het werk van zijn voorgangers - Evert Jan Brill, Adriaan van Oordt en Frans de Stoppelaar. Hij koesterde de traditie van het bedrijf en hield die in ere. Brill was niet een doorsnee uitgeverij met een eigenaardige specialisatie, het bedrijf had zich in de loop van de tijd ontwikkeld tot het knooppunt van een internationaal netwerk in de wetenschappelijke wereld. Dat web van buitenlandse betrekkingen was van vitaal belang en werd met zorg onderhouden. Peltenburg correspondeerde met wetenschappers in allerlei landen en was evenals De Stoppelaar een vaste bezoeker van de Internationale Congressen van Oriëntalisten. In een gestage ontwikkeling van meer dan een halve eeuw had Brill een unieke positie verworven als uitgever van de internationale oriëntalistiek. Geleerden uit alle windstreken van Europa, uit Azië en uit Amerika kenden de naam van Brill en wisten de weg naar de Oude Rijn te vinden. Op grond van haar reputatie kreeg de uitgeverij allerlei werken aangeboden, terwijl zij daarnaast als intermediair van de wetenschap ook eigenhandig uitgaven entameerde. Peltenburg haalde voor de journalist zijn paradepaardje van stal: de Encyclopedie van de Islam, waarvan het tweede deel dat jaar zou verschijnen in het Duits, Frans en Engels. ‘Voor Engeland heb ik de uitgave verkocht aan Luzac & Co te Londen, voor Duitschland aan Otto Harrassowitz te Leipzig, voor Frankrijk aan Aug. Picard te Parijs’. De encyclopedie was niet alleen een standaardwerk dat door alle specialisten werd gebruikt en door alle bibliotheken, waar ook ter wereld, werd aangeschaft. De uitgave bevestigde tevens de centrale rol van de uitgever, want in vele lemmata werd verwezen naar boeken die bij Brill waren verschenen dan wel stonden te verschijnen. Peltenburg benadrukte dat de specialisatie van Brill een zaak was van lange adem. Een internationale uitgever voor de wetenschap moest verder durven kijken dan het gewin op korte termijn. De wetenschappelijke boeken die door Brill werden geproduceerd hadden een veel lagere omloopsnelheid dan populaire uitgaven voor de binnen landse markt. De afzet verliep voornamelijk via bibliotheken en instellingen in het buitenland. Het duurde vaak jaren voordat een oplage was uitverkocht en alleen op de lange duur betaalden de investeringen zichzelf terug: ‘Want een goed boek op het gebied van ons fonds blijkt steeds weer in de geleerde wereld onmisbaar te zijn’. De nadagen van de patriarch Brusse had Peltenburg meegemaakt in zijn gloriedagen, maar niet lang daarna pakten donkere wolken zich samen aan de horizon. De beurskrach van november 1929 vormde de opmaat van een wereldwijde economische crisis die de eerste helft van de jaren dertig zou aanhouden. Onvermijdelijk deed de ineenstorting van de economie zich na verloop van tijd ook bij Brill gevoelen. Kon over 1931 nog een mooie winst van f 61.000 worden geboekt, in 1933 was dat teruggelopen tot f 24.000. De omzet van alle bedrijfsonderdelen was in de tussenliggende jaren schrikbarend gedaald. De drukkerij lag in 1934 vaak stil bij gebrek aan werk. Peltenburg was een verklaard tegenstander van machinaal zetten en had sinds jaar en dag de invoering van zetmachines tegengehouden. Sijthoff werkte voor de Eerste Wereldoorlog al met twaalf zetmachines, maar bij Brill kwamen ze de deur niet in: ‘zo lang ik leef geen zetmachine op mijn zaak’, placht de oude heer te zeggen.26 Om in het begin van de jaren dertig nog enigermate te kunnen concurreren was hij gedwongen
III
De N.V. Boekhandel en Drukkerij voorheen E.J. Brill: 1896-1945
99