Journal Alert 2018 nr. 5

Journal Alert Tables of contents 2016 Nr. 5 – Week 28 t/m week 40 ____________________________________________________________________________

A+U – Architecture and Urbanism 574 A+U – Architecture and Urbanism 575 A+U – Architecture and Urbanism 576 AR – Architectural Review 1453 AR – Architectural Review 1454 De Architect 3 Architectuur NL 4 Blauwe Kamer 3 Blauwe Kamer Ezine 5 Blauwe Kamer Ezine 6 El Croquis 195 Detail 7/8 Detail 9 Domus 1026 Domus 1027 Domus EcoWorld (1027) Groen 6 Nul 20 96 Plan Amsterdam 3 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 3 Rooilijn 3 Topos 104 Volume 53 Witte Raaf 194 Witte Raaf 195

Subscribe / unsubscribe: library@bwk.ahk.nl Journal Alert

5-10-2018

2 4 6 8 10 12 16 18 22 24 26 28 32 36 38 40 42 46 48 50 52 54 56 58 60

Architecture

2018:07

and Urbanism

Feature: Aires Mateus

No.574

Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida

Introduction: Time is the Raw Material Ricardo Carvalho

Design Consultant: Massimo Vignelli

House in Azeitäo

14

Santa Marta Lighthouse Museum Senior Editor: Kei Yokoyama Editorial Staff: Mari Hattori Sylvia Chen

28

Houses for Elderly People in Alcácer do Sal

36

House in Monsaraz

46

Atelier Cecilia de Sousa

Correspondent:

House in Alcobaça

Layout Design: Satoshi Ando (pickles design) International Business Development: Nur Rosmawati Distributor:

Shinkenchiku-sha Co., Ltd.

54

62

Primary School in Vila Nova da Barquinha EDP Headquarters

House in Ajuda

108

114

Meeting Centre in Crändola RADIX/ Common Ground House in Melides II

Cr\+U Publishing Co., Ltd. 2018 Primed in Japan Published by A+U Publishing Co., Ltd. Kasurmgasek! Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki, Chiyodaku. Tokyo 100-6017. Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387

Aoyama House 2-19-14 Minamiaoyama, Minato-ku, Tokyo 107-0062, Japan Tel: +81-3-6455-.559ï Fax: +81-3-645;;-5583 E-mail: au@japan-architect.co.jp URL: http://www.japlusu.com A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre III Middle Road, ~03-02, Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1223-7 a+u = Architecture and Urbanism is handled exclusively

by Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: Kasumigaseki Building l7F, .3-2-5, Kasunugaseki, Chiyodaku. Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fax: +81-3-6205-4386 E-mail: ja-buslnessepjapan-architect.co.jp Subscription rate for 2018 outside Japan Y'b2,000 (Airmail - Asia), Y45,000 (Airmail - Europe, North America, Oceania, & Middle East), ¥49.000 (Airmail- South America & Africa) U.S.Dollars, Euro. and Sterling Pounds equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable. Your remittance should be converted at the current exchange rate when you remit us.

House in Estrela

88

98

House in Melides I

Santa Clara 1728

70

78

House in the Alentejo Coast

House in Time

Front cover: Faculty ofArchitecture in Tournai. Entrance.

Photo by Tim Van de Velde.

Back cover: Renovation oj the Trinity College. Light [ailing into space. Photo by Nelson Garrido.

22

Monitoring and Investigation Centre and Accommodation for Researchers in Furnas

Photographer: Fabian Ong (Singapore) Yoko Fukuda-Noenrug (Germany)

8

120 130

134 142 148

Renovation of the Trinity College Faculty of Architecture in Tournai

156 166

Olivier Debré Contemporary Creation Centre

178

Fenda - 15th Biermale di Architettura di Venezia

192

Interview: Architecture as an Art of Permanence Manuel Aires Mateus

Essay Series, vol. 3: The Evolution of Temple and Shrine Structures Suguru Kanata

202

196

Feature: selgascano

Architecture and Urbanism No.575 2018:08

8

Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida

Introduction: selgascano - Reinventing the Relationship between Scarcity and Boldness Anatxu Zabalbeascoa

Design Consultant: Massimo Vignelli

14

Senior Editor: Kei Yokoyama

Silicon House - House in La Florida

Editorial Staff: Marl Hattori Sylvia Chen

Office in the Woods

24

32

Badajoz Conference Centre and Auditorium Photographer: Fabian Ong (Singapore)

42

Merida Factory Youth Movement Correspondent: Yoko Fukuda-Noennig (Germany)

50

Layout Design: Satoshi Ando (pickles design)

66

International Business Development: Nur Rosmawati

82

El "E" Cartagena Auditorium and Congress Centre Plasencia Auditorium and Congress Centre

Distributor: Shinkenchiku-sha

Second Home Hanbury Street 92

Co" Ltd,

Immunization and Education Centre for Turkana 100

Serpentine Gallery Pavilion 108

Libreria 114

Front cover: Serpentine Gallery Pavilion. Interior view.

Back cover: Martell Pavilion. Buti's eye view. Photos by IwanBaan. <>A+U Publishing Co., Ltd. 2018 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co., Ltd. Kasurnigasekl Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki, ku, Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387 Aoyama House 2-19-14 Minamiaoyama, Minato-ku, Tokyo 107-0062, Japan Tel: +81-3-6455-5597 Fax: +81-3-6455-5583 E-mail: au@japan-architect.co.jp URL: http://www.japlusu.com

120

Second Home LoLA 124

Second Home HolLA Chiyoda-

A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre III Middle Road, #03-02, Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1225-1 a+u = Architecture and Urbanism is handled exclusively

by Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: Kasumigaseki Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki, Chiyodaku, Tokyo 100-6017, Japan Tel +81-3-6205-4380 Fax: +81-3-6205-4386 E-mail: ja-business@japan-architect.co.jp Subscription rate for 2018 outside Japan ¥42,000 (Airmail - Asia), ¥45,000 (Airmail - Europe, North America, Oceania, & Middle East), ¥49,000 (Airmail - South America & Africa) U.S.Dollars, Euro, and Sterling Pounds equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable. Your remittance

should be converted at the current exchange rate when you remit us.

Kibera Hamlets

128

Sam First Bar 132

Second Home Holland Park 140

Second Home Lisbon 148

Martell Pavilion 156

Bruges Pavilion 164

Knight Dragon 170

Interview: Ryue Nishizawa On the Road with selgascano 172

Essay Series, vol. 4: The Architectural Design of Shrines and Temples Suguru Kanata

Architecture 2018:09

Feature: Sustainability in Australia

and Urbanism No.576

Interview: Wendy Lewin 6 Sustainability in Australia, and Universal Principles: Unique Projects Exhibition

Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida

John Wardle Architects 10 Shearers' Quarters and Captain Kelly's Cottage

Design Consultant: Massimo Vignelli

Baracco and Wdght Architects The Garden House

Senior Editor: Kei Yokoyama

Crowd Productions Floxi-frame House

Editorial Staff: Mad Hattori Sylvia Chen

Troppo Architects Robe- trop_pods 40 Anbinik- trop_pods

Photographer: Fabian Ong (Singapore) COITespondent: Yoko Fukuda-Noennig

36

46

Andresen O'Gorman Architects Mooloomba House

(Germany)

Layout Design: Satoshi Ando (pickles design)

Richard Leplastder Lovett Bay House

International Business Development: Nur Rosmawati

Glenn Murcutt 66 Donaldson House

Distributor: Shinkenchiku-sha

28

52

60

Wendy Lewin and Glenn Murcutt Australian Opal Centre

Co., Ltd.

82

Essay: System, Ambience, Translation 88 Maryam Gusheh and Philip Oldfield Andrew Burns Architecture 92 Cranbrook School Wolgan Valley Campus Front corer. The Garden House designed by Baracco and Wright Arrhaect". General view. Photo by Erieta Attali.

Back cover: Donaldson House designed by Glenn Murcutl.

Atrium view. Photo by Anthony Brouiell. "'A+U Puhlishinz Co .. Ltd. 2018 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co., Ltd. Kasunugasekt Building 17F, 3~2-5, Kasumigaseki, ku, Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387 Aoyama House 2-19-14 Minamiaoyama, Minato-ku, Tokyo 107-0062, Japan Tel: +81-3-6455-559ï Fax: +81-3-6455-5583 E-mail: au@japan-architecLeo.jp URL: http://www.japlusu.com

Bud Brannigan Architects 100 Les Wilson Barrarnundi Discovery Centre Officer Woods Architects East Pilbara Arts Centre

Chiyoda-

A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre III Middle Road. ~03-02, Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1226_8

t

a+u "Architecture and Urbanism is handled exclusively Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: smmgaseki BUIlding 17F, 3-2-.0, Kasumigaseki, Chiyodaku, Tokyo 100-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fax: +81-3-6205-4386 E-mail· Ja-bus' .

S .'. me~S@Japan-architect.co.jp yu.bscnptlon rate for 2018 outside Japan 42,000 (Airmail As") y Amerie 0 . la.

45,000 (Airmail - Europe, North Am . a, ceanta & Middle Eastl, ¥49,OOO :Ainnail - South eTica & NTica) U.S.Dollars Ed'

aboveJapa~es':~' an .5terlmg Pounds equivalent to the

should b en pnces are acceptable. YOW' remittance remit us.e Converted at the Current exchange rate when you

106

CHROFI 110 The Ian Potter National Conservatory Column: The Vibe Tom Heneghan

114

Ingenhoven Architects + Architectus 1 Bligh Street

]]6

Tzannes International House Sydney 124 The Brewery Yard, Central Park 134 Atelier Jean Nouvel, PTW Architects One Central Park

142

Nigel Bertram, Catherine Murphy, David Mason Water Urbanism in Australian Cities

148

Essay Series, vol. 5: Inspections of Shrines and Temples Suguru Kanata

156

911IJ~IUIJ~ll l lIJij~~III~I~ I

Contents July/August 2018 AR House awards Winner Girls' orphanage, Khansar, Iran, by ZAV Architects .MekT Shaftei 10 Highly Commended HoUBe, Nobeoka, Japan, by Schemata Architects Jan Vranovsk?j 22

Highly Commended HoUBe, Ho Chi Minh City, Vietnam, by Vo Trong Nghia Architects Josh Coffman 34 CfYT/1,mended Temporary housing, by Aalto University Wood Program, Helsinki, Finland G:eorge Kafka 44

Crnmnended Holiday home, Va.Ile de Bravo, Mexico, by Fernanda. Oanales & Olaudia. Rodriguez Lfli Oarr .1ldUoriGlDfret:ttw

52 (JfYT/1,'IMftded Honse etension.,

PaulPbmh

Elche, Spain, by MesuraRq1bel Góma-.Moriana

~lMtM Kaao.1foIJaId 1IdfIorIGl~

60

BIaaDI!r Beaaaent

~A""""'" .Bt.oh_,tJiJ

The furniturisation of architecture: blurring boundaries in favour of the temporary lldttnn H~

Jhpert .ÁI1~ Tom CarpaMer

88

Reputations: Oharlotte Perrimd (JoJAerine Sleswr 76 Betrospectlve: Olson Kundig Manon MoUalm 80 16 Olerkenwell Close, London, UK, by Amin Tab .. + Groupwork DO'U!JlaIl Mu/rphy 86 Outrage: trophy chairs by starchitect Catherine SlesBor 94AREA: O'Brien Van der Steen Hunt Eleanor Beaumont 96 Peek inside the wardrobe: a new history Tom Wilkinson 98 Working models: changing work patterns embrace the home office Je1"fJ'IW!I MelM

~JId:Uan JuUa DawIea, CeaIIa TbGm 8u6l1f111tw G1'IIII1II6o.bom ~fifIw Tom WtndJlloa ~RfMtm Catherine Sl_.lereDl7Jlelrin Oritic-at-LIJIrge

BlJlsW~ lIdftM ita f!h~ Christine Murray Na:na.gfng DtT6ctfJr Nick Stimpson

(J~lHneIDr

James Prieet _

~~_._.,.,.

102 Soft cell: the minimum dwelling Pier Vittorio .À'IJ/I'eli and MonffnoTattara

8teph 8oa:elon_ ....

8m1ot' .KqAtl6outlt~ Hannah BaoIdey-19I1 BIM*-~ •• I""lIIIa4~ BUzabetIs Barb,. ..

Ricardo DeaiealtOeerp ___

106

1IWoII_.-

The continuous interior: an endless 1andsoape defined by objects and technology Anns Puigja'R8'/' 112 Floor as furniture: the 1'eIiItIJ.'gOOc of a traditional Japanese phenomenon Don O'K6e,/e 114 Ba.bmclng act: Junya Ishigami' shifts in seale MantJ8NollafYl 116

Revisit:

t Peter' ChIll'Ch, K1ippan, Sweden., by igurd Lewerentz B'I.etmor &atMRmtt 122 Ln Wenyn: the emphasis on o:raft and preoi&ionAmtln

WfllÏ4ma

132 Book of tile Month: lJtJtuItNm OAaifW by Bauhaus Lab.hltolte ~ 138 AlA atiODBl Convention., New York Jemwg j(,zm".

142 B1enu1e TMI& WJl1Wuora

FreeBpace, VeDice ~ 1«

.us

~"'_"JJmJdI1r CuotiBe LOIldouoIlllt MP

......."'-1.....,. _._, """"B•.•

.... euo.. ....

PIal ....

ItalIota .............

Oulo J!'IoIII8III +lIJ 611111f •• _

~ ._.

t(//Iarl_ 0tIfIIIrifIM

IIiIJIN.~ _,..,..

............ 10,.. ,... ... .. "*,.,.."....,._

.... .--.

11M fItlIIoritJl".. ....,.

a..

Contents September 2018 Farewell to architecture:

contrasts and common ground in Flanders and Wallonia.

Ohristophe Van Gerrewey 8 Magnificent suburbanism: a country without a label

Jonathas: Meades Hi Retrospective:

Robbrecht en Daem

WîlliamMann 18 Oaritas psychiatric centre, Melle, by Arehitecten de Vylder Vinck Taillieu

DCYl.Wla8. Murphy 26 The Houses of the People: eazly 20th-century buildings by the Belgian Workers' Party

OwenHàtlte'rley 36 Social housing, Schaerbeek, Brussels, by MSA IV + Manon Mollard 40

Issue 14M I Vol COXI,lV

E<M(;(JrialDirector

.

Belgian imperialism: the colonisation of the Oongo seen from a global perspective

Johan Laqae 46 House V-D, Ghent, by Marie-José Van Hee Architecten

Helen Thomas 52 Revisit: Roeeenberg Abbey, WaasnlURstCJi,by Dom liang van del' Laan

Caroline Voet 58 Outrage: ugly Belgian houses

Paul Finch

Depuf:y Editor Manon Mallard Editorial A.~$i,.~t(lfnt Eleanor Beaumont llJdilXYrialAàJminisfJrato1' Rupert Bi.ckersteth ..!l.rt Director Tom. Oarpenter li'rod-uction Editors Julia Dawson, Cecilia Thom ll'ista'l'1/ llJditm Tom. Wilkinsoll Oontributing Edtbo1's Oatherine 81e880r, Jeremy Mervin

Critic-at-Large Ellis Woodman Editor in Ohief

Hannes Ooud,enys 66

]I..fanagingDirector

Typology: law court

Oommercio; Director

Christine Murray Niok Stimpson

Tom Wîlkinson 68 Book of the Month: Trans-FJumpeExpress by Owen Hatherley Huw De'lTlll1Y3'!J

International Account Manager Steph Scanlon met. 4324

713 Skanderbeg Square and TID Tower, Tirana, Albania, by 51N4E

Busines& DevelopmmW Managers

Romeo Kodra 80 Quai 10 cultural centre, Charleroi, by V + / L'Escaut Eleanor Beaumont 88 Slow urbanism: Oadix doeklands l!egeneration in Antwerp

Anna Winston 95 AREA:AgwA

Manon Mallard 106 Reputations: Lucien Kroll

Paul Davies 108 Maison Wolfers: a house by Henry van de Velde in a frozen state of ruin

Eleanor Beaumont 112

James Priest ext. !BliS3

International Account Director Caroline Londono w:t. 2741

Setuo« Key .Account IIJ.'anager Hannah Buckley ezt. 2941 Eli'l3ibeth Burke e3!fi. 2863 Rioarde Sidoti ext. 2922 Damien St George ext. 2789 ]darketi1t{J Marrage1' Jade Glover ezt. 20al IIe.oxt of Producti.oo PaolMoran If;aJ,ianAd:oerti8i1t{J Sales CaJ'le Ftorucci +39 03tJ2 23 2210 cwlo'áJfio1'Ucci,Jimernational.oom

J!)oe'l'1/ effort has been made (;(J identify copyright holders and obtain permission. to reproduce images in this issue. Please do get in touch with the editorial team should you Mve any oueries.

Oontacting the AR, emaü» we formatted:

ji1'st1U1/lM.laGtrnanneriiJemap.com or call +.u (0) 20 3953 pl'U8 the extension

JAARGANG 49 SEPTEMBER 2018

de Architect

INHOUD

THEMA WONINGBOUW

88

PROJECT

EEN KAMELEON MET ONGEKEND AANPASSINGSVERMOGEN HAUS 6 IN BERLIJN (D) DOOR SAUERBRUCH HUTTON

Binnen een historisch ensemble in Berlijn realiseerde Sauerbruch Hutton een modern woonateliercomplex voor een bouwgroep. De open plattegrond maakt een flexibele indeling van de wooneenheden mogelijk.

100

58

ESSAY

BOUWEN OM TE WÓNEN COÖPERATIEF BOUWEN IN NEDERLAND ANNO 2018

Voor professionele partijen en gemeenten zijn economische factoren dominant bij het ontwikkelen en bouwen van woningen. De maatschappelijke gevolgen zijn niet mals.

Coöperaties bieden een alternatief voor deze wedloop met het geld, nu ook in Nederland.

68

76

PROJECT

WONEN TUSSEN ANTWERPSE DOKKEN PROJECT

CADIX IN ANTWERPEN DOOR HAPPEL CORNELISSE VERHOEVEN EN STEPHEN TAYLOR ARCHITECTS

HOFGEBOUW IN HET GROEN

Het voormalige havengebied Cadix op het Eilandje in Antwerpen verandert langzaam in een levendige woonomgeving. Binnen een van de nieuwe bouwblokken hebben Happel Cornelisse Verhoeven en Stephen Taylor Architects twee hoekgebouwen met een sterk architectonische verwantschap ontworpen.

TUINHUIS IN ALMERE DOOR KORTH TIELENS ARCHITECTEN

In De Wierden realiseerde Korth Tielens Architecten een tuinhuis dat zich onderscheidt door een centrale, architectonische hal, maar evenzeer door omlopende groene balkons die bewoners uitzicht bieden op de collectieve tuin en de omringende natuur.

118

ISSUES

HOE MENSEN WILLEN WONEN DE ARCHITECTUUR VAN DE WONINGBOUW VERDIENT EEN PROMINENTERE PLEK OP DE RUIMTELIJKE AGENDA

INTERVIEW

"MET MEER VRIJHEID KUNNEN WE DE STAD ENORM VERRIJKEN"

1211sSUES

AARDGASLOZE NIEUWBOUW IN DE VERSNELLING

EEN GESPREK MET RIJKSBOUWMEESTER FLORIS ALKEMADE

Op de Rotterdamse Architectuur Biënnale eonfronteert curator en rijksbouwmeester Floris Alkemade de architectengemeenschap met urgente vragen. Hij is van mening dat architectuur te veel wordt gestuurd vanuit louter economische of esthetische aspecten.

Architecten zouden de complexiteit van de bouwopgave niet uit de weg moeten gaan, maar juist moeten opzoeken en adresseren.

RIGO DEED ONDERZOEK IN 212 GEMEENTEN NAAR BOUWEN ZONDER AARDGAS

123 I

I

ISSUES

~~£

I~E~T~~IJ~s~R~TrG9E VERSTEDELIJKING

~~!ZAME

11

JAARGANG SEPTEMBER

49 2018

de Architect

INHOUD

48

126

START-UP

RAAMWERK GENT

20

FOTO-ESSAY

48

RENDER

WONEN VOOR STARTERS

LEZEN VAN HET LANDSCHAP

AMSTEL TOWER IN AMSTERDAM DOOR POWERHOUSE COMPANY

ONTWERPEN AAN HET IJSSELMEER

In de Amstel Tower biedt Vesteda een voor Amsterdamse begrippen nieuw woningtype aan: een middeldure huurwoning die aansluit op het budget en de leefstijl van de huidige stadsbewoners. Fotograaf Jeroen Musch ging op pad.

28

PROJECT

POËTISCH SAMENSPEL VAN RUIMTE EN LICHT KERK SAINT-JACQUES-DE-LA-LANDE IN RENNES DOOR ÁLVARO SIZA

(FR)

In tijden waarin kerken worden gesloopt of een herbestemming krijgen, is nieuwbouweerder uitzonderlijk. Voor Saint-Iacques-de-la- Lande, een voorstad van Rennes, ontwierp Álvaro Siza een gebedsruimte vol symboliek en dit gecombineerd met een parochiaal centrum. Een ode aan het licht.

Het watervlak van het IJ sselmeer is de grootste aaneengesloten open ruimte van Nederland: een van de weinige plekken waar het 's nachts echt donker kan zijn en soms bijna niets te zien is.

Hoe wordt de openheid ervaren en gewaardeerd, van plek tot plek' Hoe kun je die in de vingers krijgen en er zelfs aan ontwerpen'

Het Vlaamse bureau Raamwerk is een collectief voor architectuur, stedebouw en scenografie.

In 2014 is het bureau opgericht door Gijs De Cock, Freek Dendooven en Jon D'haenens.

Nu werken zij aan diverse projecten die zich kenmerken door een vorm van puurheid.

135 SCOPE RECENSIES, COLUMNS, GEBOUWEN EN GEBEURTENISSEN IN HET VAK

13

SEPTEMBER 2018

154

ue

1-\.1 \,;llIl.C\,

..

II~ II U UU

INTERIEUR

MARMER EN GEPLOOID TEXTIEL BLAAKHOUSE DOOR V8 ARCHITECTS IN ROTTERDAM

in Rotterdam renoveerde V8 aan de Blaak een monumentaal bankgebouw. Het architectenbureau omarmde de klassieke stijl van het gebouw uit de wederopbouw. In het vernieuwde atrium spelen licht, belijning en ornamenten van geplooid textiel een belangrijke rol.

168

184 INTERIEUR

lORGOMGEVING IN DE STAD ERASMUS MEDISCH CENTRUM ROTTERDAM DOOR EGM ARCHITECTEN

Na tien jaar van bouwen is het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam getransformeerd tot een academisch ziekenhuis van de 21'" eeuw. EGM architecten heeft nieuwbouw met een oppervlakte van 207.000 vierkante meter gerealiseerd, die de bestaande gebouwen tot een compact en geïntegreerd complex maakt. Het resultaat is een overzichtelijke en prettige zorgomgeving voor zowel patiënten als medewerkers en studenten.

TECHNIEK

SPEL VAN TRANSPARANTIE EN WEERSPIEGELING EUROPEAN PATENT OFFICE IN RIJSWIJK DOOR ATELIERS JEAN NAOUVEL EN DAM & PARTNERS ARCHITECTEN

Het European Patent Office (EPO) is een voor Nederlandse begrippen buitengewoon gebouw dat volledig is uitgevoerd in staal en glas en ongewone dimensies kent. Dit gebouw dat de architecten in opdracht van aannemer TBI Consortium New Main aan de westkant van Rijswijk realiseerden, laat ongekende mogelijkheden voor architectuur zien.

203

PRODUCT

NIEUWSTE PRODUCTEN OP GEBIED VAN VERLICHTING EN WANDEN

213

LANDMARK

DOVENSCHOOL HET ROTSOORD IN UTRECHT EEN SCHOOL UIT 1960 DOOR ARCHITECT ANTONIO SALVATORE (1924-2007), DIENST OPENBARE WERKEN

I~

INHOUD

CENTRUM LEIDSCHE RIJN HEEFT KLASSIEKE KWALITEITEN Jan den Boer over Utrechtse stedenbouwen architectuur, pagina 6

IJ>

ProjectenNL

06 Centrum Leidsche Rijn Utrecht, Jo Coenen Architects & Urbanists, e.v.a.

10 Bohle: transparantie op kantoor 12 Europees Octrooibureau van Jean Nouvel en Dam & Partners 18 Zestien eiken schuur van Hilberinckbosch architecten IJ>

KennisNL

22 Interview met Ronald Rietveld 27 Composiet gevels met dunne-film zonnecellen van Studio Solarix

30 Bulgari gevel in beton en kunsthars door MVRDV

34 Lichtontwerpen van Henk van der Geest 39 Recht volgens Ruby IJ>

TalentNL

40 Platform jong talent: ArchitectuurMAKEN 46 Master among masters: Jurgen ten Hoeve 50 Shaping Intuition, ontwerpvisie van HofmanDujardin

56 Thor ter Kulve, hacker van de openbare ruimte IJ>

InspiratieNL

60 62 68 70

Metroschilderkunst

van Ton Leenarts

Stadsportretten van fotograaf Harry Cock Banken van bouwpuin van Paul Koenen Thuis bij interieurontwerper

Cynthia

Sombogaard

5

ArchltectuurNL

TIJDSCHRIFT

VOOR LANDSCHAPSARCHITECTUUR

EN STEDENBOUW

BLAUWE KAMER #3

SEPTEMBER 2018 â&#x201A;¬19,50

-.

Marker Wadden /

Nieuwe dageraad voor het Markermeer Serious games: ijsbrekers voor de stadsontwikkeling

Het beste afstudeerwerk van 2018

Nieuwe stadsruimte op spoortunnel Delft

Nohnik verenigt landschap en plek

Ruurd Gietema: 'Veel talent, weinig oog voor metropool'

Space-S in Eindhoven zoekt naar zijn vorm

INHOUD

44 / DE BESTE 30 AFSTUDEERPROJECTEN VAN 2018

14/ SERIOUS GAMEN HELPT DE STAD VERDER

34/ NOHNIK: 'RAAR DAT REGIONAAL ONTWERP GEEN GEMEENGOED MEERIS'

22/ MARKER WADDEN: RESET VOOR HET MARKERMEER

08 / Columns

van Marinke Steenhuis en Madelief ter Braak

14/ ANALYSE De opkomst van 'serious gaming' voor de stad Cristina Ampatzidou

22/ FOTOREPORTAGE Marker Wadden kussen Markermeer tot leven Stijn Poelstra

6/ BLAUWE KAMER 3 2018

34/ INTERVIEW Wieteke Nijkrake en Jorrit Noordhuizen (Nohnik): 'Op de overgang van landschap naar plek treffen wij elkaar'

Mark Hendriks

#3/2018

74/ DE NIEUWE OPENBARE RUIMTE VAN DELFT

86/ SOCIAAL EN SAMEN WONEN OP STRIJP S

AFSTUDEERWERK 2018 37/ INLEIDING Wereldontwerpers gevraagd!

Ruurd Gietema 48/ OVERZICHT De beste 30 afstudeerprojecten

SB/PORTRETTEN

DE PROJECTEN 74/ Rond het station toont zich het nieuwe Delft Hans Teerds

92/ BNSP - Met 'Regio van de Toekomst' de NOVI helpen'

86/ Space-S in Eindhoven zoekt nog

94/ NVTL - Portret van studio mars & ODC architecture

naar zijn vorm Teun van den Ende

Waarin de ontwerpopleidingen zich onderscheiden

7/ INHOUD

98/ Column van Christiaan Weijts: Straatkijkers

Bekijk hier het zomernummer van het BLAUWE KAMER e-zine

Op het festivalterrein van het Belgische Werchter kun je straks ook gewoon in alle rust recreĂŤren Cluster landschap en stedenbouw

Video ... Drijvend park van plastic WHIM architecture ontwikkelde een drijvend eiland in de Maas bij Rotterdam met plastic dat ter plekke uit de rivier is gevist

Ondertussen in â&#x20AC;Ś Peru Waar Openfabric met een ruimtelijke visie de koffieteelt helpt hervormen

Vier vragen aan Boris Hocks â&#x20AC;&#x2DC;Dat ontwerpers aan tafel bij het Klimaatberaad zitten is een grote stap voorwaartsâ&#x20AC;&#x2122;

Manifestatie Places of Hope Friese veenweiden staan een natte toekomst te wachten

Abonnees van Blauwe Kamer ontvangen het digitale magazine acht keer per jaar naast het papieren blad. Het e-zine is ook bereikbaar via onze website www.blauwekamer.nl.

Bekijk hier het augustusnummer van het BLAUWE KAMER e-zine

Het Marktplein Ede is een echt stadsplein geworden Hosper landschapsarchitectuur en stedenbouw

Video ... Hoe staat het eigenlijk met de Floriade?

In 2022 opent in Almere de wereldtuinbouwtentoonstelling, op een

terrein dat daarna een duurzame stadswijk moet worden

‘De hoge concentraties fijnstof en stikstof in België hebben alles te maken met de ruimtelijke ordening en de nationale autoverslaving’ Schrijft Evelien in haar Post uit België

Ondertussen in … China Waar MLA+ en Openfabric een park maakten voor de miljoenenstad Shenzhen

Columnist Kris Oosting over ‘Het wonder van Roermond’

Abonnees van Blauwe Kamer ontvangen het digitale magazine acht keer per jaar naast het papieren blad. Het e-zine is ook bereikbaar via onze website www.blauwekamer.nl.

4

BIOGRAFÎA

HOTEL

UNA CON

KEVIN

CARMODY A

ANDY

HOTEL

[EDIFICIO

GATEWAY]

[GATEWAY

BUILDING]

6

CONVERSACIÓN Y

PADDINGTON

PADDINGTON

BIOGRAPHY

CASA

CONVERSATION

EN HIGHGATE

HIGHGATE

GROARKE

CARMODY

AND

90

HOUSE

WITH

CASA KEVIN

82

ANDY

FITZROVIA

102

GROARKE

FITZROVIA HOUSE DAVID

CHIPPERFIELD

GALERÎA CUERPOS

MORTALES

MORTAL ELLIS

DE EXPOSICIONES

DE CIENCIA

234

SPECIAL

BODIES

MUSEUM

WOODMAN

DEL

MUSEa

1 14

E INDUSTRIA DE MANCHESTER

OF SCIENCE

AND

EXHIBITION

GALLERY,

INDUSTRY, MANCHESTER

MUSEa TEMPORAL

PARA

LA

HILL

HOUSE

120

DE CHARLES RENNIE MACKINTOSH TEMPORARY MUSEUM CHARLES PABELLÓN

EN

REGENT'S

REGENT'S

PLACE

MEMORIAL 7 PABELLÓN

PARA

LA

FERIA

MUSEO

DEL

DINING

EAST

DINING

FILLING

ART

MAGGIE'S

PABELLÓN

MAGGIE CENTRE

DE

DEL

HOSPITAL AT

ARTE FAIR

EN

WADDESDON

DEL

HOTEL

BURGH

30

ESTUDIO

COUNTY

FRIEZE

36

STUDIO

IN A RUIN

AND

CASA Y ESTUDIO HOUSE ESTUDIO

MANOR

MANOR PAVILION

AND

ARTIST

54 INSTITUTO

BRITÁNICO

BRITISH

60 SALA

DE CINE

FILM

DE SOC lOS

[BF.]

DEL

GALE

GALERiA ART

DE ARTE

GALLERY

ESPACIO

CARMODY

GROARKE

DE ARTE PARK

DE PARK HILL

HILL

180

SUSSEX

196

GALLERY

ALAN

JETTY

186

ROOM

DAVIE

FOR ALAN

MUSEO WINDERMERE

2009/2018

BANK

& ALBERT

WEST

Y FUNDACIÓN

WINDERMERE

172

HOXTON

SOUTHBANK

SUSSEX

ANO FOUNDATION

152

LAMBETH

MEMBERS'

RiA

WEST

76

LAMBETH

EN HOXTON

MUSEO VICTORIA 8< ALBERT

130

SUSSEX

SOUTH

[BFI]

LAGO

SUSSEX

STUDIO,

INSTITUTE

VICTORIA

66

EN

126

HOUSE

DEL

STUDIO,

DE UN ARTISTA

HOSPITAL

WADDESDON

ISLAND

POOL

LAKE PAVILION, EAST

44

MUSEUM

CLATTERBRIDGE

BURGH

ISLAND

FOR

HOUSE

EN EAST

PAVILIONS DORSET

HILL

EN UNA RUINA Y PABELLÓN

STATION DE

DE

CLATTERBRIDGE

SERVIClOS

STATION

FILLING

CONDADO

DORSET CENTRO

JULIO

EAST

DE

FRIEZE

DE

STUDIO

THE PABELLONES

SUITE

MEMORIAL

STUDIO

THE

22

MACKINTOSH'S

PAVILION 7

JULY

PLACE

RENNIE

198

DAVIE JETTY

200

MUSEUM

EN SHEFFIELD

ART SPACE, SHEFFIELD

228

Highlights der Architekturbiennale 2018:

Hiroshi Sugimotos EnouraObservatorium in Kanagawa

Highlights from the Architecture Biennale 2018

Hiroshi Sugimoto's Enoura Observatory in Kanagawa

Zeitschrift fßr Architektur + Baudetail Urbane Räume Urban Spaces

D

Review of Architecture

7/8.2018

+ Construction

Details

2

7/8.2018

In halt Contents

DETAIL

Editorial 22

Impressum Imprint

86

Projektbeteiligte! Hersteller Producer! Distribution

140

Contributors

System mit Variationen: Die MarkthalIe von ORG im belgischen Anderlecht zeigt, wie viel Abwechslung mit nur vier Kombinationen von Betonfertigteilen möglich ist.

Magazin Reports 4

Turm für die Kunst A Tower for Art

6

Drei Highlights der Architekturbiennale 2018 Three Highlights from the Architecture Biennale 2018

12

Bühne zwischen Himmel und Meer A Stage Between Sky and Sea

14

Bücher Books

16

DETAIL research Einfamilienhaus 2.0 Single-family House 2.0

Produkte Products 92

AuBenanlagen Outdoor Systems

112 Innenausbau Interior Construction

66

Offen für Neues: 1m nordspanischen Reinosa ersetzten RAW/deAbajo Garcia die abgebrannte MarkthalIe durch ein flexibel zu nutzendes Gemeindezentrum in Holzbauweise.

New beginnings RAW/deAbajo Garcia replaced the burnt down market hall in Reinosa in northern Spain with a flexibleuse timber community centre.

System with variations: The market hall by ORG in Anderlecht, Belgium, shows how much variety is possible with only four combinations of precast concrete elements.

60

~8.2018

3

Privates Elysium: Auf dem Dach einer Shopping-Mall mitten in Beijing lieB sich deren Eigentümer von V Studio ein Gästehaus mit Bambusgarten errichten.

Urbane Räume

Urban Spaces

Private paradise: V Studio built a guest house with a bamboo garden on the rooI ol a shopping mall In the heart of Beijing.

detail.del 7-8-2018-vstudio

52

GroBe Volumina: Bei der Wohnanlage Kroyers Plads in Kopenhagen lieBen sich Cobe und Vilhelm Lauritzen Arkitekter von der Architektur der historischen Lagerhäuser inspirieren.

Large volumes: Cobe and Vilhelm Lauritzen Arkitekter drew inspiration Irom historic warehouse architecture lor their Krovers Plads residential complex in Copenhagen

Essay 24

Die aktive Stadt Active Cities Jakob Schoof

Technik Technology 78

Regenwasser dezentral bewirtschaften Decentralised Rainwater Management Harald Sommer

Dokumentation Documentation 32

52

Wohnanlage Kroyers Plads in Kopenhagen (OK) Kroyers Plads Residential Development in Copenhagen (DK) COBE, Vilhelm Lauritzen Arkitekter

Spielplatz in Kopenhagen (OK) Playground in Copenhagen (DK) JAJA Architects

60

38

ORG

FuBgängerbrücke in Brüssel (BE) Pedestrian Bridge in Brussels (BE) MSA/Ney & Partners

44

Universitätshof in London (GB) University Courtyard in London (GB) Levitt Bernstein

Markthalie in Anderlecht (BE) Market hall in Anderlecht (BE)

66

Gemeindezentrum in Reinosa (ES) Community Centre in Reinosa (ES) RAW I deAbajoGarcia

72

Holocaust-Mahnmal in Bologna (IT) Shoah Memorial in Bologna (IT) SET Architects

wulf architekten Modulschulen in MĂźnchen

Henni 9 Larsen, GPP Architects Bewe ungsschule in Aarhus

Modular Schools in Munich

A Sch ol in Motion in Aarhus

Zeitschrift fĂźr Architektur + Schulen Schools

view of Architecture

9.2018

+ Constr nzept

2 Inhalt Contents 9.2018 DETAil ---~---------------------------------------------------------------------------------------------------------

Editorial 22

Impressum Imprint

88

Projektbeteiligte I Hersteller Producer I Distribution

Ein Vorbild für den zeitgenössischen Schulbau: Mit seiner Volksschule in Marl (1964-71) nahm Hans Scharoun viele heutige Tendenzen bereits vorweg.

A model for modern school construction: with his primary school in Marl (1964-71) Hans Scharoun anticipated many present-day developments.

152 Contributors

detail.de/ 9-2018-scharoun

Magazin Reports 4

Wegbereiter der indischen Gegenwartsarchitektur Pioneer of Modern Indian Architecture

8

Die Stadt im Fluss The Liquid City

10

Bauen ist ziemlich einfach Building is Fairly Simple

14

Bücher Books

16

DETAIL research Clevere Klassenzimmer Clever Classrooms

20

Architektur im Dialog Architecture in Dialogue

Produkte Products 94

Sanitär, Heizung, Klima Sanitary Equipment, HVAC

118 Gebäudehülle Building Envelopes

58

1m Auftrag der Stadt München entwickelten Wulf Architekten ein Baukastensystem, auf dessen Basis vier Schulen zeitgleich realisiert wurden. Prägendes Element sind die auBen liegenden Fluchtbalkone.

Commissioned by the City of Munich, Wulf Architects developed a modular system, on the basis of which four schools were built simultaneously. A dominant feature are the escape balconies drawn round the outside.

9.Z0'_8

3

Schulen Schools

Essay 24

1st das Klassenzimmer noch zeitgemäB? How Contemporary is the Classroom?

Frank Hausmann

Typologie Typology

34

30

Volksschule in Höchst (AT) Primary School in Höchst (AT) Dietrich I Untertrifaller

34

Gesamtschule in Odder (OK) Comprehensive School in Odder (OK) Cebra

38

Grundschule in Hangzhou (CN) Primary School in Hangzhou (CN)

GU ..

42

Schulumbau in Lissabon (PT) School Conversion in Lisbon (PT) Célia Gomes + Pedro Machado Costa

48

Schulerweiterung in London (GB) School Extension in London (GB) Urban Projects Bureau

72

52

Schuldorf in Mzamba (ZA) School Village in Mzamba (ZA) Studio Mzamba, Hochschule München

Prazess Process 58

Vier Grundschulen nach dem Lernhausprinzip in München (DE) Four Primary Schools Built to the House of Learning Principle (DE) Wulf architekten 72

Bewegungsschule in Aarhus (OK) A School in Motion in Aarhus (OK) Henning Larsen / GPP Architects

In der Bewegungsschule von Henning Larsen spielt Sport eine zentrale Rolle.

Die vielen Sportplätze auf den Dächern zeugen davon.

In the "school in motion" by Henning Larsen. sport plays a central role. Evidence of this are the many areas for sport on the roofs.

Die Halle der Schule in Odder ist das Herzstück des Gebäudes.

Hier treffen sich SchüIer und Lehrer, aber auch Leute aus der Gemeinde zum Lernen, Kochen und für andere Aktivitäten.

The school hall in Odder forms the heart of the complex. Here. pupils and teachers come together - as well as people from the surrounding area - to learn, cook and take part in other activities.

66

40

Passion. Seduction Eros Testa di/Text by Miche/e De Lucchi

Archaeology Mediation over time Erose iI cal ice di latte Erosand the goblet of milk Acura dijEdited by Adam Lowe &Char/otte Skene Catling

Architecture Dante Bini La Cupola Costa Paradiso, Sardegna/Sardinia Testa di/Text by GiuliaRicci

42

Essay 24/7Bed Testa at/Text by Beatriz Colomma

72

Architecture l'eredità di Zaha Hadid The legacy of Zaha Hadid Testa di/ïex:by Pippa Ciorro

46

Portfolio Ross Lovegrove Corolised chair --_._-----

16

Anthropology Objects & Behaviours L:intermediazione nei sistemt complessl/The intermediation in complex systems Testa di/Text by Saskia Sassen

Economy Reddito e felicità Income and happiness Testa di/Text by Emanue/e Fe/ice

Architecture Sensuaie, organico, artificiale Sensual, organic, artificial Testa di/Text by Luca Mo/inari

76

Architecture Shigeru Ban Architects Europe, Jean de Gastines Architectes La Seine Musicale Parigi/Paris Testa di/Text by Solvator-Joim A. Liotta

47

Architecture MAD Architects Hutong Bubble 218, PechinojBeijing Harbin Opera House, Harbin Zendai Himalayas Center, NanchinojNanjing

88

Design Alba Cibic. (In)complete Cercare di capire un mondo checambia Trying to make sense of a changing world Testa di/Text by A/doCibic

92

Design to sana Walter de Silva I am Walter de Silva Walter de Silva in conversazione can/ in conversation with Paola Nico/in

100

Art Simone Fattal Testa di/Iext by Paola Nicolin

Cinema La passione va domata, come una bestia selvaggia Passion must be tamed like a wild beast A euro di/Edited by Piero Golia

o

On the couch Lino Tagliapietra A euro di/Edited by Walter Mariotti

11

Travel Bombay Beach Biennale Slab City e il deserto di Sonora Slab City and the Sonoran Desert Testa di/Text by Marianna Guernieri

17

Studio visit Balkrishno Vithaldas Doshi A eura dijEdited by Andrea Caputo

Rassegno Arredi per spazi esterni Outdoor furniture

Institution Musée Yves Saint Laurent Marrakech (mYSLm) Come non pensare a te, a Marrakech? jHow can I not think of you, in Marrakesh?

Acura dijEdited by Pao/a Niea/in

llaria Bernardini Imparare dolle piante Learning from plants A euro di/Edited by Giu/ia Guzzini

,

lIIustrazione di copertina/ Cover illustration ~\ The Blue Chemist Fondazione Franco Albini Un materiale moderno A modern material Testa di/Text by Giampiero Bosoni

108

Meteorology II bianco è piu verde del verde White is greener than green A euro di/Edited by Philippe Rahm

84

Architecture Strutture leggere come I'aria Structures as light as air Testa dt/Iext by Maurizio Mi/on

Best of Eros. Passion A euro di/Edited by Manue/Orozi

11

For and against Contra I'architettura perturbante Against disturbing architecture Testa di/Text by Ado/fa Nata/ini

58

106

",\ ~A(;..,

-T.-a-du-t-to-'-i/Ti-.-an-s-Ia-t-o.-s--\_ Antony Bowden Paolo Cecchetto

v·

\. \-.

-,

Barbara Fisher Emily Ligniti Annabel Little Miranda MacPhail Dario Moretti Richard Sadleir

Sommario

,

Auction Erotic. From Antiquity to Present Day

Editoriale Editorial

Michele De Lucchi

Archaeology Mediation over time Penetrare orizzonti e immaginare mondi Penetrating horizons and imagining worlds A curo di/PresentedbV Adam Lowe & Charlotte Skene Catling

Portfolio Adolfo Natalini Allegorie olandesi Dutch allegories

14

Anthropology Objects & Behaviours A cosa serve una città?

Whatis a city for?

Testa di/TextbV Gabriella Gómez-Mont

16

Studio visit klo - Kwangho Lee A eurodi/Presented bV Andrea Caputo

Institution KunsthalIe Lissabon Un'istituzione ibrida A hybrid institution A eurodi/Presentedbv Paola Nicolin

34

Essay II mondo come migrazione permanente{The world as a permanent migration Testo at/text bV Emanuele Coccia

38

Contamination.

Hybridisation Testa di/Text bv Michele De Lucchi

40

Architecture Caruso St John Architects Casa in montagna House in the mountains Tschiertschen, Svizzera/ Switzerland Testa di/Text bv Rowan Moore

48

Architecture Naoto Fukasawa Issey Miyake Kyoto Giappone/Japan Testa at/text bV Naoto Fukasawa

56

Architecture Sameep Padora and Associates Biblioteca della Sharda School{Sharda School library Kopergaan, Maharashtra, India Testa di/Text bv Mustansir Dalvi

64

Architecture RPBW GES-2, V-A-C Foundation Mosca/Moscow, Russia

66

II cantiere della interdisciplinarità A building site for interdisciplinarity Antonio Belvedere in conversazione coni in conversation with Paola Nicolin

72

For and against StevenHolI Let's start from music Steven Hall in conversazione coni in conversation with Michele De Lucchi

76

84

Design. Architecture IngoMaurer II design serve per raccontare{Design is for storytelling IngoMaurer in conversazione coni in conversation with Michele De Lucchi

90 Design Martin Huberman Professione: designer, militante e attivista Profession: designer, militant and activist Testa di/Text bv Maria Sanchez

Design. Art

95

Art. Landscape Attilio Stocchi Frammenti di serra Greenhouse fragments Testodi/Textbv

100 Art. Design

Studio Swine Uno terra primordiale preumana{A primordial pre-human earth Testa di/Text bV

Hybridisation.

Interdisciplinarity

108

Cinema Fra virtuale ereale, realtà e finzione, bisogno di regole e fertilizzazione{Mixing the virtual and the real, reality and fiction, the need for rules and fertilisation A curo di/Presented bV PieroGolia

110 112

Meteorology Perché oggi I'architettura è a pieno titolo parte delle scienze naturali Why architecture now plays its part in the natural sciences A euro di/Presented bv Philippe Rahm

114

Travel Teheran dietro 10 schermo Tehran behind the screen Testa di/Text bV Mahan Moalemi

Studio Swine

117

Rassegno Superfici di rivestimento Cladding materials

118

24

Economy Lacontaminazione radicale del dono/The radical contamination of the gift Testa di/TextbV Iva Stefano Germano

Valentina Rognoli La dimensione sensoriale dei materiali The sensorial dimension of materials A euro di/Presented bv Giulia Guzzini

\ \ lIIustrazione di copertina{ Cover illustration The Blue Chemist

Archive Foreign Office Architects Ibridazione/Hybridisation A euro di/Presentedbv CCA

Best at

On the couch Corrado Passero A euro di/Presentedby Walter Mariotti

Attilio Stocchi

Semaforo verde: "Go for your life" {Green means "Go for your life" Olafur Eliasson in conversazione coni in conversation with Patrizio Moroso A euro di/Presentedbv Paola Nicolin

106

,

I

I Troduttori/Tronslotors Antony Bowden PaoloCecchetto Barbara Fisher EmilyLigniti Annabel Little Dorio Moretti

PaoloOlivieri Richard Sadleir Eleanor Staniforth

I \1

\

132

Auction Piero Fornasetti La Stanza Metafisica

Architectuur Maken Braungart Edizero Franklin Till Gomez Paz Miniwiz Vandkunsten Zanone

omus

Empowering inspirational thinkers. Since 1928.

direttore editoriale I editorial director Walter Mariotti

redozlone / copy editor LoredanaMa.cheroni

02

Editoriale Editorial Testo di/Textby Walter Mariotti

sloff grafiCa / graphics BlsabettaBenoglio, Franco Mirogliotto coordinomento J coordinator Miranda Giardino di Lalla autori I contributors Marc Angélil, Leonardo Ocffo, Paolo Cresci, ValentinaCroci, Cecilia Fabioni.

Franklin Till, Guido Musante, Cory SIress, Massimo Velz-Gris troduttori / translations Poolo Cecchetto, Dorio Moretti, WendyWheatley fotografi / photographs Kristine Autzen, Dim Balsem, Glulia Di lenarda, Filip Dujardin, Torben Eskerod, Fernando Guerra I FG+ SG, Hutton + Crow, Ste Murray, Nicoló Panzeri, Propp, Claudia Rothkagel, Ossip van Duivenbode 01le9ato a / published with Domusl027 Settembra/ September 2018 EdltoriafeDomus S.p.A. Via Gianni Mazzocchi 1/3 20089 Razzano (Milano) T +3902824721 f+390257500132 editorialedomus@edidomus.it editore edirettore responsabilel publisher and managing editor Marla Giovanna Mazzocchi Bordone prestampa / prepress Editorial. Domus stampa / printers ERRE Stompo, Orio ol Serlo (BG) Registrazione del Tribunale di Milano n 125 del 14/8/1948. È vietoto la riproduzione totaleo porziele del contenuto deUa rivtsto senzo loutortzzozione del1'Editore. © 2018 Editortole Domus S.p.A. Razzano (MIlitalIa

04

Coverstory Francesca Bazzurro Testa di/Textby Massimo Valz-Gris

06

Highlights MAD Architects London Design Fair Erez Nevi Pana Giulio lacchetti Really Sn0hetta Source Testi di/Texts by Loredana Mascheroni

14

Essays Quattro visionil Four visions Anthropocene, Urbicene, Capitalocene Testa di/Textby Marc Angélil, Cary Siress lliinguaggio della sostenibilità/ The language of sustainability Testa di/ïext by Paolo Cresci Ecologia. Fine della retorica, invito alia realtà/ Ecology: the end of rhetoric + an invitation to reality Testa di/Text by Leonardo Cotto Michael Braungart l.etlco degli oggetti/ The ethics of objects Testo di/Testo by Guido Musante

lIIustrazione di copertinal Cover illustration Francesca Bazzurro (courtesy of Galleria I'Affiche, Milano)

26

46

Opinion Anthony Engi-Meacock Riformuliamo iI pensiero green/ Reformulating the concept of green Sosuke FUjimoto Abbracciare la natural Embracing nature Testi äi/Iexts by Massimo volz-Gris

Architecture Vandkunsten Ricostruire, riabitare, ripensare/ Rebuilding, reinhabiting, rethinking Testo di/Text by Guido Musante

28

Materials Architectuur Maken II riscatto dei mattoni/ Brick redemption Testa di/Text by Valentina Croci

34

Opinion Xu Tiantian Movimenti rurali/Rural moves Dirk Vander Kooij.

Impronte leggere/Light prints Testi di/Texts by Massimo valz-Grts

54

Designer-entrepreneur Francisco Gomez Paz Utopie possibili/ Possible utopias Testa di/Text by Loredana Mascheroni

60

Designer-entrepreneur Alberto Zanone Cashmere e consapevolezza/ Cashmere with a conscience Testa di/Text by Cecilia Fabiani

40

Opinion Jan De Vylder Oltre i cliché green/ Beyond the green cliché Kol-Uwe Bergmann Per una sostenibilità edonistica/ Achieving hedonistic sustainability Testi di/Texts by Massimo Valz-Gris

42

Design futures Rivoluzione rifiuti/ Waste matters Testo di/Text by Franklin Till

Sommario

62

Up-cycling Miniwiz Dalia scarto al vantaggio/ In trush we trust Testa at/text by Valentina Croci

66

Biomaterials Edizero Ouando zero significa piu/ When zero means more Testa di/Textby Valentina Croci

72

Kickstarter Gumuchdjian Architects Tread lightly,Armenia

o

s

JUNI

06 â&#x20AC;¢ 2018

JAARGANG

74

Inhoudsopgave

Vakblad Groen #062018 Vakblad Groen is een uitgave van ElbaRec, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling. Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.

Uitgever ELBA\REC, Edgar van Eekelen

Contactgegevens ELBA\REC Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033·8700100

www.vakbladgroen.nl Linkedin: bit.lyNakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: m.zuithof@elba-rec.nl Advertenties: w.louwen@elba-rec.nl

Productie Vellendrukkerij BDU bv, Barneveld

Opgave en vragen over abonnementen Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. +31(0)251-25 79 24 Fax +31(0)251-310405 Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen. Abonnementenland is ook bereikbaar via Twitter. Stuur uw tweet naar: @Aboland_klanten.

Abonnementenland Ambachtenlaan 21 Unit 2A 3001 Heverlee Tel. +32 (0)28 08 55 23 Fax +32 (0)28 08 70 05 Site: www.bladenbox.be voor abonneren of www.aboland.be voor adreswijzigingen en opzeggingen.

Beëindigen abonnement: Opzeggingen dienen 4 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn.

Prijswijzigingen voorbehouden.

Redactie Martin Zuithof, Roei van Dijk en Hans Bouwman (eindredacteur)

Foto cover Alewijn Brouwer

Corredie

Bij het artikel 'Apeldoorn: Europese bomenstad van het jaar' werd per abuis Roei van Dijk als auteur genoemd. De auteur van het artikel was echter Kirsten Harleman van de gemeente Apeldoorn.

Vormgeving Kilian Idsinga

ELB,L\~EC media en communicatie

§

VAKBLAD GROEN

Simone Raskob was de afgelopenjaren verantwoordelijl ambtenaar voor Essen European Green Capital20l7. He kijkt zij terug op het jaar waarin een van de grote oude mijnbouwsteden in het Ruhrgebied zich presenteerde als groenste stad van Europa? 'De transformatie is het succes van burgers.'

Opgave en vragen over abonnementen BE

Redactieraad Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer), Dinand Ekkel (CAH Vilentum), Karin van Essen (ESscapes), Martin Looije (gemeente Rotterdam) en David van Uden (BTL Advies).

Terugblik op Essen European Green Capital20l7

Vrijwilligerswerk in het landschap: een eigen niche Landschapsbeheerorganisaties ondersteunen vrijwilligers bij hun activiteiten in het landschap, zoals onderhoud aan knotbomen en poelen. Deze organisaties moeten laten zien wat vrijwilligerswerk in het landschap toevoegt. Het lectoraat Duurzaam Landschapsbeheer van Hogeschool Van Hall Larenstein bespreekt het verschil in beheer door professionals en vrijwilligers.

Klimaatadaptatie begint bij bewustzijn creëren en keuzes maken Klimaatadaptatie stelt Nederlandse gemeenten voor een flinke opgave. Hoewel bekend is dat weersomstandigheden extremer worden, moet er nog veel gebeuren voordat Nederland in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust is.

Hoe maakje biodiversiteit meetbaar?

Biodiversiteit gaat over de verscheidenheid aan leven in een bepaald gebied. Daarbij gaat het om soortenrijkdom: er wordt geen onderscheid gemaakt tussen gewenste en ongewenste soorten, zeldzame ofveelvoorkomende. De Meetlat Biodiversiteit biedt handvatten.

Deskundige

groene mbo'ers terug van weggeweest

Groene mbo'ers stonden aan de basis van ecologisch groenbeheer en stedelijke biodiversiteit. Arie Koster pleit voor eerherstel van deze beroepsgroep. Hun vroegere rol bij het groenbeheer is vaak overgenomen door stadsecologen en onderzoeksbureaus. Intussen is de kennis over planten, biodiversiteit en de bescherming van bijen bij deze mbo'ers enorm gegroeid.

Busreizigers van Arriva sparen bomen Reizen per openbaar vervoer is al een van de beste opties als het gaat om het verlagen van de C02-uitstoot. Maar vervoersbedrijf Arriva gaat verder en biedt zijn reizigers de mogelijkheid om mee te sparen voor de aanplant van bomen, met het Samen voor Groen-programma.

Rotterdam kiest voor een veel gevarieerdere aanplant Eerder sloegen de iepziekte en kastanjemineermot gaten in het straatbeeld. Door de essentaksterfte, die momenteel in heel Nederland toeslaat, dringt bij de gemeente Rotterdam pas goed door dat de stadsbomen zeer kwetsbaar zijn. De komende jaren worden in de havenstad veel bomen vervangen en men denkt na over een duurzamer bomenbestand.

Boskap: natuurherstel of architectenterreur?

Niet alleen in de Oostvaardersplassen roeren de burgers zich tegen het natuur- en landschapsbeleid. In het noorden van het land schieten publieksorganisaties als Stichting De Woudreus als paddenstoelen uit de grond. De protesten zijn dit keer niet gericht tegen hongerende grote grazers, maar keren zich tegen de kap van onze bossen.

Enverder: p. 03 Hoofdredactioneel p. 06 Groene Golf p. 24 Groen in beeld: De Utrechtse Voedseltuin Overvecht wint Toegankelijkheidsprijs 2018 p. 26 Kunst in de openbare ruimte p. 27 De 15 meest bijzondere bomen van Limburg

JAARGANG 74¡ JUNI 2018 â&#x20AC;˘ NUMMER 06

@

NUL20 I NR 96

Fred Woudenberg "We zitten eindelijk aan tafel bij de planners" Alle artikelen uit alle jaargangen van NUL20 zijn online beschikbaar via onze site nul20.nl. De nummers zijn bovendien in pdf-formaat te downloaden.

ABONNEE ADMINISTRATIE Bij voorkeur via onze website www.nuI20.nl of via mail aba@nuI20.nl

'Studenten kunnen vliegtuiglawaai wel hebben'

4

HOOFDRED,\CTEUR Fred van der Molen (fred@nuI20.nl) fEL. 020-693.7004 MAIL redactie@nuI20.nl ADRES: Mr. Amtzeniusweg 20 1098 GP Amsterdam REDACTiE. Bert Pots loco Boer Janna van Veen Johan van der Tol (eindredactie) Joost Zanneveld REDACTIERAAD' André Buys (Riga) Laura Uittenboogoord (RVE Grond en Ontwikkeling) Jeannette Kuipers (RVE Wonen, Amsterdam) Ingrid Houtepen (IWOON) Joop de Hoon (PMB, Amsterdam) Lisan Wilkens (MRA) Berthilde Lammertink (AFWC)

Het nieuwe normaal bouwen op vervuilde grond

Huiselijk leed: de strijd tegen schimmel

DOSSIER WONEN EN GEZONDHEID 4

INTERVIEW Fred Woudenberg (GGD)

7

Bouwen' op vervuilde grond

10

INTERVIEW Pieter Hooimeijer

12

Geknabbel aan geluidscontouren

14

De strijd tegen schimmel

Schiphol

16

Gentiaanbuurt: eerste bestaande wijk van het gas

19

Parkeerbeleid: waar blijft de auto?

22

BOUW- NIEUWSOVERZICHT

24

EMA-medewerker

zoekt buiten Amsterdam

27

Ontwikkelbuurten:

De Banne

30

REKENKAMER Woningen worden steeds kleiner

33

Even voorstellen: Evert Bartlema, nieuwe directeur !WOON

34

Bouwambities

en beperkingen in de sociale huursector

38

DuraVermeer: verduurzamen

FOTOGRAFIE: Nico Boink

38

DE KWESTIE

VORMGEVlilIG: Pieter Lesage

40

LOPENDE ZAKEN

42

LEESKAMER

44

BAROMETER Krimpt de sociale huurwoning?

ADVERTENTIES: zie info op www.nuI20.nl DRUK: Vellendrukkerij BOU Barneveld

NULPllI SEPTEMBER 2018 fJ

Pieter Hooimeijer "Omgevingswet moet tot gezondere stad leiden"

kan stuk goedkoper

NULPII1 NUL20 is een platform voor informotie en opinievorming over woonbeleid en stedelijke ontwikkeling in de regio Amsterdam. Het platform bestaat uit het tijdschrift (4x per jaar), een digitale nieuwsbrief (maandelijks), een website met actuele nieuwsverslaggeving en het debatprogramma PakhuisNUL20 (4x per jaar).

NUL20 wordt mogelijk gemaakt door bijdragen van de Amsterdamse Federatie van Woningcorporaties (AFWC), de gemeente Amsterdam (Wonen, Grond & Ontwikkeling), de Metropoolregio Amsterdam en IWOON. Het tijdschrift wordt kosteloos toegezonden aan beleidsmakers, preieetleiders bewonersvertegenwoordigers, politici en andere betrokkenen bij het woonbeleid in de regio Amsterdam.

)( )( )(

A global review on urban strategies

0312018 met Nederlandse samenvatting

an mster

Amsterdam - a human-scale metropolis

Contemporary urban challenges and solutions

Internationale conferentie over stedelijke strategieĂŤn

Lessons and observations

INHOUD

2

4 I Wie durft?

De Eusebiuskerkin Arnhem wordt met lef gerestaureerd. De aanpak is vernieuwend en dan zijn er nog die glazen balkons aan de toren ...

8 I Steigerende paarden Met moderne zoekmiddelen zijn bij Wervershoof de zolen van enkele grafheuvels teruggevonden. Maar wat deden die steigerende paarden daar?

22 I Krasjes en eigeel Ingekraste tekens. Sporen van haken, van folie en eigeel. Ze maken duidelijk wie in 1664 de voorganger van het orgel in de Deventer l.ebuĂŻnusketk bouwde.

32 I De verbindende factor De zusters van Mariadal vertrokken uit hun klooster in Roosendaal. De tuinen worden nu een park, dat stadsdelen met elkaar verbindt die voorheen gescheiden waren.

VERDER IN DIT NUMMER 10 11

12 15 16 18

I I I I I I I

I n Kort Bestek Kunst Zoekt Plek Museaal en koloniaal Van Doesburgs Bloemenkamertje Aangenaam Kennis Te Maken Als de ziel eruit is Kijk!

20 25 26 28 31 34 36

Erasmus'voetstuk Drie Dingen Het Nieuwe Schoonmaken Van ons allemaal Het Monster Publicaties Voor& Na

Foto voorzijde De Eusebiuskerk in Arnhem wordt met lef gerestaureerd. En er hangen nu twee glazen balkons aan

lie pagina 4.

fOTO

NIIHUIS

A.~CHIH(TtIIlI!

Rooilijn

Jg. 51 INr. 3/2018

....

...~-c

www.rooilijn.nl

P.169

Rooilijn

Jg.51/Nr.3/2018

Inhoud

P.173

174 In memoriam Leonie Janssen-Jansen (1975 - 2018)

222 Juridische vragen in architectuur en stadsontwikkeling

176 Stelling De haalbaarheid van een gasloos Nederland

vraagstukken omtrent wicked

Diederik de Koe

Zimmeren

Vier verkennende juridische problems in de stedenbouw Sigrid Pauwels en Esther van

Tijmen Klip reageert

178 Achtergrond De koopwoning als ongelijkheidsmotor

230 Flexibiliteit: weg uit de juridische fuik De vraag of meer flexibiliteit aantoonbaar ook tot meer

De accumulatie van woonvermogen

omgevingskwaliteit leidt moet

is verbonden aan de organisatie

centraal staan

van de welvaartsstaat en het

Jeroen van Schaick en Rixt Bos

volkshuisvestingsregime Barend Wind

188 Addertjes onder het (kunst)gras Leefstraten behoren tot een transititietraject

naar een

238 Interview 'Het bouwen van woningen is de uitdaging niet, maar het behouden van een goede stedelijke structuur is dat wel:

duurzame stad, maar wat

Interview met Tjakko Dijk

betekent dit voor bewoners?

Alexander Woestenburg

Cedric Goossens, Elisabet Van Wymeersch en Stijn Oosterlynck

242 Recensies --7 Laboratorium Amsterdam,

198 Opdrachtgeverschap in de woningbouw

van Stan Majoor e.a.

Zelfbouw in Nederland komt niet

David ter Avest

De stad als leeromgeving

echt van de grond. Hoe kan het levensvatbaar gemaakt worden?

DaniĂŤl Bossuyt en Anouk van der Horst

--7 Suburban Planet, van Roger Keil Voorbij het stereotype suburb: global suburbia Ivan Nio

206 InBeeld Brutal

216 De Omgevingswet als voertuig van de energietransitie

246 Signalementen --7 De nieuwe binnenstad --7 Rotterdamse dakenboek --7 Ruimte voor de rivier --7 Handbook of Urban Morphology --7 Make your city

Hoe de Omgevingswet

Gerben Helleman

JosĂŠ Montoya

obstakels in de ruimtelijke energietransitie te versnellen.

250 Column De wethouder

Teun Deuling

o.

ordening kan overwinnen om de

Naphta

to o s. no 104

2018

CD URBAN POLYMATH - Sociologist Richard Sennett on boundaries as acts of self-wounding

G CAPTURE THE DIVISION - Artist Thomas Struth releases the shutter in Israel and the Westbank

CD ENTERING

EUROPE - The 'borderization' of Lampedusa and the Mediterranean island's role in the refugee crisis

Contents

•

•

CURATED PRODUCTS

THE BIG PICTURE

TALENT

Page B

Page 102

OPINION Page la

REFERENCE

Page 106

vs.

EDITDR·S PICK

MASTERMIND Page /2

Page /08

METROPOLIS EXPLAINED Page /4 ENTERING EUROPE

Page 58

•

BACKFLIP

Page 110 ENTERING EUROPE How Larnpedusa's identity became

INTERPHASE Photographer Wei Chang from Taipei captures borders between time, space and object Page 18

URBAN.lSM CROSSING LINES The last divided capital in Europe: Nikosia

AMBIVALENT BORDERS What if borders were opportunities?

Page 26

Page64

SMART BARRIERS How closed neighborhoods in Chinese cities create identity for their residents Page 32 URBAN POLYMATH The sociologist Richard Sennett 011 borders. boundaries, the Brexit and the fear of the unknown Page 38 CAPTURE THE DIVISION A photographic journey to Israel and the West Bank by Thomas Struth Page 42 VIEWPOINT An opinion on the conflictual relationship Palestine and Israel

ESCAPE PLAN Page 112

entangled with migration Page 58

between

IMPRINT Page I IJ

THE WORLD·S BIGGEST CANVAS Visual arts and the Frontera between Mexico and the U.S. Page 70

Interpreting

METAMORPHOSIS OF A ZONE borders as a web of interactions to redefine their purpose Page 74 BREAK OUT

Incarceration

as a violent form of architecture political activism Page 80

provokes

DESERT CITIES OF TOMORROW How planners merge Middle Eastern and European ideas in Saudi-Arabia and Egypt

Page48

Page86

LIVING WHERE THE WALL ONCE STOOD Revisiting the Cold War division of Germany in Venice Page 50

TERRITORIES OF ENTANGLEMENT On the challenges of the Danish coast Page 92

BORDERS, FACTS AND FIGURES

Page 56

006 -

topos

ISSUE 104

FROM THE EDGES Page J 14

CONTRIBUTORS

Page /00

THE WORLD·S

BIGGEST

Page 70

CANVAS

ARCHlS 2018 #1 PER ISSUE 19.50 EURO VOLUME IS A PROJECT

BY ARCH IS + AMO + ...

Floris Alkemade, Domenico Di Siena, Francesco Degl'lnnocenti, Martijn de Geus, Amelyn Ng, Marc Schuilenburg, Sytse de Maat, Ben Cerveny, Pilvi Takala, Martin Roemers, Indy Johar, Danilo Capasso, Jason Adams, Mitra Azar, Aiwen Vin, Andrés Jaque

ISBN 9789077966631

1

4.

EDITORIAL

ACCESS FOR ALL

CIVIC SPACE < > INSTITUTIONS

6.

10.

12.

18.

24.

26.

30.

33.

38.

FLORIS ALKEMADE DOMENICO DI SIENA FRANCESCO DEGL'INNOCENTI MARTIJN DE GEUS AMELYN NG MARC SCHUILENBURG SYTSE DE MAAT BEN CERVENY PILVI TAKALA

DESIGN BY PERSUASION MEDIALAB PRADO ATOMIZED CENTRAL PARK CO-DESIGN IN CHINA PROTOCOLS OF CIVIC MAINTENANCE SWEEPING PUBLIC SPACE IS A POOL A LUXURY? CODE IS CODE PERMIT-FULL ZONE

CIVIC SPACE < > THE PUBLIC

40.

48.

49.

5" 54.

58.

62.

64.

MARTIN ROEMERS INDY JOHAR INDY JOHAR DANILO CAPASSO JASON ADAMS MITRA AZAR AIWENYIN ANDRÃ&#x2030;S JAOUE

70.

COLOPHON

CROSSING HOMOcivlCA INTERVIEW THE REBEL CITY THE ANNIHILATION OF SPACE CONTESTED SPACES CYBERURBANISM TAKING AGENCY

AGE FRONT COVER: MARTIN ROEMERS, LANDHI ROAD, OUAIDABAD, KARACHI, PAKISTAN. GES BACK COVER: GRINDR, CHAPPY, BUMBLE, FRIM, TINDER, WOO, BADaa, KIK, MaMa, HAPPN, SURGE, FIRE, TANTAN.

3

194

DE WITTE 1 Christophe Vall Gerrewey Zeven soorten onvoltooidheid s Daniël Rovers . Allsprache Friedrichs des Grofien an seine GeIlerale vor der Schlacht bei LeuthelI (1859-1861), Adolph Menzel 6 Moosje M. Goosel!

Mailltenallce Art (1969 - ... ), MierIe Laderman Ukeles

7 RoeI Griffioell Public Press + News Network (1971-1972), Seth Siegelaub 8 Koen Sels Autobiography (1980), Sol LeWitt 9 Laurie Cluitmans Un jardin révolutionnaire

(1987), Ian Hamilton Finlay

juli -augustns 2018 jaargang 33

10 Kim Gorus Ring (1988), Isa Genzken / Vallité (2016), Olivier Foulon 12 Sven Lütlicken Modernistische herinneringen.

Over de actnaliteit van Günther Förg 16 Bram leven Contrastwerking. Over de voorlopige mislukking van De Stijl

19Jean-Paul Sartre 'Dat wordt een mooi verhaal om te schrijven!' Fragmenten uit L'Idiot de la famille

&

25-44

P706236

www.dewitteraaf.be redactie & adrnlnlstraüe:DWR/l'WR vzw Postbus] 428 - 1000 Brussel1 t.: 32(0)2 223.14.S0-emaH Wo@dèwltteráaf.be drieëndertigsteJaargang -ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks- 14.000 ex. afgiftekantoor BrusselX toegelaten gesloten verpakking Drum X 31187

Zeven soorten onvoltooidheid

CHRISTOPHE VAN GERREWEY Happiness is a little string unto which things will attach themselves.

Virginia Woolf 1.-

Klopt het clicbé, dan zijn alle kunstwerken onvoltooid omdat ze enkel bij bet publiek hun bestemming vinden. Het doel van kunst is het ensceneren en het provoceren van een zoektocht naar betekenis - een zoektocht die bet leven van de toeschouwer kan veranderen dankzij nieuwe inzichten. emoties en ervaringen. Met een aforisme van Paul Valéry: 'Oeuvre = transformer quelque chose en vue de transformer quelqu'un.'

Deze benadering is vanaf de jaren vijftig door de semiotiek, de receptie-theorie en de nouvelle critique expliciet gemaakt, aanvankelijk in de literatuurbeschouwing, en vervolgens. parallel met de naoorlogse. exponentiële groei van een mogelijk te interesseren publiek. in nagenoeg alle cultuurdomeinen. Elk kunstwerk of cultuurproduct is als een nevel met onduidelijke contouren en eigenschappen, die als waterdruppels condenseren tegen de brilglazen waardoor iemand naar de wereld kijkt. Het gaat om een fundamentele vorm van artistieke onvoltooidheid, die overeenstemt met een modern mensbeeld, dat ondenkbaar is zonder individualisme (we kunnen nooit zeker zijn dat twee mensen iets op dezelfde manier ervaren of begrijpen): dat drijft op verschil en op afwisselend frustrerende en bevrijdende onzekerheid (geen enkele interpretatie is objectief gezien juister dan de andere); en dat nooit tot voorspelbare en constante actie kan leiden (want wat vandaag waarachtige betekenis lijkt, kan morgen in het tegendeelomslaan).

Een programmatisch boek waarin dit tot uitdrukking is gebracht, blijft Opera aperta van Umberto Ilea uit 1962. Eco citeert Edmund Wilson: 'James joyce's world is always changing as it is perceived by different observers and by them at different times.' Dat lijkt vanzelfsprekend en van alle tijden. maar de vergelijking die Eco maakt met bijvoorbeeld Dante, geeft aan dat in De goddelijke komedie v06mf bepaalde structnren worden gereproduceerd - zoals die van de heilige drievuldigbeid - op basis van een onwrikbaar wereldbeeld, terwijl er in moderne kunstwerken sprake is van grotere openheid of onvoltooidbeid. omdat de wereld waarin die kunstwerken gemaakt worden en waarnaar ze verwijzen. slechts in een zowel beangstigend als aantrekkelijk

toekomstperspectief strikt geordend en volledig verstaanbaar kan lijken. Reflectie over de wereld - het bestaan van het heelal en van de mensbeid - leidt in het slechtste geval tot paniek of krankzinnigheid, of tot een gevaarlijke reductie van de werkelijkbeid, die met uitsluiting en geweld gepaard gaat. Ook daarom bestaat kunst: om de zoektocht naar zin en honvast te verscbalen, zodat op de kleinere schaal van het kunstwerk minstens de illusie blijft bestaan dat het denken rust vindt.

Die zoektocht is kritisch, op voorwaarde dat kritiek wordt gedefinieerd als actieve. creatieve en positieve bezigheid, waarmee de criticus aantoont hoeveel plezier er te beleven valt in het associatief en verrassend analyseren van een kunstwerk of een cultuurproduct, als pars pro toto voor de wereld. Roland Barthes heeft dat zijn leven lang gedaan, onder meer in de tekst Wat is kritiek?, gepubliceerd in The Times Literary Supplement in 1963. Volgens Barthes ontstaat artistieke kwaliteit wanneer 'het werk. tenminste het soort dat: gewoonlijk de aandacht van de kritiek trekt, nooit geheel en al onbetekenend is. noch ooit geheel en al helder is. Het is, zo men wil, onbesliste betekenis. Het werk presenteert zich aan de lezer als betekenaar, maar ontglipt hem als betekenis. Dat voortdurende ont-Iopen, ont-nemen van de betekenis verklaart enerzijds waarom het werk zo'n groot vermogen bezit om vragen aan de wereld te stellen (door vaststaande betekenissen. waarvan geloof, ideologie en gezond verstand de bezitters lijken te zijn, aan het wankelen te brengen). zonder ze echter ooit te beantwoorden (grote kunstwerken zijn niet 'dogmatisch').

Anderzijds leent het zich voor een oneindige ontcijfering, want er is geen enkele reden waarom Racine of Shakespeare op zekere dag niet meer besproken zouden worden (tenzij ze in ongenade vallen, wat op zichzelf boekdelen zou spreken).'

Was die laatste zin profetisch? Het onbepaalde karakter van kunst wordt vaak aangegrepen om een verbod op interpretatie uit te vaardigen. Een werk moet onvoltooid blijven: om ieders interpretatieve vrijheid te garanderen, mag niemand suggesties doen over wat een kunstwerk nog maar zou kunnel! betekenen. Dat verbod werd (en wordt) zowel uttgevaardigd door critici of curatoren, uit schrik hun publiek te verkleinen door duidelijke of weinig courante posities in te nemen, als door kunstenaars met een strikt autonomistische kunstopvatting.

Omdat een oeuvre balsstarrig mysterieus en open moet blijven, wordt de offtciële receptie niet zelden beperkt tot een schril-

ven of spreken dat samenvalt met het ontwijken van de 'waarheid', zonder dat er ooit, hoe tijdelijk ook, betekenis aan het werk mag worden toegekend. Onvoltooidheid wordt niet enkel het begin- maar meteen ook het eindpunt. De enig toegestane interpretatie is de meta-reflectie dat interpretatieonmogelijkis. Artistieke onvoltooidbeid is vrijblijvend en zin loos als er over kunst n iets meer te zeggen valt dan dat er niets over te zeggen valt - tenzij in hoogst private en persoonlijke flitsen, die nooit tot een coherent publiek vertoog leiden.

Een omgekeerde evolutie is de kritiek op de onvoltooidheid zelf: de 'openheid' van kunst wordt in dat geval niet absoluut vooropgesteld als 'waarde', maar veeleer verdacht gemaakt als onterechte verworvenheid.

Onbesliste betekenis heeft vanuit die optiek als doel valse artistieke autonomie in stand te houden, samen met de esthetische privileges van een elite die kunst aanwendt voor bet eigen genot, zelfs al voltrekt het zich in de vorm van diep dialectisch denken zonder duidelijke conclusies of consequenties. In 1996, in een recensie van de roman Een breed veld van Günter Grass, sprak Fredric Jameson over een tendens die zich in het Westen beeft ontwikkeld al snel na de Tweede Wereldoorlog, en die door de val van de Muur dominanter is geworden. Tijdens de tweede belft van de twintigste eeuw werd het als vanzelfsprekend ervaren' 'terug te keren naar de zorgeloze beoefening van het esthetische als zodanig, en werden de schone kunsten vooral gewaardeerd door de welvarende burgerij om zichzelf te onderscheiden en te bekronen, klaar om de rechten en plichten weer op te eisen die te grabbel waren gegooid toen klassenstrijd en fascisme hun lelijke kop opstaken.' Sinds de eeuwwisseling is het vermoeden dat een dergelijk 'recht op kunst' een illusie is. zeker sterker geworden. Wie zich beroept op 'burgerlijke esthetiek en cultnur als onvoltooid project', zoals Jameson het in dezelfde recensie omschrijft, komt over als een conservatief. steunend op onrechtvaardig verworven privileges. De onvoltooidheid van kunst wordt dan gezien als verklikkerlampje voor maatschappelijke ongelijkheid. Kunst die beweert onvoltooid te zijn - en dus in de eerste plaats een beroep doet op refleotie, interpretatie en esthetisch plezier - is een elitaire hobby, ontoegankelijk voor bet merendeel van de mensheid, en doof en blind voor een steeds onrechtvaardiger wereld. Kunst is geen leeg blad dat creatief interpreterend volgeschreven raakt, maar een blanco cbeque die circuleert tussen rijke kunstenaars, galeriehouders. curatoren en verzamelaars.

Kritiek op kunst in bet algemeen wordt geuit door partijen van uiteenlopende strekkingen. in naam van mensen die belastingen moeten betalen voor iets waar ze geen boodschap aan zouden hebben, maar evengoed ter verdediging van iedereen die niet aan het woord mag komen. In beide gevallen dreigt kunst te worden 'af' gemaakt, ofwelomdat interpretatie wordt verboden in naam van een 'ultravrije' toeschouwer die als consument kan genieten zonder na te denken, ofwel door interpretatie te politiseren vanuit een terechte onvrede met de wereld, waardoor het nog moeilijker wordt om kunst een zekere autonomie toe te kennen. De vraag is bovendien of in beide gevallen kunstwerken niet voornamelijk de aannames en de verwachtingen van de peer group bevestigerr+ ofwel door de mogelijkheid dat kunst voor iedereen belangrijk kan zijn meteen van de hand te doen; ofwel door interpretatie gelijk te stellen aan een activistische zoektocht naar een politieke of morele boodschap. die tevens, en waarschijnlijk beter. langs niet-artistieke wegen uitgedragen kan worden. In dat laatste geval worden van kunst goede, onmiskenbare bedoelingen verwacht; geen floating signifiers. geen ambiguïteit, geen opaciteit, geen verhulde of humoristische schuldbekentenissen. geen luciditeit (of nihilisme) over wat er gedaan zou moeten worden en gedaan kan worden om de wereld te verbeteren - al was het maar door de eigenheid van het artistieke te proberen bewaren. 'Gone are the days, then.' zo schreef Diedrich Diederichsen vorige zomer in Artforun! over Documenta 14 en de biënnale van Venetië. 'when art was free to be reckless, unfriendly, antisocial, aloof, aggressive, critical. intellectual. overblown - in a word, interesting.'

Is interessallt hier synoniem met onvoltooid?

2.

De omschrijving door Jameson van de 'burgerlijke esthetiek en cultuur als onvoltooid project' verwijst naar de beroemde. laattwintigste-eeuwse apologie van een soortgelijk oxymoron - van een project als 'een proces waarbij binnen een bepaalde tijd wordt toegewerkt naar een gesteld doel', maar dat nooit voltooid mag worden. In 1980 gaf [ürgen Habermas een lezing naar aanleiding van de uitreiking van de Adornoprijs van de stad Frankfurt. met als titel: Modemiteit: een onvoltooid project. Het is een belangrijke tekst. vooral als kritiek op bet containerbegrip postmodernisme, dat door Habermas precies werd gedefinieerd. De aanleiding van de tekst was de architectuurbiënnale van Venetië, waar aan twintig

195

DE WITTE 1 Daniël Rovers Conservatisme(n) 2 Amelia Stein Waar zal je werken aan het einde van de wereld?

3 Merijn Oudenampsen De opmarsvan het nederconservatisme 7 Chrislophe Van Gerrewey Budgethuren tot de laatste paal.

OMA'sWelssenhofsiedlungin Amsterdam-Noord

11 Fiep van Bodegom Consetveren om te veranderen. Vincent van Velsen, Imara Limon en Bambi Ceuppens over de dekolonisatie van het museum 14 Jules van den Langenberg Een greep uit de snoeptrommel.

Over het werk van Saskia Noor van Imhoff

16 Marc Kregtil1g 'Ik stop niet eer ik het heb verwezenlijkt', Over Verhalen en reflecties van Axel Vervoordt zo Arnold Heumakers Iiriedrièh Schlegels conservatievebekering 24 Karl Malmheim De betekenis van het conservatisme

september-oktober 2018 jaargang 33 28 Laurens Otto De terugkeer van het portret, Being: New Photography 2018 inhetMoMA 30 Steven Humbiet Vruchteloosop zoek naar abstractefotografie, Shape of Light in Tate Modern

&

P706236

www.dewitteraaf.be

redactie& administraUc:DWRII'WRV'lW Postbus 1428 -1000 Brussel] L: 32(0)2· 223.14.50 - emaU lnfo@dewlueraar.be drieëndertigstejaargang -ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks-14.000 ex. afglftekanloor Brussel X toegelaten gesloten verpakking Brtl5$eI.X 3/1 87

33-56

Conservatisme(n)

1.

Moeten we niet beginnen met de erkenning dat Edmund Burke een belangrijk punt had?

Dat stelde Raymond Williams voor in zijn essaybundel CultlIre and Society (1967).

Williams was het mer Burke eens: wanneer we maatschappelijke verandering nastreven, is het goed om de controle te behouden. stapje voor stapje verder te gaan op een ingeslagen pad en niet louter te vertrouwen op het charisma van welbespraakte leiders.

Politiek is een zaak van praktischedoelmatigheid, wist Burke, niet van grootse, op lucht gebaseerde ideeën. Over zijn tegenstanders, de heethoofdige revolutionairen op het vasteland, merkte hij op: 'They have nothing of politics but the passions they excite.' Williams citeerde deze passage, maar suggereerde dat Burke die wijsheid uit Reflections on the Revolution in France (17?0) verder had kunnen doordenken. tot aan de 'passies' en verlangens die aan zijn eigen opvattingen ten grondslag lagen. Burke richtte zijn pijlen op de nieuwlichters uit Frankrijk. en pleitte voor de merites van de organiscb gegroeide Britse natie, maar wilde niet inzien dat Engeland aliang opgebroken was onder de verwoestende kracbten van de industrialisering en de imperiale expansie - veranderingen die geen enkele 'spirit of the nation' kon tegengehouden.

moedertaal, de parketvloer van een museum, het openbare zwembad, een bloemstilleven van Rachel Ruysch. Het eonservansme als politieke stroming daarentegen heeft behoudsgezindheld tot systeem verheven.

Het richt zich aanvankelijk tegen de Franse Revolutie, maar neemt later stelling tegen andere maatschappelijke omwentelingen.

Soms probeert het veranderingen uit het verleden teniet te doen - een conservatief kan een socialist van conservatisme beschuldigen, omdat die bestaande sociale voorzieningen verdedigt. Het is onmogelijk om los van tijd en context een theorie van het conservatisme te geven: conservatisme is per definitie meervoudig.

4.

Welkekunstenaarzou ons kunnenbehoeden voor de dwang van het opdringerige heden, en aan welk kunstwerk zou Stranss hebben gedacht? In ieder geval niet aan Handsworth Sonys van John Akomfrah en de Black Audio Film Collective, want die documentaire werd pas in 1986 voor het eerst vertoond. Afgelopen zomer was ze te zien in Bazar, tijdens een van de vele herdenkingen van mei '68, een tentoonstelling met als thema verzet (Resist!). Znike herdenkingen vieren het progressieve potentieel van een historische gebeurtenis. maar lopen het risico op zelfgenoegzaamheid,waarbij het verleden gereduceerd wordt tot het cliché van opstandigestudenten in de opgebroken straten van Parijs, 3. of van een ludieke samenscboling op het In Paren, passanten (1981) schreef Botho AmsterdamseSpni. Zou daar niet herinnerd Strauss: 'Hoe weinig' bevredigend is het moeten worden aan Pier Paolo Paso!ini's proalleen en uitsJuitend een eigentijds type te vocerende dichtregels aan het adres van de zijn. De hartstocht, bet leven zelf heeft jonge betogers in Rome, ook in 1968, waarregressies nodig, veel meer dan anticipatie, mee hij de studentenopstand dnidde als een het ontleent zijn krachten aan verzonken bezigheid voor rijkeluiskinderen die hun rijken, aan een historisch geheugen. [ ... j . gewelddadige driften hadden botgevierd op Niets zou nu nuttiger zijn dan uit de dwang- de zonen van de armen, de agenten? buis van de tijd te breken en de actualiteit te ontvluchten. [ ... j Het kunstwerk behoedt 5. ons voor de totale dictatuur van de tegen- Handswortlt Songs bood een opening uit de woordige tijd.' Het is moeilijk bet niet met koker van het herdenkingsformat. De rellen Strauss eens te zijn. Zijn progressieven en in de Bitminghamse wijk Handsworth in conservatieven dan voor één keer. uitzon- 1985 bebben nooit de aura gekregenvan de derlijk genoeg, dezèlfde mening toegedaani schermutselingen rond de Sorbonne van 2.

Welke passies gaan vooraf aan de behoefte . Wie leest er niet om te ontsnappen aan de twintig f,iar eerder. De publieke opinie zag tot behoud? In zijn bekende, niet eerder in dwang van de kortademige nieuwscyclus niets anders dan een gewelddadige nitbarhet Nederlands vertaalde essay over het en de roep om luide opinies? Door een beter sting en plunderingen door zwarte immlconservatisme maakte Karl Mannbeim een begrip van het verleden krijgen we een rui- granten: er vielen in Handsworth twee belangrijk onderscheid tussen enerzijds mer zicht op de mogelijkheden en alterna- doden toen een postkantoor. bemand door conservatisme als de menselijke neiging om tieven die het heden in zich herbergt. En de twee broers, in brand werd gestoken. De film zich te hechten aan het oude en bekende toekomst? Die lijkt gekaapt- gepatenteerd is brengt een symfonie van beelden, stemmen (wat neerkomt op traditionalisme), en een beter woord - door de grote teehnologt- en muziek die een brede blik mogelijkmaakt anderzijds het conservatisme als politieke sche bedrijven met hun voortdurendeclaim - interviews met verschillende buurtbewostroming. De eerste vorm komt onder men- op 'innovatie'. Big Tech vindt steeds vernuf- ners, een even angstaanjagende als versen van verschillende politieke gezindten tigere manieren om ons te verleiden uren vreemdende slow motion van politiegeweld, voor. ook onder hen die zich progressief door te brengen in het tijdloze nu voor het archiefmateriaaloverde aankomstvan een noemen. Het is mogelijk, en waarschijnlijk scherm - dat ondertussen grootogig sur- schip met passagiers uit de gemenebestlanzelfs wenselijk. zich te hechten aan bijvoor- veilleert wat we lezen, kijken, kopen en den in de haven van Liverpool. Ook . beeld het ouderlijk huis, een bomenrij, de doen.

Margaret Thatcher komt aan het woord: ze

zegt in een tv-fragment vol empathie dat ze heel goed begrijpt dat mensen bang worden als 'een minderheid te groot wordt'.

Commentaarontbreekt - de kijkers moeten zelf maar uitmaken wat ze denken. Hoopvol is de stemmige prozatekst waarmee de film afsluit - 'In time, let them bear witness to the process by which the living transform the dead into partners in struggle.' De doden in een strijd tot bondgenoten maken: een mooie definitie van de humanistische traditie - een verband tussen bet verleden en heden dat productief zou mogen heten, als dat niet zo mechanisch klonk. Regisseur Akomfrab maakte de documentaire in opdracht van de destijds recent opgerichte publieke zender Channel 4; deze film was nooit als museumstuk bedoeld. Handsworth Songs wilde een land behoeden voor de dictatuur van de tegenwoordigetijd.

6.

Aan de teksten en essays op de volgende pagina's - over bewaren, verzamelen, behoudzucht, verandering en de status quo -liggen verschillende passies ten grondslag, en een ervan is zeker de behoefte te ontsnappen aan de dwang van het heden. Toch is er geen ander punt van waaruit we vragen kunnen stellen, en antwoorden kunnen formuleren, dan vanuit het bier en nu.

Waarom zou iemand geestdriftig nieuw leven willen blazen in technieken uit het stenen tijdperk? Waarom weet een vooruitstrevende architect op grond van Marx dat de sociale woningbouw passé is verklaard?

Gaan maatschappelijke verandering en museale eonservatte wel samen? Wat is cultuur, wat is de moeite van het bewaren waard? Welke krachten en overwegingen veranderen een progressief denker .in een bevlogen reactionair? Wat valt er te deuken als een verzamelaar zijn uitmuntende smaak etaleert? Wat zien 'we niet als we ons blijven beperken tot concretezaken. tot alles dat onder handbereikligt?

Daniël Rovers