Zhvillimi i qëndrueshëm ndryshimet klimatike dhe ekonomia rrethore Sjelljet e përgjegjshme për t'u përvetësuar
SE MI LASCI NON VALE
Ministero del Lavoro e delle Politiche Sociali Direzione Generale del Terzo Settore e della responsabilità sociale delle imprese
PROJEKTI "SE MI LASCI NON VALE" (NUK ËSHTË E DREJTË NËSE MË LË) DHE KATËR DOSJET Kjo broshurë është përpiluar nga Shoqata e Promovimit Social “Centro di Documentazione sui Conflitti Ambientali - CDCA Abruzzo” (Qendra e Dokumentacionit të Konflikteve Mjedisore - CDCA Abruco) në kuadër të projektit “Se mi lasci... non vale! - Conoscere e prevenire” (Nuk është e drejtë nëse më lë - Ndërgjegjësimi dhe parandalimi) financuar nga Rajoni i Abrucos - Departamenti për Shëndetësi dhe Mirëqenie - Shërbimi i Planifikimit Social dpf014 sipas procedurës së tenderit “Financimi i iniciativave dhe projekteve me rëndësi rajonale të promovuara nga organizatat vullnetare dhe shoqatat e promovimit social për zbatimin e aktiviteteve me interes të përgjithshëm”. Objektivi i përgjithshëm i projektit është të rrisë ndërgjegjësimin për menaxhimin e mbeturinave, parandalimin e mbeturinave, zhvillimin e qëndrueshëm, ndryshimet klimatike dhe ekonominë rrethore përmes një sërë aktivitetesh që synojnë të arrijnë grupe të ndryshme të popullatës dhe organe publike dhe private, duke përfshirë përkthimin e dosjeve në shtatë gjuhët e huaja që fliten më së shumti në Rajonin e Abrucos. Në veçanti, në mënyrë që të përfshijnë dhe lehtësojnë komunikimin dhe kuptimin e ndryshimit të nevojshëm kulturor që imponon kjo epokë, katër dosjet e lartpërmendura janë në dispozicion në gjuhët e huaja në vijim: rumanisht, shqip, arabisht, kinezisht, rusisht, anglisht dhe frëngjisht. Këto katër dosje janë: NR. 1 - "Cikli i mbeturinave, asgjësimi i duhur dhe riciklimi i produkteve në fund të jetës: 4 R-të". NR. 2 - “Dëmi i shkaktuar nga hedhja e mbeturinave në mjedisin natyror dhe përfitimet shoqërore, mjedisore dhe ekonomike nga përvetësimi i sjelljeve të përgjegjshme dhe të qëndrueshme”. NR. 3 - "Përdorimet alternative të ushqimit - shmangni mbetjet e ushqimit dhe shumë më tepër". NR. 4 - "Zhvillimi i qëndrueshëm, ndryshimet klimatike dhe ekonomia rrethore - sjelljet e përgjegjshme për t'u përvetësuar". Çdokush mund të shpërndajë dhe të printojë dosjet, duke ua ruajtur tiparet grafike dhe të përmbajtjes. “...Do të na njohin nga gjurmët që lëmë pas...” Proverb nga Dakota Gusht 2021
SE MI LASCI NON VALE
Zhvillimi i qëndrueshëm, ndryshimet klimatike dhe ekonomia rrethore Zhvillimi i qëndrueshëm Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm u shfaq në fund të shekullit të 20-të. Sipas përkufizimit, zhvillimi i qëndrueshëm nënkupton një nivel përparimi që shpërndahet në mënyrë të barabartë midis popullatave, të afta për të përdorur burimet e kufizuara të planetit në mënyrë të përgjegjshme. Zhvillimi i qëndrueshëm sugjeron një projeksion të ardhshëm të nevojave njerëzore, duke i konsideruar të ardhshmet po aq të rëndësishme. Ushtrimi i presionit të lartë mbi burimet (ushqimi, energjia, burimet minerale) në të tashmen, do të rrezikonte të cenonte ndjeshëm aftësinë e brezave të ardhshëm për të pasur qasje në to. Çdo proces prodhimi përdor inpute (punë, kapital, teknologji, burime natyrore), kështu që përdorimi dhe koordinimi i tyre duhet të optimizohet. Mallrat dhe shërbimet e ndërmjetme
Kapitali Puna Lënda e parë Burimet natyrore
Mallrat dhe shërbimet
Prodhuesit
Konsumatorët
Prandaj, duhet të zgjidhen inputet që, për të njëjtat kosto dhe rezultate, sjellin më pak ndikime negative dhe efekte anësore mbi mjedisin. Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm është i përgjithshëm në fushëveprim dhe nuk trajton një aspekt të vetëm të politikave mjedisore. Mund të përfshijë elemente të shumta në nivel sistemik: burimet, biodiversitetin, mbeturinat, klimën etj. Prandaj qëndrueshmëria është sot një domosdoshmëri dhe jo një prirje që duhet ndjekur. Vendet që kanë prodhuar më shumë ndotës në të kaluarën, tani duhet të marrin një rol udhëçelës në përcaktimin e një modeli alternativ, duke marrë parasysh natyrën e fundme të burimeve dhe kufijtë natyrorë të rritjes. Edhe indekset makroekonomike të përdorura tradicionalisht për të matur rritjen dhe prosperitetin (PBB, Prodhimi i Brendshëm Bruto) duhet të mbështeten nga mjete novatore, të afta për të hetuar realitetin në një thellësi shumë më të madhe. Ky është drejtimi në të cilin po lëvizin treguesit BES (Mirëqenia e Qëndrueshme Ekonomike), të zhvilluar nga ISTAT (Instituti Kombëtar Italian i Statistikave Kombëtare), me synimin "përtej PBB-së". Një projekt që në një dekadë ka fituar interes në mënyrë paravajtëse tek qytetarët dhe vendimmarrësit. I strukturuar në 12 fusha dhe 152 tregues, treguesit BES mbulojnë fushat e tilla si shëndeti dhe shërbimet shëndetësore, deri te burimet digjitale, ndryshimet klimatike dhe kapitali njerëzor. Baza e kësaj pune është kuptimi se një realitet holistik nuk mund të shpjegohet me numra të pjesshëm, por që përparimi në një botë në zhvillim duhet medoemos të matet. Një nga fushat e raportit të BES është "Mjedisi", e cila ofron matje në kohë të aspekteve sasiore të matura, por edhe të per-
ceptimeve dhe ndjeshmërive të shprehura nga qytetarët. Për shembull, shqetësimi për ndryshimet klimatike është rritur me dhjetë pikë përqindjeje në një dekadë: dy nga tre njerëz tani e konsiderojnë ndryshimin e klimës ose rritjen e efektit serë si një shqetësim parësor mjedisor. Përsëri, prirja është në kontrast me vlerën kombëtare. Deponimi i mbeturinave komunale në Rajonin e Abrucos është ulur deri në vitin 2014 dhe më pas është rritur përsëri, për të përfaqësuar rreth 35% të totalit në vitin 2019. Prandaj, BES heton shumë aspekte të jetës njerëzore, duke matur performancën dhe ndryshimet me kalimin e kohës. Kohët e fundit, një nënbashkësi prej 12 treguesish BES u përfshi në EFD (Dokumenti Ekonomik dhe Financiar), me qëllim monitorimin dhe vlerësimin e efektivitetit të politikave në disa dimensione që janë themelore për cilësinë e jetës, duke e vendosur Italinë ndër vendet kryesuese në këtë fushë. Për të qenë vërtet i qëndrueshëm, zhvillimi gjithashtu duhet të sigurojë drejtësi dhe shpërndarje të barabartë të burimeve. Pabarazitë e forta, qoftë brenda ose midis vendeve, vënë në rrezik paqen sociale, duke krijuar vështirësi dhe ndarje që më pas mund të degjenerojnë në konflikte ose drejtpërdrejt në luftëra. Testet e rënda të stresit në pak më shumë se një dekadë (kriza ekonomike dhe financiare ndërkombëtare e vitit 2008, përhapja e pandemisë SARS-CoV-2) kanë përshpejtuar proceset tipike për një ekonomi tregu. Polarizimi i pasurisë, rritja e pasigurisë, papunësia dhe varfëria janë vetëm disa aspekte të epokës sonë që duhen parë në mënyrë kritike, duke i detyruar vendimmarrësit politikë të ndryshojnë drejtim. Prandaj, ne mund të kuptojmë se si zhvendosja e modelit duhet të fillojë nga një përhapje më e madhe e njohurive të mjeteve alternative të përshtatshme për matjen e dimensioneve të shumta të mirëqenies. Pjesa e mbetur, e lidhur me indekset e krijuara për të matur vetëm vlerën e prodhimit dhe ndryshimet e tij do të na dënonin në një perspektivë dritëshkurtër dhe larg virtytit.
Mjedisi
Transferimi i mbeturinave komunale në deponi
Përqindja e mbeturinave komunale të dërguara në deponi (përfshirë burimet hyrëse dhe dalëse të mbeturinave komunale nga rajone të tjera) të totalit të mbeturinave komunale të mbledhura. Shifra gjithashtu merr parasysh flukset e mbeturinave komunale që hyjnë dhe dalin nga rajone të tjera, të cilat mund të modifikojnë vlerën e numëruesit edhe në një masë të konsiderueshme. Në Rajonin e Kampanias, u mor parasysh edhe pjesa e mbeturinave nga impiantet e trajtimit mekanik-biologjik, të cilat, për shkak të jodisponueshmërisë së impianteve të rikuperimit, ruheshin çdo vit në pritje të asgjësimit (gjithashtu jashtë rajonit). Që nga viti 2011, kjo pjesë është zero. Njësia e matjes: vlerat e përqindjes Burimi: ISPRA (Instituti Kombëtar Italian për Mbrojtjen dhe Studimin e Mjedisit), Prodhimi, rikuperimi, trajtimi dhe asgjësimi i mbeturinave të veçanta dhe të rrezikshme komunale. Abruco
Referenca Itali
Varfëria absolute dhe relative (Itali, ISTAT)
incidenca e varfërisë relative individuale (% e njerëzve nga të gjithë banorët që jetojnë në familje me varfëri relative) incidenca e varfërisë absolute individuale (% e njerëzve nga të gjithë banorët që jetojnë në familje me varfëri absolute)
Ndryshimi i klimës Koncepti i zhvillimit të qëndrueshëm në lidhje me burimet e energjisë do të analizohet për shkak të rëndësisë dhe ndikimit të tij. Përdorimi në rritje i burimeve fosile (hidrokarbure me çlirim të ndryshëm të dioksidit të karbonit) në proceset e prodhimit ka ndryshuar ndjeshëm sasinë e gazrave serë të prodhuar në atmosferë. Nga revolucioni i parë industrial deri në ditët e sotme, shumë vende kanë lidhur politikat e tyre industriale dhe energjetike me naftën, gazin natyror dhe qymyrin. Djegia, e cila është e nevojshme për të shndërruar energjinë kimike në energji termike dhe më në fund në energji elektrike, prodhon në mënyrë të pashmangshme emetime të gazrave klimëndryshues. Qymyri dhe vaji, në veçanti, lëshojnë gazra serë kur digjen; të çliruara në atmosferë, ato kontribuojnë në rritjen e temperaturës mesatare globale. Nga problemet e shumta mjedisore, ngrohja globale për shkak të aktivitetit njerëzor është urgjenca më e madhe. Përpjekjet për marrëveshje dhe protokolle ndërkombëtare (p.sh. Marrëveshja e Parisit) shpesh bien ndesh me interesat specifike gjeopolitike të vendeve më të forta. Sot, Shtetet e Bashkuara vazhdojnë të renditen të parat për sa i përket prodhimit të CO2-shit për frymë. Republika Popullore e Kinës është e para për sa i përket prodhimit global dhe pritet të arrijë kulmin deri në vitin 2030 dhe pastaj gradualisht të fillojë të shohë efektet e dekarbonizimit. Evropa (BE-ja aktuale me 27 vende) është më e virtytshmja, edhe pse prodhuesi më i madh i kontinentit (Gjermania) nuk do të mbyllë stacionet e fundit të energjisë me qymyr para vitit 2036. Kur është fjala për emetimin e gazrave serë, përjashtim nuk bën as përdorimi masiv i LNG-së (gazi i lëngëzuar natyror): çlirimet e paqëllimshme të metanit gjatë nxjerrjes dhe transportit janë të konsiderueshme dhe do të rriten me rritjen e përdorimit të këtij burimi. Megjithëse metani është i pranishëm në sasi më të vogla në atmosferë sesa avulli i ujit dhe dioksidi i karbonit, ai ka një fuqi shumë më të madhe klimëndryshuese, duke e bërë atë një përshpejtues të procesit që nuk duhet të nënvlerësohet. Në të ardhmen, do të bëhen përpjekje për të përmbajtur emetimet e gazrave serë, duke u përpjekur që të mos e tejkalojnë rritjen mesatare të temperaturës globale prej +1° C. Kjo është një detyrë e vështirë, duke marrë parasysh që parashikimet më pak optimiste priren të tregojnë një rritje deri në +4° C. Përdorimi masiv i burimeve të energjisë së rinovueshme do të luajë një rol strategjik. Duke u përqendruar kryesisht në energjinë e erës, energjia fotovoltaike dhe hidrocentralet, ndryshimi i energjisë duhet të çojë në dekarbonizim të plotë deri në vitin 2050 për vendet me performancë më të mirë. Sidoqoftë, kalimi nga hidrokarburet në energji të rinovueshme nuk është plotësisht pa vështirësi dhe ndikime. Energjia e erës, për shembull, prodhon efekte negative ndaj specieve të kafshëve të egra (kryesisht zogjve ose llojeve të peshqve, për instalimet në det të hapur), energjia fotovol-
taike kërkon përdorimin e sipërfaqeve të mëdha të tokës që do të hiqen nga bujqësia, hidroelektriciteti ndryshon rrjedhën natyrore të lumenjve dhe ekosistemin e tyre. Për më tepër, shumë nga teknologjitë që përdorin burime të rinovueshme kërkojnë sasi të mëdha të elementëve dhe metaleve të rralla të tokës për prodhimin e tyre. Nxjerrja e elementeve dhe metaleve të rralla të tokës është shumë me ndikim, pasi ato janë të pranishme në një mënyrë shumë të fraksionuar në sipërfaqen e Tokës dhe kanë nevojë për trajtim ndotës. Riciklimi dhe rikuperimi i tyre është i kufizuar, sepse, pasi të përpunohen, ato kombinohen me materiale të tjera që nuk mund të ndahen më. Temperaturat rriten dhe ulen, reshjet vijnë dhe shkojnë. Pyjet lulëzojnë dhe kalben, shkretëtirat zgjerohen dhe tkurren. Njerëzimi ka evoluar midis fazave të ngrohta dhe të ftohta, duke përfituar nga optimalja klimatike dhe duke iu përshtatur Epokave të Akullit. Sot, Toka po ngrohet dhe aktivitetet njerëzore janë pjesë madhore e atij procesi. Me ndjeshmëri dhe propozime të ndryshme, qeveritë dhe organizatat ndërkombëtare po mendojnë për strategji për të kufizuar emetimet e gazrave serë, prania e të cilëve në atmosferë konsiderohet si shkaku kryesor i ngrohjes globale. Midis viteve 1960 dhe 2016, emetimet e dioksidit të karbonit u rritën me 270%, mesatarisht 2.4% në vit. Dioksidi i karbonit pa dyshim që nuk është i vetmi gaz serë, në fakt ka molekula të tjera (CH 4, CFC, HCFC etj.) me kapacitet edhe më të madh për ta ruajtur nxehtësinë nga rrezatimi diellor, por është ai që është i pranishëm në sasi më të madhe dhe, rrjedhimisht, merret si pikë referimi. Sipas modeleve të ndërtuara në fillim të shekullit të 20-të, vlerësimet e ngrohjes së klimës parashikojnë një rritje të temperaturës mesatare atmosferike prej midis 2.7° C dhe 3.7° C gjatë 50 viteve të ardhshme. Këto janë vlera përmbledhëse me johomogjenitet të lartë në vende dhe gjerësi gjeografike. Këto vlera mund të jenë në gjendje të shkrijnë një pjesë të akullnajave dhe të ngrenë nivelin e detit deri në 15 cm (ngritja është tashmë duke u zhvilluar dhe duke vënë në rrezik shumë atole të Paqësorit). Ndryshimi i klimës gjithashtu përcakton ndryshime të rëndësishme në ciklin hidrologjik, që ndikon në shpërndarjen e reshjeve, duke i bërë më pak të shpeshta, por më intensive dhe për këtë arsye më të afta për të gjeneruar dëme. Përveç ndryshimeve të shumta në mot dhe biodiversitet, ndryshimet klimatike ndikojnë në aspekte të jetës njerëzore, siç janë migrimi dhe ekonomia. Sidoqoftë, kjo ndryshore nuk duhet kuptuar si ekskluzive, por më tepër si konkurrent brenda një sistemi holistik, ku përfshihen aspekte të shumta (konflikte, paqëndrueshmëri politike dhe ekonomike etj.). Flukset e migrimit mund të jenë të brendshme në një vend ose transnacionale. Ato janë një fenomen epokal, shkaqet e të cilave janë rritja e temperaturave me efektet e saj direkte dhe indirekte.
Humbja e tokës pjellore për bujqësi (veçanërisht në gjerësitë tropikale), katastrofat mjedisore që vijnë nga rritja e fenomeneve të motit, paqja sociale e sfiduar nga pabarazitë sociale dhe varfëria absolute, kontribuojnë në largimin e qindra mijëra njerëzve. Sistemet ekonomike gjithashtu krijojnë lidhje të thella me ndryshimin e vazhdueshëm të klimës. Lidhja e ndërsjellë midis PBB-së globale dhe emetimeve atmosferike të gazrave klimëndryshues është shumë i lartë. Jo të gjithë sektorët e ekonomisë kanë të njëjtin ndikim mbi emetimet. Disa, ndonjëherë me një numër të vogël biznesesh dhe punonjësish, kanë ndikime të stërmëdha. Prandaj, veprimi mbi teknologjitë dhe proceset në këta sektorë është në radhë të parë. Këto vlera raportohen te Llogaritë Kombëtare përmes sistemit NAMEA (Matrica e Llogarive Kombëtare duke përfshirë Llogaritë Mjedisore): ky është një sistem kontabiliteti që përfaqëson ndërveprimin midis ekonomisë dhe mjedisit në një mënyrë të përputhshme me logjikën e kontabilitetit kombëtar dhe në një mënyrë që siguron krahasueshmërinë e të dhënave ekonomike dhe sociale me ato që lidhen me presionet e aktiviteteve njerëzore në mjedisin natyror.
PBB
CO2
Botë
PBB (aktual US$) Emetimet e CO2-shit (kt)
Mondo - Emissioni CO2 Botë - Emetimet e CO2-shit (kt)
Qendra e Analizës së Informacioneve për Dioksidin e Karbonit, Divizioni i Shkencave Mjedisore, Laboratori Kombëtar Oak Ridge Tenesi, Shtetet e Bashkuara. Licenca: CC BY-4.0
Itali - GRHO: efekti serë (ton ekuivalent CO2) - 2017 Burimi: llogaritë e NAMEA, ISTAT Kompanitë
GRHO: Efekti serë (ton ekuivalent CO2) 100.000.000
1.145.705
1.200.000 1.000.000
80.000.000 70.000.000
800.000
60.000.000 50.000.000 40.000.000
600.000 379.381
400.000
30.000.000 20.000.000 10.000.000 0
200.000
95.023 3.376 Tregtia me I n d u s t r i t ë s h u m i c ë , metalurgjike d u k e përjashtuar automjetet dhe moto çikletat
4.371 Prodhimi i kimikateve
Transporti tokësor dhe transporti p ë r m e s tubacioneve
297
1.807
8.422
18.060
Prodhimi i koksit dhe produkteve të rafinuara të naftës
Transporti detar dhe ujor
Menaxhimi i kanalizimeve, mbledhja e mbeturinav e , aktivitetet e trajtimit dhe asgjësimit, rikuperimi i materialeve, aktivitetet e riparimit dhe shërbime të tjera të menaxhimit të mbetu rinave
Prodhimi i produkteve të tjera minerale jometalike
11.271 Prodhimi i bimëve dhe kafshëve, gjuetia dhe shërbimet e lidhura
Furnizimi me energji elektrike, gaz, avull dhe ajër të kondicionuar
0
KOMPANITË
TON EKUIVALENT CO2
90.000.000
EKONOMIA RRETHORE Ideja e një ekonomie rrethore i përgjigjet nevojës për rritje të qëndrueshme, në një kontekst të rritjes së presionit mbi burimet në mjedis. Me kriterin e tij "prodhim-konsum-asgjësim", modeli aktual ekonomik dikton që çdo produkt është i destinuar në mënyrë të pashmangshme për të arritur "fundin e jetës së tij". Materialet e vlefshme përdoren për prodhimin e ushqimit, ndërtimin e shtëpive dhe infrastrukturës, si dhe prodhimin e mallrave të konsumit ose furnizimit me energji. Kur jeta e tyre e dobishme përfundon, këto produkte hidhen si mbeturina. Thellësia demografike në rritje dhe prirja më e madhe për konsum e një pjese të popullatës, nxit më shumë se kurrë kërkesën për burime dhe çon në degradim të mjedisit. Kjo rrit çmimet e metaleve dhe mineraleve, lëndëve djegëse fosile, ushqimit për njerëzit dhe kafshët, ujit të pastër dhe tokës pjellore. Prodhimi mesatar i mbeturinave i secilit qytetar të BE-së në vit është rreth 5 milion ton, ndërsa përdoren gati 15 ton materiale. Gjysma e mbeturinave hidhet në deponi pa ndonjë vlerësim. Ekonomia lineare, e cila mbështetet vetëm në shfrytëzimin e burimeve, nuk është më një opsion i zbatueshëm. Kalimi në një ekonomi rrethore zhvendos fokusin në ripërdorimin, riparimin, rinovimin dhe riciklimin e materialeve dhe produkteve ekzistuese. Ajo që normalisht do të konsiderohej "mbeturinë" nuk është domosdoshmërisht në fund të jetës së saj të dobishme, por shpesh mban ende një vlerë të brendshme që pret të vlerësohet dhe të transformohet në një burim. Ekonomia rrethore kuptohet më mirë duke parë sistemet natyrore të jetesës (biosistemet). Ato funksionojnë në mënyrë optimale dhe në një gjendje të ekuilibruar, sepse secili prej elementëve të tyre përshtatet mirë me tërësinë. Në sistemet e gjalla, mbeturinat e mbetura janë afër zeros, materia shpërndahet në mënyrë efikase në faza të ndryshme, duke siguruar ekuilibër dhe qëndrueshmëri. Kalimi në një ekonomi rrethore kërkon pjesëmarrjen dhe angazhimin e grupeve të ndryshme të njerëzve; thelbësore është strategjia e miratuar nga vendimmarrësit politikë për veprimet për të rritur rolin e konsumatorëve dhe për të përcaktuar se si qytetarët mund të përfitojnë nga ndryshimet që po ndodhin. Bota e biznesit mund të ridizajnojë plotësisht zinxhirët e furnizimit, duke synuar efikasitetin dhe qarkullimin e burimeve. Zhvillimet e TIK (Teknologjitë e informacionit dhe komunikimit) dhe ndryshimet shoqërore po ndihmojnë këtë kalim sistemik.
Prandaj ekonomia rrethore mund të hapë tregje të reja që i përgjigjen ndryshimit të modeleve të konsumit: nga pronësia konvencionale tek përdorimi, ripërdorimi dhe ndarja e produkteve. Gjithashtu mund të ndihmojë në krijimin e vendeve të punës gjithnjë e më të mira. Që ekonomia rrethore të bëhet normalitet dhe jo një nishe, duhet të mobilizohen të gjitha levat e mundësive dhe të përfshihen të gjithë aktorët e mundshëm (OJQ-të, organizatat e biznesit dhe konsumatorëve, sindikatat, shkollat dhe universitetet, institutet kërkimore dhe aktorët e tjerë, në të gjitha nivelet e qeverisjes).
Edhe një herë, zhvendosja e modelit do të vijë vetëm përmes njohurive të përhapura dhe të përbashkëta.
SE MI LASCI NON VALE
CDCA Abruzzo 3491357990 abruzzo@cdca.it cdca.abruzzo@gmail.com www.cdcaabruzzoaps.wordpress.com www.contrattodifiumefeltrino.it
Ministero del Lavoro e delle Politiche Sociali Direzione Generale del Terzo Settore e della responsabilità sociale delle imprese