەتی کە لە سی و یەک ( )٣١کردەوەی بە گوێرەی تیۆرییەکانی دو سوێسور ( )functionمومکین پێک هاتووە .هێندێک گێڕانەوەدا ،بە شێوەیەکی گشتی ،بڕیاردەرێکی سەرەکیین لە بەرهەمهێنانی مانادا ،لێکۆڵینەوە زمــان لە دوو بەشی سەرەکی پێکهاتووە :لە کردەوەکانی سیستمی فکریی پڕۆپ بریتین لەسەر گێڕانەوە ،گرنگییەکی تایبەتی هەیە .النگ ( )langueو پارۆل ( .)paroleلە لە :یەک لە ئەندامانی خێزانێک دیار نامێنێت. گێڕانەوەناسی هەوڵی شیکردنەوەی ئەو کاتێکدا کە النگ بە یاسا و ڕێساکانی زمانێکی دژەقارەمان کۆمەڵێک زانیاریی لەسەر قوربانیی ڕێگەگەلە دەدات کە گێڕانەوە بە هۆی ئەوانەوە دیاریکراو دەگوترێت ،پارۆل بریتییە لە فەزای خۆی وەدەســت دەکەوێت .قارەمان لە ماڵ دەبێتە پێکهێنەر و دروستکەری تێگەیشتنی واقیعیی کردە زمانناسییەکان ،واتا درکاندن و دەچێتە دەر .قارەمان لە ڕێــڕەوی گەڕان و ئێمە لە دەستکردە کولتورییەکان و جیهانی دەربڕین .دو سوێسور بە بەراوردی مێژوویی بەسەرهاتی خۆیدا تووشی تاقیکردنەوە، دەوروبەرمان .بە شێوەیەکی گشتی دەتوانین زمان ڕازی نەبوو و پێیوابوو کە بــەراوردی لێپرسینەوە ،هێرش و ڕووداوی تر دەبێت و ئەم بڵێین کە گێڕانەوەناسی بریتییە لە تیۆریی مێژوویی تەنیا وەاڵمی ئەوە دەداتەوە کە زمان ڕووداوانەش دواجار ڕێگەخۆشکەرن بۆ ئەوەی پێکهاتەکانی گێڕانەوە .بۆ لێکۆڵینەوە لە لە کوێڕا دێت ،بەاڵم پێمان ناڵێت کە زمان قارەمان بتوانێت یارمەتیدەر یاخود فریاڕەسێکی پێکهاتەیەک ،یان بۆ پێشکەشکردنی وەسف و چییە .بە گوێرەی تیۆرییەکانی دو سوێسور جادوویی ببینێتەوە .قارەمان و دژەقارەمان ناساندنێکی پێکهاتەیی ،گێڕانەوەناس بابەت و زمان خاوەنی پێکهاتەیەکە ( )structureتووشی بەربەرەکانییەکی ڕاستەوخۆ دەبن. دیاردەی گێڕانەوەکە بە بەشگەلی پێکهێنەری کە بریتییە لە سیستمێک لە نیشانەگەل و قارەمان سەر دەکەوێت و دژەقارەمان نشوست گێڕانەوە یاخود دیاردەکە دابەش دەکات و لە دوو ئاستی النگ و پارۆلدا کار دەکات .دێنێ .قارەمان دەگەڕێتەوە .کەسانێک وەدوای دواتر هەوڵ دەدات کارکرد و پەیوەندیی ئەم النگ الیەنی ئابستراکتی سیستمی زمانە و قارەمان دەکەون .قارەمانێکی درۆیین هێندێک پارۆل شتێک نییە جگە لە کردەی ئاخافتنی داواکــاریــی بێبنەما دێنێتە گــۆڕ .قارەمان بەشانە بە یەکترەوە دیاری بکات. ڕەنگە لێرەدا و دوای ئاماژە بە کارکرد ڕۆژانـــەی مــرۆڤ .ئــەم دوو تایبەتمەندییە زەمــاوەنــد دەکــات و دەچێتە ســەر تەختی و ئەرکی گێڕانەوەناسی ،پرسیاری ئەمە بنەمای سەرەکیی ئەندێشەی پێکهاتەخوازی دەسەاڵت. بکرێت کە گێڕانەوە چییە؟ گێڕانەوە بریتییە ( )structuralismپێک دێــنــن .لە پڕۆپ هەروەها پێیوایە کە کاراکتەر وەک لە «هەر شتێک کە لە ڕێگەی دەق ،وێنە ،کاتێکدا کە پێکهاتەخوازی لە بەستێنی یەک لە تۆوە سەرەکییەکانی هەر چیرۆکێک، شانۆ ،یا تێکهەڵکێشێک لەم شێوازانەەوە ،زانستە کۆمەاڵیەتی و مرۆڤییەکاندا کارکردێکی بە حەوت جۆر یاخود تیپدا دابەش دەکرێ: چیرۆکێک دەگێڕێتەوە .بەمجۆرە ڕۆمــان ،بەرباڵوی هەبووە و هەیە ،لە بواری ئەدەبدا قارەمان ،دژەقارەمان ،ڕێخۆشکەری قارەمان، شانۆ ،فیلم ،گێڕانەوە لە ڕیگەی نیگار و خاوەنی پێشینە و تایبەتمەندیی خۆیەتی .یارمەتیدەری قــارەمــان ،شاکچ ،قارەمانی وێنەوە و هتد ،گێڕانەوەن .چیرۆک بریتییە لە پێکهاتەخوازی ،لە ئەدەبدا ،دەقگەلی ئەدەبی بە درۆیین ،کاراکتەرێکی نێردراو بۆ بەڕێکردنی زنجیرەیەک لە ڕووداوگەڵیک کە بۆ یەک یان پێکهاتەیەکی گەورەتری وەک ژانر ،پەیوەندییە قارەمان .هەروەها پڕۆپ بــاوەڕی بە حەوت کۆمەڵێک کاراکتەر دێنە پێش .ڕووداوەکــان نێواندەقییەکان و پێکهاتەی گێڕانەوەییەوە جۆرە چیرۆکیش هەیە .لەوانەیە ئەو پرسە دەتوانن سروشتی ،بۆ نموونە سێالو ،یان دەبەستێتەوە .بەمجۆرە هەر دەقێک هەڵگری بێتە پێش کە چــۆن دەکــرێ لە هەبوونی ناسروشتی ،بۆ نموونە ڕووداوی هاتوچۆ ،بن .پێکهاتەیەکە کە دەبێ ڕاڤە بکرێت .لە ڕەوتی تەنیا ئــەم حــەوت جــۆرە چیرۆکەدا مرۆڤ کاراكتێرەکان یان سەرچاوە و هۆکار و بکەری گەشەکردنی گێڕانەوەناسی وەک زانستێکی تووشی خەمۆکی نەبێت و هەست نەکات ڕووداوەکانن ،یانیش قوربانی و ئۆبژەن )١(”.تۆکمەی شیکردنەوە و لێکدانەوەی دەقی ئیتر ناکرێت لە دەرەوەی ئەم حەوت جۆرەدا هەر بۆچوونێکی تیۆریی کە یارمەتیدەری گێڕانەوەییدا کۆمەڵێک تیۆریزان ڕۆڵیان گوێی لە هیچ جۆرە چیرۆکێکی تر بێت .بەاڵم شیکردنەوەی میکانیزمی بەرهەمهاتن و بینیوە .تا ئەو جێگەیەی لە نووسینێکی ئاوا پێویست بە ناهومێدی و خەمۆکییەکی لەم ئاراستەکردنی چیرۆک بێت وەک زانستی کورتدا دەگونجێ مرۆڤ دەکرێ تەنیا ئاماژە چەشنە ناکات ،چونکە سازکردنی کاراکتەر، بە هێندێک لەو تیۆریدانەرانە بدات .بەم پێیە تەونی چیرۆک ،ئاهەنگ ،و ئاستی خێرایی گێڕانەوەناسی پۆلێن دەکرێت. لێرەدا لەناو بیرمەندەکانی پێکهاتەخوازیدا کە ئەو دەرفەتانەن کە بە چیرۆک دەدرێــن تا لە گێڕانەوەناسیدا کەڵکیان لێ وەردەگیرێت ،لە چیرۆکەکانی تر تەواو جیاواز بێت .بەپێی جۆرە سەرەکییەکانی گێڕانەوەناسی بە شێوەیەکی گشتی گێڕانەوەناسی بە دوو تەنیا ئاماژەیەکی کورت بە پڕۆپ ،تۆدۆرۆڤ ،ئەم باوەڕانە ،پڕۆپ نوسخەی تایبەتیی خۆی ژیرارد ژێنێ ،و بارت دەکەم. بۆ چیرۆک دەنووسێت :هێندێک لە کردەوە کاتێگۆری دابەش دەکرێت.١ :گێڕانەوەناسیی ( )functionمومکینەکان هەڵبژێرە و ئەم داستان کە بریتییە لە نەزم و ڕەوتی زەمەنیی کردەوە مومکینانە لەگەڵ ڕۆڵگەڵێک لە فەزای ڤالدیمیر پڕۆپ ()١٨٩٥--١٩٧٠ ڕاستەقینەی ڕووداوەکــان لە گێڕانەوەیەکدا. پرۆپ یەک لە کەسایەتییە ناسراوەکانی کردەکاندا ( )actionئاوێتە کە و بەمجۆرە .٢گێڕانەوەناسیی گوتار کە بریتییە لەو دەستکارییانەی کــە لــە داســتــانــەکــەدا بۆ قوتابخانەی ڕەخنەکاریی فۆرمالیزمی ڕووسیە چیرۆکێک بەرهەم بێنە. یەکێکی تــر لــە تــیــۆریــدانــەرەکــانــی پێشکەشکردنی گێڕانەوەکە ئەنجامدراون .کە بەهۆی لێکۆڵینەوە گرنگەکانی لەسەر ئەرەستو لە کتێبی پۆئێتیکای خۆیدا کاراکتەر چیرۆکە فۆلکلۆرییەکانی ڕووسی ناسراوە و بــواری گێڕانەوەناسی تزڤێتان تــۆدۆرۆڤــە و کردە وەک تۆوە سەرەکییەکانی داستان ناوبانگی جیهانیی دەرکردووە .یەک لە چەمکە ( .)١٩٣٩-٢٠١٧تــۆدۆرۆڤ باس لە قۆناخی دەستنیشان دەکــات .لەم پێوەندییەدا ئەو سەرەکییەکانی دەکارهاتوو لە لێکۆڵینەوەکانی هاوکێشییەکی باو لە گێڕانەوەدا دەکــات و پێیوایە کە کاراکتەر دەبێ بەهۆی کردەوە و پڕۆپدا بریتییە لە لێکۆڵینەوەی فۆڕمەکان پێیوایە هەر گێڕانەویەکی ئاسایی لە پێنج الیەنەکانی گرێچنی گێڕانەوەکەوە ،دەربخرێت .واتــا مۆرفۆلۆژی .بە بــاوەڕی پــڕۆپ هەموو قۆناخدا بیچم دەگرێت :قۆناخی هاوکێشی یــەک لــەو تیۆریزانانەی کە تیۆرییەکانی ،چیرۆکێک دواجار سازکراوەیەکە لەسەر بنەمای کە تێیدا هەموو شتێک ئاساییە .دواتر ئەم بوونەتە بنەما سەرەکییەکانی گێڕانەوەناسی ،هەڵبژاردنی هێندێک بــەش لە کۆمەڵێکی هاوکێشییە دەشێوێندرێت .کاراکتەری سەرەکی
گێڕانەوەناسی لەسەر بنەمای بنچینە و پێشینەیەکی دیاریکراوی تیۆرییەوە تێدەکۆشێت ناساندنێکی تایبەت لە گێڕانەوەیەک ئاراستە بکات
دان بە تێکچوونی ئاساییبوونی هاوکێشییەکەدا دەنــێــت .هەوڵێک بــۆ درووســتــکــردنــەوەی شێواوییەکە دەدرێت .گەڕاندنەوەی هاوکێشەکە بۆ دۆخی ئاسایی.
ڕۆاڵن بارت ()١٩١٥-١٩٨٠
«« پێویستەکانمان بە کارتێکەرانەترین شێوە پێشكەش دەکات .دەنگەکان و خاوەنەکانیان ( )focalisationو سیلەی بینینەکان کێن و چۆنن؟ گیڕەرەوە کێیە؟ کات و چیرۆکەکە چین؟ چێرۆکەکە چۆن وەسەرێک خستراوە؟ قسەکان و ئەندێشەکان چۆن ئاراستە کراون؟ لە سیستمی ژێنێدا هەموو ئەم پرسیارانە تاوتوێ کراون و مۆدێلێکی زۆر دیاریکراو بۆ هەڵسەنگاندن و شرۆڤەکردنی دەقی گێڕانەوەیی پێشکەش دەکرێت. کــۆی ئــەم تــیــۆریــانــە و کۆمەڵێک تــیــۆری تریش لــە ب ــواری گێڕانەوەناسیدا ڕێنیشاندەرن بۆ لێکدانەوە و شرۆڤەکردنی دەقگەلی گێڕانەوەیی .لە سەردەمی کارکردی تیۆرییەکان لە بواری ڕەخنەی ئەدەبیدا ،هەر چەشنە لێکۆڵینەوەیەکی ئەدەبی ناتوانێ بە بێ کەڵکوەرگرتنی زانستیانە لەو تیۆریانە نرخێکی ئاکادێمیانەی هەبێت .بۆیە خوێندکاران و لێکۆلەرەوانی ئەدەبی ،بۆ دەستەبەرکردنی ئاستێکی دیــاریــکــراو لــە ئۆبجێکتیڤبوون ( ،)objectivityدەبێ لێکۆڵینەوەکانیان بە پێوەرەکانی تیۆریی ئەدەبییەوە پشتئەستوور بکەن و لە دەکارهێنانی ئــەم تیۆریانە، لەنێویاندا ،تێۆرییەکانی گێڕانەوەناسی ،غافڵ نەبن. لە کاتێکدا کە ئێستا لە زانکۆکانی کوردستاندا بە هــەزاران خوێندکار لە بەشی زمان و ئەدەبی کوردیدا خەریکی خوێندنن، دەکرێ مرۆڤ هیوادار بێت کە سااڵنە سەدان لێکۆڵینەوەی نوێ لەسەر ڕۆمان و چیرۆکی کوردی بەرهەم بێت .ئەگەر ئەم لێکۆڵینەوانە بەپێی پڕۆگرام و پالنێکی زانستییەوە بەڕێوە بچن ،دەتوانین لە داهاتوویەکی نزیکدا شاهیدی بەکارهێنانی تیۆرییەکانی گێڕانەوەناسی بۆ لێکدانەوە و پۆلێنکردنی شێواز و ناوەرۆکی ئەم بەرهەمە ئەدەبییانە بین و بۆمان ڕوون بێتەوە کە سەرجەم گێڕانەوەی مۆدێرنی کــوردی خاوەنی چ تایبەتمەندیگەلێکی پێکهاتەیین. دەبــێ هیچ شکمان لــەوەدا نەبێت تەنیا بە یارمەتیی ئەم تیۆرییانەیە کە دەتوانین بە ئامانج و دەستکەوتێکی ئاوا بگەین.
بارت دەق وەک گڵۆڵەبەنێکی ئاڵۆزکاو دەبینێت و پێی وایە بۆ تێگەیشتنی ،دەبێ سەرەداوی گڵۆڵە بەنەکە بدۆزرێتەوە .کاتێک ئەم کــارە کرا و بەنەکە لە دۆخــی ئاڵۆزی دەرهــێــنــرا ،ئێمە ڕووبــــەڕووی بەستێنێکی بەرفراوان لە مانای شاراوە دەبینەوە .بارت پێنج کۆد بۆ تێگەیشتن لە دەق دەستنیشان دەکات .ئەم کۆدانە بە شێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ یارمەتیی خوێنەر دەدەن کە لە ماناکانی دەق لە ڕەوتێکدا تێبگات .ئەم ڕەوتە لە سیستمی تیۆریی بارتدا بە پێنج کۆدی گێڕانەوە ناسراوە :کۆدگەلی هێرمێنەوتیکی ( )hermeneuticدەبــنــە هــۆکــاری ورووژاندنی کۆمەڵێک پرسیار .دەنگی ڕاستیی لە گێڕانەوەکەدا چۆن بە گوێ دەگات؟ ئایا شێوازی پڕ لە پێچ و پەنای گێڕانەوەکە بۆ الدان لە دەربڕینی ڕاستی و درکاندنی فاکتەکان، بە ئامانجی پێخۆریکردن بە ئاراستەکردنی هەموو خاڵە کلیلییەکانی چیرۆکەکە بە شێوەیەکی هەنگاوبەهەنگاو ،یارمەتیدەرە بۆ زەقکردنەوەی ڕاز یاخود ڕازگەلێک کە دەبێ بگوترێن؟ کۆدی ماناناسیانە ()semantic کە لەڕاستیدا وەک دەنگی مــرۆڤ وایــە، یارمەتیدەری دەستنیشانکردنی ئەو تۆوانەیە لە دەقدا کە هەڵگری مانایەکی دیاریکراو و زۆرجار پاڵنەرن بۆ گرێدانیان لە ئەزموونی بــەردەنــگ .کــۆدی سیمبۆل ()symbol لەڕاستیدا دەنگی هەموو ئەو سیمبۆالنەیە کە هەر وەک سیمبۆلی ماناناسییانە کار دەکەن، بــەاڵم کــۆدە سیمبۆلییەکان یارمەتیدەری پۆلێنکردنی سیمبۆلە ماناناسیانەکانن بە شێوەیەکی بــەربــاوتــر و قووڵتر .کــۆدی کولتوری ( )culturalکە وەک دەنگی زانست ( )scienceوایــە ،لە ئاستێکی بەرباڵوتردا دەڕوانێتە زانــیــاری و ئەخالق و ئایدۆلۆژیای بەردەنگەکانی .ئــەم کۆدە مانا و کۆدەقێکی زیاتر دەبەخشێتە دەق و دەچێتەوە سەر پرسگەلی تێڕوانینی ئێمە لە پەراوێز و سەرچاوەکان: جیهان و چلۆنایەتیی بیرکردنەوەی ئێمە لە -١لەسەر گێڕانەوەناسی وەک بوارێکی شێوازی کارکردنی جیهان .کۆدی مەتەڵۆک گرنگی لێکۆڵینەوەی دقی گێڕانەوەیی ئەدەبی، ( )enigma/proaireticکە وەک کۆدی زۆر بەرهەمی ئاکادێمییانە نووسراون .لەو دوو ئەزموونکردن وایە و دەبێە یارمەتیدەر بۆ بەرهەمەی خــوارەوەدا دەکــرێ سەرەکیترین بەردنەگ کە بەرەوپێشەوەچوونی گێڕانەوەکە باسەکانی ئەم بوارە بدۆزرێنەوە: ببینێت و بکەوێتە بــەردەم کردەی هەڵدانی Bal, Mieke, Narratology: پرسیارەکان و ئەوەی کە چی ڕوو دەدات یان Introduction to the Theory نادات. of Narrative, Third Edition, Toronto: University of Toronto .2009 ,Press ژیرارد ژێنێ ( )١٩٣٠- ٢Ferdinand de Saussureییرمەندێکی تری گرنگ کە تیۆرییەکانی لــە ب ــواری گێڕانەوەناسیدا زۆر کەڵکیان (.)1913-1857 لێوەردەگیرێت ،ژیرارد ژێنێیە( .)١٩٣٠ژێنێ -٣بۆ زانیاریی ورد و بــەربــاو لەسەر زۆر لەسەر چلۆنایەتی گوتنی چیرۆک و گێڕانەوەناسی و پێکهاتەکانی گێڕانەوە و پرۆسەی گێڕانەوەی چیرۆک جەخت دەکاتەوە تیۆرییە باوەکانی ئەم بوارانە ،بڕوانە: و شەش بــواری سەرەکی بۆ ئەم مەبەستە Abbot, Porter,H, The Cambridge دەستنیشان دەکــات و هــەر بوارێکیش بە Introduction 2nd ,to وردەکاریی زۆرەوە شی دەکاتەوە .ئەم بوارانە Narrative بریتین لە :ئایا گێڕانەوەکە بە شێوەیەکی Edition,Cambridge: Cambridge میمێتیکە ( )mimeticینا دایجێستیک .2008 ,University Press ()diegetic؟ لە کاتێکدا شێوازی میمێتیک Genette, Gerard, ٤بریتییە لە نیشاندان و بە دراماییکردنی گێڕانەوە Narrative Discourse: An Essay بە شێوەیەکی کە ئێمە هەست دەکەین شتەکان in Method, tr. Jane E. Lewin, بۆ خۆمان دەبینین و دەبیسین ،لە شێوازی New York، Ithaca: Cornell دایێجێتیکدا لەگەڵ گێڕانەوەیەکی کورتکراوەی .1983 ,University Press پانۆراماییدا ڕووبەڕوو دەبینەوە کە زانیارییە