NOOK Circulair - maart 2021 by bni.nl

1 — 2021

Nook is een uitgave van de BNI en de AiNB over interieurarchitectuur.

PAGINA 24

CIRCULAIR

Brouwerij Fortuna Vlieland Foto - © egbertdeboer.com

Op het waddeneiland Vlieland aan de rand van de duinen staat Brouwerij Fortuna Vlieland. Het pand werd volgens circulaire principes gebouwd naar een ontwerp van Adema Architecten. Voor het interieur ontwierp designer Michel van den Boogaard loungestoelen, bijzettafeltjes en een bar. Hij gebruikte dezelfde duurzame materialen en vormentaal als de architect.

TAPIJT KARPETTEN www.donkersloot-tapijt.nl

TEGELTAPIJT

Ideeën die verbinden – #smartertogether Smarter Home

Goede connecties zijn van essentieel belang, vooral tussen mensen en gebouwen. Onze Smarter Home oplossingen zijn een garantie voor sterke en duurzame connecties en transformeren een woning tot een elegante en comfortabele leefruimte. Zie voor meer informatie busch-jaeger.nl

archief

OO K

colofon

NOOK 3 — 2020 thema Wonen

uitgever Nook is een uitgave van de AiNB en de BNI. AiNB, Brussel info@ainb.be www.ainb.be BNI, Amsterdam info@bni.nl www.bni.nl

oplage 1500 exemplaren

ISSN 2589-8442

redactie Bureau Bax, Amsterdam info@bureaubax.nl www.bureaubax.nl

aan Nook 1 — 2021 werkten mee Claudia Lagermann, Janine Meijer en Melle Veltman.

OO K

NOOK 4 — 2020 thema Art

concept Specht Studio, Antwerpen hello@spechtstudio.com www.spechtstudio.com

advertenties, graﬁsche verzorging en druk Elma Media B.V., Broek op Langedijk Silvèr Snoek - Sales Manager s.snoek@elma.nl - www.elma.nl Elma Multimedia B.V.B.A., Mechelen Sven Destercke - Sales Manager s.destercke@elma.be - www.elma.be

prijs 12,50 euro

OO K

NOOK 1 — 2021 thema Circulair

abonnementen Leden van de AiNB en van de BNI ontvangen Nook gratis. Ben je geen lid, maar wil je Nook wel ontvangen? Een abonnement kost 49 euro per jaar. Hiervoor ontvang je vier nummers waarvan twee in het Nederlands en twee in het Engels. Voor 25 euro per jaar ontvang je alleen de Engelse nummers. Ga naar www.bni.nl of www.ainb.be en schrijf je in. Na inschrijving ontvang je een factuur. Zodra deze betaald is, krijg je Nook toegestuurd. Opzeggen kan tot twee maanden voor het verstrijken van de abonnementstermijn. Zonder opzegging wordt het abonnement met een jaar verlengd. Adreswijzigingen kun je mailen naar secretariaat@bni.nl.

disclaimer Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de BNI/AiNB. Aan de inhoud van deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.

OO K

inhoud

6 Interview met Sybren Bosch

‘Durf kritisch te zijn’

8 Circulair ontwerpen

Denken in scenario's

12 Interview met Odette Ex

'Circulair ontwerpen is de imperfectie omarmen'

20 Circulair ondernemen

Circulariteit als onderscheidende signatuur

24 Project in beeld

De kracht van eenvoud

26 Projectomschrijving

‘Bij Weener XL zijn alle ruimtes even belangrijk’

34 Inrichten met biobased materialen

‘Goed voor het milieu, gezond en mooi’

38 Project in beeld

Ontwerpen met afvalmateriaal

40 Projectomschrijving

Parel voor het Vondelpark

48 Duurzame vloeren

Tot op de laatste draad hergebruikt

52 Project in beeld

Circulair op meerdere niveaus

56 Stelling

Moet de interieurarchitect de opdrachtgever opvoeden?

DUURZAAM VERWARMEN EN KOELEN DANKZIJ DE ONMETELIJKE KRACHT VAN DE NATUUR

Sinds 1995 legt ANYWAY Doors zich toe op het heruitvinden van de deur. Een sterk staaltje techniek en een uniek design vormen in elk interieur een zichtbare meerwaarde.

Flagship store & productie sǞǄĚƑĺĚĿēƙǅĚĳ ǩǨȡ ȹǨǨǪǦ qîƙƙĚŠĺūǄĚŠ

OO K N

‘Durf kritisch te zijn’ Tekst

Bureau Bax

De wereldbevolking groeit hard. De vraag naar grondstoffen neemt toe, terwijl de voorraad afneemt. Een transitie naar een circulaire economie waarin geen afval bestaat en grondstoffen steeds opnieuw gebruikt worden, is dan ook essentieel. Hoe kan het vak interieurarchitectuur bijdragen aan deze transitie? Nook vroeg het Sybren Bosch, senior consultant bij adviesbureau Copper8.

“De urgentie is heel erg hoog. Als we de aarde voor toekomstige generaties leefbaar en gezond willen houden, moeten we serieuze stappen zetten. Met goede intenties, hoge ambities en vrijblijvende initiatieven komen we er niet. Het hele systeem en de dynamiek tussen partijen moet veranderen. De huidige ﬁnanciële modellen en prikkels zijn niet toereikend wanneer we echt verandering willen. Een circulaire economie vraagt om andere regels voor het waarborgen van de balans tussen veiligheid, gezondheid, milieu, economie en innovatie.”

Wat moet er gebeuren? “We moeten zorgen dat we de waarde van producten en materialen behouden door ze anders te gaan waarderen: als iets esthetisch niet meer voldoet maar functioneel nog wel, dan is het toch te gek voor woorden dat we het geheel in de vuilnisbak gooien. Producten repareren, aanpassen en verbeteren kost een stuk minder materiaal en zorgt voor veel minder milieuimpact dan het continue vervangen van producten.”

“Ik denk dat het lukt als iedereen bereid is fundamenteel andere keuzes te maken en zijn verantwoordelijkheid te nemen. Als we blijven vingerwijzen - ‘de overheid moet meer doen’, ‘grote bedrijven doen niet genoeg’, ‘de opdrachtgever vraagt er niet om’, ‘de producent maakt het niet’ - dan gaan we er niet komen. Juist vanwege de grote urgentie zijn we samen verantwoordelijk.”

Wat kan de interieurarchitect doen? “De vraag die interieurarchitecten zichzelf zouden moeten stellen is ‘Is mijn taak enkel een functioneel en esthetisch verantwoord ontwerp maken? Of moet het ook passen binnen de ecologische voorwaarden die nodig zijn om de aarde leefbaar te houden? Is mijn vertrekpunt het bestaande? Of wat is vanuit duurzaamheidsoogpunt nodig? Interieurarchitecten kunnen een brug slaan tussen ecologisch verantwoord, functioneel en wat ervaren wordt als mooi.”

Hoe kan de interieurarchitect vervolgens het verschil maken? “Het is essentieel dat interieurarchitecten vanaf de start van een project betrokken zijn, zodat ze echt mee kunnen denken over de samenhang tussen gebouw en interieur. Een overgang op houtbouw bijvoorbeeld heeft niet alleen

Hoe pakt de interieurarchitect het concreet aan? “Mijn advies is om meteen bij de start te bespreken hoe het project binnen de grenzen van de maximaal toelaatbare milieu-impact wordt aangepakt. Maak dit vervolgens inzichtelijk zodat je niet alleen functioneel en esthetisch kan sturen, maar ook ecologisch. Vraag bij alles wat de milieu-impact is. Daarmee stimuleren we leveranciers om hier ook over na te denken en met hun eigen keten in gesprek te gaan. Durf kritisch te zijn, vragen te stellen, zodat we met elkaar stappen kunnen zetten. En durf dingen die nu op een bepaalde manier gaan anders te doen.”

Dat brengt misschien ﬁnanciële risico’s met zich mee? “Dat hoeft niet. De meubelbranche bijvoorbeeld bestaat uit een aantal grote spelers die bijna allemaal hun verdienmodel gebaseerd hebben op zo veel mogelijk produceren. Sinds een jaar of drie is er een speler die een ander verdienmodel heeft neergezet. Workbrands koopt oude meubels op, knapt ze op en verkoopt ze dan weer. Dit bedrijf groeit onwijs hard en heeft dus een nieuw, ﬁnancieel werkend model gecreëerd op basis van hoogwaardig hergebruik.”

1 — 2021

Hoe krijgen we dat voor elkaar?

invloed op het exterieur maar ook op het interieur. Dit geldt overigens voor alle partijen in de keten. Dat ze in een vroeg stadium vanuit hun speciﬁeke kennis mee moeten denken om circulariteit op projectniveau invulling te geven. Samenwerken is de sleutel als we de nodige duurzaamheidsambities willen bereiken.”

Interview met Sybren Bosch

Hoever zijn we inmiddels met de transitie naar een circulaire economie?

Hoe maakt de interieurarchitect de juiste keuzes? “Als ergens goed over nagedacht is en een bewuste keuze gemaakt is, dan is het wat mij betreft een goede. Perfect is een keuze nooit. Er komt steeds weer nieuwe informatie. Dat biedt weer inzichten zodat het de volgende keer nog beter wordt. Gebruik je gezonde verstand en doe wat binnen je vermogen ligt.”

— SYBREN BOSCH & COPPER8 Sybren Bosch is senior consultant bij adviesbureau Copper8. Bosch is gespecialiseerd in circulair inkopen en betrokken bij de meubelbranche. Copper8 zet zich in voor een circulaire economie door te adviseren, onderzoek te doen en te ondernemen. copper8.com

OO K N

Denken in scenario’s Tekst

Bureau Bax

Beeld

CC by Vlaanderen Circulair, Ossip van Duivenbode (Circl, de Architekten Cie.), Lucas van der Wee (The Greenhouse, cepezed ), Filip Dujardin (Gare Maritime, Neutelings Riedijk Architecten)

RECYCLING ECONOMY

CIRCULAR ECONOMY

CC by Circular Flanders

LINEAR ECONOMY

foto: CC by Vlaanderen Circulair

Circulair ontwerpen

Stijn Brancart is ingenieur-architect en behaalde zijn doctoraat aan de Vrije Universiteit Brussel met een onderzoek naar demonteerbare en herconﬁgureerbare constructies. Als onderzoeker was hij betrokken bij meerdere projecten rond circulair bouwen zoals het Europese project ‘Buildings as Material Banks’. Zijn kennis zet hij tegenwoordig in bij het Vlaams Instituut voor Bio Ecologisch bouwen (VIBE). “Het doel is steeds de impact van materialen op het milieu te verlagen, maar er zijn zo veel manieren om dit te doen dat het geen eenduidig verhaal is.”

1 — 2021

Waarom moet de bouweconomie circulair worden? “De huidige wereldeconomie is gebaseerd op een lineair model waarin ongeremd gebruik wordt gemaakt van grondstoffen. Het gevolg van dit model is dat grondstoffen op raken en dat afval en schadelijke stoffen bodem, water en lucht verontreinigen. De bouwsector is jaarlijks verantwoordelijk voor veertig procent van het energiegebruik, produceert een derde van het afval en benut de helft van de materialen die wereldwijd worden ontgonnen. Ook het transport van bouwmaterialen zorgt voor een aanzienlijk energieverbruik en CO2-uitstoot. Bovendien leveren bouwmaterialen als pur en lijm na gebruik chemisch afval op.”

die we al hebben door bijvoorbeeld hergebruik en recycling. In de biologische kringloop genereert de natuur biologisch afbreekbare materialen zoals hout, stro en zwammen waar je bijvoorbeeld lampenkappen van kan maken. Circulair verwijst naar een gesloten kringloop

Wat houdt een circulaire bouweconomie precies in? “In een circulaire economie werken twee cycli samen: de technische kringloop en de biologische. In de technische kringloop gaat het erom gebruik te blijven maken van grondstoffen en materalen

Circl, Amsterdam, de Architekten Cie., foto: Ossip van Duivenbode

OO K N

Kan je een voorbeeld geven van zo’n circulair gebouw?

The Green House, Utrecht, cepezed, foto: Lucas van der Wee

waar geen materialen in gaan en ook geen materialen uit gaan. Dit betekent dus niet meer ontginnen en geen afval meer produceren. Dit nieuwe systeem genereert nieuwe markten, samenwerkingen, innovatie en werkgelegenheid. Dit is vooral nog een theorie, die we nu stapsgewijs in de praktijk proberen te brengen. Het doel is steeds de impact van materialen op het milieu aanzienlijk te verlagen, maar er zijn zo veel manieren om dit te doen dat het geen eenduidig verhaal is.”

Hoe staat het er nu voor?

“Er zijn allerlei initiatieven en een aantal bedrijven passen hun economische model al aan, maar we zijn er nog lang niet. Zoals we nu recyclen bijvoorbeeld, is er aan het eind toch nog afval. Het is geen gesloten cyclus. Principes zitten nog te veel ingebed in een economisch groeimodel. In Vlaanderen worden ondertussen wel grote stappen gezet om de circulaire economie mainstream te maken. Er wordt veel onderzoek gedaan en vanuit de overheid worden concrete maatregelen genomen. Daar zitten hier en daar nog wel wat tegenstrijdigheden in. Dit komt doordat het om een systemische verandering gaat. De hele sector moet veranderen en alle betrokkenen, van bouwers en ontwikkelaars tot aannemers, (interieur)architecten, leveranciers en opdrachtgevers, moeten hierin een rol krijgen. Dat heeft tijd nodig. Vanuit Vlaanderen Circulair wordt volop aan de knelpunten gewerkt. Hoewel Nederland met Thomas Rau al vroeg met de circulaire economie bezig was, denk ik dat Vlaanderen wat beleid betreft verder is. Nederland heeft daarentegen wel een aantal mooie voorbeelden van circulaire gebouwen.”

“Circl van de Abn Amro bank op de Zuidas in Amsterdam is een mooi voorbeeld. Het paviljoen werd ontworpen door de Architekten Cie. en is op veel aspecten circulair. Zo zijn oude jeans als isolatiemateriaal in het plafond verwerkt. De houten vloeren zijn gemaakt van afgekeurde houten kozijnen en de tegelvloeren van hergebruikt vermalen beton. De houten draagconstructie is volledig demontabel en vervaardigd uit lokaal gewonnen Larikshout. De liften tot slot zijn niet gekocht maar geleased en gaan na tien jaar weer terug naar de fabrikant. Een ander goed voorbeeld is The Greenhouse in Utrecht. Zowel de functie, vergadercentrum en restaurant mét eigen kas, als de architectuur zijn gebaseerd op circulaire principes. Het ontwerp is van cepezed. Het gebouw is geheel, inclusief de fundering, demontabel. En bij de materiaalkeuze is zoveel mogelijk gestreefd naar hergebruik. Zo zijn voor de vloer straatklinkers afkomstig van een oude kade gebruikt en op de gevel zitten panelen van een voormalig kazernegebouw. Met urban mining is een groot deel van de inrichting gevonden. De nieuwe meubels die gebruikt zijn, zijn vervaardigd van gerecyclede materialen.”

(

IN VLAANDEREN WORDEN GROTE STAPPEN GEZET OM DE CIRCULAIRE ECONOMIE MAINSTREAM TE MAKEN

)

En in Brussel Gare Maritime... “Ja, tuurlijk dat is een mooi recent voorbeeld. In België, maar van een Nederlands bureau. Onder de gietijzeren kapconstructie van het voormalige goederenstation heeft Neutelings Riedijk Architecten twaalf houten paviljoenen geplaatst opgetrokken uit modulaire bouwelementen van CLT.”

)

vertelt een verhaal. Ook heeft de stoel zich al bewezen waarmee je tegelijk een kwaliteitsgarantie hebt. Tweedehands hoeft overigens niet per se op de oorspronkelijke manier gebruikt te worden. Bewerken of op een andere manier toepassen zijn ook opties en levert vaak creatieve resultaten op. Het zou denk ik ook helpen als de kosten van afvalverwerking op een of andere manier bij de eigenaar in rekening gebracht worden zodat het interessanter wordt om een kapot product te laten repareren in plaats van weg te gooien.”

Hoe kan een interieurarchitect een project zo circulair mogelijk aanpakken?

Heb je nog een laatste tip voor de interieurarchitect? “Probeer in een zo vroeg mogelijk stadium met alle partijen bij elkaar te zitten om met elkaar tot een goed plan te komen. En laat je vooral niet ontmoedigen als je weerstand krijgt. Er zijn altijd wel dingen die je voor elkaar kan krijgen. Moet je het interieur doen van een gebouw dat niet circulair is en je gebruikt bijvoorbeeld tweedehands tapijttegels of meubels dan heb je toch weer een steentje bijgedragen aan een betere wereld.”

— VIBE VIBE promoot bouwen en wonen met een gunstige impact op het milieu, het klimaat en de mens. Dit vanuit de achterliggende gedachte dat de tradities die heersen binnen de Vlaamse en Belgische bouwen wooncultuur anders kunnen en moeten. Stijn Brancart, expert circulair bouwen, adviseert en begeleidt verschillende bouwactoren in de transitie naar een circulaire bouweconomie. Ook doet hij onderzoek, geeft hij les en publiceert hij over het onderwerp. vibe.be

1 — 2021

“Ik denk dat de aanpak en de principes die gevolgd moeten worden voor een interieurarchitect niet anders zijn dan voor een architect. Een verschil is wel dat een interieurarchitect vaak met kortere cycli te maken heeft omdat het interieur sneller verandert. De eerste stap is de vraag zoveel mogelijk beperken. Wat is er al aanwezig? Is dat bruikbaar? Kunnen er tweedehands materialen toegepast worden? Denk ook na over de impact van materialen. Kies voor hernieuwbare en/of onuitputtelijke oplossingen en gebruik eindige bronnen zo efficiënt mogelijk. De volgende stap gaat over de toekomst. Wat gebeurt er later met de materialen die nu worden toepast? Hoe kan een ruimte zo ingedeeld worden dat deze in de toekomst makkelijk een andere functie kan krijgen? Bij VIBE raden we aan verschillende scenario’s voor de toekomst uit te werken. Wat is er nodig in de woning als het gezin uitbreidt? Wat betekent een fusie voor de kantoorinrichting? Door een aantal scenario’s te bekijken, ontstaat inzicht in wat nu al gedaan kan worden om aanpassingen in de toekomst makkelijk te maken. Het demonteerbaar maken van materialen hoort ook bij dit toekomstdenken. Tegels die met cementmortel vastgezet zijn, kunnen niet hergebruikt worden omdat ze niet heel van de wand afgehaald kunnen worden. Met kalkmortel lukt dat wel. En je hebt ook al volledig demontabele oplossingen waarbij je tegels of panelen vastklikt. Voorzie je hergebruik van een toegepast materiaal, onderzoek dan ook of er wel vraag en logistiek zal zijn. Deze laatste twee punten vallen niet alleen onder de stap ‘toekomst’ maar ook onder de stap ‘beheer’ waarin informatie over materialen bijgehouden wordt, bijvoorbeeld in de vorm van materialenpaspoorten.”

Circulair ontwerpen

(

EEN TWEEDEHANDS STOEL HEEFT ZICH AL BEWEZEN WAARMEE JE TEGELIJK EEN KWALITEITSGARANTIE HEBT

Niet elke opdrachtgever staat open voor circulair, voor bijvoorbeeld gebruikte materialen… “Nee dat is lastig. Algemeen gezien moeten we naar een opwaardering van gebruikte materialen en producten. Ik vind een tweedehands leren stoel veel mooier dan een nieuwe. De gebruikte

Gare Maritime, Neutelings Riedijk Architecten, foto: Filip Dujardin

OO K N

‘Circulair ontwerpen is de imperfectie omarmen’

TNT, Hoofddorp

Tekst

Claudia Lagermann

Beeld

Alexander van Berge

Wat waren je redenen om tien jaar geleden circulair te gaan ontwerpen?

1 — 2021

“Ik ben altijd al op zoek geweest naar het oorspronkelijke, het zuivere, het pure. Dat voel je als je met natuurlijke materialen werkt, waar niet allerlei afwerkingslagen op terecht zijn gekomen omdat het krasvrij, schoon en strak moet zijn. Een goed interieur is een interieur dat ademt. Dat ontstaat door met natuurlijke materialen te werken. Als je natuurlijke materialen niet bewerkt, dan zie je dat interieurs gaan doorleven. En even los van interieurs, vind ik dat we met z’n allen al heel lang niet goed voor de aarde zorgen. We consumeren, gebruiken allerlei gifstoffen, wat veel milieuschade oplevert. Corona heeft ons wat dat betreft wakker geschud. Het is echt tijd dat we weer voor onszelf en voor de aarde gaan zorgen. Als ontwerper is het belangrijker dan ooit dat je kennis hebt over de materialen die je gebruikt. Je moet weten hoe ze zijn samengesteld en welke milieuschade ze aanrichten.”

het TNT-hoofdkantoor in Hoofddorp. Daarvoor had ik producten als formaldehydevrije platen nodig, maar die waren nergens te krijgen. Als ik met een leverancier belde, moest ik aan zijn stem horen of hij er überhaupt iets van snapte en of ik kon doorvragen. Ik heb heel Europa afgebeld om te achterhalen waar ze al verder waren en waar ik materialen vandaan kon halen. In Edinburgh was dat het geval, maar dit project had als voorwaarde dat we alle producten binnen een straal van achthonderd kilometer moesten kopen en Edinburgh lag daar net buiten. Uiteindelijk heeft onze zoektocht ons terug naar Zeeland geleid waar we vlas weer gingen omarmen.”

Interview met Odette Ex

Odette Ex van Ex Interiors is de interieurarchitect die circulair ontwerpen in Nederland op de kaart zette. Hoewel ze zich tien jaar geleden nog een roepende in de woestijn voelde, is er nu een steeds groter draagvlak voor circulair ontwerpen. Gelukkig maar, want de switch die zij jaren geleden al maakte, gunt ze iedere ontwerper. “Het zou zo mooi zijn als we allemaal weer met innovatie bezig zijn en tegelijkertijd goed voor de aarde zorgen.”

De laatste jaren begint dat bewustzijn te groeien, maar waar liep je tien jaar geleden tegenaan toen je als pionier begon? “Waar ik toen tegenaan liep was het ‘totaal onwetende’. Het eerste project waarvoor ik circulair ontwierp, was

Triodos Bank, Landgoed De Reehorst, Driebergen-Rijsenburg

OO K N

Wat heb je als ontwerper geleerd in die tijd? “Het bijzondere aan deze ervaringen is dat het je terugbrengt naar oudere materialen. En dat je die kunt innoveren naar nu. Daarvoor heb je kennis over de materialen nodig. Linnen, vlas en stro zijn oude materialen, maar wel natuurlijke producten. Ik ben me in dat soort materialen gaan verdiepen en door de kennis die ik heb opgedaan, ben ik anders gaan ontwerpen. Materialen waar ik aanvankelijk van dacht: die vind ik lelijk, ben ik gaan omarmen omdat ze wel aan de kwaliteiten en aspecten voldoen die ertoe doen. Als ontwerper moet je die switch kunnen maken en kunnen omdenken in ‘dan manipuleer ik jou wel tot mooi’. Dat vind ik ontzettend leuk om te doen en gun ik elke ontwerper. Want als we die knop kunnen omzetten, dan zijn we allemaal weer met innovatie bezig en kunnen we van daaruit ook weer de zorg voor de aarde op ons nemen, wat broodnodig is.”

(

MATERIALEN WAARVAN IK DACHT: DIE VIND IK LELIJK, BEN IK GAAN WAARDEREN

)

Welke veranderingen heb je de afgelopen jaren in je omgeving waargenomen? “In de tien jaar dat ik dit doe, zie ik dat mensen het heel ﬁjn vinden om aan dit soort projecten te werken omdat

ze voelen dat dit ertoe doet. Ze zijn bezig met iets wat ze raakt. Ik zie met name dat leveranciers en producenten circulariteit omarmen en daar innovatief mee bezig zijn. Daar heb ik veel respect voor, want je moet daarvoor wel je productieprocessen omzetten en grote investeringen doen. Zo heeft Sepa een designstoel van balen vlas gemaakt. Zij doen wat er gevraagd wordt. Dat we dat in Nederland kunnen, dat verschillende partijen elkaar hierin vinden, vind ik fantastisch. Zoetjesaan begint het bewustzijn te komen dat we de accenten op andere plekken moeten leggen dan op consumeren. De zachte waarden worden steeds belangrijker: de echte dingen in het leven, zoals dichtbij jezelf blijven en de verbinding met de natuur aangaan. Daar moet wat mij betreft de verandering vandaan komen.”

Waar valt volgens jou nog winst te behalen? “Als het over circulariteit gaat, heerst er nog veel verwarring. Wanneer iets bijvoorbeeld gemaakt is van hergebruikte plastic ﬂessen, dan betekent dat niet automatisch dat het aan circulaire eisen voldoet. Het is als interieurarchitect ontzettend belangrijk om kennis te ontwikkelen over de producten waarmee je werkt. Weet hoe schadelijk of niet schadelijk een product is. Alleen dan kun je een goed interieur ontwerpen. Om een bijdrage te kunnen leveren aan het vergroten van die kennis hebben wij in samenwerking met de Dutch Green Building Council (DBBC) en NIBE de vergelijkingstool INSIDE/INSIDE ontwikkeld. Daarmee willen we concurrentie op een positieve manier stimuleren en leveranciers en fabrikanten uitdagen hun producten te verbeteren. Mijn droom is dat op een dag naast de kostprijs ook de milieuschade op het prijskaartje te lezen is, waardoor de consument bewuster tot keuzes kan komen.”

In hoeverre is samenwerking belangrijk als je een circulair gebouw wilt ontwerpen?

Triodos Bank, Landgoed De Reehorst, Driebergen-Rijsenburg

“Dat is essentieel. Een mooi voorbeeld is het kantoor van Triodos Bank op Landgoed De Reehorst. Het plan was om hier een volledig circulair en duurzaam gebouw neer te zetten. Er werd een team samengesteld van gelijkgestemden. Van de architect tot de aannemer en van de ontwikkelaar tot de opdrachtgever: iedereen droeg dezelfde waardes uit. Toen we zeven jaar geleden voor het eerst samen over het landgoed wandelden, bespraken we wat we bereikt wilden hebben als het gebouw er zou staan. Daar kwam unaniem uit: verbinding met hemel en aarde en met de natuur. Tijdens het proces

Interview met Odette Ex

hebben we elkaar daar continu op gewezen. Zodra we het doel uit het oog dreigden te verliezen, ﬂoten we elkaar terug. Het resultaat is een gebouw dat ademt. Daar hebben we bij elke stap rekening mee gehouden. Alles is van hout, dat zet je niet in de vieze lak, maar in een doorlatende coating. Een groot akoestisch probleem hebben we opgelost door alle wanden te betengelen met linnen. Dat is prachtig, maar toen ik het voor het eerst zag, dacht ik: dit is veel te kwetsbaar, wat heb ik de gebruikers aangedaan? Tot ik me realiseerde dat het juist om die kwetsbaarheid gaat. Er zitten nu bordjes op met ‘I’m vulnerable’. Ik denk dat als je interieurs maakt waarmee je de kwetsbaarheid, de imperfectie en de verbinding met binnen en buiten weet te pakken, dat mensen de elementen waarover ik het heb als vanzelf gaan voelen.”

Wat levert dat op?

1 — 2021

“Dat mensen op een andere manier naar natuurlijke materialen gaan kijken. Dat ze accepteren dat een betonnen vloer een scheur krijgt, dat je een vlek in een ongelakte houten tafel kunt schrobben met groene zeep. De monniken deden dat vroeger al, als je die tafels terugziet, dan weet je niet wat je ziet. Een natuurmateriaal dat behandeld wordt met natuurmateriaal maakt het materiaal alleen nog maar mooier. Maar dat zijn we door de jaren heen vergeten. We gooien overal laklagen op, want we willen geen koffievlekken. Wie heeft ons dat geleerd? Het is tijd dat we dit soort denkbeelden doorbreken.”

De Nationale Ombudsman, Den Haag

(

WE GOOIEN OVERAL LAKLAGEN OP, WANT WE WILLEN GEEN KOFFIEVLEKKEN. WIE HEEFT ONS DAT GELEERD?

)

Krijg je opdrachtgevers altijd mee in jouw vernieuwende denkwijze? “Ik denk dat het de kunst is dat je je verhaal weet over te brengen. Zo heb ik een project gedaan voor de Ombudsman. Die kreeg samen met de Rijksgebouwendienst een nieuw kantoor in Den Haag. Dan is eigenlijk de standaardprocedure: alles wat er is, gaat eruit en er komt een heel nieuw interieur in. Toen ik het pand voor het eerst bezocht, dacht ik: het huidige interieur is van zo’n hoogwaardige kwaliteit, dat krijgen ze nooit meer zo mooi terug. Ik besloot om tegen de stroom in te zwemmen en te vragen of ik eerst mijn verhaal aan een groot team mocht vertellen. Tijdens mijn presentatie

heb ik iedereen bewust gemaakt van de kwaliteit van het interieur dat ze hadden. Ja, het was gedateerd, maar de basis was dik in orde. Daarom stelde ik een patchwerk voor waarbij ik het oude interieur zou bijwerken en combineren met nieuw, waardoor het samengevoegd zou worden tot één nieuwe wereld. Het werd een succes en mensen waren heel blij met het eindresultaat. Stel je voor dat we alles zomaar hadden weggegooid.”

Is dat voor jou hoe interieurarchitecten in de toekomst het verschil kunnen maken? “Mijn boodschap geldt voor iedereen, niet alleen voor interieurarchitecten. Al heb ik me de afgelopen jaren wel ontpopt tot een interieuractivist. Niet omdat ik van nature activistisch ben, maar omdat ik aanvoel dat er een knop om moet. Als interieurarchitecten daar vorm aan gaan geven, daar hun vernieuwingen instoppen, dan denk ik dat we ver kunnen komen. Onze kracht is onze creativiteit, laten we die inzetten!”

www. mobit ec.be

marmer Travertino Oceano

Brachot is een wereldwijde producent en totaalaanbieder van landschap- en bekledingsmaterialen. Via Family Member Brachot Surfaces vertaalt zich dat in een ruim aanbod platen in natuursteen en keramiek, terrazzo of composiet, geschikt voor tal van toepassingen in het interieur. Bij Family Member Beltrami kan je terecht voor tegels voor vloeren wandbekleding, binnen en buiten. Brachot speelt graag in op de trends van nu en van de toekomst. Zoals met deze Italiaanse Travertino Oceano: een geliefd materiaal door de rustige, warme en natuurlijke grijs-, beige- en bruintinten. Dat maakt travertin niet alleen een veilige, maar ook een stijlvolle keuze. De veelzijdigheid van travertin uit zich in de verschillende toepassingsmogelijkheden. Kies voor een duurzaam keukenblad of voor een elegante vloer en laat je klanten een leven lang genieten van deze tijdloze natuursteen.

B E LT R A M I

BRACHOT SURFACES

Brachot Family Member

Venetiëlaan 22, 8530 Harelbeke 056 23 70 00 • info@beltrami.be

www.brachot.com

E3-laan 86, 9800 Deinze 09 381 81 81 • info@brachotsurfaces.com

OO K N

Current Van afvalstroom naar stoel Tekst

Satelliet

Beeld

Satelliet

Duurzaamheid. Je kan en wil er eigenlijk niet meer omheen. De mogelijkheden worden uitgebreider en toegankelijker met het toenemen van kennis over circulair of duurzaam ontwerpen, ontwikkelen, produceren en recyclen. Ook bij opdrachtgevers groeit het bewustzijn. Ze zijn terecht kritischer en willen geïnformeerd worden over de duurzame opties. Iedereen is zich steeds bewuster van zijn plek midden in de maatschappij en de verantwoordelijkheid die daarbij hoort. Zo ook Satelliet Meubelen, leverancier van hospitalitymeubilair voor de zakelijke markt. Duurzaamheid speelt al langer een belangrijke rol in hun organisatie, maar dat is niet altijd zichtbaar voor de buitenwereld. Daar komt echter steeds meer verandering in nu zij ook meubilair maken van gerecycled materiaal. Het initiatief waar deze ontwikkeling onder valt heet SUM en staat voor Still Usable Materials.

SUM is een benaming voor - eigenlijk - afgeschreven materialen en ontstond als initiatief bij Satelliet vanuit de behoefte en ambitie om nieuwe waarde te geven

Advertorial

De nieuwste ontwikkeling die voortkomt uit SUM, is de indoor productfamilie Current. Een serie van een stoel, armstoel en loungestoel die volledig geproduceerd is van gerecycled materiaal. Zo bestaat het frame voor 100% uit gerecycled aluminium en is het kunststof vlechtwerk het resultaat van plastic afval dat vakkundig gesorteerd en verwerkt is tot hoogwaardig HDPEgranulaat. Dit is het eerste ontwerp van Satelliet dat volledig uit gerecycled materiaal bestaat en daarnaast ook opnieuw gerecycled kan worden.

Na een uitgebreide periode van testen, wordt de Current binnenkort opgenomen in hun collectie. Een mijlpaal in de duurzaamheidsmissie die Satelliet voor zichzelf heeft uitgezet.

1-2021

aan gebruikte materialen. Toch gaat SUM niet alleen over het recyclen van materiaal, maar ook over het toekennen van meer waarde aan samenwerkingen. Volgens Satelliet zijn het namelijk de langdurige en intensieve samenwerkingen met partners die dit soort innovaties mogelijk maken.

De naam Current komt van de vertaling van het woord stroming en duidt daarmee op de stroming van het water en het afval wat zich daardoor op bepaalde plekken verzamelt. Maar ook de vriendelijke ronde belijningen in het ontwerp zijn volgens Studio Satelliet een verwijzing naar circulariteit. Tegelijkertijd zijn het de typerende gebogen vormen die voor een herkenbare rotan-look zorgen. Het uitgangspunt van deze eigentijdse modellen is dat ze geïmplementeerd worden in een interieur omdat ze mooi en comfortabel zijn, niet alleen omdat ze duurzaam zijn. Duurzaamheid moet en zal steeds vanzelfsprekender worden. Met meubilair zoals dit wordt er onbewust, maar toch bewust, een bijdrage geleverd aan een duurzame toekomst, zonder dat daarbij ingeleverd wordt op esthetiek en kwaliteit.

www.satelliet.net

OO K N

Circulariteit als onderscheidende signatuur Tekst

Bureau Bax

Beeld

Fokkema & Partners Architecten

Fokkema & Partners Architecten, Nationale Nederlanden, Workspace 2020

We kunnen de hele wereldbevolking niet de beschikking blijven geven over spullen en faciliteiten zoals we die in de afgelopen vijftig jaar hebben geproduceerd.” Anderzijds is er economische druk. Voor grondstoffen zijn we afhankelijk van andere landen, wat onze maakindustrie kwetsbaar maakt. “Daarom moeten we naar een economie die zich richt op waardecreatie door het organiseren van waardebehoud in kringlopen. Een systeem gericht op het maximaliseren van de herbruikbaarheid van producten, onderdelen en grondstoffen.”

1 — 2021

In het huidige lineaire systeem zijn materialen en producten technisch gezien vaak nog goed als ze om functionele redenen worden afgedankt. Er wordt bijvoorbeeld een nieuw werkconcept geïntroduceerd en daar horen dan vaak nieuwe meubels bij. De oude meubels worden weggegooid terwijl er technisch nog veel mee kan. Dat kan ook anders. “Rijksoverheid heeft een depot vol wachtkamermeubels, vergaderstoelen, tafels en bureaus”, vertelt Jeannette Levels-Vermeer. “Als er op een bepaalde locatie behoefte is aan verandering, kunnen in het depot ‘nieuwe’ meubels worden uitgezocht. De oude meubels gaan het depot in om later weer op een andere locatie van dienst te kunnen zijn.”

Circulair ondernemen

Volgens Jeannette Levels-Vermeer, senioradviseur duurzaamheid bij LBP|SIGHT en trainer bij Circo biedt de circulaire economie volop kansen en mogelijkheden voor de interieurarchitect. “De interieurarchitect heeft zowel de kennis van materialen als het creatieve vermogen om met circulaire materialen en oplossingen tot een succesvol ontwerp te komen.”

As a service Waardecreatie Levels is senioradviseur op het gebied van duurzaamheid en mede-eigenaar van LBP|SIGHT. Ook is ze actief voor de programma’s Circulaire Bouweconomie en Circulaire Maakindustrie, is ze casemanager bij het Versnellingshuis en trainer bij Circo. “Al 20 jaar houd ik me bezig met vragen als 'Waar in de keten kan je ingrijpen om daadwerkelijk milieudruk te verlagen, leveringsrisico’s te beperken en betere businessmodellen te bouwen?' Kortom, met zaken die sinds een jaar of vijf onder de noemer circulaire economie vallen.” De noodzaak van een circulaire economie kan je volgens Levels vanuit twee perspectieven bekijken. Enerzijds vanuit het milieuperspectief. “Het milieu wordt te zwaar belast. Dat is niet houdbaar.

Circulair ondernemen wint steeds meer terrein. Innovatieve bedrijven ontwikkelen nieuwe businessen verdienmodellen waardoor ze de toekomst positief tegemoet gaan. Deze nieuwe modellen zijn veelal gericht op meer klantgerichtheid. Er wordt

OO K N

bijvoorbeeld verdiend aan het verhuren van producten als kantoormeubilair en vastgoed en aan bijbehorende diensten als onderhoud. Of er wordt verdiend aan de prestatie van producten, zoals Philips die niet de lampen verkoopt maar het licht. En er zijn ook verdienmodellen die gebaseerd zijn op het delen of ruilen van producten en diensten. Steeds vaker willen klanten niet de eigenaar zijn, maar alleen gebruik van maken van een product of dienst waardoor een lange termijn relatie tussen leverancier en klant ontstaat. “Het as a service-concept is ook voor de interieurarchitect interessant”, zegt Levels. “Verkoop circulariteit al aan de voorkant als onderscheidende signatuur en probeer in samenwerking met enkele marktpartijen tot een nieuw aanbod te komen. Als dit as a service wordt neergezet, hoeft de opdrachtgever niet in een keer maar in abonnementsvorm te betalen, tegelijk ontvangt de interieurarchitect structureel inkomsten en blijft hij betrokken bij een project. Een voorbeeld is maatwerkmeubilair as a service waarbij voor een langere periode, zeg 15 jaar, een mate van prestatie gegarandeerd wordt of een inruilwaarde na een gebruiksperiode.”

Circulaire principes

Onlangs was Levels als adviseur betrokken bij de realisatie van een circulaire werkvloer in twee kantoren van Nationale Nederlanden. De behoefte aan een nieuwe werkvloer kwam voort uit veranderde eisen en wensen, zoals de wens om gezond werken te stimuleren. Het totale oppervlak besloeg 48.000 m² en was compleet ingericht. Levels: “De opdrachtgever zei ‘Wat we al

hebben, is het vertrekpunt van het ontwerp. Het doel is met de bestaande middelen en met zo weinig mogelijk nieuwe middelen een optimale werkomgeving te maken’, dat was voor alle betrokken partijen een fantastische uitdaging. Waarbij de architecten van Fokkema & Partners echt hebben laten zien dat er enorm veel mogelijk is met hergebruikte materialen.” De eerste stap was een zwaartepuntanalyse: Waar zit de meeste milieu-impact als het project lineair zou worden aangepakt? “Wat opviel was dat de impact van het meubilair heel groot was, veel groter dan die van bijvoorbeeld de binnenwanden.” Om de startwaarde van het project te bepalen werden alle aanwezige materialen geïnventariseerd. Vervolgens werd per materiaal en wat ermee gedaan werd, bijgehouden wat daarvan het resultaat was. Recycling naar een gelijke grondstoffenwaarde was het nulpunt. Alle betere oplossingen zoals hergebruik scoorden positief en alle slechtere oplossingen zoals verbranden met energieterugwinning scoorden negatief. Er werden diverse circulaire principes toegepast waaronder hergebruik van aanwezige materialen, ‘oogsten’ van materialen uit andere gebouwen, gebruik van biobased materialen en duurzame technische materialen, demontabele oplossingen, maar bijvoorbeeld ook mogelijkheden voor verpakkingsvrije toelevering en zo groen mogelijk vervoeren. Uiteindelijk werd maar liefst zeventig procent op de milieu-impact bespaard.

Milieuprestatie Levels: “Omdat de milieuprestatie belangrijk is in een circulaire economie kan je als interieurarchitect weer veel

Circulaire strategie

leverancier betrokken worden. - Financieel: Maak inzichtelijk hoe circulaire keuzes ﬁnancieel uitpakken over de gebruiksduur van het project. - Meerwaarde: Maak inzichtelijk wat het circulaire ontwerp bijdraagt aan de bredere doelen van de opdrachtgever en laat daarmee je meerwaarde zien. - Rethink: Heroverweeg gemaakte keuzes. Kan het duurzamer? Kan de milieu-impact verder omlaag?

Circulair ondernemen

meer de regie krijgen. Want juist de interieurarchitect heeft zowel de kennis van materialen als het creatieve vermogen om met circulaire materialen en oplossingen tot een succesvol ontwerp te komen.” Circulair ontwerper is volgens Levels complexer maar ook interessanter dan lineair ontwerpen. “Om bijvoorbeeld een haalbaar schetsontwerp te kunnen maken, moeten bepaalde zaken al in een vroeg stadium uitgezocht worden. Denk aan welk materiaal kan hergebruikt worden, welke onderdelen kunnen vervangen of gereinigd worden en zijn deze ook zonder schade te demonteren. Ook wordt de samenwerking met de markt veel intenser. En dat is een heel positieve ontwikkeling, vind ik, je hebt elkaar nodig om kennis uit te wisselen. Interieurarchitecten en leveranciers kunnen dus al in de beginfase met elkaar in gesprek om samen te bekijken hoe speciaal voor een bepaald project een mooie oplossing ontwikkeld kan worden. Bij Nationale Nederlanden zaten leveranciers van maatwerk, meubels, vloerbedekking en binnenwanden al in de VO-fase aan tafel en werden zo dus ook medeverantwoordelijk. Het moet natuurlijk wel relevant zijn. De bouwkundig aannemer kon in dit voorbeeld in een latere fase aanschuiven.”

Positieve effecten

Nationale Nederlanden was een groot project met een ambitieuze opdrachtgever en een team van betrokken specialisten. “Als leidraad gebruikten we een routekaart met daarop de te zetten stappen.” Ook voor kleinere circulaire opdrachten zijn er volgens Levels handige vuistregels voor een circulaire strategie: - Duurzame indeling: Kan een efficiënter indeling de milieu-impact verlagen? Kunnen bijvoorbeeld functies gecombineerd worden? Kan het ontwerp gedrag sturen en daarmee circulairiteit bij de opdrachtgever ondersteunen, denk aan een logische routing voor afval binnen het gebouw of het tegengaan van voedselverspilling of juist het stimuleren van de deeleconomie onder werknemers? - Hergebruik: Waar kunnen bestaande of geoogste materialen in het project worden hergebruikt? - Materialen met lage milieu-impact: Zijn er nieuwe materialen nodig, kies dan voor materialen met de laagste milieu-impact. Daar zijn databases voor zoals de nationale milieudatabase en INSIDE/INSIDE. Ook is het goed om hierover in gesprek te gaan met leveranciers. - Duurzame toepassing: Hoe kunnen — INFORMATIE de materialen worden toegepast zodat ze zo lang mogelijk hun lbpsight.nl, circulairebouweconomie.nl, circulairemaakindustrie.nl, waarde behouden. Ook hierbij kan de versnellingshuisce.nl, circonl.nl

1 — 2021

Interieurarchitecten hebben heel vaak met kleinere opdrachten te maken. Denk aan de verbouwing van een keuken of de inrichting van een tandartspraktijk. Circulair is dan misschien niet altijd het eerste waar de opdrachtgever aan denkt. “Toch kan je als interieurarchitect een verschil proberen te maken. Door kritische vragen te stellen, circulaire alternatieven te bieden, de positieve effecten van die alternatieven te laten zien. Zowel voor het ontwerp en het milieu, als voor de portemonnee.” “Vaak wordt gedacht dat interieur maar een klein stukje is in vergelijking met het gebouw”, gaat Levels verder, “maar het gebouw blijft jarenlang staan, terwijl dat kleine stukje veel vaker vernieuwd wordt. Dus juist voor interieurarchitecten liggen er kansen en uitdagingen. Door al aan de voorkant onderscheidend te zijn, de regie te nemen in het circulaire verhaal, kritische vragen te stellen, constructieve samenwerkingen aan te gaan en een goed verdienmodel te bedenken, kan je ver komen. Dit is het moment om in te stappen. Ook al is informatie over circulair nog ongelijksoortig en versnipperd, met gezond verstand kom je een heel eind.”

OO K N

De kracht van eenvoud

Tekst

Bureau Bax

Beeld

Eind 2019 opende Fortuna Vlieland aan de rand van de duinen een bierbrouwerij gebouwd volgens circulaire principes. Het ontwerp is van Adema Architecten. Designer Michel van den Boogaard ontwierp loungestoelen, bijzettafeltjes en een bar voor de exporuimte. Ook hierbij was duurzaamheid het leitmotiv. “Ik heb dezelfde duurzame materialen en vormentaal gebruikt als de architect”, vertelt Van den Boogaard. “Zo nam ik de vorm en verhoudingen van de geel gekleurde kapel als basis voor de stoelpoten annex armleuningen van de loungestoelen.” Ook het materiaal, kruislings verlijmd vuren (CLT), is hetzelfde. Voor de constructie zijn verder per stoel slecht vier rvs bouten, vier schroeven en twee buizen gebruikt waarop de rugleuning en zitting rusten. De kuip van de stoelen werd afgewerkt met een vochtbestendige coating van CooLoo gemaakt van gerecyclede kurk. “De loungestoelen zijn inmiddels zo’n succes dat de eigenaren besloten om ze te gaan verkopen vanuit de brouwerij.” Het CLT dat overbleef bij de productie van de stoelen werd gebruikt om bijzettafeltjes te maken. De rvs poten werden door Van den Boogaard schuin onder de bladen gezet als verwijzing naar de karakteristieke schuine hoeken van het gebouw. Een grote CLT-plaat bepaalt tot slot de vorm en uitstraling van het barmeubel. Het meubel is voorzien van een spoelbak, koeling en opbergruimte. “Om de kracht van de eenvoud niet aan te tasten heb ik de tapkranen niet op de bar, maar op de achterliggende wand geplaatst waardoor een ‘tapwand’ ontstond. Achter deze wand worden de fusten die op de kranen zijn aangesloten koel gehouden.”

Project in beeld 1 — 2021

Project

Loungestoelen, bijzettafeltjes, bar

Opdrachtgever

Brouwerij Fortuna Vlieland

Locatie

Vlieland

Realisatie

2019

Ontwerper

Michel van den Boogaard

Website

michelvandenboogaard.com

OO K N

‘Bij Weener XL zijn alle ruimtes even belangrijk’ Tekst

Bureau Bax

Beeld

Buro Kade

Een enorm complex van 15.000 m² met productiehallen, kantoren, spreekkamers en publieke ruimtes. Voor negentig procent circulair. Architectencombinatie TarraKade ontwierp de nieuwbouw van Weener XL, het werken ontwikkelbedrijf van de gemeente ’s- Hertogenbosch volgens het principe ‘geen afval, geen uitval’. Architect Ivo van den Thillart van Buro Kade legt uit hoe ze te werk zijn gegaan.

Projectomschrijving

Voorgevel, Weener XL, Den Bosch

A en type B modules. Type A is een tafelmodel met een tussenvloer erin voor kantoren. Type B is een shedmodel. Een hoge ruimte, met sheddaken voor de lichttoetreding.” Daarbij bedachten de ontwerpers tal van opties voor bijvoorbeeld de wanden; schuifwanden, glaswanden, dichte wanden. Waarmee ze vervolgens konden gaan puzzelen. Ook alle andere onderdelen voor het gebouw zijn in een vroeg stadium tot in detail ontworpen. “In het begin hebben we meteen alle technische studies gedaan. Waar we normaal in die fase werken met een vlekken plan, hebben we nu al veel uitgewerkt. Dat kostte veel tijd, maar leverde later veel op.”

(

HET BIM-MODEL BLIJFT OOK NA DE BOUW BELANGRIJK VOOR DE BEHEERDER

1 — 2021

Het bestaande pand van Weener XL was verouderd en voldeed niet meer aan de wensen van deze tijd, daarom besloot de gemeenteraad van Den Bosch in november 2018 Weener XL te herhuisvesten in een nieuwbouwcomplex aan de Oude Vlijmenseweg. Daarbij werd de ambitie uitgesproken om het complex zo duurzaam mogelijk te realiseren; een circulair gebouw met biobased materialen. “Duurzaam, circulair en biobased en dat op deze schaal. Voor ons is dit een ontzettend interessant project,” vertelt Van den Thillart. “Ontwerpbeslissingen in architectuur zijn heel erg deﬁnitief en hebben een grote impact. De effecten van beslissingen ongedaan maken als blijkt dat ze ongewenste gevolgen hebben, is zo goed als onmogelijk. De belangrijkste beslissingen waar iets van gemaakt wordt, hoe we het gebruiken en wat ermee gaat gebeuren als het niet meer in gebruik is - worden daarom genomen in de ontwerpfase. Als je circulair wilt bouwen, moet je vanaf de start op een andere manier denken; ‘rethink’. Op alle gebieden, van ontwerp, interieur, constructie tot installatie, bedenken we ‘hoe kunnen we dit slim doen’.”

)

Houten modules Complexe plattegrond Zo wordt bij de constructie van grootschalige complexen vaak gedacht aan staalbouw. “De CO2impact van zo’n staalconstructie is enorm,” weet Van den Thillart. “We hebben daarom gekozen voor hout. Dat heeft zelfs een negatieve CO2-footprint. Er wordt altijd wel wat beton en staal gebruikt, maar het overgrote deel van het skelet is van hout.” Het gebouw is ontworpen als modulair systeem. Grote modules met een gridmaat van 7,5 bij 7,5 meter die als een puzzel in elkaar passen. “We hebben type

Het gebouw herbergt veel verschillende functies. Zo zijn er vier grote productieruimtes waar gewerkt wordt met industriële machines. Er zijn magazijnen waar ook vrachtwagens laden en lossen. De plantsoenendienst heeft zijn uitvalsbasis in het complex. En de gemeente heeft een eigen postbedrijf dat in het gebouw is ondergebracht; sortering, maar ook een compleet wagenpark. Daarnaast zijn er kantoren voor de medewerkers, een restaurant, spreekruimtes voor

OO K N

overleggen en een ontvangsthal met een balie en zitjes. Het is enorm groot en divers. “Het gebouw heeft daardoor een heel complexe plattegrond”, vertelt van den Thillart. “Het gebouw moest open en transparant zijn, maar ook veilig voor iedereen. Er komen hier mensen om een uitkering aan te vragen of met een schuldhulpvraag. Dat zijn vaak privacygevoelige gesprekken, die je in rust wilt kunnen voeren. Daarnaast werken er veel verschillende soorten mensen met zeer diverse achtergronden. Iedere groep heeft zijn eigen kenmerken waar we rekening mee moeten houden. Hiervoor hebben we veel aandacht besteed aan de organisatie en de routing van het gebouw.”

Module A, tafelmodel

Gevoelige gebruikersgroep De missie van werken ontwikkelbedrijf Weener XL is om mensen uit de gemeente 's-Hertogenbosch met een afstand tot de arbeidsmarkt te begeleiden naar werk of te laten participeren naar vermogen. “Een gevoelige doelgroep. Mensen die hier werken zijn soms kwetsbaar.” Daarom is het volgens de architect belangrijk dat het gebouw een warme, vriendelijke uitstraling heeft. “Het gaat om een enorm complex, maar door het gebruik van veel hout, heeft het toch warmte.” Ook belangrijk ten aanzien van de gebruikersgroep is de stelregel ‘iedereen is gelijk’. “Kantoren zijn niet belangrijker dan productieruimtes. Alle ruimtes zijn daarom op dezelfde zorgvuldige manier gematerialiseerd.” Tijdens het ontwerpproces waren, vanuit kostenoogpunt toch besparingen nodig, maar de architect vertelt dat deze over het hele gebouw verdeeld werden. “Gelijk is gelijk, dus ook geen verschillen in uitstraling.”

(

DE RECEPTIEBALIE WORDT DOOR MEDEWERKERS ZELF GEMAAKT UIT AFVAL

)

Module B, shedmodel

Uit het model genereren we materialenpaspoorten. Onderaan de streep kunnen we zien of we een CO2neutraal gebouw hebben.” Ook na de bouw blijft het BIM-model een belangrijk instrument voor het gebouwbeheer. “Het model wordt steeds intelligenter. De gebouwbeheerder kan precies zien hoe het met bepaalde meubelvoorraden zit, welke aan vervanging toe zijn. En zelfs, wanneer er een stoel op etage 2, kamer 15, kapot is, dat hij die moet repareren of vervangen en het oude materiaal moet verwerken.”

Materialenpaspoort

Om een goed circulair ontwerp te maken, moet je materialen gebruiken die je later weer uit het gebouw kunt halen en opnieuw kunt gebruiken. Om daar goed inzicht in te krijgen is alle informatie over verschillende gebouwonderdelen, maar ook losse onderdelen zoals het meubilair in het BIM-model gestopt. Info over afmetingen, hoeveelheden en soorten materiaal zijn erin verwerkt. “Van alle onderdelen willen we de ingrediënten weten van het materiaal. We verzamelen daarom van alle leveranciers uitgebreide materialenspeciﬁcaties. Daar halen we veel data uit die ook allemaal in het BIM-model verwerkt worden.

Lamp van paddenstoelen In het gebouw zijn zoveel mogelijk biobased materialen gebruikt. Ze zijn in alle gebouwonderdelen doorgevoerd: van de vloeren tot de plafonds en van de wanden tot het dak en de gevel en ook voor het interieur. “We hebben een lamp ontwikkeld die gemaakt wordt van mycelium, van paddenstoelen. Het is een vrij eenvoudig procedé en omdat Weener XL beschikt over een werkplaats met medewerkers, is bedacht om zelf de lampen te gaan maken. Op die manier leveren we ook een nieuwe businesscase die bijdraagt aan een

Circulariteitsindex De duurzaamheidsambitie bij Weener XL gaat verder dan het gebruik van biobased materialen. Het gebouw

Interieur, Weener XL, Den Bosch

Weener XL, werken ontwikkelbedrijf gemeente ‘s-Hertogenbosch Oude Vlijmenseweg, ‘s-Hertogenbosch 15.000 m² december 2020 december 2021 TarraKade burokade.nl, tarra.nl

1 — 2021

Project Locatie Oppervlakte Eerste paal Geplande oplevering Architect en interieurarchitect Websites

is straks volledig energieneutraal en aardgasvrij. De energie voor alle elektra en apparatuur wordt opgewekt door zonnepanelen en het gebouw wordt verwarmd met behulp van warmtepompen. Daarnaast bevat het ontwerp een groen dak met mos, sedum en andere plantjes waar insecten op afkomen. Dit stimuleert de biodiversiteit in de omgeving en dient tevens als buffer voor regenwater. “Wanneer we nu praten over een goed circulair kantoorgebouw, is zo’n 50 procent circulair. Bij Weener XL willen we naar 90 procent. We hebben een techniek, de circulariteitsindex, die alle data verzamelt en daarmee de circulariteit kan meten.” Op dit moment wordt er bij de formulering van een programma van eisen nog geen circulariteitseisen toegevoegd. “Dat is wel waar we naartoe moeten”, vindt Van den Thillart. “Zolang die harde eisen er niet liggen, zullen er vaak concessies gedaan worden, waardoor de circulariteitsambitie lager wordt.”

Projectomschrijving

duurzame economie.” Zo zijn er nog meer voorbeelden, zegt de architect. “Weener XL doet afvalinzameling in Den Bosch. Via deze afdeling krijgen we restmaterialen, waaruit bijvoorbeeld nieuwe tapijttegels worden gemaakt voor het gebouw. En het pronkstuk, de receptiebalie, wordt ook gemaakt door medewerkers zelf. Deze balie wordt bekleed met verticale latjes. Die latjes worden hergebruikt uit afval. Medewerkers van de timmerwerkplaats maken de latjes schoon en spijkervrij en zagen ze op maat. Dat zorgt ook voor een gevoel van trots: ze hebben zelf bijgedragen aan hun nieuwe gebouw en werkplek.”

www.project-floors.com

Voor meer design op de vloer – voor project of thuis. ME-Floors & Fabrics 088 5800062 info@me-floors.nl www.mefloors-fabrics.nl

Orgalux Perfect Fit met Blum

AFGEWERKT TOT IN DE LADE! Bij het ontwerpen van een keuken, wordt vaak enkel de focus gelegd op de buitenkant van het project. Toch geven de stijlvolle lade-indelingen en keukenhulpjes van Orgalux je keuken nog meer uitstraling! Ze helpen bovendien om op een intuïtieve manier op te ruimen en je keukenlades te ordenen. De indelingen zijn verkrijgbaar in verschillende materialen en kleuren waardoor ze perfect hun plaats vinden in een moderne, landelijke of klassieke keuken. Kies de indeling die het best bij je project past en geef de binnenkant van de lades dezelfde uitstraling als de rest van de keuken!

www.orgalux.com

OO K N

‘Bewuste keuze voor nieuwe positionering van hoogwaardig HPL plaatmateriaal.’ Tekst

Arpa

Beeld

Arpa

Naast nieuwe items in de collectie van Italiaanse publiekslieveling FENIX®, bekend om zijn ultra matte uitstraling, anti-ﬁngerprint kenmerken en het krasherstellendevermogen, komt de ﬁrma Arpa uit Schiedam in 2021 met een compleet nieuw productaanbod, dat bestaat uit een aantal opvallende HPL collecties naast een keuken- en sanitairwasbakken-programma voor het FENIX® programma. “Sterker nog: we gaan HPL opnieuw positioneren”, zegt Country Manager Benelux Rutger de Jong van Arpa Industriale. “Als de markt de lat steeds hoger legt dan ligt daar voor ons de uitdaging. En kunnen we laten zien wat een onderdeel van ons DNA is.”

Ontwikkelen en vernieuwen is bij Arpa én haar zusterbedrijven altijd het dagelijkse credo geweest. Dit gebeurt onder andere in het NEMHO in Weert; hét nieuwe Research & Development Center van Broadview Hol-

Advertorial 1-2021

ding, de moeder van Arpa Industriale. Maar ook in eigen huis, Italië, gaan de ontwikkelingen in hoog tempo door. “Er is veel vraag naar duurzame en milieuvriendelijke producten. Naast Fenix nu met name ook op het gebied van HPL. We ontwikkelden BLOOM® kerntechnologie: 50% van een grondstof fenol wordt vervangen door natuurlijke lignine en door het nieuwe productieproces wordt de uitstoot van CO2 met bijna 50% verlaagd. De water-footprint en benodigde energie daalt tegelijk met 28% en 38%. Eindgebruikers en consumenten willen geen standaard meer. Zowel in esthetiek als in duurzaam en producteigenschappen is de markt veeleisender geworden. Dus wordt de lat bij ons al een tijd hoger gelegd qua productontwikkeling. Voor het jaar 2021 hebben we dan ook een duidelijke herdeﬁniëring van onze ‘standaard’ HPL collecties.”.

Stock 2021-23 programma Naast in totaal 48 spraakmakende nieuwe HPL decors, lanceert Arpa o.a. ín het 2e kwartaal 2021 een nieuwe Italian stock collection, die verkrijgbaar zal zijn via haar distributeurs. De collectie zal bestaan uit 154 exclusieve decors die benadrukken dat onderscheidend vermogen voor iedereen binnen handbereik ligt. Naast fantasie decoren en nieuwe metallics, vindt men hierin prachtige houten steenmotieven. De duurzame HPL BLOOM met een verbeterde ecologische footprint, is onderdeel van de collectie en zal bestaan uit 36 uni kleuren in o.a. de premium ﬁnish KER.

VIS® COLLECTIE Als klap op de vuurpijl komt Arpa met de nieuwe VIS collectie. De hoogwaardige en zeer duurzame nieuwe collectie bestaat uit materiaal met een superieur wear-

en rubbing-resistant oppervlak door toepassing van nieuwe gepatenteerde technologie. De toevoeging van exclusieve esthetica en materiaaltechnologie in combinatie met premium ﬁnishes geeft deze collectie een nieuwe dimensie en is daardoor zeer breed toepasbaar voor interieur design. www.arpaindustriale.com

OO K N

‘Goed voor het milieu, gezond en mooi’ Tekst

Janine Meijer

Beeld

Oscar Vinck, Nanno Simonis en Eric Melander

The Exploded View, foto: Nanno Simonis en Eric Melander

(

IN EEN HUIS GEBOUWD MET BIOBASED MATERIALEN HEB JE EEN CONSTANTE TOEVOER VAN FRISSE ZUURSTOF

Vloertegels van mycelium The Exploded View werd voor het eerst aan het publiek getoond tijdens The Dutch Design Week 2020. Het project kadert in een meerjarig onderzoeksprogramma van The Embassy of Circular and Biobased Building waarin ontwerpers, ondernemers, onderzoekers, beleidsmakers en storytellers samenwerken. De groep probeert een antwoord te formuleren op de vraag welke klimaaten mensvriendelijke oplossingen er te vinden en te realiseren zijn voor de enorme bouwopgave waar Nederland en België voor staan. De komende jaren moet een groot aantal huizen worden bijgebouwd en tegelijk moet de CO2 uitstoot met de helft naar beneden. Die twee doelen zijn alleen te verenigen als er ﬂink wordt geïnvesteerd in bouwen met natuurlijke materialen.

1 — 2021

Een woning die gebouwd is met uitsluitend natuurlijke materialen en gerealiseerd is met duurzame technieken waarbij hergebruik centraal staat. Het lijkt een utopie, maar in Rotterdam werd deze droom waarheid. Daar staat het project The Exploded View. Een uit elkaar getrokken huis dat met circulaire technieken en biobased materialen opnieuw is opgebouwd. De bezoeker kan voelen en ruiken aan een wand van paddenstoelen, een vloer van mosselschelpen of eierresten en een kast opgetrokken uit textielresten. Er is zelfs een toilet dat uit een 3D printer is ontstaan met als belangrijkste grondstof rioolwater.

Inrichten met biobased materialen

Het project The Exploded View toont dat het bouwen en inrichten van een huis met louter natuurlijke materialen als leem, hennep en algen mogelijk is. Er zijn voldoende biobased grondstoffen en circulaire technieken. Wat vaak ontbreekt, is de moed om andere prioriteiten te stellen. Wie de stap toch durft te zetten, krijgt een huis dat niet alleen goed is voor het klimaat, maar ook voor de eigen gezondheid.

)

Pardon, een toilet gemaakt uit rioolwater? Dat zal wel ﬂink stinken. “Helemaal niet”, garandeert Pascal Leboucq. Hij is de ontwerper van The Exploded View en heeft een grote interesse in materialen. “Je destilleert papierpulp, calciumcarbonaat en kaumera uit het rioolwater. Het geheel vormt een soort pasta en dat gebruik je als bouwmateriaal om mee te printen. Toen het toilet net was geprint, rook je wel een rioolgeur. Maar nadat alles was opgedroogd, verdween de geur. Ook bij de andere materialen zoals mosselschelpen, eierschalen of voedselresten is er na het drogen geen geuroverlast. Dit komt ook doordat we de materialen met een natuurlijk coating afwerken.”

Keuken gemaakt van biobased materialen op basis van voeding, The Exploded View, foto: Nanno Simonis en Eric Melander

OO K N

plant die aan de oevers te vinden is en aan het uiteinde van de stengels een soort sigaar heeft. Mycelium is gebruikt als bindmiddel. Het schimmelnetwerk kan natuurlijke grondstoffen aan elkaar laten groeien tot een solide materiaal zonder toevoeging van andere lijmen. Maar hoe zit het met de beschikbaarheid van deze materialen? Zijn er voldoende biobased grondstoffen om grootschalige bouwprojecten te starten? “Absoluut”, verzekert Leboucq. “Op onze site, theexplodedview.com, hebben we een overzicht gemaakt van de verschillende natuurlijke bouwmaterialen en in hoeverre die beschikbaar zijn. We onderscheiden drie categorieën: vandaag al te koop, morgen Slaapkamer gemaakt van jute van Samira Boo, The Exploded View, foto: Nanno Simonis en Eric Melander pas in de winkel en overmorgen te verwachten.” “Natuurlijke isolatiematerialen zoals hennep en houtwol zijn al decennialang verkrijgbaar”, gaat de ontwerper verder. “In Het uit elkaar getrokken huis werd op een schaal van 1 Frankrijk wordt vaak kalkhennep gebruikt. Dat is een op 4 gerealiseerd. Eerder bouwde The Embassy tijdens samenstelling van hennepvezels en kalk. In Portugal The Dutch Design Week 2019 The Growing Pavilion, een zijn gevels van kurk zeer courant. Waar ook geen gebrek paviljoen op ware grootte uit mycelium. De zwamvlok aan is, zijn textielresten. Vijfenzestig procent van het of mycelium is een netwerk van schimmeldraden en is gebruikte textiel wordt verbrand en niet hergebruikt. bijzonder sterk. “Mycelium kan ook voor het interieur The Exploded View toont een slaapkamer gemaakt van worden gebruikt, bijvoorbeeld om een bank, stoelen, platen die bestaan uit restmateriaal van textiel. Ook dit akoestische wandtegels of zelfs vloertegels te maken”, is vandaag al te verkrijgen op de markt.” legt Leboucq uit. “Dat geldt voor veel van de biobased “Algen en zeewier als basismateriaal voor bouwplaten grondstoffen. Ze worden tot grote platen geperst en die vindt ook steeds meer ingang”, weet Leboucq. “Eiervormen de basis van meubels en wanden. Biobased maschalen is een materiaal van overmorgen. Technisch terialen gebruiken voor het interieur is vaak makkelijker gezien kunnen we van eierschalen tegels maken, maar dan voor het exterieur, omdat ze aan minder technische er zijn nog weinig bedrijven mee bezig. Dat is jammer, eisen hoeven te voldoen aangezien de weersomstandigwant er is een enorme overproductie van voedsel en ook heden minder een rol spelen.” van eieren. Jaarlijks gooien we miljoenen eieren weg.”

(

TECHNISCH GEZIEN KUNNEN WE VAN EIERSCHALEN TEGELS MAKEN MAAR ER ZIJN NOG WEINIG BEDRIJVEN MEE BEZIG

)

Textiel als bouwmateriaal

In het huis, maar ook in The Growing Pavilion zijn meubels van rijstriet (miscanthus) te zien en vloeren van de sigarenplant (lisdodde). Dat laatste is een rietachtige

Algen-textiel van Carolyn Raff, The Exploded View, foto: Nanno Simonis en Eric Melander

Is er bij grote bouwbedrijven interesse om de komende jaren te investeren in de ontwikkeling en productie van biobased materialen? Leboucq: “Die interesse proberen wij met onze projecten te stimuleren. Er zijn heel wat ondernemingen mee bezig, maar er is nog weinig samenwerking. Dat is ook begrijpelijk. Je wilt je kennis beschermen, maar wij zijn ervan overtuigd dat het iedereen ten goede komt als we designers, (interieur)architecten, producenten en gebruikers samenbrengen.” De keuze voor een andere manier van bouwen vereist ook dat je andere prioriteiten durft te stellen. Sommige biobased materialen zijn duurder dan de reguliere varianten. Dat heeft te maken met de kleine schaal waarop ze worden geproduceerd. Tegelijk is die vergelijking oneerlijk. “Door te kiezen voor biobased materialen verklein je je ecologische voetafdruk en zorg je voor een schonere wereld. De grootste CO2 uitstoot wordt niet door het verkeer veroorzaakt. Wél door de productie van reguliere bouwmaterialen. Deze kennis moet ook worden meegenomen in de kosten-batenanalyse.”

— THE EXPLODED VIEW The Exploded View is vanaf half april tot eind mei te zien in het Design Museum in Gent en in juli en augustus in Museum de Fundatie in Zwolle. Daarna volgen nog andere Europese steden. theexplodedview.com, designmuseumgent.be, museumdefundatie.nl

1 — 2021

(

BIOBASED MATERIALEN STAAN GARANT VOOR EEN FIJNE AKOESTIEK OMDAT ZE POREUS ZIJN

The Exploded View toont ook interessante voorbeelden van urban mining. “Probeer niet steeds nieuwe grondstoffen te gebruiken, maar kijk wat er voor handen is en of je dat een nieuw leven kan geven in het bouwproject.” Recycling of hergebruik is ook het uitgangspunt bij het principe van losmaakbaarheid. “Bouw je huis op zo’n manier dat je het weer uit elkaar kan halen en dat de materialen in een andere context of omgeving opnieuw kunnen worden gebruikt”. De meubels in de keuken van The Exploded View zijn allemaal in korte tijd te demonteren en dat geldt ook voor het keukenblok en de keukenkastjes.

Inrichten met biobased materialen

Prioriteiten stellen

)

Esthetische kracht Bouwen met natuurlijke materialen is niet alleen goed voor het leefmilieu, maar ook voor je eigen gezondheid, omdat het een betere luchtkwaliteit oplevert. “Er ligt vandaag veel nadruk op een goede isolatie bij het bouwen om zo weinig mogelijk warmte te verliezen”, legt Leboucq uit. “Het gevolg is dat alles helemaal dicht zit en je een duur ventilatiesysteem moet aanschaffen om het leefbaar te houden. In een huis gebouwd met biobased materialen heb je een constante toevoer van frisse zuurstof en een natuurlijke vochtregulatie. Je huis of het gebouw ademt op een heel natuurlijke manier. Een heel belangrijk voordeel als je bedenkt hoeveel mensen met hoofdpijn van hun werk komen en welke kosten dat met zich meebrengt voor de samenleving.” Een ander voordeel is dat biobased materialen garant staan voor een ﬁjne akoestiek. Ze absorberen het geluid, omdat ze poreus zijn. Bij kunststof of glas weerkaatsten alle geluiden en dat maakt het veel meer gehorig. Bovendien is er ook nog de esthetiek. Leboucq: “Natuurlijke materialen hebben een unieke esthetische kracht in kleur en textuur.”

Detail van toilet gemaakt met een 3D-printer met rioolwater als belangrijkste grondstof, The Exploded View, foto: Oscar Vinck

OO K N

Ontwerpen met afvalmateriaal

Tekst

Bureau Bax

Beeld

Ronald Smits (grote foto), Mathijs van Gageldonk (foto kast)

Als Teun Zwets door Eindhoven ﬁetst verzamelt hij afvalmateriaal waarvan hij vervolgens kasten, stoelen, tafels, klokken, plantenbakken, lampen en spiegels maakt. Wat hij op straat vindt, lijmt, schroeft of verbindt hij op een andere manier om er verrassende objecten van te maken. “Ik vind niet alleen afvalmateriaal als papier, hout en staal, maar ook mooie spullen. Op zoek naar karton vond ik laatst in een container een stofzuiger, een biertap en een computer. Als mensen ergens op uitgekeken zijn gooien ze het weg en kopen ze weer wat nieuws.” De nadruk van Zwets ontwerpen ligt op de bruikbaarheid in plaats van op de verﬁjning. Dit leidt tot een nieuwe esthetiek die de wegwerpmaatschappij ter discussie stelt. Creëren is voor de ontwerper bijna als therapie. “De objecten die ik maak visualiseren mijn gedachten en gevoelens. Als ik met mijn handen werk, voel ik me ontspannen en energiek. Mijn brein wordt zo getriggerd dat ik zonder grenzen kan ontwerpen. Voor een goede focus is snelheid belangrijk. Werk ik te lang aan een project, dan raak ik afgeleid.” Vaak maakt Zwets dingen die hij zelf nodig heeft en ook zelf gebruikt. “Toen mijn Ikeakledingkast na drie verhuizingen van ellende uit elkaar viel, heb ik van oude vloerdelen een grote kledingkast gemaakt. Ik begon met het frame en heb met kleinere stukken de kast dichtgezet. Een matte, donkerpaarse kleur, een mix van gevonden verven, zorgt ervoor dat de vormen samensmelten en een geheel worden. Het materiaal van de Ikea-kast heb ik gebruikt voor de constructie van een salontafel.” Zwets kreeg vervolgens de opdracht een dressoir te ontwerpen in dezelfde stijl als de kledingkast. Hij is gaan bellen en vond een bedrijf dat een container vol afvalhout voor hem had. “Ik heb twee nieuwe planken, schroeven en een pot verf moeten kopen. De rest, zo’n zeventig procent van het dressoir, is van afvalmateriaal gemaakt.”

Project in beeld 1 — 2021

Project Locatie Realisatie Ontwerper Website

Teunland, afstudeerproject Design Academy Eindhoven Eindhoven 2020 Teun Zwets teunzwets.nl

OO K N

Parel voor het Vondelpark

Tekst

Melle Veldman

Beeld

DOOR architecten

(

OM DE DUURZAAMHEID VAN DE FUNDERING TE VERGROTEN IS GEBRUIK GEMAAKT VAN GERECYCLED BETON

)

Granieten blokken De nadruk van het ontwerp mag dan wel op het buitenzijn liggen: toch is het binnenwerk zeker niet alledaags. Paviljoen Vondeltuin is namelijk een pioniersproject van Amsterdam Circulair, een pilotprogramma dat onder meer een slinger moet geven aan circulair gebruik van grondstoffen en materialen. Het hout van de vloer komt bijvoorbeeld uit een oude gymzaal. En de toiletten en wasbakken? Die komen uit het voormalige KPMG-

gebouw in Amstelveen. Ook de kabelgoten, groepenkasten en het schakelmateriaal voor de verlichting en contactdozen heeft aannemer De Nijs daar vandaan gehaald. Een bijzondere vondst zijn de granieten blokken langs de bar en de gevel. Die deden ooit dienst als stoeprand. “Onze opdrachtgever attendeerde ons op de trottoirbanden die al heel lang lagen opgeslagen in het Amstelpark.” Normaal gesproken liggen ze deels in de grond en vallen ze niet zo op. “Maar eigenlijk zijn het prachtige blokken. Op elkaar gestapeld vormen ze de borstwering rondom de keuken, en is het een hele stoere gevel geworden.”

1 — 2021

Wie aankomt bij paviljoen Vondeltuin, moet misschien eerst even zoeken. Gelegen in het meest westelijke hoekje van het Vondelpark, ligt omsloten door het groen een café dat eigenlijk meer terras is dan paviljoen. Het bouwwerk zelf oogt ingetogen. Het kleurgebruik wordt vooral gedicteerd door de natuurlijke materialen die voor handen waren. Denk aan grijs steen met een palet aan houtsoorten. Binnen hangen speelse lampen. Panelen zijn afgewerkt met mosgroene verf. Het compacte interieur bestaat uit twee delen. Een verdiept deel, waar de keuken is, met daarboven de toiletten en de voorraad. En een deel dat grenst aan het terras. De wanden zijn goeddeels van glas. “Naar het Vondelpark ga je immers niet omdat je zo nodig binnen wil zijn”, verklaart architect Karin Dorrepaal. “De twee schuifpuien kun je helemaal open zetten. Dan is het alsof buiten en binnen in elkaar overlopen.”

Projectomschrijving

Een parel voor het Vondelpark. Dat is het idee achter het nieuwe Amsterdamse horecapaviljoen in de Vondeltuin, vertelt Karin Dorrepaal van DOOR architecten. “Afval zien als waarde was ons startpunt. Net als een oester die een vuiltje inkapselt en daar een parel van maakt.”

Watercipressen Paradepaardje van het paviljoen is misschien wel het dak, bedekt met shingles. De houten leien zijn doorgaans gemaakt van zogeheten western red cedar. “Dat komt uit Canada en moet best een lange reis aﬂeggen om hier te komen.” Daarom klopte het team aan bij Stadshout. Of zij nog boomsoorten hadden voor 6000 shingles? “Want niet elke houtsoort is mogelijk. We hebben gekeken: wat kunnen we van zo dichtbij mogelijk halen?” Uiteindelijk stelde het Amsterdamse houtbedrijf de watercipressen voor uit de Frederik Hendrikstraat. Natuurlijk, het paviljoen zit vol materialen met een tweede leven. “Maar het mooie van deze shingles, is dat het ook echt upcycling is. De bomen zouden toch wel gekapt worden.” Ook de heipalen zijn van hout. “Eigenlijk is dat heel ouderwets. Een houten heipaal kan geen ﬂatgebouw aan, daarom wordt het weinig gebruikt. Maar aangezien dit maar een klein gebouw is, kon het prima.” Wel is de opstort van beton. Niet het milieuvriendelijkst, maar wel nodig. “Een houten heipaal moet helemaal onder water zitten ter conservering. Dus waar het water niet permanent komt, zit beton.” Om de duurzaamheid van de fundering te vergroten, is gebruik gemaakt van gerecycled beton. “Een ander deel is geprefabriceerd. We hebben geprobeerd om elk element, in dit geval de kelderbak voor de biervaten, zo toe te passen dat het een tweede leven kan krijgen.”

OO K N

Lattenframe De vraag naar een nieuw paviljoen ontstond overigens na 2011. Toen brandde het geliefde Snoephuisje definitief af. Definitief, want er was al een paar keer eerder brand uitgebroken in het gebouw, waarvan het origineel in 1929 werd opgeleverd door architectenbureau Baanders. Net als het nog bestaande Werkmanshuisje, ontleende het Snoephuisje zijn vormen aan de batakstijl uit Noord-Sumatra. Die stijl keert in hedendaagse vorm terug in het nieuwe paviljoen. Bijvoorbeeld in de knip van het dak. “Maar in plaats van naar buiten, hebben we de kap naar binnen gevouwen.” Detail is dat het dak op precies dezelfde hoogte knikt als het naastgelegen Werkmanshuisje. “Daarmee beogen we een bepaalde rust en eenheid. Onze buurman is het speeltuintje. De speelsculptuur daar is ook weer geïnspireerd op de batakstijl. Zo zie je dat het familie van elkaar wordt.” Een van de speeltoestellen is bekleed met een lattenframe. Dat ontwerp keert weer terug in de buitenzonwering van het paviljoen. “Het zijn subtiele middelen om de hoofdvorm toch een verfijning te geven. De lamellen geven het gebouw een bepaald ritme.” En al komt er geen zon: ook aan de noordzijde zijn lamellen aangebracht. “Het gebouw ligt erg verscholen in het groen. Je zou er bijna aan voorbijfietsen. Maar ’s avonds, als de glazen pui verlicht is, straalt het door die latten.”

Onderbouwde ontwerpkeuzes Bijgedragen heeft ook het Amsterdamse bedrijf OMRT, dat digitale ondersteuning biedt om de bouw te verduurzamen. “Die kon het hele ontwerp doormeten op bijvoorbeeld geluid of energetische maatregelen. Van elk materiaal werden ook de schaduwkosten meegenomen.” Denk bij schaduwkosten aan de zonnepanelen op het dak. Duurzaam, want het levert stroom op. Maar ook milieubelastend, want er zijn schaarse metalen in verwerkt. “Met het interactieve dashboard van OMRT konden we gedurende het ontwerpproces de milieu- en energieprestaties van de materialen inzichtelijk maken.

thermisch verduurzaamde latten dienen als zonwering

schuifpuien van 80% gerecycled aluminium

akoestische aftimmering uit een kantoorpand krijgt een 2e leven

Project Locatie Oppervlakte Start bouw Oplevering Architect Website

Paviljoen Vondeltuin Vondelpark, Amsterdam Circa 100 m² december 2019 mei 2020 DOOR architecten doorarchitecten.nl

Dat heeft ervoor gezorgd dat de ontwerpkeuzes goed onderbouwd konden worden. Wat het paviljoenproject uiteindelijk heeft opgebracht aan ervaring? “Dat je er rekening mee moet houden dat als dingen niet gewoon zijn, dat het langer duurt om alles uit te zoeken.” Dat begint al bij het traject met welstand. “Wij gingen vroeg in het proces met de commissie om tafel, om de ruimtelijke ambities met hen te delen. Doordat we het eens werden over de spelregels van het ontwerp, ontstond tijd om materialen te scouten en met de beschikbare materialen het ontwerp deﬁnitief te maken. Een dergelijk proces is niet standaard, en kost dus extra tijd.” Kortom, circulair bouwen vereist een heel andere houding. “Maar niet alles is anders, hoor! Soms is het ook gewoon een kwestie van, bijvoorbeeld, andere isolatie. Of die nou gemaakt is van oude kranten of iets anders, de verwerking op de bouw is hetzelfde.”

terras in open verbinding m restaurant, bestraat met ee van bestaande klinkers, en cobblestones uit het materi van gemeente Amsterdam

eenlaagse, recyclebare dakbedekking met terugnamegarantie

houten spanten van Douglas uit de bossen van Staatsbosbeheer

houten shingles van watercypressen uit Amsterdam

Projectomschrijving

wanden en daken opgebouwd uit biobased platen, hergebruikt stijlen regelwerk en cellulose isolatie

gevelpanelen van Europees populierenmultiplex

toiletten en wastafels uit kantoorpand krijgen een 2e leven

houten gordingen uit supermarkt krijgen een 2e leven kozijnen van hergebruikt hardhout natuursteen trottoirband uit het Amstelpark krijgen een 2e leven groepenkasten, schakelmateriaal, contactdozen en kabelgoten uit een kantoorpand krijgen een 2e leven

1 — 2021

met het en mix

zonnepanelen

houten heipalen uit de Ardennen

houten vloer uit gymzaal krijgt een 2e leven

vloerbalken uit supermarkt krijgen een 2e leven

natuurlijk gekoelde opslagruimte

houten trap uit showroom krijgt een 2e leven

losmaakbare en herbruikbare betonplaten

lage temperatuur vloerverwarming en -koeling middels warmtepomp

iaaldepot

Tweedehands materialen Gelukkig is circulair bouwen eenvoudiger dan voorheen. “Je ziet het al bij houthandel Stiho. Daar kan je hergebruikt hout kopen, en als dat niet voorradig is, krijg je nieuw hout. Ze maken gebruik van de logistieke stromen die er al zijn. Deze zogenaamde primaire en secundaire stromen gaan denk ik steeds meer in elkaar vallen.” Handig, want de kwaliteit van secundair materiaal is zeker niet altijd slechter. “Soms is het oude zelfs beter. Neem hout wat al jaren in een gebouw heeft gezeten. Dat gaat veel minder krimpen of uitzetten. Het wordt steeds geaccepteerder om met tweedehands materialen te werken.” In de toekomst wordt het nog makkelijker. “Het is nog niet gekanteld, maar je ziet allerlei initiatieven. Digitale marktplaatsen bieden producten aan die nu nog in panden zitten. Denk aan kozijnen die vrijkomen in 2022. Dan weet je: daarmee kan ik ontwerpen. Het is er al, maar het staat nog in de kinderschoenen.” Wat dat

(

WE HEBBEN GEKEKEN WAT WE VAN ZO DICHTBIJ MOGELIJK KONDEN HALEN

)

betreft is met het paviljoen Vondeltuin weer een stap gezet. “Het driedimensionale BIM-model is opgenomen in Madaster, een platform waar gebouwen digitaal worden gearchiveerd. Zie het als een kadaster voor materialen.” Mocht het paviljoen ooit z’n tijd hebben gehad, dan weet Madaster precies welke materialen er dan beschikbaar zijn. “Architecten kunnen daar dan weer mee ontwerpen. Zo proberen we toekomstig afval te voorkomen.”

OO K N

Knappe kasten Tekst

Alexandra Onderwater

Beeld

Kolenik Cabinet

ONLINE VORMGEVING Waar het op interieur maatwerk aankomt is de designer (inbouw)kast een ondergeschoven kindje: complex, onbenaderbaar, en met beperkte mogelijkheden. Dat kan slimmer en beter, dacht interieurontwerper Robert Kolenik. Hij ontwikkelde Kolenik Cabinet, een inventief, duurzaam kastenontwerpprogramma waardoor de ontwerper zich weer kan toeleggen op waar hij het beste in is: vormgeven. Dat vormgeven gebeurt gewoon online, vanuit de eigen studio of bij de klant aan de keukentafel.

NAADLOOS MAATWERK Doorgaans is het ontwerpen van een maatwerk kast best een gedoe. Tekeningen gaan via de dealer naar de fabriek, en komen pas na een week weer terug. Aanpassingen kun je niet even snel maken. Het proces is ondoorzichtig en log. Kolenik besefte zich dat je wel vrij eenvoudig een hoogwaardige auto online kan uitkiezen, totaal aangepast aan jouw persoonlijke behoeftes, en een paar weken later ophalen. Maar de opties bij een designer inloopkast zijn weinig transparant.

ONLINE CONFIGURATOR

Kolenik wilde echt een seamless experience creëren. Men kan in twee minuten een volledige inloopkast conﬁgureren. Je selecteert eerst de afmeting, zeg een wand van vijf meter. Erna geef je de hoogte aan. Op basis daarvan komt het programma met een visualisatie van een kast die 90% zeker correspondeert met de behoeftes

Advertorial 1-2021

van de opdrachtgever. Geen technische lijntekeningen maar echt een kast, met deuren, vakken, plek voor hangende shirts en lange jurken. Je ziet live wat erin past. Geen standaard kast dus. Het programma visualiseert een passende uitgangssituatie, maar hierna kan je echt nog van alles veranderen, van indelingen tot accessoires tot afwerkingen.

SERVICE Als een klant de kast toch eerst wil ervaren bel je Kolenik, en rijden ze voor met hun rijdende showroom. Er kan ook een afspraak worden gemaakt bij een van de twee Minotti-dealers in Nederland, Noort Interieur en Van der Donk of bij Boring Amsterdam. Dat kan via de eigen website.

DUURZAAM Alle elementen worden lokaal geproduceerd en zonder verpakkingsmateriaal te gebruiken, geïnstalleerd. Niet alleen de onderdelen van de kasten zelf zijn gerecycled,

ook de op maat gemaakte, herbruikbare ﬂight cases waarin we de onderdelen vervoeren zijn verantwoord.

WIN-WIN Het toegankelijk maken van duurzaam ontwikkeld, hoogstaand kastenontwerp is de hoofdreden waarom Kolenik Cabinet is gestart. In de optiek van Robert Kolenik is het de nieuwe standaard in meubelontwerp. Ook als de online conﬁguratie van de kast een feit is, blijven ze ondersteunen: inmeten, installeren, en stof- en statisch vrij opleveren. Heb je een order geplaatst, dan wordt desgewenst alles uit handen genomen. Dankzij de digitale werkwijze zit er voor de interieurarchitect bovendien een zeer bovengemiddelde marge op.

www.kolenik.com @kolenik_cabinet

OO K N

De ideale werkplek met dynamisch glas Tekst

eyrise

Beeld

eyrise

In de nabije toekomst zal een meer hybride werksituatie de norm worden, maar de behoefte voor het sociale samenzijn in een kantoorruimte zal blijven. Bovendien zijn er heel wat werkomgevingen waar een centrale werkplek onvermijdelijk is: in de zorg, onderzoekslabo’s of zelfs bij creatieve beroepen.

Perfect transparant Glas biedt de mogelijkheid om afscheidingen te creeren, zonder een zichtbarrière te vormen. Volledig transparante glazen wanden zorgen voor visueel aantrekkelijke en zeer ﬂexibele werkplekken, waardoor daglicht tot diep in de kantoorruimte kan komen. Het natuurlijke licht maximaliseren bevordert een comfortabele omgeving, menselijke creativiteit, sociale interactie en welzijn.

Privacy als u het nodig hebt Een permanent open werkplek biedt al deze voordelen qua interactie, maar kan ook het stressniveau verhogen. Een gebrek aan privacy belemmert het vermogen om efficiënt zaken te doen: de ideale oplossing is om over te schakelen naar privacy, alleen wanneer u die nodig heeft. Hoe doe je dat, zonder lichtverlies met traditionele blindering, inclusief reinigingsproblemen en onderhoud?

Met eyrise© invisible privacy glas, een dynamisch liquid crystal glas heeft het wetenschaps- en technologiebedrijf Merck een innovatieve oplossing gevonden die een

Advertorial 1-2021

revolutie teweeg kan brengen. Door het glas met een app of een schakelaar in de privacy stand te zetten, kan elke werkruimte in een oogwenk veranderen in een privé-vergaderruimte, zonder verlies van daglicht. Helemaal nieuw is dit fenomeen niet, maar de mate van doorzichtigheid in de transparante stand, is een game-changer. Oudere producten op de markt blijven toch een soort van sluier geven. Deze zijn gebaseerd op vloeibare kristallen die gebonden zijn in een plastic folie, waardoor ze niet volledig vrij kunnen bewegen of zich mooi orienteren. Met de kennis als wereld-markleider in de vloeibare kristal-technologie voor beeldschermen wist Merck dit op te lossen. De dochteronderneming eyrise B.V. in Veldhoven werd in het leven geroepen om deze technologie te produceren en op de markt te brengen. eyrise© invisible privacy glas bevat een transparant vloeibaar kristalmengsel dat tussen twee glasplaten gevuld

wordt. Met een druk op de knop wordt een laag voltage opgewekt waardoor de vloeibare kristallen ogenblikkelijk van oriëntatie veranderen en zo een ultra-transparante of een translucente stand aannemen. Het mooie eraan is, dat het zo zuiver doorzichtig is, dat men in de transparate toestand niet eens merkt dat er schakelbaar glas werd geïnstalleerd: pure magie, die niet langer science ﬁction is, maar morgen bij u kan worden geïstalleerd. Kijk voor meer www.eyrise.com

OO K N

Tot op de laatste draad hergebruikt

Tekst

Bureau Bax

Beeld

Donkersloot

Wat maakt een tapijt circulair?

1 — 2021

“Het begint met ecodesign. Welke materialen en welke productiemethode kies je? Dat is belangrijk om ervoor te zorgen dat een tapijt circulaire potentie krijgt. De tapijtindustrie is heel efficiënt. De technieken die gebruikt worden, zijn alleen niet handig in circulairopzicht. Lagen textiel worden aan elkaar gelijmd en zitten vast voor de eeuwigheid. Die krijg je nooit meer van elkaar en dat maakt het lastig om grondstoffen te hergebruiken. Dat betekent dat je moet heroverwegen hoe je de constructie maakt. Zo hebben wij BT40 ontwikkeld, een tapijt dat volledig te recyclen is. Het is gemaakt met Niaga-technologie; daarbij werkt de lijm als een soort schroef. Muurvast zo lang het moet. En simpel uit elkaar te halen wanneer het gereed is voor recycling. Alles is te scheiden, tot op de laatste draad. Dit component maakt het gebruik van latex overbodig.”

corrigeren’. Je wil liever geen additieven aan de materialen toevoegen om bepaalde eigenschappen te corrigeren, want grondstoffen moeten zo puur mogelijk blijven. Anders is het moeilijker om ze later te hergebruiken.”

Duurzame vloeren

Lijm en garens scheiden en hergebruiken; Donkersloot belooft tapijten die honderd procent circulair zijn. Maar om ervoor te zorgen dat de tapijten ook daadwerkelijk gerecycled worden, is meer nodig. Alle gebruikers en partners in de keten moeten er samen voor zorgen dat de circulaire ontwikkeling verder gaat. Siu Lie Tan, Sustainability Director bij Donkersloot: “Het is een langdurig en uitgebreid proces waarin we al doende leren.”

Wat gebeurt er nadat jullie een tapijt hebben afgeleverd? “De eindgebruiker is een belangrijke factor in het circulaire proces. Hij moet ervoor zorgen dat een tapijt na zeven tot tien jaar weer terugkomt in het circulaire systeem. Dat is vaak makkelijker gezegd dan gedaan. Een gebouw wisselt nogal eens van eigenaar en de nieuwe facility manager weet niet altijd hoe een en ander geregeld is. Daarom leveren wij altijd een leaﬂet bij onze tapijten met productinformatie en onderhoudsinstructies. Dat laatste is ook belangrijk, want wanneer een tapijt

Heeft circulariteit gevolgen voor het ontwerp? “We willen natuurlijk nog steeds een mooi tapijt kunnen ontwerpen. Maar als ontwerper moet je wel accepteren dat gerecyclede content zich anders gedraagt. De kwaliteit van gerecycled garen bijvoorbeeld is niet homogeen. Verfstoffen pakken niet altijd even goed. Dus de kleur is niet overal gelijk. Daar moet je dan mee werken. Els Dubois en Karine van Doorsselaer van de Universiteit van Antwerpen schreven in hun boek over ecodesign over het concept 'design from recycling' de aanbeveling dat ‘ontwerpers de tekortkomingen van gerecycled materiaal moeten gaan omarmen als designkracht in plaats van dit te willen

OO K N

die manier verwerkt. De ﬂessen worden eerst motorisch tot kleine stukjes vermalen. Daarna wordt het plastic verhit en kunnen er nieuwe plastic producten van gemaakt worden. Dit proces vraagt minder energie dan bijvoorbeeld chemische recycling, maar het product boet aan kwaliteit in en kan dus niet zo vaak in de cyclus terugkomen. Als je synthetische materialen chemisch gaat recyclen worden de polymeren eerst (deels) afgebroken - soms tot op moleculair niveau - en daarna weer opgebouwd. Hierdoor wordt het materiaal als het ware 'gereset' en kunnen additieven en kleuren eruit gehaald worden. Het nadeel is dat dit proces ook een impact heeft op het milieu omdat het water, energie et cetera vergt. het liefst wil je het moment van recylcen daarom zo lang mogelijk uitstellen. Het voordeel van deze methode is dat je eindeloos kunt blijven recyclen. Daarom gebruiken wij bijvoorbeeld voor ons BT40 tapijt het chemisch recyclingproces. Dat kan eindeloos mee.”

(

MET DE AANSCHAF VAN EEN DUURZAAM TAPIJT BEN JE ER NOG NIET

)

Wat voor duurzame producten hebben jullie nog meer ontwikkeld? met chemicaliën zoals chloor gereinigd wordt, worden de grondstoffen in het tapijt onbruikbaar en kan het tapijt niet gerecycled worden. Kortgezegd; het is niet zo dat wanneer je een circulair product koopt, het daarmee klaar is. Het is belangrijk een product te kunnen volgen. Daarvoor is een digitaal productinformatiesysteem nodig, waarin alle info over een bepaald product is op te zoeken. Ieder afzonderlijk product krijgt zijn eigen digitale materiaalpaspoort. De Europese branchevereniging voor de tapijtindustrie maakt zich hier hard voor.”

(

JE MOET HEROVERWEGEN HOE JE EEN CONSTRUCTIE MAAKT

)

“We hebben het biobased canvas tapijt, dat is een karpet met een honderd procent linnen toplaag en een honderd procent jute rug. Volledig afbreekbaar, je zou het bij wijze van spreken op de composthoop kunnen gooien. Verder hebben we Modular Dimension, dat zijn tapijttegels waarbij de toplaag voor meer dan zestig procent bestaat uit olie van de ricinusplant en de rug uit honderd procent gerecycled textiel. Maar met de aanschaf van een duurzaam tapijt, is het niet klaar. Na een aantal jaar moet het product verwijderd, opgehaald, gerecycled en opnieuw opgebouwd worden. Het is een utopie om te denken dat je dit als individueel producent alleen voor elkaar kunt krijgen. Voor een circulaire cyclus heb je partners nodig. Je moet eigenlijk een ecosysteem bouwen van alle betrokken bedrijven binnen en buiten je eigen branche.”

Hoe zorg dat alle neuzen in de keten dezelfde kant op staan? Vraagt het recyclen zelf om een speciale aanpak?

“Je kunt op verschillende manieren recyclen. Een manier is mechanisch; petﬂessen bijvoorbeeld, worden op

“We houden regelmatig sustainability-sessies met ketenpartners; stoffeerders, transporteurs, afvalverwerkers, architecten, interieurarchitecten en ook met gebruikers. Het is voor een groot deel een kwestie van gedragsverandering. Mensen doen hun werk al decennialang op een

Is circulariteit een prioriteit voor interieurarchitecten?

(

JE MOET JEZELF OOK FOUTJES TOESTAAN

Hoe ver zijn we daarvan af? “Nou we hebben nog wel een lange weg te gaan. Het is een langdurig proces waarin we met en van elkaar leren. Je moet jezelf ook foutjes toestaan. Om een voorbeeld te geven: We hadden bij een bedrijf een BT40 tapijt laten leggen. Het snijafval stond in een grote big bag te wachten om opgehaald te worden, maar de medewerkers van het bedrijf hadden de big bag buiten gezet, omdat deze nogal in de weg stond. Het regende buiten en toen de transporteur de big bag aﬂeverde bij het recyclebedrijf, bleek de inhoud onbruikbaar geworden omdat het snijafval nat geworden was en er schimmel in was gekomen. Dit is natuurlijk een klein voorbeeld. Maar zo zijn er talloze kleine schakeltjes waar oplossingen en antwoorden voor bedacht moeten worden. Dat is vooral ook erg leuk.” 1 — 2021

“Ja dat denk ik wel, inmiddels. Vroeger was duurzaam tapijt een luxe-vraag. Nu is het de eerste vraag. Terwijl de eerste vraag voorheen vaker de kleur of het materiaal betrof. Er wordt nu veel meer gekeken ‘hoe komen we tot een duurzaam ontwerp?’ en ‘welke rol hebben jij en ik daarin?’. Er wordt meer kennis gedeeld en samengewerkt. En wat helpt is dat opdrachtgevers vaker vragen om circulaire oplossingen. Opdrachtgevers kunnen naast hun uitvraag een platform bieden voor het ecosysteem in aanbouw. Want er is nog te veel eenrichtingsverkeer, waarbij allerlei afzonderlijke contracten worden gesloten. Voor circulariteit is een integrale aanpak nodig waarbij gezamenlijk circulaire oplossingen worden gerealiseerd. Met het ecosysteem als vangnet waarbinnen de waardeketenpartners al doende leren wat het is om circulair te handelen terwijl zakelijk potentieel wordt gegenereerd voor het geheel."

voortouw. De hoop is dat de overheid meer stimulerende regelgeving maakt. In Europa zijn al wel wat kwartjes gevallen, in 2050 wil het een klimaat neutraal continent zijn. Er worden nu al de nodige eisen gesteld aan bouwafval. Maar het is een traag proces. In Nederland onderzoekt minister Ollongren of een verplicht gebouwenpaspoort ingevoerd kan worden. Dat zou een mooie stap zijn richting een circulaire economie.”

Duurzame vloeren

bepaalde manier en dat moet ineens veranderen. Dat gaat niet van de ene op de andere dag. Maar het gaat er ook om dat we met andere ogen naar processen kijken. Het hele afvalsysteem moet onder de loep genomen worden. Om te beginnen moet je kijken ‘is een tapijt na tien jaar echt aan vervanging toe?’ Vaak wordt tachtig procent niet of nauwelijks belopen en hoeft slechts twintig procent vervangen te worden. Nu wordt vaak toch de hele boel in een keer vervangen, maar dat is zonde. Je kunt bijvoorbeeld duurzame tapijttegels gebruiken en alleen de delen vervangen die nodig zijn. En als je toch een nieuwe look wil kan dat ook. Wij hebben met Modular Dimension een systeem bedacht waarbij je na zeven tot tien jaar je eigen tapijttegels kunt hergebruiken. Door ze te combineren met een andere kleur en in een ander patroon te leggen. Zo heb je met dezelfde tegels toch een heel nieuwe vloer.”

)

Is het duurder? “Op dit moment is de keuze voor circulaire producten meestal duurder. De markt voor recycling wordt op dit moment nog niet echt gestimuleerd met regelgeving. Daar wordt wel ﬂink voor gelobbyd door brancheverenigingen. Tariefdifferentiatie voor ecodesign zou een goede stap zijn. De overheid maakt de regels, maar de producenten nemen hierin op dit moment het

OO K N

Circulair op meerdere niveaus

Tekst

Bureau Bax

Beeld

Sergio Pirrone

Zo’n 20 jaar geleden werden de eerste plannen al gemaakt voor de uitbreiding van kunstencentrum nOna in Mechelen. De theaterzaal in de Begijnenstraat werd te klein en voldeed niet meer aan de eisen. Een tweede zaal op de plek van de Mechelse drukkerij achter het centrum bood uitkomst. De gebouwen van de drukkerij deden echter nog jarenlang dienst als oefenzalen voordat ze werden afgebroken. Uiteindelijk werd in 2017 begonnen met de uitbreiding naar een ontwerp van dmvA. De uitbreiding is een mooi voorbeeld van een gebouw dat op meerdere niveaus circulair is. Zo werd het deels opgetrokken uit groen of circulair beton. Groen beton is opgebouwd uit gerecyclede stoffen zoals gegranuleerd oud beton. “De aannemer met wie we werkten was net gestart met groen beton”, vertelt architect David Driesen. “Hij zag in nOna een mooie kans om een voorbeeldproject op te bouwen.” Ook werden printplaten van de voormalige drukkerij hergebruikt voor de afwerking van de sanitaire ruimtes. En om een lange levensduur te bevorderen werd de nieuwe theaterzaal zo multifunctioneel mogelijk ontworpen. Op het gebied van installaties en technieken werd eveneens gekozen voor circulair. Zo zorgen een condenserende gasketel, vloerverwarming, lage temperatuurradiatoren en een ventilatiesysteem (systeem D) voor verwarming en koeling van het gebouw. Energiezuinige lampen aangestuurd door bewegingsdetectie verlichten het gebouw en de toiletten worden gespoeld met regenwater. Tot slot is ook op stedenbouwkundige schaal ingezet op duurzaamheid. Driesen: “De site van de oude drukkerij beheerste het binnengebied. Dit gebied hebben we weer vrij gemaakt voor gebruik door een breed publiek. Dit hebben we gedaan door het ﬁjnmazige netwerk van middeleeuwse stegen te herstellen en te versterken met een ontwerp dat uit een aaneenschakeling van binnen- en buitenkamers bestaat.”

Project in beeld 1 — 2021

Project Opdrachtgever Locatie Oppervlakte Realisatie Architect Website

kunstencentrum nOna Vzw Theater Teater Mechelen 720 m² 2002 - 2020 dmvA dmva-architecten.be

Laat u verrassen door de stoere betonlook van Beton Ciré. Met Beton Ciré haalt u een natuurproduct in huis van zeer hoge kwaliteit en met uiterste duurzaamheid. Beton Ciré is een dunne toplaag waarmee u elke gladde ondergrond kunt voorzien van een prachtige, natuurlijke afwerking.

Beton Ciré is oersterk, kraswerend, bestand tegen temperatuursverschillen en zeer onderhoudsarm. U kunt Beton Ciré gewoon schoonmaken met een swiffer, vochtige doek of stofzuiger. Als laatste is de betonlook toplaag wel egaal, maar niet glad. Hierdoor is het ook prima toe te passen op vloeren en trappen, zonder dat u bang hoeft te zijn dat u uitglijdt.

Beton Ciré: U wilt nooit meer iets anders.

Bekijk onze website op https://www.beton-cire-webshop.nl en neem contact met ons op via info@beton-cire-webshop.nl of door even te bellen naar 085-0270090.

Graphite black. Pure matt.

LS 990

Vertegenwoordiging voor Nederland: Hateha Elektrotechnische Handelsonderneming B.V.

HATEHA.NL · JUNG.NL Vertegenwoordiging voor België: STAGOBEL ELECTRO

STAGOBEL.BE · JUNG.BE

JUNG-GROUP.COM/GRAPHITE-BLACK

OO K N

EVY PUELINCKX FUNCTIE Expert design en circulaire economie ORGANISATIE Universiteit Antwerpen, faculteit Ontwerpwetenschappen

(

)

WE MOETEN ONZE LEVERANCIERS PRIKKELEN ETHISCH VERANTWOORDE MATERIALEN TE MAKEN

)

HANNA MESKENS FUNCTIE Interieurarchitect BUREAU M-INT

(

IN EERSTE INSTANTIE MOETEN INTERIEURARCHITECTEN ZELF GRONDIG OPGELEID OF ONDERSTEUND WORDEN

FRANS PĲPERS FUNCTIE verbouwexpert BUREAU INTER/ALTER

(

Het is de taak van de interieurarchitect om opdrachtgevers ‘op te voeden’ en de meerwaarde van circulair ontwerpen inzichtelijk te maken.

NIET ALLEEN DE MARKT MOET EVOLUEREN, OOK KLANTEN MOETEN WILLEN EXPERIMENTEREN

)

ARLETTE KERKHOF FUNCTIE Hoofd HKU Master Interieurarchitectuur ORGANISATIE Hogeschool voor de Kunsten Utrecht

(

HET IS BELANGRIJK STUDENTEN BEWUST TE MAKEN VAN DE KEUZES DIE JE HEBT ALS INTERIEURARCHITECT

Ik ben het volmondig eens met de stelling dat interieurarchitecten de meerwaarde van circulaire ontwerpen inzichtelijk moeten maken. Opdrachtgevers ‘opvoeden’ vind ik dan weer hooghartig. Opdrachtgevers doen een beroep op ons omwille van onze expertise. Circulariteit is een zeer ruim domein, waar alle dagen nieuwe producten en diensten voorgesteld worden. Materialen herbruikbaar maken is maar een klein onderdeel, ook logistiek, productie, toepassing, verpakking, et cetera spelen een belangrijke rol. Ik ben hier reeds 18 jaar, dag in dag uit mee bezig, dan nog zijn de innovaties de laatste jaren amper op te volgen. Je kan van een opdrachtgever of klant niet dezelfde verdieping verwachten. Ik doe een beroep op een boekhouder, zodat ik zelf niet alle ins en outs moet uitzoeken. Opdrachtgevers vragen ons de voor hen beste oplossing uit te zoeken. Er is een verschil tussen professionele klanten die al volop experimenteren met circulaire businessmodellen en particuliere klanten voor wie het vooral een heel-ver-van-mijnbed-show is. Het helpt als klanten goed geïnformeerd zijn, zodat ze open staan voor circulaire interieuroplossingen en hier samen over nagedacht kan worden. Het is mijns inziens vooral de rol van de (interieur)architect om de mogelijkheden begrijpelijk en enthousiasmerend te communiceren, en om lange termijn inzichten te geven waarbij vertrokken wordt vanuit het perspectief van de opdrachtgever. Het kennisgebrek zit niet enkel bij de opdrachtgevers. We zitten in een overgangsfase. Ik word zowel door studenten, interieurarchitecten, als bouwondernemingen gecontacteerd voor circulaire ondersteuning. Er is een enorm enthousiasme, maar men ziet al snel door de bomen het bos niet meer. Met mijn studenten werk ik daarom heel hard aan onderzoek doen en daarop kritische reﬂecteren. Zo zijn ze in staat om blijvend de nieuw aangeboden producten en diensten juist in te schatten vooraleer ze deze aanbevelen. Interieurarchitecten die reeds jaren werkzaam zijn, zijn hierin niet speciﬁek opgeleid. En het is niet altijd evident om boven op de dagelijkste gang van zaken dit ook op de voet te volgen. Dus in eerste instantie moeten interieurarchitecten (en bouwondernemingen) zelf grondig opgeleid of ondersteund worden. Grotere bureaus kunnen circulaire experts in hun team opnemen, kleinere bureaus kunnen kiezen voor co-creatie. Een moedige overheid die snel de juiste prioriteiten stelt, zou ons zeker ook een stuk vooruithelpen. Hoe meer we samen werken, hoe sneller de transitie.”

FP )

“Reageren op deze stelling dwingt allereerst af om het eens te zijn met alles wat hier bedoeld wordt met ‘circulair ontwerpen’. Wij hebben als organisatie nog wat moeite met de verschillende interpretatiewijzen binnen de circulaire economie en juichen vooral het bio-based denken

“Als hoofd van een masteropleiding Interieurarchitectuur en opleider van een nieuwe generatie interieurarchitecten kun je het onmogelijk oneens zijn met deze stelling, al zou ik zelf niet de term ‘opvoeden’ gebruiken. De term opvoeden doet geen recht aan het feit dat circulair ontwerpen een gebied is dat behoorlijk in ontwikkeling is dat we met elkaar verder moeten verkennen om tot optimale toepassingen te komen. Vanuit de masteropleiding vinden we het belangrijk dat studenten bewuste en doordachte keuzes maken in hun ruimtelijke ontwerpvoorstellen. Circulariteit speelt daarin een wezenlijke rol, evenals sociale betrokkenheid, duurzaamheid, inclusiviteit en diversiteit. Studenten onderzoeken vanuit deze thema’s wat de impact van hun ruimtelijke en interieurarchitectonische ontwerpen is op het welzijn van mensen. Dat laatste is toch wel de kern van ons vakgebied. Onze aandacht gaat daarbij uit naar biophilic design, het hergebruik van bestaande materialen en biobased materialen. De afgelopen jaren zijn we samen met ondernemers en Utrechtse kennisinstellingen onderdeel geweest van het consortium dat zich richt op het circulair ontwikkelen van het Werkspoorkwartier. Circulair ontwerpen is een gebied dat behoorlijk in ontwikkeling is en dat we met elkaar moeten verkennen om tot optimale toepassingen te komen.

(

CIRCULAIR ONTWERPEN IS EEN GEBIED DAT WE MET ELKAAR MOETEN VERKENNEN OM TOT OPTIMALE TOEPASSINGEN TE KOMEN

1 — 2021

“Ik vind het de plicht van iedere zelfstandige interieurarchitect om een gezond bedrijf uit te bouwen, net zoals iedere zaakvoerder in iedere sector die plicht heeft. ‘Een gezond bedrijf’ impliceert dat je moet innoveren en dat je je moet voorbereiden op de toekomst. De maatschappij evolueert, om onder andere ecologische en economische redenen, richting een circulaire economie. Circulair bouwen is daar een belangrijk onderdeel van. In die zin beschouw ik het als onze taak hierover bij te leren en te experimenteren zodat we ons bedrijf klaarstomen voor de toekomst en een betere wereld creëren. Bovendien is het een enorme inspiratiebron voor iemand die uitdaging zoekt in zijn werk en (maatschappelijke) problemen wil oplossen. Het kan leiden tot meerwaarde voor de klant. Ook kan je je ermee onderscheiden van de concurrentie, zolang ‘de meerderheid’ er nog niet mee bezig is. Vanaf dat moment heb je het voordeel dat je jezelf expert kan noemen. Maar circulair bouwen staat nog in de kinderschoenen. Alhoewel circulair bouwen zoveel verschillende lagen heeft dat je bij elk project wel iets als ‘circulair’ kan deﬁniëren, is tegelijk de markt (producenten van materialen, leveranciers van producten en diensten) nog niet voldoende geëvolueerd om een project volledig circulair aan te pakken. Daarbij moet niet alleen de markt mee evolueren, ook klanten moeten mee willen ‘experimenteren’. Een klant kan je niet opvoeden, die moet je helpen en ‘circulair’ is niet de enige parameter waaraan een project moet voldoen. Je kan oplossingen zoeken en vinden binnen het circulaire thema. Als dat afwijkt van een standaardoplossing zal de klant vaak pas bereid zijn om mee te werken als hij er de voordelen van inziet. Circulair bouwen is voorlopig niet de gemakkelijkste weg; om vraag en aanbod te versnellen is inlichten, inspireren, helpen en oplossingen aanreiken the way to go!”

Stelling

toe, waarbij alles wat wij ontwerpen straks gewoon weer in de aarde opgenomen kan en mag worden. Daarmee is het biologisch degraderen onderdeel van de producteigenschappen. Onze taak is dan ook zeker niet het ‘opvoeden’ van de opdrachtgever, maar omvat allereerst een zoektocht naar alternatieve, ethisch verantwoorde materialen. Materialen die we uit de natuur kunnen oogsten, zonder gezondheidsrisico kunnen verwerken en toepassen en dankbaar teruggeven aan de aarde zodra we er klaar mee zijn (of zij met ons). Wij zijn met onze tijdelijke structuren en bouwsels nog steeds ontwerpers van het afval van morgen. We kunnen dus maar beter zorgen dat dat afval goed voedsel is voor de aarde. In plaats van het opvoeden van onze opdrachtgevers is het zaak om onze leveranciers te prikkelen om ethisch verantwoorde materialen te maken. Het is de verantwoordelijkheid van de interieurarchitect om daarin slimme keuzes voor te stellen. De meerwaarde hiervan is dat onze interieurs ‘gezonder’ worden. En op de langere termijn zal dat hopelijk doorwerken naar onze omgeving.”

)

Tegelijkertijd realiseren we ons dat het begrip circulariteit en circulair ontwerpen gelaagd en complex is. Want welk meetinstrumentarium hanteren we eigenlijk als het gaat over de impact van ons handelen op het welzijn van mensen en de uitputting van onze grondstoffen? Het is natuurlijk een enorme winst om te kunnen werken met gecertiﬁceerde duurzame materialen, maar dat betekent niet dat ze ook circulair zijn. In mijn optiek is het belangrijk studenten bewust te maken van de keuzes die je hebt als interieurarchitect, ook als het gaat om kennisoverdracht op het gebied van circulair ontwerpen richting opdrachtgevers. Het stelselmatig bevragen van de impact van ontwerpen op onze gezondheid, op onze leefomgeving en op onze verantwoordelijkheid maakt dat circulair ontwerpen voor de toekomstige generatie ontwerpers vanzelfsprekend is. Vanuit die kennis en overtuiging kost het dan ook geen moeite om opdrachtgevers te stimuleren om te kiezen voor circulariteit. Want laten we wel zijn: wie wil er niet in een gezonde en prettige leefomgeving verblijven?”

OO K N

partners BNI

partners AiNB

ONTDEK ONZE NIEUWE WEBSITE AGC-PYROBEL.COM!

PYROBEL VISION LINE

FIRE RESISTANT GLASS FOR YOUR SAFETY ESTHETIEK Het moderne en stijlvolle Pyrobel Vision Line-systeem komt tegemoet aan de behoefte van ontwerpers en architecten die op zoek zijn naar beglazingsoplossingen zonder stijlen, ook in grotere formaten. VEILIGHEID Pyrobel Vision Line is vervaardigd van veiligheidsglas. Het glas is aan weerszijden brandwerend. AGC Glass Europe - België: roeland.vanaelst@eu.agc.com - Nederland: jan.liebeton@eu.agc.com www.agc-pyrobel.com - www.agc-yourglass.com

COMFORT Een ongeëvenaarde lichttransmissie en een optimale geluidsdemping voor maximaal comfort. KWALITEIT Pyrobel staat al meer dan veertig jaar lang voor hoge kwaliteit. Pyrobel(ite)-glas heeft een voortreffelijke optische kwaliteit.

WOONACCESSOIRES VAN WOLVILT AKOESTISCHE INTERIEUR OPLOSSINGEN VILTENDESIGN.NL

HEY-SIGN

PUNCH Geschikt voor glazen schuifdeuren tot 150 kg met verborgen ophanging, voor wand- of plafondmontage.

ARLU nv • Ter Vlucht 2, 8850 Ardooie - Belgium +32 (0)51 27 05 00 • info@arlu.be • WWW.ARLU.BE

Our masterpieces, require a master

7KH GL‫ﺩ‬HUHQFH LV *DJJHQDX 'H FRPEL VWRRPRYHQV HQ KRRJZDDUGLJH EDNRYHQV YDQ *DJJHQDX RSHQHQ HHQ FRPSOHHW QLHXZH ZHUHOG (ON DSSDUDDW LV RQGHUVFKHLGHQG JHPDDNW YDQ XLW]RQGHUOLMNH PDWHULDOHQ HQ ELHGW SURIHVVLRQHOH UHVXOWDWHQ 'H XOWLHPH DPELWLH YDQ GH WKXLVNRN $O VLQGV ZZZ JDJJHQDX QO

Omdat het leven voorspelbaar onvoorspelbaar is.

De stoffen van Aristide met Crypton technologie voelen zo goed aan, dat je zou vergeten dat elke vezel omhuld werd met de ultieme bescherming tegen vlekken, geurtjes en vloeistoffen. 5 jaar garantie, 15 patenten en 25 jaar van onderzoek en innovatie— vraag om Crypton voor je meest uitdagende projecten!

www.aristide.be

2200000425_1_ADV_8581.indd 1

1/12/20 15:31

12,50 euro

1 — 2021