Tijdschriftenattendering 2017 nr 2

Journal Alert Tables of contents 2017 Nr. 2 - Week 4 t/m week 10 ____________________________________________________________________________

A+T A+U – Architecture and Urbanism 556 A+U – Architecture and Urbanism 557 AA files AR – Architectural Review 1437 AR – Architectural Review 1438 De Architect Architectuur NL Blauwe Kamer 1 Blauwe Kamer 2 Domus 1009 Domus 1010 Eigenbouwer Footprint Groen 1 Groen 2 IP Lotus Mark Project Russia Rooilijn Witte Raaf

Subscribe / unsubscribe: library@bwk.ahk.nl Journal Alert

9-3-2017

2 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 44 46 48

'I'n 1

,~

INTERIOR ~ATTERS . , I

HARVARD SYMPOSIA ON ARCHITECTURE

SOLID SERIES

INTERIOR MATTERS CONTENTS -~-

----------

-----

-~--~

--

._-

-----------

-----~----

INTERIOR AND MATTER RECONSIDERED Kiel Moe

................ 4

INTERIORS AND INTERIORITY Richard Sennett

.

.

10

QUESTIONS FROM THE AUDIENCE The concept of family ..

.

The public indoor

..

.

...

I nteriority at outdoor

15 . 17

........... ..

19

BUILDINGS AS REFRIGERATORS Kiel Moe. .

.

.. ....

......... 20

CONVERSATION Trapped between solid and void

THE LABYRINTH

..

...... 29

OF INTERIORS

Eduardo Prieto

SINKS AND SOURCES: TOWARD A THERMODYNAMIC lfiaki Ábalos

MATERIALISM

.

ON POROSITY AND SURFACE Salmaan Craig ..

..... 50

CONVERSATION Inside the materials, or how they can grow

MATERIALIZED

.

. ............................

IMMATERIALIZATION

Izabela Wieczorek

..

CONTENTS. INTERIOR MATTFRS. HARVARn SYMPOSIA ON ARCHITECTURE.

a+t

SaUD SERIES

58

INTERIOR

LINEAGES

.

............ 66

.

THE GROTTO. liiaki Ábalos.

.

ON BREATHING BUILDINGS AND TERMITE MOUNDS. Salmaan Craig

.

68

.

70

THE TEMPERAMENTAL INTERIOR I COLLECTIVITYAFTER PROGRAM. Milliens • ABDUCTIVE ARCHITECTURE.Alex Timmer

.

74

...... ........ 78

.

OMICRON LIVING ROOMS. Martin Rauch, Studio Anna Heringer ....

.

82

KAWAII-KOWAI. Erin Cuevas

.

84

.

THE SHADE HOUSE. Camilo Restrepo Ochoa

.88

.

REFLECTION: COCOONING.MANETTI SHREM MUSEUM. Florian Idenburg/SO-IL

...... 90

THICKET, BLAUTOPF & FELLOWS PAVILION. Barkow Leibinger [AÉREOl Caio Barboza & Sofia Blanco Santos • . . .. ..

.

THE THERMAL BATHS. Kiel Moe

....... 94 .

. ..... 100

..

.... ..

A STOP ON THE WAY. Caio Barboza & Sofia Blanco Santos

104

. ..... 106

EVERYONENEEDS ICE. Jeronimo Van Schendel

... 110

A MANMADE MOUNTAIN. Tamotsu Ito ...

.

LA LAITERIE DE LA REINE. Philippe Rahm...... . .

..

114

............. 118

HAFFENDEN HOUSE. Jon Lott/PARA

...... .....

120

THE DOMUS. Eduardo Prieto ..

.

124

COMMUNITY CENTER N2. MOS..

.

126

IDEAL CHOICE HOMES. Billie Faircloth/KieranTimberlake..

THE GOTHIC CATHEDRAL. Eduardo Prieto

. .....

.

130

.

.

134

INTERIOR "LIGHTSCAPES". Matthias Schuler/Transsolar .

.

136

LONG MUSEUM WEST BUND. Liu Yichun

.

138

.

IMMANUEL CHURCH. Sauerbruch Hutton ...

.

144

AN INFORMAL CONVERSATION Atmospheres, clichés and politics ..

Iconography, simulations and politics

. ..... 148 .. ...

Matters, scales and politics The multilayer facade

...... 153 ...........

BIOGRAPHIES .

. . 151

155

. .... 156

CONTENTS.INTERIUR MAl TERS HARVARD SYMPOSIA UN ARCHITEC URE SUUl! SERIES

a+1

• 2

Announcement: Shinkenchiku Go Hasegawa (Judge)

Residential

Architecture and Urbanism 2017:01 No.556

Feature: Go Hasegawa

Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida

to Essay: Amplitude in the Experience of Space - Spatial Dimensions, Gravity, Time Go Hasegawa

Editor in Charge: Atsuko Nishimaki

16

Yoshino Cedar House Design Consultant: Massimo Vignelli Distributor: Shinkenchiku-sha

30

House in a Forest il·O

Co., Ltd.

House in Yokohama 50

Row House in Ageo 60

House in Sakuradai 64

Iced Coffee Shop 68

Shin Fu Market 76

House in Kyodo 86

House in Komazawa 94

Pilotis in a Forest 104

Cover: Chapel in Guasuilla. Photo by Stefano Graziani. <>>I+U Publishing Co .. Ltd. 2017 Printed in Japan Published by A+U Publishing Co .. Ltd. Kasumigaseki Building 17F. 3-2-5, Kasumigaseki. Chiyoda-ku, Tokyo LOO-6017, Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387 Aoyama House 2-19-141'\:linamiaoyama, Minato-ku. Tokyo L07 -0062. Japan Tel: +81-3-6455-5597 Fax: +81-3-6455-5583 E-mail: au@japan-architecl.cojp URL: http:!;",,'w.japlusu.com A+U Publishing Pte. Ltd. National Design Centre III Middle Road, %03-02. Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6557-0531 ISBN 978-4-9002-1203-9 a+u = Architecture and Urbanism is handled exclusively

by Shinkenchiku-sha Co .. Ltd.' Kasurntgasek! Building .l7F, 3-2-5, Kasurrugaseki, Chiyoda-ku. Tokyo LOO-6017, Japan Tel: +81-3-620.5-4380 Fax: +81-3-6205-4386 E-mail: ja-businessfpjapan-architect.co.jp Subscription rate for 2016 outside Japan ¥42.000 (Airmail - Asia), ¥45.000 /Airmail Europe, North America, Oceania, & Middle East), ¥49.000 (Airmail - South America & Africa) Ll.S. Dollars, Euro, Sterling Pounds and S\viS5 Francs equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable. Your remittance should be converted at the current exchange rate when you remit us.

Tower in Boisbuchet 1.10

Gazebo in Shanghai 118

Apartment in Nerirna 128

Social Housing

in Lausanne

134

T Project 1:36

House in Gotanda 142

Town House in Asakusa 148

Apartment in Okachimachi 160

Chapel

in Guastalla

Design Competition

2017

The 6th LlXIL International

"INFINITE

Student

FIELD" - Completion

Architectural

Competition:

Announcement

3 Discussion for the 7th LIXJL International Student Architectural Competition:

Spa in the Nature Kengo Kuma, Tomonari Yashiro, Kundo Koyama, Dana Buntrock, Yoshiharu Tsukamoto, Masato Araya

Architecture and Urbanism 2017:02

Feature: Barozzi Veiga

No.557 10

Publisher/Editor: Nobuyuki Yoshida

Essay: North and South David Cohn

Editor in Charge: Yuichi Hirai

16

Philharmonic

Hall

2S

Design Consultant: Massimo Vignelli

"Princess

Elena" Auditorium

and Conference

Hall

40

Puez-Odle

Distributor: Shinkenchiku-sha

Co"

Ltd,

Visitor Centre

44

Ribera del Duero Wine Headquarters 54

Music School in Karlsruhe 5S

Agrarian Studies Institute 60

Private Residence 64

Bank's Headquarters 6S

Cantonal Museum of Fine Arts Lausanne 74

Neanderthal

Museum

7S

Graubünden Museum of Fine Arts Cover: Philharmonic Hall. Photo by Simon

90

Menges.

Essay: Doing What They Do Best - Barozzi Veiga, a Closeup Vincent Morales-Garoffolo and Juan Antonio Sänchez-Muüoz

©A+U Publishing Co., Ltd 2017 Printed in Japan Published by -\+U Publishing Co., Ltd. Kasurmgasek!

Building

17F, 3-2-5,

Kasumigaseki, Chiynda-ku. Tokyo 100-601 ï Japan Tel: +81-3-6205-4384 Fax: +81-3-6205-4387 Aoyama House

2-19-14 Minamiaoyama. Minato-ku, Tokyo 107 -0062, Japan Tel: +81-3-6455-5597 Fax: +81-3-645.5-5583 E-mail: au:g>japan-archileCl.Co.jp URL: http://www.japlusu.com A+U Publishing

Pte. Ltd.

National Design Centre III Middle Road, :03-02. Singapore 188969, Singapore Tel: +65-6557-0537 Fax: +65-6.557-0531 ISBN 978-4-9002-1204·-6 a+u '" Architecture and Urbanism is handled exclusively

by Shinkenchiku-sha Co., Ltd.: Kasumtgaseki Building 17F, 3-2-5, Kasumigaseki. Chiyoda-ku, Tokyo lOO-60J 7, Japan Tel: +81-3-6205-4380 Fax: +81 -:,-6205-4386 E-mail: ja-businessëpjapan-architect.cu.jp Subscription rate for 2016 outside Japan ¥42,000 (Airmail - Asia), ¥45,OOO (Airmail Europe, North America, Oceania, & Middle East), ¥49,000 (Airmail - South America & Africa) U.S.Dollars. Euro. Sterling Pounds and Swiss Francs equivalent to the above Japanese Yen prices are acceptable. Your remittance should be converted at the current exchange rate when you remit us.

94

Office Building for the Bundestag 9S

Student Centre 102

Music School in Brunico 106

Dance School 110

Solo House 116

Interview: How their works are done - Hints to Barozzi Veiga Fabrizio Barozzi, Alberto Veiga lIS

Natural History Museum and State Archives 122

L'Artesà Theatre 12B

Extention

of Gutenberg Museum

132

A Sentimental

Monumentality

136

BLF New Headquarters

ä... ;I

!:=

:=:; j CD CD

Index PROJECT ARCHITECTS

WRITERS

Adjaye, David

66

Boario & Priêrnontas Botsford, Gianni..

Burges, William

Astbury, Jon

77

101

Booth, Emily

60

Davies, Panl...

8il

85

··.··

7;)

Jacob, Sam.,

96

Caseyfierro

102

Lazarova, Joana

82

Garces - de Seta - Bonet

105

Merrick, Jay

40

Goes, "Vim

77

Mollard, Manon

Jiakun, Liu

50

Murray, Christine

Knowspace

107

Rossi, Catharine

38,50 13

e

Menis, Fernando

88

Salter, Peter

Salter, Peter

40

Slessor, Catherine

Skrei

38

Srivathsan, A

IE

Studio Mumbal

18

Webb, Michael.,

5e

Zumthor, Peter

28

Wilkinson, Chris

BUILDING TYPES

Artist studio

98,101,

28,8::

lOt

vVilkinson, Tom

Ot

Williams, Austin

5e

102, 105, 107

Concert hall

88

TOPICS

Gallery

60

The AR, making of

House extension

45

60, 7ï

Housing

40

Museum

28,56

4,13,15

Bamboo Craft, relevance of

lB, 8~ 6,13,45,

57, 9~

Drawing

10E

Pop-up

77

Jelly making

E

Workshop

18

Pop-up

7~

Editor in ChiefOhristine Murray! Executive Editor Emily Booth I Features Editor Manon )lollarcll Assistant Bdicor Jon Astbury I Editorial Assistan: Rupert Bickerstoth AT! Director Torn Carpenter 1 Productioti Editors Julia Dawson anel Cecilia Thorn 1 Historu Editor Torn Wilkinson 1 Drawings Editor Ryan Dougan 1 Contributing Etlito): Jack Self 1 Editorial Director Paul Finch I Oritic-at-Larçe Ellis Wooclrnan 1 Chief Executive Natasha Christie-Miller i Maruuriru)Director Richard Baker I Senior Internationat Account Manaçer Caroline Londono ext. 2741 I Intemational Aocount Manaçers Steph Scanlon ext. 4324 and Daviel D'Souza ext. 2608 I Senior Key Account Manager Hannah Buckley ext. 2941 I Business Development Manager Elizabeth Burke ext. 218631 Campaign Marketiru)1l!IanagerJade Glover ext. 2061 1 Hetui of Production Paul Moran I Production Manager Laura Barretto (on leave) ext. 2684 1 Italian Advertising Sales Carlo Fiorucci +39 03622322 10 carlo.'éi)fiontcci-inte1·national.com Contacting the AR, emailsaTefor1Twtted:firstname.lastname.éiJemap.com call +44 (0) gO 3033 plus the extension

01'

al'chitectural-re\'-icw.[~om/subscl'ibc hclpl@subscribe.architectural-l'cdew.com UK ~44 (0)844 8488858 uS + 15170550055 Rest of World .... 44 (O)ln04 828 705 Student Subscription Discounts available ut arcllitectural-rc\'icw.l:om/st.uc1ont.s CustomerServicocustomel'sel'vices'Ûli:1l'chitect.ul'ul-rcview.coIn ;-44 (O)20H O~i3 21:;20 Back Issues al'chitectural-rmriew.Gomlback-issucs +44 (0)844 848 8858 Rest of wond 1-44 (0)lö04 328705. All rights reserved '©2017The Architectural Review, (H-)-7? Paul Street, London EC2A 4:t'oI"\V. An Emap servtee powered br . . l_dCB~TL1L. Printed by Headley Ltd. Registered <1::; a newspaper with the Post Office. ISSN OOO~-8!;lx. Pounded l8S)f).

Subscriptions

i

februari 2017 www.deArchitect.nl

Jaargang

de Architect Thema Retail Retail follows technology Beleving in de winkelstraat

Essays - P 014 Winkelcentrum van de Zuidas Gelderlandplein in Amsterdam door Kroonenberg Groep en Rijnboutt

Ontmoeting - P 028 II Fondaco dei Tedeschi in VenetiĂŤ (I) Office for Metropolitan Architecture

Spotlight - P 038

48

Inhoud

Thema Retail Essays Retail in de praktijk

Retail follows technology Beleving in de winkelstraat

- P 014

Retail in de mix Terug naar de binnenstad - P 022 Cover

Ontmoeting Publiek interieur

InSports in Beijing door Powerhouse Company Beeld Wu Qingshan

Winkelcentrum van de Zuidas Gelderlandplein in Amsterdam door Kroenenberg Groep en Rijnboutt - P 028

Inhoud Redactioneel

Spotlight Revitalisatie

P003

Colofon

Doorsneden door de tijd II Fondace dei Tedeschi in VenetiĂŤ (J)

P007

Scope P 008 Essays P 014

door Office for Metropolitan

Architecture (OMA) - P 038

Stedelijkheid voor het Stadionplein Noordblok Stadionplein in Amsterdam door Dam & Partners Architecten - P 046

Issues Winkelen als beleving

Ontmoeting P028

Spotlight P038

Issues P052

Mall ofthe Netherlands - P 052 Van merkidentiteit naar ontwerp - P 055

Helden P056

Interieur

Heiden Standard Studio

P060

Producten

P 068 Service

Pon Bijeenkomsten P 073 Van wie is dit gebouw P074

"Voor elke opdracht proberen we in het DNA van een merk te kruipen" Interview met Standard Studio - P 056

Interieur Sterk concept op diverse schaalniveaus Scherm en werkelijkheid InSports in Beijing (CN) door Powerhouse Company - P 060

Tussen mens en ruimte Winkels A-Mode door PUUR interieurarchitecten

- P 064

de Architect.februari 20/71 S

• •••• EDITORIAL

ec tuur Yes we can!

Tegen de tijd dat u deze woorden leest, is de president-elect Donald Trump ruim en breed geïnaugureerd en is wereldbol waarschijnlijk niet gestopt zijn rondjes te draaien. Wat het effect is van de veronderstelde politieke aardverschuiving die plaatsvindt zodra the Donald officieel aan de touwtjes trekt, blijft gissen, maar dat er een andere wind gaat waaien, staat wel vast. Overal in het land zullen de overdrukventielen venijnig sissen; verongelijktheid en woede zullen om voorrang strijden, het is mooi geweest zo, let's make America great again.

In de oude wereld waait eenzelfde wind. We gaan nog wat beleven de komende jaren. Met dat onrustige gevoel in m'n onderbuik, was ik meer dan aangenaam verrast toen ik sprak met Annet van Otterloo. Zij is van Stichting Freehouse die actief is in de Rotterdamse Afrikaanderwijk. In deze wijk werd nauwelijks geïnvesteerd en veel initiatieven kwamen niet van de grond terwijl de problematiek anders verdiende. In de wijk heb je bovendien te maken met de economische realiteit dat maar weinig mensen betaald werk hebben, terwijl ze wei over de capaciteit beschikken om geld te verdienen met wat ze kunnen. Freehouse geeft niet het slachtofferschap een stem, maar ontplooit kleinschalige initiatieven waar de wijk en haar bewoners beter van worden. Hoe dichter bij de mensen je initiatieven ontplooit, hoe groter de impact op wijkniveau, zegt Van Otterloo. Een van die initiatieven is de Afrikaanderwijk coöperatie die bewoners stimuleert geld te gaan verdienen met hun passie. Dat kan koken zijn, maar ook kleding herstellen of 3D borduren. Die aanpak vind ik even hoopvol als inspirerend. Als we in elke probleemwijk voor een dergelijke aanpak zouden kiezen, dan wordt het land er een stuk beter op. Het is althans een stuk vruchtbaarder aanpak dan ongenoegen mobiliseren. Om met Obama te spreken: Yes we can'

Peter de Winter p.dewinter@eisma.nl

, OndernemenNL

3

ProjectenNL

KennisNL

,.

35 TalentNL

InspiratieNL ArchitectuurNL

Bekijk nu het januarinummer van het BLAUWE KAMER e-zine HET WACHTWOORD IS BKE171

Met daarin ...

•

Nieuwe woonwijk in de Haarlemmermeer in romantische Engelse stijl

•

Video: kasteeltuin Huis Bergh terug naar de achttiende eeuw

•

Het terrein bij het Duitse hoofdkantoor van Adidas door LOLA

•

Drie vragen aan Wouter Corvers over zijn innovatieve bank voor de openbare ruimte

•

Binnenkijken bij architectenbureau Studioninedots in hun dynamische hotspot in Amsterdam-Noord

Abonnees van Blauwe Kamer ontvangen het digitale magazine acht keer per jaar naast het papieren blad. Het e-zine is ook bereikbaar via onze website www.blauwekamer.nl.

Bekijk hier het februarinummer van het BLAUWE KAMER e-zine UW WACHTWOORD IS BKE172

Met daarin ...

•

Voorschot op de tentoonstelling ‘Schetsen’ met een reeks historische handschetsen

•

Video: eindelijk groen licht voor het Zuidasdok van Amsterdam

•

Ondertussen in ... bedreigd werelderfgoed op IJsland

•

Studeren, winkelen en chillen op Wageningse campus

•

Columnist Kris Oosting over het Mondriaanjaar en de verhoudingen in de stad Den Haag

Abonnees van Blauwe Kamer ontvangen het digitale magazine acht keer per jaar naast het papieren blad. Het e-zine is ook bereikbaar via onze website www.blauwekamer.nl.

gennaio/january 2017

10.00

euro Iialy only periodico mensile d.usc.02/01/17

A e 25,00/8 e 21,00 I eH CHF 20,00 eH Canton Tlclno CHF 20,00 I 0 € 26,00 E€ 19,95/ F €. 16,00/1 € 10,00/ h3,IOa NL € 16.50 I P€ 19,00/ UK£ 18.20/USA $33.95

PoslellalianeS.pA Spedlzrone In Abbonamento Postale DL 353/2003 (conv. in Leqqe 27/02/2004 n. 46), Articolo I, Comma 1, DeB-Milano

911~11~lllill11111~111111~lll ~

I

NEWS

sommano table of contents I Serpentine Galleries Hadid su carta / Hadid on paper II Del Tongo La Gioconda di latta

w

II DuPont''' Corian" Clinica del futuro / Clinic of the future II Centro de Arte Wifredo Lam Kounellis a Cuba / Kounellis in Cuba II Rimadesio Bentornato a New York / Back in New York ill Artek Showroom ad Anversa e Berlino / Showrooms in Antwerp and Berlin III Inda Nuovo concetto per la doccia / New shower concept ill Manerba Colore in ufficio / Colour in the office illMAK Tra tradizionale e digitale / Half traditional, half digital IV Antrax IT Progetto e ca lore / Design and heat IV Cedit La cultura del bello / The culture of beauty V Karboxx Luce su misura / Light made to measure

.................

Hadid

SU

V Secondome Gallery 10 anni Secondome / 10 years of Secondome

I dipinti e disegni, molti mai esposti, di Zaha Hadid (1950-2016) sono protagonisti della mostra invernale della Serpentine Sackler Gallery di Londra (fino al 12.2.2017). Concepita inizialmente con Hadid stessa, e ospitata all'interno della galleria da lei progettata nel 2013, I'esposizione ne svela illalo piu visionario, quello che I'ha resa nota in tutte il mondo, e il talento artistico, attraverso il primo editi realizzato - la stazione dei vigili del fuoco a Weil am Rhein del 1983 - e i diseqni dei decenni preceden' dal 1970 ai primi anni Novanta. Emerge la passions per Ie avanguardie russe ("In partieelare Kazimir Malevich" scriveva I'architetto iracheno, "emblema della moderna intersezione tra arte e design") e, soprattutto, I'enorme importanza che il disegno ha sempre rivestito nel suo lavoro. In contemporanea, è stato inaugurato a Londra un altro suo progetto, la Winton Gallery al SCience Museum.

V Lema Stile italiano nel mondo / Italian style worldwide VI Egger Collezione Decori / Decor collection VI Lucienne Day, TheGallery Living Design VII White Cube, Anselm Kiefer Walhalla VII Stedelijk Museum Machine Spectacle VII Tomás Saraceno, SF MoMA Movimento sospeso / Stillness in motion VIII Museo del Novecento Milano, ora e qui / Milan, now and here VIII Ezio Longhi Diario di un falegname / Diary of a woodworker VIII Refin Un luogo d'incontro / A meeting place

carta

In alto, tre dipinti di Zaha Hadid esposti alla Serpentine Sackler Gallery di Londra: Vision for Madrid, Spain, 1992 (sopra); Metropolis, 1988

(al centro); Hafenstrasse Development, Hamburg,

Germany, 1989 (in basso) • Above: three paintings

by Zaha Hadid on display at the Serpentine Sackler Gallery in London. Vision for Madrid, Spain, 1992

(top); Metropolis, 1988 (centre); Hafenstrasse Development,

HADID ON PAPER Zaha Hadid's drawings and paintings are the subject of the winter exhibition at the Serpentine Sackler Gallery in London (until 12.2.2017). Originally conceived with Hadid (1950-2016) for this gallery she designed in 2013, the display shows her first built project, the fire station in Weil am Rhein, Germany (1983), and drawings from 1 970 to the early 1990s. Her fondness for the Russian avantgardes is seen, "Particularly Kazimir Malevich, an emblem of the modern intersection between art and design," the Iraqi-born British architect writes. At the same time, another project of hers has opened in London: the Winton Gallery at the Science Museum.

Hamburg,

Germany, 1989 (bottom)

www.serpentinegalleries.org

febbraio/february 2017

10.00

euro Italy only period leo mensile d.usc.02102I17

A € 2~.OO I B € 21.00 I eH rHF ?O.OO eH Canton Tlclno CHF ?O,0n I 0 e 26,00 Ef 19,9S/Ff If).OOIl€ IO.OO/h3,100 Nl e 16.50 I P e 19.00 I UK ~ lR,?O / USA

PosteuaneoeSp.A $

33.9~

sceoeore In Abbonamenlo Pnstale DL ~5::V2003 (conv In Legge 27/0212004 n. 46), Arlirnln 1, Comma L DeB-Milano

911]~II~I}~11Jijll~~~ 11~lrl lllrl ~>

I

I,EWS

sommano table of contents AA School, Chris Moyse Designer, architetti, saldatori e minatori I Designers, architects, welders, miners

TI

Florim Natura e innovazione I Nature and innovation

II

MUDAC, Aldo Bakker Modalità pausa I Pause mode

II

Louisiana Museum, Wang Shu Lo studio dell'architetto I The architect's studio

II

Zanotta Superstudio a Colonia I Superstudio in Cologne

ill

Gewerbemuseum Bike Design City

TIl

Zwntobel La scala umana della luce I The human scale of light

ill

Fantoni II to no di voce I The tone of voice

N

Tchoban Foundation Berlino disegnata I Berlin in drawings

N

21_21 Design Sight Design oltre i limiti I Design beyond limits

IV

fonnTL Leggerezza sospesa I Suspended lightness

N

Swiss Architecture Museum Svizzeritudine I Throughout Switzerland

V

Graff Design a bordo I Design on board

V

Triennale di Milano Mario Bellini: Italian Beauty

V

Lema Una casa su misura I House made to measure

VI

antoniolupi Quando un progetto diventa sistema I When a design becomes a system

VII Axor Hansgrohe Nuovi gestf quotidiani I New daily rituals VII MADRE, Fabio Mam-i Mondo a luce solida I World of solid light VII Fondazione MAST Lavoro in movimento I Work in movement

vm

Berkeley Art MuseW11 Modernismo hippy I Hippie modernism

vm

Galleria Antonia Jannone Altri luoghi I Other places

vm

Ursa Una palestra di sostenibilità I Exercise in sustainability

vm

Stockholm Furniture Fair Una serra piena di talenti I Talent in the greenhouse

----

Designer, architetti, saldatori e minatori

Qui sopra: una fotografia di Chris Moyse,esposta nella mostra della AA School di Londra

• Above: a photo by Chris Moyse on display at the AA School of Architecture in London

Fotoreporter britannico, Chris Moyse inizia a fotografare agli inizi degli anni Settanta: nel1 972, ventiduenne, vola a New York e la sua macchina fotografica - appena acquistata - si rivela 10 strume ideale per tenere un diario. Da allora, ha viaggiatoin lungo e in largo per il globo, inviato dalle princlpali testate e aziende internazionali. La mostra organim dalia AA School di Londra (fino al 25.2.2017) ne celebra illavoro, concentrandosi SUI suoi memorabill ritratti. Ouelli scattaf nel 1983 a designer e archi\etli (Cini Boeri su tutti) durante Ie giornate del Congress~ dell'ICSID di Milano. Ma anche quelli ai tanf lavoratOil 'anonimi', volto umano di alcune delle principali reaHà industrial: del pianeta: dai saldatori tailandesi in trasferta a Dubai ai minatori del Gabon 0, ancora,ag~ operai di una miniera di rame in Kazakistan.

DESIGNERS, ARCHITECTS,WELDERS,MINERS

The British photojournalist Chris Moyse started out by buying a camera and an air ticket to New York in 1972, when he was 22. At the time, the camera was just to be a diary for him: as he travelled he took black-and-white photos. Since then he has embra digital colour, and been around the world many time working for magazines and industries. An exhibition (until 25.2.2017) at the AA School of Architecturelf London focuses on his portraits. Some were taken in Milan at the 1983 Congress of the International Societies of Industrial Design (ICSI D) and portray designers and architects, most memorably Cini B Others show "anonymous" industrial workers: Thai welders working off the coast of Dubai, Gabonese welders building an offshore gas pipeline, and cop miners in Kazakhstan. www.aaschool.ac.uk

EI8EV1BonME~ 2. Radboud van Beekum

Teloorgegaan AMSTERDAMSE

idealisme

ARMENZORG

IN HET FRIESE APPELSCHA

18. Yme Kuiper

'Maar je weet ook hoe een zekere melancholie van mijn werk haast onafscheidelijk is' IETS OVER DE TAALWERELD

VAN JAN MANKES

32. Martijn F. Le Coultre

Een toegepaste

Proun

EL LlSSITZKY EN HET TIJDSCHRIFT WENDINGEN

44. Wietse Coppes

Vrij uitstekende ruimte

regels in de onbeklemde

OVER DIRK NIJLAND, GERRIT RIETVELD

58. Hans Oldewarris

Lectura Architectonica DE UITGEVERIJ

VAN GERRIT VAN SAANE

EN DE CARTESIAANSE

KNOOP

Dear Subscriber, A new issue of Footprint is now available online: footprint.tudelft.nl.

Hardcopies will be available shortly.

Footprint 19 Spaces of Conflict Issueâ&#x20AC;&#x2122;s editors: Marc Schoonderbeek and Malkit Shoshan

Footprint 19 focuses on the more recent roles of architecture in the contemporary spaces of conflict. Departing from a spatial understanding of geopolitical, climatological and economical conflicts, the various contributions highlight the large scale and phenomenal transitions in the physical world and in society by extrapolating, through examples, the abundance of relations that can be traced between conflict, territory and architecture. Conflict areas often prove to be fertile grounds for innovation and for the emergence of new spatial forms. The issue reports on the state of perpetual global unrest in architecture through a series of articles and case studies that highlight the consequences of conflicts in the places and spaces that we inhabit. In the introduction, these are discussed as an interlinked global reality rather than as isolated incidents.

In doing so, the contemporary spaces of conflict are positioned in the context of emerging global trends, conditions, and discourses in the attempt to address their indicative symptoms while reflecting on their underlying causes.

JANUARI

01·2017

JAARGANG 73

Vakblad Groen #012017 Vakblad Groen is een uitgave van Elba-Rec, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling.

Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.

Inhoudsopgave Lector en kenniskring van het lectoraat Duurzaam Landschapsbeheer werken samen met het werkveld aan toegepast onderzoek en onderwijsvernieuwing. Het thema hierbij is het versterken van de band tussen maatschappij en natuur, voornamelijk door het inzetten van natuurlijke oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Natuur is middel en doel tegelijk. Dit themanummer geeft inzicht in een aantal activiteiten die binnen het lectoraat worden ondernomen.

Uitgever Elba-Rec, Edgar van Eekelen

p.04 Natuurinclusief denken stimuleren De rol van natuur in duurzame ontwikkeling.

Contactgegevens Elba-Rec Paulus Borstraat 41 3812 TAAmersfoort 033-8700100

p.lO Natuur beschermen mét mensen Marc van den Tweel, algemeen directeur Natuurmonumenten, en Derk Jan Stobbelaar, lector Duurzaam Landschapsbeheer bij Hogeschool Van Hall Larenstein, wisselden gedachten uit over natuurbeheer.

www.vakbladgroen.nl Linkedin: bit.lylVakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: noortje@krikhaar.nl Advertenties: w.louwen@elba-rec.nl Abon nementen : abonnementen@elba-rec.nl

Redactieraad

p.16 Vrijwilligerswerk in het landschap, wat is het waard?

De inzet van vrijwilligers in het landschap neemt toe en daar profiteren de niet alleen de vrijwilligers van, maar ook de terreinbeheerders en omwonenden. Bovendien sluit de inzet van vrijwilligers aan op de natuurvisie van het Rijk waarin staat dat natuur meer ván en vóór de samenleving moet zij n.

Karin van Essen, Martin Looije en David van Uden

p.20 Zit hier brood in?

Redactie

Nieuwe verdienmodellen ten behoeve van bos en natuurbeheer.

Noortje Krikhaar (hoofdredacteur, 06 - 5372 0061), Jeroen Bruinenberg (vakredacteur), Rudi Engel (eindredacteur)

p.24 Zes appels aan de lectorenboom stellen zich aan u voor

Vormgeving

p.26 Met open armen richting de maatschappij?

Kilian Idsinga

Communities bij Natuurmonumenten.

Productie

p.30 Fruitbomen openbare ruimte

BDUprint, Barneveld

Uitdagingen voor duurzaam beheer en gebruik.

Dit themanummeris samengesteld door het lectoraat Duurzaam Landschapsbeheer van Hogeschool van Hall Larenstein. Lector Derk Jan Stobbelaar is eindverantwoordelijk. Projectcoördinator: Mirjam Koedoot.

p.36 Ecologisch pionierende boomtelers Boomtelers in Zundert zijn gestart met een meer natuurgebonden wijze van telen en staan daarmee aan het begin van een ecologische vernieuwing.

p.39 De mooiste natuurervaringen mogelijk maken Methoden & technieken voor het inrichten van natuurgebieden gericht op beleving.

p.44 Waar ligt het Vechtdal eigenlijk?

Het initiatiefvoor een gebiedscoalitie in het Vechtdal komt niet uit de lucht vallen.

JAARGANG 73· JANUARI 2017 • NUMMER

oi

@

FEBRUARI

02 â&#x20AC;¢ 2017

JAARGANG

73

Vakblad Groen #022017

I

Vakblad Groen is een uitgave van Elba-Rec, de grootste Nederlandse uitgeverij van vakbladen, congressen, seminars en studiereizen op het gebied van ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkeling.

Dit vakblad biedt professionele en actuele artikelen over het groen voor mensen in de stad en in het landschap. De publicaties in Groen met hun vakmatige toelichtingen in combinatie met verklarend beeldmateriaal houden u alert.

Inhoudsopgave p.04

Algemene Begraafplaats Doesburg De begraafplaats wordt met respect voor de geschiedenis ervan hersteld.

p.12

Uitgever

Een nog niet verloren landschapsparadijs

Elba-Rec, Edgar van Eekelen

China was lang voor westerlingen een grotendeels onbekend gebied. Dat is inmiddels wel anders. Er gaat vrijwel geen dag voorbij of we lezen ofhoren over dit indrukwekkende Aziatische land. De status van derdewereldland is in rap tempo ingeruild voor een in teehnologisch en sociaalopzicht hoogontwikkelde samenleving.

Contactgegevens Elba-Rec Paulus Borstraat 41 3812 TA Amersfoort 033-8700100

www.vakbladgroen.nl Li nked In: bit.lylVakbladGroen Twitter: @VakbladGroen Redactie: noortje@krikhaar.nl Advertenties: w.louwen@elba-rec.nl Abon nementen: abonnementen@elba-rec.nl

Redactieraad

p.lS Ondernemende boeren in de Gelderse Vallei In Boeren in de Food Valley staan vijftien portretten van veerkrachtige ondernemers die het boerenbestaan als een uitdaging zien.

p.22

Landbouw met bomen Bomen kunnen een grotere rol spelen in nieuwe, duurzame voedselproductiesystemen dan wel wordt gedacht.

Karin van Essen, Martin Looije en David van Uden

p.26

Redactie

Klein Kadoelen in Amsterdam

Noortje Krikhaar (hoofdredacteur, 06 - 5372 0061), Jeroen Bruinenberg (vakredacteur), Hans Bouwman (eindredacteur)

Op een oud fabrieksterrein komt een kleinschalige woonwijk.

p.30

Van Nuttige Dierenwet naar Wet natuurbescherming Vormgeving Kilian Idsinga

De natuurbeschermingswetgeving heeft in de loop der tijd nogal wat veranderingen meegemaakt.

Productie

p.39

BDUprint, Barneveld

Groener studeren in Nijmegen p.40

Kunst en natuur komen samen in Park Meerstad In Groningen komt een uniek land-artpark. Met een formaat van zo'n 10 hectare is het park het grootste openbare landkunst-project dat tot nu toe in Nederland is gemaakt.

Verder p. 21 Kunst in openbare ruimte (49) p. 24 Bijenrubriek 13: klokjesbijen p. 37 De grote Amsterdam onbewolkt p. 42 Landschapscartoon p. 43 GroeNieuws

JAARGANG 73'

FEBRUARI 2017'

NUMMER 02

@

Ol Duurzaam netwerk van gedistribueerde informatie

IPFS

02 Onderzoeksjournalistiek uit open bronnen

Bellingcat

03 Project ELLES

Blended Learning Lab

04 Portal ontsluit parlementaire informatie

Haagse Feiten

1aa\van de toeKomst â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘

I

EmOl1S

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u

u u u u u u u u

INHOUD

u u u u u u u u

10 Christiaan Triebert (Bellingcat) over open bronnen Het Bellingcat-collectief houdt zich bezig met burgeronderzoeksjournalistiek.

Christiaan Triebert vertelt over hoe het onderzoek hier in zijn werk gaat.

14

19I.!§§.iIflM%i Emoji's: taal van de toekomst Emoji's vormen niet alleen een universele taal binnen ons digitale bestaan, ze zijn ook een directe afspiegeling van socio-culturele thema's.

17

i@jfMetl@'

Marian Koren kijkt terug In juni gaat Marian Koren vervroegd met pensioen. In een interview blikt ze terug en kijkt ze vooruit op het internationale bibliotheekvak.

25 i3·i,!.l;mIl§t.

Duurzaam netwerk van gedistribueerde informatie Met de dreiging voor het open web zijn nieuwe technologieën voor een meer open en gedecentraliseerd web belangrijker dan ooit. Hier ligt een taak voor erfgoedinstellingen.

29

I

iit!1!1m.mtl

Haagse F ei ten De portal Haagse Feiten ontsluit parlementaire informatie die toegankelijk is via overheidskanalen, maar die daar' moeilijk vindbaar is. Een kijkje achter de schermen.

38

IMttt)W§&

Blended Learning

Lab

Met het project ELLES wilde de mediatheek van het Instituut Mens en Gezondheid (Fontys Hogescholen) ervaring opdoen met digitaal lesmateriaal. Hoe heeft dit uitgepakt?

---.._.~

---"'--

_-----_._._~-.._ _-----

..... .

....

En verder 06 Nieuws 13 Wisselcolumn Marietje Schaake 34 Column Geert-Jan van Bussel 35 IPlingo Uitlegvideo's 35 Lifehacking TL;DR 36 Juridische kwesties Kopietjes maken 37 Werkrituelen Rosemie Callewaert 39 Column Frank Huysmans

01/2017

op je werk:

liP I vakblad voor informatieprofessionals

I

- 3

Lotus international

161

Meteo Milano

04_Meteo

Milano

50_Pierluigi Nicolin Dopo il Boom / After the Boom

06_1I Grande Vuoto 06_Edith Roux Scalo Farini, Milano, 2016

54 Cecchi & Lima Architetti Associati ReSidenze e spazio pubblico fra Ie vie Brisa e Gorani Milano,2011-16

26_John Hejduk Bovisa, Milano, 2016

62_OMA Fondazione Prada, Milano, 2015

30_Nina Bassoli II Grande Vuoto / The Great Void Scalo Farini

76_Calzoni Architetti Comunità Nuova HUB, Milano, 2016

35_Lucius Burckhardt II Viaggio a Tahiti, Bovisa, Milano, 1988 38_Paris Rive Gauche Paris, 199142_Olympic Sculpture Park Seattle, Washington, 2001-07 46_ Natur-Park Südgelände Berlin, 1995-2000

84 Cino Zucchi Architetti Edifici residenziali La Corte Verde e Novetredici Milano, 2006-13/2011-16 90_Herzog & de Meuron Feltrinelli Porta Volta, Milano, 2008-16 98_OBR Terrazza Triennale, Milano,

2014-15

104_City after the City XXI Esposizione Internazionale della Triennale di Milano Area ex Expo, Rho, Milano, 2016 112_Milano

Verde 1938-2016

Another Ar hiteeture N°66 February - March 2017

The best house in Sydney Music venues in Taicbung, Hamburg and Calgary Bamboo village

in Baoxi

Revived rum in Scot1àncl

Cloud so

19.95 GlIP :II' QU!' CAD 19.50 19.95 JPV 1990 KRW 40.000

I

w. """ """

"00"

I I

Stuff architect dream about

Mark66

February - March 2017

Plan 022 010

Notice Board

018

Cross Section

020 022 024 026 028 030 032 034 036

Next Architects Changsha 5+ lAA Rome Nathan Crowley / Zach Grobler Space Group Oslo Studio Gang Chicago Infographic AL_A Lisbon Buchner Bründler Wabern Cláudio Vilarinho Guimaràes

038

Perspective Music Venues

040

Introduction

042

Toyo Ito Toyo Ito's National Taichung Theatre in Taiwan is a stunning building, with rough spots.

Herzog & de Meuron In spite of setbacks, Jacques Herzog and Pierre De Meuron were finally able to open their Elbphilharmonie in Hamburg.

Allied Works The National Music Centre

by Allied Works is a catalyst for a blighted Calgary neighbourhood.

056

072

5+lAA Office building in Rome Phoro Luc Boegly

072

Allied Works Music Centre in Calgary Photo lerem~ Bittermann

005

082

Long Section

084

Coop Himmeb(l)au creates an impressive showcase in the Chinese city of Shenzhen.

Studio Fuksass Convention Centre in Rome features a freeshaped auditorium, floating in a glass box.

When they design buildings, Masahiro and Mao Harada of Mount Fuji Architects have trees in mind.

The Longquan International Bamboo Architecture Biennale in Baoxi, China, is both an architecture exhibition and the creation of a community.

Lily Jencks teamed up with Nathanael Dorent to build her own retreat in a corner of the family-owned countryside property in Scotland.

Smart Design Studio turned a house for an art lover in Sydney into a work of art in itself.

Search transforms a former farmhouse into a home for a family, two owls and a few goats.

Roberto Meyer talks about publishing, processes and the importance of being pragmatic.

098

108

124

132

142

154

164

February - March 2017

Mark66

006

168

Tools

176

Exit

084

Coop Himmeb(l)au Museum in Shenzhen Photo SergIO Pirrone

164

Roberto Meyer Photo Suitable Images

content

4 Sergey Mishin Evgeny Shirinyan Nikolay Lukyanov Sergey Galeyev Anna Kovalchuk Elena Petukhova Anna Kovalchuk Alexei Shchukin Kira Voleva Maria Troshina Maria Troshina Maria Troshina Andrey Ivanov Anna Evstigneeva Maria Troshina

Laax House 16 Moscow vs. St Petersburg 18 A few words in defence of form 20 Architect's Lot: Notes on Strelka's Article 22 Summer 2016: Regional kaleidoscope 24 The extreme TAVRlDA 26 Tverskaya Street: The time of change!

27 New New Holland 30 The future of Shabolovka. The new life in the z rst century, AA & MARCH Moscow Urban Forum 2016: forum is no place for discussions 32 A book of useful and beautiful architecture 32 Sukhanovo Architecture Festival 34 Pushkin Museum of Fine Arts 35 Vasari Festival 35 Philosophers' ARCH Ship 38 CIFF: A 'barometer' of China's furniture industry 42 Piranesi. Before and After. Italy-Russia 44

object of the issue

Lara Kopylova

The housing of our time

kazan.tatarstan

Bart Goldhoorn

urban

Lara Kopylova

61 Editorial An interview with Natalia Fishman Under the influence of megaprojects

centre

Nikolay Novikov

Centre. City landscape

92

water

Maria Fadeeva

Focus on Water

108

columnists

KiriLl Asse Maxim Atayants

news

31

45

64

70

Turenscape (China), MAP Architects (Russia) Grand Prix

113

An interview with Sergei Kuznetsov 140 An interview with Oleg ShapiroFrom project to promenade A comment by Sergei Georgievsky, the head of the competition's Organization Committee Elena Gonsales

From project to promenade

144

housing

Margarita

Contemporary housing in Kazan

179

Innopolis

Anna Kovalchuk

High-tech city

monitor

Lara Kopylova

IND Architects RD Construction company headquarters Alexei Kozyr Architects Beauty salon in Prospekt Mira 230 DK Architects Country house in Yaroslavl Region 234 Architect Alexei Rozenberg House in Dukhanino, Moscow Region Crosby Studios Collection 1. Designer furniture set 244

design/technology

Plotnikova

245

204 226

Rooilijn

Jg. 50/ Nr. 1/2017

www.rooilijn.nl

P.l

Rooilijn

Jg. 50/ Nr. 1 /2017

P.5

Inhoud

Stelling Collectief Particulier Opdrachtgeverschap in de stad: kies voor transformeren in plaats van creëren.

58 Bestuurders en

Bouwe Olij verdedigt

juiste beeldvorming te bewegen

Adri Duivesteijn reageert

Louis Lousberg, Wicher Schönau en

6

betekenisgeving bij publieke bouwprojecten Storytelling als middel om publieke bouwprojecten in de richting van de

Kirsten Feldbrugge-Reijneveld

8 Achtergrond

Strijd om de straat in de Amsterdamse Wallen

64 Interview

"Als de eerste toeristengroep weg is, staat de andere al weer klaar"

Participatie in wetenschap en beleid

Nanke Verloo

Wouter-Jan Oosten en Marije

Interview met Alexander Rinnooy Kan

Koudstaal 18

Afwijkplanologie Recensies

De bundeling en stroomlijning van

68

procedures in de Omgevingswet

~ De Staat van de Delta.

heeft dezelfde ambities als

Waterwerken, Stadsontwikkeling en

Haarlemmerolie

Natievorming in Nederland

Willem K. Korthals Altes

De orde van de delta Bernard Colenbrander

Hoe creatief zijn creatieve clusters in Shenzhen?

~ The Flexible City. Sustainable

Naast het Westerse perspectief moet

Solutions for a Europe in Transition

ook de Chinese variant op waarde geschat worden

Inspiratie voor de toekomstbestendige stad

Marco Bontje

Ward Rauws

InBeeld Tales from the grid

71 Signalementen

Edwin Zwakman

~ Nieuw-West: parkstad of stadswijk

26

34

~ Blauwe Kamer Jaarboek 2016 ~ Merkstedenbouw

44

Reflections from a living smart campus

~ De herbestemming van de

Spatial experiments carry the risk of

~ Mobility in family networks

Nieuwe Hollandse Waterlinie

prioritising the concept and organisational form over social interactions

74 Column

Yann Hengstenberg, Franziska

Nadenken

Eckardt and Paul Benneworth

o.

Experimenteren met big data

50

Hoe moeten planners met deze nieuwe bron van informatie omgaan Ross Padráig Ruiter

Naphta

DE WITTE 1 Bart Verschaffel Omtrent bet lelijke

nr.185 januari-februari 2017 jaargang 31

6 Pieke Konijn Tinguely in het Stedelijk Museum, inrichting als interpretatie

17 Wolfgang Ullrich Hoe kunstcritici en -wetenschappers het werken onmogelijk wordt gemaakt

P706236

www.dewitteraaf.be

4 Koel! Brams

Marcel Broodthaers, 1970. 'Le but de I'art est commercial. Mon but est également commercial. Le but (la fin) de la critique est tout aussi commercial.'

8 Tineke Reijnders Robert Filliou in Antwerpen. 'The secret of permanent creation' 11 Birgit Cleppe & Steven Jacobs Het Louvre en de kunstfihn als museumkritiek

redactie & admlnistrnUe: DWRITWR vzw Postbus 1428 - ]000 Brussel] t.: 32(0)2 223.14.50-emaillnro@dcwltlcraar.be eencndérügste laargang-lSSN0774-8523 verschijnt tl\'eCmaandclilks-14.000 ex. afgiftekantoor Brussel X toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/] 87

Ondertussen 1-24

Omtrent het lelijke

'Dltls mooi: 'Dat vind Ik lelijk: Bijna dagelijks spreken we dergelijke smaakoordelen uit. niet alleen over kunst, maar over alle dingen in onze omgeving: van kleren en huizen tot servies en meubilair - én onze medemens. Daarbij gaan wc ervan uit dat 'lelijk' en 'mooi' regengestelde uitingen zijn van dezelfde 'esrhettsche bUk' op de dingen, de negatieve en positieve versie van één schoonhejdsoor~ deel. Niets is minder waar, zo toont Bart Verschaffel aan In de openingstekst van dit nummer. De schooobeidservaring wordt traditioneel gekenmeekt door een 'belangeloos welbehagen' - waarbij het voorwerp van esthetische contemplatie

van elk onmiddellijk nut of belang wordt

ontdaan. De 'leliJkbeidservaring' vertrekt daarentegen van een pre·esthetische betrokkenbeid, en is minder zuiver, ambtguer. 'De drejging van het monsterlijke en de besmetting door het vormlore' kunnen in de kunst geïntegreerd en dus geësthetiseerd worden. maar zijn zélf totaal nict van een esthetische orde. Het brengt Verschaffel tot de volgende, puntige formulering van de 'functie' van kunst: 'We hebben de kunst nodig om een glimp op te vangen van alles wat we niet in de ogen kunnen of durven kijken.'

Koen Brams bespreekt de openingstentoonstelUng van de Galerie MTL.die in de jaren zeventig vooral de 'conceptuele kunst' in België binnenbracht: eee exposi. tic van Marcel Broodthaers (13 maart10 april1970). Brams analyseerthaarfijn de strategieën - zoals het gebruik van hcrha.l1ng cn het inzoomen op de 'materialiteit van de betekenaar'- die Broodthaers toepast om de beteltenIs van bet kunstwerk uit te hollen en toont aan dat de kunstenaar die Jnteresse In betekenisloosheid deelt met MTL.galerist Fernand SptUemaeckers. Nog een stuk verrassender is de relatie die Brams legt tussen Broodthaers' eerste MTL-tentoonstelling en zijn mythisch debuut als beeldend kunstenaar in de Brusselse galerie Saint-

Laurent In 1964. De MTL-expoblijkt niets

mJnder dan een 'versie 2.0' van die debuuttentoonstelling te zijn. Broodthaers houdt er ten tweeden male zijn beslissing om kunstenaar te worden tegen het licht

en neemt het knnstbedrljf op de hak.

Gustave Courbet

Fieke Konijn bespreekt de eerrospeeneve tentoonstelling Jean Tlngue1yMachines.,.k"'k.lln het Stedelijk Museum

La Vague. ca. 1869

Amsterdam. ZIJ stelt yast dat de makers

interessante 'performatieve strategieën'

hebben hedacht om de onvermijdelijke 'sterilisering' van Tinguely's kinetische kunstwerken te counteren. Anderzijds loert ook de 'eenzame cultus van het genie' om de hoek in deze moeograûsche expositie én wordt de rol van het eigen instituut In de carrière van de Zwitserse kunstenaar al te zeer benadrukt. Tineke Reijnders bezocht een overzicht van Robert Filliou in het M HKA te Antwerpen en constn.teert dat het onmogelijke gewaagd werd - 'de kwikzilveren geest van Fillion in materiële kunstwerken vangen' - en dat het museum een waardevolle uitgave op de markt bracht: Robert Filliou.

'The Secret of Permanent Creation, zowat de 'nieuwe bijbel voor de Filliou-adept'.

Birgit Cleppe en Steven Jacobs bespreken een achttal documentaires en fibnessays waarin bet Parijse Louvre de" hoofdrol speelt. Zij laten zien hoe deze films samenhangen met twee belangrijke transformaties die het museum onderging, respectievelijk van de jaren dertig tot de jaren vijftig, en vanaf de late jaren tachtig. De oudere films (van René Huyghe, Maurice Cloche ... ) reflecteren het pedagogische, maar ook 'sacraUserende' project achter de reorganisatie van de collectiepresentatie. De recentere films (van Nicolas Philibert, Straub & HnlUet...) kunnen als een kritische beschouwing op bet 'postmoderne Louvre' worden gezien. Tot

slot belicht Wolfgang Ullrich een nieuwe

manier waarop kunstenaars bun auteursrecht inzetten: zij gebruiken het steeds vaker om de beeldvorming omtrent bun oeuvre te controleren en maken daarmee bet onafhankelijke werk van anderencritici en onderzoekers - onmogelijk.

BART VERSCHAFFEL Suis-tu que/que moyen de réprimer ce qui surgit de la vue des choses?

Paul Valéryl Tot het einde van de achttiende eeu w werd er veel nagedacht en geschreven over schoonheid en varianten van het schone, maar nauwelijks of slechts zijdelings en indirect over het lelijke. Het belangrijkste inzicht terzake, reeds geformuleerd door Aristoteles, was dat zaken die we in werkelijkheid banaal of le1ijk vinden, toch interessant of mooi kunnen worden wanneer ze kunstig worden afgebeeld. Er is het 'schone' én het 'mooi lelijke'; en het kunstig-lelijkeis niet hetzelfde als lelijke kunst ... Deze gedachte heeft in de reflectie over kunst geleid naar overwegingen over de magische en vooral bedrieglijke kracht van de kunst, maar niet naar onderzoek over wat het lelijke nu precies inhoudt. De theorieën over het sublieme, het pittoreske en het fantastische. die in de achttiende eeuw voor het eerst breder ontwikkeld worden, volgen lang dezelfde lijn: ze analyseren eveneens hoe iets dat op het eerste zicht of bij het eerste aanvoelen esthetisch 'negatief' lijkt, onverwacht toch 'positief' kan gewaardeerd worden.

Wat bedreigend en gevaarlijk is, en het menselijke bestaan en de menselijke zinge-

ving wegblaast, blijkt toch met een aangename huivering te kunnen worden aanschouwd. Wat onregelmatig, ruw of verweerd, onvolledig, onvolgroeid, of anekdotisch is kan - tegen alle 'klassieke' schoonheidsnormen in - toch charmeren.

Het gezochte, capricieuze en bizarre kunnen op een vreemde manier toch onderhoudend blijken ... De (theoretische) interesse voor het lelijke als dusdanig neemt vanaf het begin van de negentiende eeuw toe, voornamelijk bij Duitse 'idealistische' denkers en literati, en culmineert voor het eerst tn de Ästhetik des Hässliche1l van Karl Rosenkranz uit 1853.2 Maar ook deze auteurs trachten bij riader inzien. in een hegeliaanse denktrant. te bepalen hoe het lelijke. begrepen als het tegendeel of de negatie van de verschillende vormen van schoonheid, door de artistieke voorstelling geësthetiseerd en 'geïdealiseerd' kan worden. en na te gaan hoe varianten van het lelijke 'geïntegreerd' kunnen worden in een breder en complexer schoonheidsbegrip. '[Die Kunst] muss uns das Hässliche in der ganzen Schärfe seines Unwesens vorführen, aber sie muss dies dennoch mit derjenigen Idealltät tun, mit der sie auch das Schöne behandelt' ... 3 Ook na Rosenkranz, en tot recent, is de problematiek in de esthetica een veeleer marginaal thema gebleven. Dat geldt niet voor de kunstpraktijk zelf.

Samengevat kan men stellen dat eerst het 'moreel' lelijke ('lage' onderwerpen) en ver-

volgens het 'formeel lelijke' (wild en primitief tekenen en schilderen) door de 'moderne' kunst gebruikt zijn om een klassieke schoonheidsopvatting en de burgerlijke goede smaak te kelderen. en ten slotte zelfs aan het esthetische als dusdanig voorbij te gaan. (Moderne) Kunst gaat sinds Duchamp over een of andere vorm van betekenis of relevantie. niet meer over het 'retinaal' schone en Ielijke.s Mooi en niet mooi, of mooi en lelijk, zijn trouwens geen kenmerken van de zaak zelf, en duiden enkel het smaakoordeel aan van de persoon die zich erover uitspreekt. .. Veel zinnigs valt daar niet over te zeggen, en artistiek doet het er niet toe.

Maar zo gemakkelijk komen we er niet vanaf. Kunst hoeft ulet per se 'mooi' te zijn.

Maar Duchamp zelf gaf al toe dat de esthetisch neutrale readymades na een tijdje toch esthetisch begonnen te werken. Zelfs conceptuele kunst moet zichzelf presenteren, en daarbij blijkt ze als vanzelf te verglijden naar een esthetisch minimalisme, een esthetiek van spaarzaamheid, ascese en zuiverheid. Kunst tonen of bekijken zonder 'esthetisch oordeel' blijkt even onmogelijk als zeggen wie iemand is zonder rekening te houden met hoe hij of zij eruitzie!. Men kan dat wel proberen. maar het lukt ulet. Het esthetische is essentieel voor de manier waarop wij ons tot de wereld verhouden, en blijft willens nillens meespelen in de omgang met kunst - indien het niet meer nodig is_j