Regio Magazine Welkom in Noardwest Fryslân by BestemmingNoardwest

Franeker | Greidhoeke | Harlingen | Uytland

Gratis en onbetaalbaar

WELKOM noardwest fryslân geïnspireerd door een oude Zee

Wolkom

yn Noardwest Fryslân! Noardwest Fryslân, it Fryslân dat foarme is troch in âlde see. Eb en floed hiene iuwenlang frij spul dêr ‘t no fruchtbere grûn is, dêr ‘t de hearlikste produkten fan rispe wurde. In kustgebiet dêr ‘t de earste bewenners it oandoarden om by de iepen see op terpen te libjen. Dêr ‘t diken boud waarden om de ûntstiene doarpkes en besittingen te beskermjen tsjin it wetter, wêrtroch ‘t ek wenjen ûnder de seespegel mooglik waard. Unmooglik om as yndividu te realisearjen. De needsaak om mei-inoar plannen te meitsjen en dy mei-inoar út te fieren tekenet it karakter fan de ynwenners noch altyd. Friezen binne de lokkichste Nederlanners. Hoe ‘t dat kin? Untdek it sels!! Genietsje fan it wide lânskip, ûntdek doarpen mei rûge tsjerken, dêr ‘t de tiid stil soms hiel efkes stil liket te stean. Mar ek de prachtige stêden mei harren bysûndere gebouwen en musea. Ervaar as fytser of kuierder in paradys fan rêst en romte en lit alle besleaningen achter. Der binne in soad rûtekaartsjes

WILLKOMMEN

IN NORDWEST-FRYSLÂN Nordwest-Fryslân, das Friesland, das von einem alten Meer geformt wurde. Ebbe und Flut hatten jahrhundertelang freien Lauf, wo heute fruchtbarer Boden ist, aus dem die köstlichsten Produkte geerntet werden. Ein Küstengebiet, in dem die ersten Bewohner es wagten, auf Hügeln entlang des offenen Meeres zu leben. Wo Deiche gebaut wurden, um die entstandenen Dörfer und Besitzungen vor dem Wasser zu schützen, was auch das Leben unter dem Meeresspiegel ermöglichte. Als Einzelperson unmöglich zu realisieren. Das Bedürfnis, gemeinsam Pläne zu schmieden und sie gemeinsam auszuführen, prägt noch immer den Charakter der Bewohner. Friesen sind die glücklichsten Niederländer. Wieso? Entdecken Sie es selbst!! Genießen

FOTO: VISIT WADDEN

beskikber as ynspiraasje en download. Farre troch alle wetterwegen dy ‘t mei-inoar en de Waadsee ferbûn binne. Sjen dat de nacht noch echt tsjuster is en harkje nei de stilte. De histoaryske steaten en stinzen, de gâns kulturele nijsgjirrichheden, de brûzende stêden en dêr ‘t de wrâldferneamde skilder Rembrandt troude ûntdekke. Sliepe yn in bysûndere lokaasje yn of rûn ien fan de gesellige stêden. Genietsje fan ‘e hearlikste gerjochten ree fan lokale produkten. Dat kin allegear! Noardwest Fryslân biedt in soad foar in fakânsje of in dei fuort. Al fierstente lang hat der gjin Alvestêdetocht op redens mear west, mar sjoch wat der bart. Op de meast útienrinnende wizen kin de Alvestêdetocht foltôge wurde: swimmend as Maarten van der Weijden

Sie die weite Landschaft, entdecken Sie Dörfer mit urigen Kirchen, in denen die Zeit manchmal für einen Moment still zu stehen scheint. Aber auch die schönen Städte mit ihren besonderen Bauwerken und Museen. Erleben Sie als Radfahrer oder Wanderer ein Paradies der Ruhe und Weite und lassen Sie alle Sorgen hinter. Es stehen viele Routenkarten zur Inspiration und zum Download zur Verfügung. Segeln Sie durch die vielen Wasserstraßen, die miteinander und mit dem Wattenmeer verbunden sind. Zu sehen, dass die Nacht noch sehr dunkel ist und der Stille zu lauschen. Entdecken Sie die historischen ‚Staten‘ und ‚Stinzen‘, die vielen kulturellen Sehenswürdigkeiten, die geschäftigen Städte und den Ort, an dem der weltberühmte Maler Rembrandt geheiratet hat. Schlafen an einem besonderen Ort in oder um eine der gemütlichen Städte. Genießen Sie die köst-

sil net elkenien ambiearje, mar farrend, suchtsjend, fytsend, stippend, op de trekker, motor, mei de auto of camper, yndividueel of yn groepsferbân, eendaags of oer meardere dagen ferspraat, mei of sûnder stimpelkaart, alles kin. Genietsje fan de fonteinen, troch ynternasjonaal ferneamde keunstners makke yn it ramt fan it projekt 11 Fountains. De Alvestêden en keunst blike ek in goede match te wêzen. Der wurde meardere (streek)talen yn de regio sprutsen. Hoe leuk is it om ûnderweis oansprutsen te wurden yn it Harnzers, Frjentsjerters, Biltsk of fansels it Frysk. It is foar de ynwenners hiel gewoan om ek ûnbekenden te groetsjen. Groetsje gerêst werom yn jo eigen taal!

lichsten Gerichte, die aus lokalen Produkten zubereitet werden. Das ist alles möglich! Noardwest Fryslân bietet viel für einen Urlaub oder einen Tagesausflug.

Welkom

in Noardwest Fryslân! Noardwest Fryslân, het Friesland dat is gevormd door een oude zee. Eb en vloed hadden eeuwenlang vrij spel waar nu vruchtbare grond is, waarvan de heerlijkste producten geoogst worden. WELCOME,

IN NORTHWEST FRYSLÂN

FOTO: SJOERD DE JONG

Een kustgebied waar de eerste bewoners het aandurfden langs de open zee op terpen te leven. Waar dijken werden gebouwd om de ontstane dorpjes en bezittingen te beschermen tegen het water, waardoor ook wonen onder de zeespiegel mogelijk werd. Onmogelijk om als individu te realiseren. De noodzaak om samen plannen te maken en die samen uit te voeren tekent het karakter van de inwoners nog altijd.

ontdekken. Slapen in een bijzondere locatie in of rond een van de gezellige steden. Genieten van de heerlijkste gerechten bereid van lokale producten. Dat kan allemaal! Noardwest Fryslân biedt veel voor een vakantie of een dagje weg.

Friezen zijn de gelukkigste Nederlanders. Hoe dat kan? Ontdek het zelf!! Geniet van het weidse landschap, ontdek dorpen met rustieke kerken, waar de tijd stil soms heel even stil lijkt te staan. Maar ook de prachtige steden met hun bijzondere gebouwen en musea. Ervaar als fietser of wandelaar een paradijs van rust en ruimte en laat alle beslommeringen achter. Er zijn volop knooppuntennetwerkkaarten en routekaarten beschikbaar als inspiratie en download.

Al heel lang is er geen Elfstedentocht op de schaats meer geweest, maar kijk wat er gebeurt. Op de meest uiteenlopende manieren kan de Elfstedentocht voltooid worden: zwemmend als Maarten van der Weijden zal niet iedereen ambiëren, maar varend, suppend, lopend, fietsend, steppend, op de tractor, motor, met de auto of camper, individueel of in groepsverband, eendaags of over meerdere dagen verspreid, met of zonder stempelkaart, alles kan. Geniet van de fonteinen, door internationaal vermaarde kunstenaars gemaakt in het kader van het project 11 Fountains. De Elfsteden en kunst blijken ook een goede match te zijn.

Varen door de vele waterwegen die met elkaar en de Waddenzee verbonden zijn. Zien dat de nacht nog echt donker is en luisteren naar de stilte. De historische staten en stinzen, de vele culturele bezienswaardigheden, de bruisende steden en waar de wereldberoemde schilder Rembrandt trouwde

Er worden meerdere (streek)talen in de regio gesproken. Hoe leuk is het om onderweg aangesproken te worden in het Harlingers, Franekers, Bildts of uiteraard het Fries. Het is voor de inwoners heel gewoon om ook onbekenden te groeten. Groet gerust terug in uw eigen taal!

Northwest Fryslân, the Friesland that was formed by an old sea. The tides had free rein for centuries where there is now fertile soil from which the most delicious products are harvested. A coastal area where the first inhabitants dared to live on mounds along the open sea. Where dikes were built to protect the emerging villages and possessions from the water. The dikes also made living below sea level possible. All of this was impossible to achieve as just one individual. The need to make plans together and to carry them out together still characterizes the character of the inhabitants. Frisians are the happiest Dutch people. Why is that? Discover it for yourself! Enjoy the wide landscape, discover villages with rustic churches, where time sometimes seems to stand still for a moment. Visit the beautiful cities with their special buildings and museums. As a cyclist or walker, experience a paradise of peace and space and leave all your worries behind, there are many route maps available (and to download) for inspiration. Sail through the many waterways that are connected to each other and to the Wadden Sea. See that the night is still really dark and listen to the silence. Discover the historical estates and ‘stinzen’, the many cultural attractions, the bustling cities and see where the world-famous painter Rembrandt got married. Sleep in a special location in or around one of the charming cities. Enjoy the most delicious dishes prepared from local products. It’s all possible! Northwest Fryslân offers a lot for a holiday or a day out.

2 17

7 15

Nij Altoenae

Oudebildtzijl

Alde Leie

Vrouwenparochie

Westhoek

St.-Annaparochie

N393

St.-Jacobiparochie

Stiens

9 Minnertsga

Brits

Wier

18 6

10 Berltsum

Koarnju N357 Bitgum

Klooster Lidlum

N398

N383

Tzummarum

Oosterbierum

Hijum

Feinsum

N393

10 Firdgum 11

Hallu

Bitgummole

Jelsu

20 Ingelum Ried

N393 Pietersbierum

N384

Boer

Sexbierum

Menaam

Slappeterp

Dongjum

Marsum

Peins

Skingen

Schalsum Wijnaldum

Vlieland en Terschelling

3 13 2

Herbaijum

N390 Midlum

A31

8 67 6 21 8 9 5 2Franeker 6 24 14 13

A31

Dronryp

9 Deinum 12

Zweins

Blessum

2 Harlingen

N384 Wjelsryp

Hitzum

N359

Baaium

Bears

Winsum

Jellum

Hilaard

Húns

Tzum

N31

Boksum

Leons

Spannum

Kimswerd

Achlum

Baard

Weidum

Jorwert

Wytg

Easterlittens

Arum

Mantgum Lollum

Iens Kûbaard

Pingjum

9 10

Waaksens

Witmarsum

Schraard

N354

Itens Easterein

Raerd Rien Lytsewierrum

Burgwerd Hichtum

Easterwierrum

Wiuwert

Wommels

Schettens

Red

N384 Britswert

N359

A7 Wons

Hinnaard

Boazum

Dearsum

Poppenwier

Hidaard Reahûs

parels van noardwest

Ameland Ameland

Ternaard Ternaard

N361 N361

N358 N358

Lauwersm Lauwersme Oostmaho Oostmahor

Lioessens Lioessens

Oosternijkerk Oosternijkerk

Anjum Anjum

Morra Morra

Hantumhuizen Hantumhuizen

Holwerd Holwerd Niawier Niawier

Hantum Hantum Waaxens Waaxens

11 11

Brantgum Brantgum

Blije Blije

Hantumeruitburen Hantumeruitburen

Metslawier Metslawier

Puur Fryslân

legenda

Jouswier Jouswier

Wetsens Wetsens

Hiaure Hiaure

Foudgum Foudgum N356 N356

Ferwert Ferwert

Hegebeintum Hegebeintum

16 16

N357 N357

Marrum Marrum

llum um Wânswert Wânswert

Aalsum Aalsum

Bornwird Bornwird natuurgebieden

1 Skrok Bij Wommels Raard Lichtaard 2 It Noarderleech Raard Lichtaard Tussen Oude Bildtzijl en Marrum Ginnum Ginnum 3 Nationaal Park De Alde Feanen Reitsum Reitsum Alde Feanen 4 Lionserpolder Tussen Leons en Jorwert Jislum Jislum 5 UNESCO Werelderfgoed Jannum Sibrandahûs Waddenzee Jannum Sibrandahûs Waddenkust tussen Harlingen en Holwerd 6 Hegewiersterfield Tussen Harlingen en Kimswerd 7 Voedselbos Ouwe-Syl A.C. Bakkerstraat 24 26, Rinsumageast 9078 VZ OudeRinsumageast Bildtzijl

N361 N361

Miedum Miedum

sum um

Lekkum Lekkum GrutteWielen Wielen Grutte

Snakkerburen Snakkerburen

N355 N355

Leeuwarden Leeuwarden

N358 N358

Veerboot

Westergeest Westergeest

Toeristische Opstap Triemen Punten Triemen

Kollum Kollum

Oudwoude Oudwoude

Broeksterwâld Broeksterwâld

Aldtsjerk Aldtsjerk

jum um

Engwierum Engwierum

N910 N910

N356 N356

Ee Ee

Station

Driezum Driezum

N361 N361

vogelkijkhut, uitkijktorens en -punten

Fietspont

Wâlterswâld Wâlterswâld

Damwâld Damwâld

Wyns Wyns

Oostrum Oostrum

8 Kloostertuin Oosterbierum St. Jorisstrjitte 22, Oosterbierum Dokkum Dokkum 9 De WierSter nachttuin Lautawei 5a, 9043 VN Wier 10 Hemmemapark Berlikum Hemmemastate 20, 9041 DA Berlikum 11 De Blikken tussen Wier en St.- Jacobiparochie 12 Skrins Monsamabuorren 5, 8844 KT Hinnaard

Burdaard Burdaard

tsum sum

N910 N910

kerken

1 De Salviuskerk (d’Alde Wite) Tsjerkebuorren 1, 9035 Dronrijp Eise Jeltes Esinga is geboren in Dronrijp Readtsjerk Readtsjerk en ligt begraven op de begraafplaats van de Salviuskerk Mûnein Mûnein 2 Martinikerk Franeker Oentsjerk Oentsjerk Breedeplaats, 8801 Franeker 3 Koepelkerk Berlikum Tsjerkerstrjitte 2, 9041 AV Berlikum 44 4 Mariakerk Boer Gytsjerk Gytsjerk Oude Weg 1, 8809 HZ Boer 5 Sint Nicolaaskerk Hijum Lege Hearewei 3, 9054 KB Hijum 6 Ioannis Theatertsjerke Wier Lautawei 3a, 9043 VN Wier 7 Sint Martinuskerk Tsjerkebuorren 1, 9021 CH Boazum 8 Van Harenskerk Sint Annaparochie Ryptsjerk Ryptsjerk Van Harenstraat 1, 9076 BS Sint Annaparochie” Rembrandt van Rijn trouwde hier zijn Hurdegaryp Hurdegaryp Saskia van Uylenburgh Tytsjerk Tytsjerk 9 De Sint-Janskerk Deinum Tsjerkepaed 3, 9033 WZ Deinum 10 Sint-Nicolaastoren Firdgum Camstrawei 7, 8852 RH Firdgum 11 Sint Piterskerk Kerkstraat 4 9001 AA Grou

DeFalom Falom De

Kollumerzwaag Kollumerzwaag

refugio’s

14 Sint Gertrudiskerk Peins Dorpsstraat 2, 8812 JL Peins 15 Mariakerk Blessum Feanwâlden Feanwâlden Buorren 2, 9032 XC Blessum 16 Johanneskerk Britsum Greate Buorren 1, 9055 MT Britsum N356 N356 17 Redbadtsjerke Jorwert Sluitermanwei 4, 9023 AB Jorwert 18 Sint Margaretakerk Boksum Noardburgum Noardburgum Sint Margrietwei 1, 9031 XGN355 Boksum N355

Augsbu Augsbu

Veenklooster Veenklooster

12 Groate Kerk Sint-Jacobiparochie Oosteinde 1, DeWestereen Westereen De 9079 PD Sint-Jacobiparochie 13 Nicolaaskerk Swichum Zwagerbosch Zwagerbosch Ayttadyk 3, 9087 CD Swichum

Buitenpost Buitenpost

Twijzelerheide Twijzelerheide

kinderen

Twijzel Twijzel 9 Monkeytown Franeker 1 Zwemvijver De Swanneblom N358 Burg. J. Dijkstraweg 3, Franeker Kleasterdyk 12a, 9037 JW slappeterp N358 2 Strand Harlingen 10 Openluchtzwembad De Klomp Walperterwei 27a, 8731 CD Wommels Wesgterzeedijk, 886 2PK Harlingen 11 Openluchtzwembad It Gryn 3 AquaZoo Leeuwarden De Groene Ster 2, Ieleane 1, 9051 LP Stiens 12 Openluchtzwembad De Sawn 8926 XE Leeuwarden Augus August Stjerren 4 Burmania Beleef Boerderij Miedwei 2, 9081 AJ Lekkum Kootstertille Kootstertille It Blikkelân 17, 9074 CM Hallum 5 Openluchtzwembad Jistrum Mounewetter Jistrum Mouneplein 5, 8748 DT Witmarsum 6 Zwembad Bloemketerp Burg. J. Dijkstraweg 11, 8801 PG Franeker Drogeham N369 Drogeham N369 7 Kinderboederij Doniastate

Truerderdyk 14, 9051 LC Stiens 8 Dierenpark Hoeve Noordveld Burgumer Oudebildtdijk 6, 9078 WG Oude Burgumer Bildtzijl Mar Mar

Burgum Burgum

Harkema Harkema Goutum Goutum

Teerns Teerns

Hempens Hempens

Suwâld Suwâld

Warstiens Warstiens

N31 N31

Swichum Swichum

Wirdum Wirdum

13 13

Wergea Wergea

Warten Warten

tgaard gaard Saiterpetten Saiterpetten

A32 A32

eduzum duzum

Nes Nes

Eagum Eagum

Idaerd Idaerd

Friens Friens

11 11 Grou 18Grou 18 10 10

SitebuorsterIeIe Sitebuorster

N356 N356

Sumar Sumar

beZienswaardigheden N913 N913

1 Mummiekelder Wiuwert Garyp Garyp Terp 1, 8637 VH Wiuwert 2 It Jonkje Hans Brinkers Waddenpromenade Harlingen 3 Expeditieschip Willem Barentsz Willemskade, Harlingen 4 Elfstedenmonument Tegeltjesbrug Gytsjerk Canterlandswei, Gytsjerk 5 Sjûkelân Westerbolwerk, 8801AB Franeker 6 Bolwerk Theehuisjes Noorderbolwerk 26, 8801 KL Franeker 7 de Waadfisker Onder aan de Zeedijk Earnewâld Earnewâld 8851 RM Tzummarum 8 Korendragershuisje Sânemar Sânemar Zilverstraat 28, 8801 KC Franeker 9 Menno Simons Monument It Fliet, 8748 EA Witmarsum 10 De Jirnsumer Moeting Rijksweg, Jirnsum 11Easters Terp fan de Takomst Easters Aldwiid Achter de Zeedijk, 9171 Blije Aldwiid 12 Broken Jug Harlingerstraatweg, Harlingen 13 11-Fountains De Walvis Nieuwe Willemshaven, 8862PK Harlingen 14 11-Fountains De De Oortwolk DeVeenhoop Veenhoop Breedeplaats 1, 8801 LZ Franeker 15 Dobbepaarden fotokunstwerk Oazingaloane 1, 9073 Marrum

Eastermar Eastermar

musea en cultuur

1 Mineralogisch Museum 13 Theater de Koornbeurs Leechlân 22, 9001 ZH Grou Noord 2, 8801 KP Franeker Boelenslaan Boelenslaan 2 Hannemahuis 14 Archeologisch Steunpunt Wijnaldum N Voorstraat 56, 8861 BM Harlingen Tsjerkepaad 3, 8857 BJ Wijnaldum Liauckemastate 3 Museum Warten 15 Bezoekerscentrum Aerden Plaats Liauckemalaan 2, 8856 BT Sexbierum DeLeien Leien De Hellingpad 3, 9003 LM Warten Ds. Schuilingstraat 4-6, Stinze Stiens Houtigehage Houtigehage 9078 WD Oudebildtzijl Smelbrêge 6, 9051 BH Stiens DeTike Tike4 Fries Landbouw Museum De N369 Felling 6, 912 CG Leeuwarden 16 Bezoekerscentrum N369 Voormalige Lauta state en 5 Museum boerderij Ald Barrahûs Terp Hegebeintum nachttuin Rottevalle Rottevalle Bredyk 28, 8912 CD Leeuwarden” Pypkedyk 4, 9173 GC Hegebeintum Lautawei 11, 9043 VP Wier N31 N31 6 Museum Martena 17 Kweldercentrum Noarderleech Martenastate Voorstraat 35, 8801LA Franeker Noorderleeg 5a, 9074 TG Hallum” De Wier 7, 9056 PM Koarnjum Nijega Nijega 7 Koninklijk Eise Eisinga Planetarium 18 Dorpsarchief Dekema State Eise Eisingastraat 3, 8801KE Franeker Halbertsmaplein 12, 9001 AH Grou Dekemawei 5, 9057 LC Jelsum Drachtstercompagn Drachtstercompagni 8 Keatsmuseum Camminghastins Opeinde Opeinde Voorstraat 67, 8801 LE Franeker Voorstraat 2, 8801 LC Franeker 9 Museum It Tsiispakhûs Uniastate Ald Hiem 2, 8731 BR Wommels Tsjerkepaad 3, 9025 BM Bears 10 Commandopost /Bunker Grou Poptaslot of Heringastate Oudega Oudega Burstumerdyk 1, 9001 ZC Grou Slotleane 1, 9034 HM Marsum 11 Yeb Hettinga Museum Botniastins N31 N31 Camstrawei 18, 8852 RH Firdgum Breedeplaats 1, 8801 KX Franeker A7 A7 12 Schoolplatenmuseum Deinum Sint Janswei 3, 9033 WN Deinum

staten en stinZen

16 17 18 19 20 21 22 23 24

Drachten Drachten

SmalleEe Ee Smalle DeWilgen Wilgen De

Meer inspiratie, informatie, tips en evenementen zijn te vinden op www.oudezee.nl. Of ontdek ze bij een van de vele Toeristische Informatie Kortehemmen Kortehemmen Punten (Tip’s) en VVV in het gebied.

Boornbergum Boornbergum Jirnsum Jirnsum

A32 A32

Goëngahuizen Goëngahuizen

S Su

Weten waar deze zich bevinden? www.oudezee.nl/info

Drachten-Azeven Drachten-Azeven

U Ur

leer

het landschap ‘leZen’ “HET ZIJN SLECHTE ONTDEKKERS DIE DENKEN DAT ER GEEN LAND IS, ALS ZIJ NIETS DAN ZEE ZIEN.” Francis Bacon - filosoof en staatsman Een vernuftig volk die Friezen. Eerst woonden en werkten ze op de hogere delen in het zuiden van de provincie, vanaf de 6e eeuw steeds dichterbij de Waddenzee. Terpenbouwers als de besten waren het. Op de rijen hogere kwelderwallen bouwden ze laagje voor laagje heuvels om droge voeten te houden. Daar werden ze landbouwers, zorgden ervoor dat ze zelfvoorzienend konden leven. Die terpen zijn nog altijd herkenbaar in het verder vlakke landschap.

FOTO: SLACHTEDIJK HANS MENNINGA

Veel kerken staan op het hoogste punt, als bakens in het landschap. Daaromheen zijn de boerderijen en arbeiderswoningen gebouwd. Zeedijken werden aangelegd, sloten en vaarten zorgen voor de afvoer van overtollig water. Dat is nog prima te ‘lezen’ in het landschap. Oude, nog zichtbare zeedijken markeren de grenzen van de oude Middelzee. Daartussen is de relatief nieuwe polder

Het Bildt te vinden, herkenbaar met rechte kavels, sloten en wegen. Het agrarische landschap wordt gevormd door veeteelt en akkerbouw. Door de afzetting van het zwaardere slib tijdens eb en vloed dieper in het gebied, is de grondsoort daar zwaarder en meer geschikt voor veeteelt. Verder richting zee zakte het lichtere slib en is er hoofdzakelijk akkerbouw.

De mens en het water hadden altijd al een fascinerende relatie. Bij Oosterbierum, bij de kruising met de 42 kilometer lange slaperdijk de Slachte, is met markeerstenen zichtbaar gemaakt welke hoogtes de dijk door de eeuwen gehad heeft. De komende jaren wordt de zeedijk weer versterkt, maar vanwege klimaatverandering en inklinkende veengrond rond Grou zijn ook daar ingrepen voor waterbeheersing nodig. www.oudezee.nl/dijken-en-terpen

Tips: In Noardwest Fryslân vind je meerdere terpen waar door de afgravingen bijzondere archeologische vondsten zijn gedaan. Ze worden tentoongesteld in de archeologische steunpunten in Firdgum, Wijnaldum, Oude Bildtzijl en het bezoekerscentrum in Hegebeintum. Ga naar binnen en ontdek meer over de rijke historie van Noardwest Fryslân.

Weetje: sinds 2000 wordt er over de Slachte (42 km, tot aan het dorp Raerd) met regelmaat een complete marathon gelopen, als wedstrijd en voor wandelaars. Er werden speciale bruggen voor gebouwd om dit mogelijk te maken. Langs de hele route worden de deelnemers verrast met kunst en cultuur.

LANDSCAPE

OF DYKES AND MOUNDS “THEY ARE ILL DISCOVERERS THAT THINK THERE IS NO LAND, WHEN THEY SEE NOTHING BUT SEA.” Francis Bacon - philosopher and statesman An ingenious people, those Frisians. At first they lived and worked on the higher parts in the south of the province but from the 6th century onwards they also lived closer to the Wadden Sea. On the rows of higher salt marsh walls, they built mounds layer by layer to keep their feet dry. There they became farmers. These mounds are still recognizable in the otherwise flat landscape. Many churches stand at the highest point, like

beacons in the landscape. The farms and workers’ houses have been built around it. Sea dikes were built and ditches and canals ensure the drainage of excess water. Old, still visible sea dykes mark the boundaries of the old Middelzee. In between is the relatively new polder Het Bildt, recognizable with straight plots, ditches and roads. In Northwest Fryslân you will find several mounds where special archaeological finds have been made due to the excavations. They are exhibited in the archaeological support points in Firdgum, Wijnaldum, Oude Bildtzijl and the visitor centre in Hegebeintum. Go inside and discover more about the rich history of Noardwest Fryslân.

LANDSCHAFT

DER DEICHE UND WARFTEN “ES SIND SCHLECHTE ENTDECKER, DIE DENKEN, ES GIBT KEIN LAND, WENN SIE NUR DAS MEER SEHEN.” Francis Bacon - Philosoph und Staatsmann Ein geniales Volk, die Friesen. Zunächst lebten und arbeiteten sie in den höheren Lagen im Süden der Provinz, ab dem 6. Jahrhundert näher am Wattenmeer. Auf den Reihen der höheren Salzwiesen bauten sie Schicht für Schicht Warften, um ihre Füße trocken zu halten. Dort wurden sie Bauern. Diese Warften sind in der ansonsten flachen Landschaft noch erkennbar. Viele Kirchen stehen am höchsten Punkt, wie Leuchttürme in der Landschaft, um sie herum wurden die Bauernhöfe und Arbeiterhäuser gebaut. Seedeiche wurden gebaut, Gräben und Kanäle sorgten für den Abfluss von überschüssigem Wasser. Alte, noch sichtbare Seedeiche markieren die Grenzen der alten ‚Middelsee‘. Dazwischen liegt der relativ neue Polder ‚Het Bildt‘, erkennbar an geraden Parzellen, Gräben und Straßen. Im Nordwesten von Friesland finden Sie mehrere Warften, auf denen bei Ausgrabungen besondere archäologische Funde gemacht wurden. Sie sind in den archäologischen Standpunkten in Firdgum, Wijnaldum, Oude Bildtzijl und im neuen Besucherzentrum in Hegebeintum ausgestellt. Besuchen Sie die Ausstellungen und entdecken Sie die reiche Geschichte von Nordwestfriesland.

FOTO: MARTENASTATE KOARNJUM THEO DE WITTE

Wonen op stand,

in staten en stinZen In vroeger tijden was het in Noardwest Fryslân helemaal niet zo slecht gesteld wat betreft de welvaart. Prachtige kastelen en buitenplaatsen, in Fryslân stinzen en staten genoemd, werden bewoond door adel of vermogende heren. Het waren landgoederen omringd door tuinen met kleurrijke en bijzondere planten die het landschap, de dorpen en steden sierden. In de Middeleeuwen stond op veel terpen een stins, het Friese woord voor stenen huis: een bewoonde verdedigingstoren met dikke muren, die diende om de bewoners te beschermen. De meeste stinzen zijn verdwenen, maar gelukkig is er toch een flink aantal bewaard gebleven. Die zijn vaak al honderden jaren oud. Speurend in het landschap zijn nog sporen van voormalige staten of stinzen te ontdekken: bijvoorbeeld toegangspoortjes bij boerderijen, gebouwd op de plek waar het oorspronkelijke gebouw afgebroken is. Een voorbeeld daarvan is Liauckamastate bij de dorpen Pietersbierum/ Sexbierum, niet meer toegankelijk voor publiek maar wel van een afstand te zien. Soms verbouwde de bewoner een stins tot een groter complex waarvoor de naam ‘state’ werd gebruikt. In Noardwest Fryslân vind je diverse van die staten, veelal met grote tuinen en een bijzondere beplanting.

Gerenommeerde tuinarchitecten drukten hun stempel op de tuinontwerpen. Alle genoemde tuinen zijn open voor publiek, de

FOTO: PIET DOUMA

gebouwen deels. Meer informatie en de actuele openingstijden vind je op de website www.oudezee.nl/statenenstinzen.

STINS & STATE In the Middle Ages, there was usually a stins on the mounds. Stins is the Frisian word for stone house: an inhabited defence tower with thick walls, which served to protect the inhabitants. Most of the stinzen have disappeared, but fortunately quite a few have survived. They often are hundreds of years old. Sometimes the resident converted the stins into a larger complex for which the Dutch name ‘state’ was used. In Northwest Fryslân there are still quite a few. Some are open to the public. In the Northwest Fryslân region this is for example the Poptaslot (or Heringastate) in Marsum. Something completely different is Uniastate in Bears, nowadays a mirage in the landscape.

FOTO: BOTNIASTINS FRANEKER GUIDO HIBMA

Het Poptaslot (of Heringastate) in Marsum dateert uit 1631 en is prachtig bewaard gebleven. In de tuin met de omvang van een park groeien niet alleen de voor de hand liggende bomen en planten, maar bijvoorbeeld ook vijgenbomen. In het dorp Koarnjum staat Martenastate. Dit kasteeltje is relatief jong en staat op de plaats van een oude state die al in de 14e eeuw bewoond werd. Daar vlakbij, in het dorpje Jelsum, staat Dekemastate, tot 1996 nog bewoond. De state werd helemaal gerestaureerd en is tegenwoordig een museum. Rond 1500 stonden in het centrum van Franeker twee stinzen tegen elkaar aangebouwd: Sjaerdemastins en Camminghastins. De Sjaerdemastins werd afgebroken, maar de dikke muur van de westelijke gevel is er nog altijd. Aan de andere kant van de straat staat de Botniastins, waar nu de Franeker Academie in is gevestigd. Iets heel anders is Uniastate in Bears, tegenwoordig een luchtspiegeling in het landschap. Vroeger stond hier een adellijk huis waarin de Unia’s woonden. Voor verliefde paartjes: het is een trouwlocatie!

sterrenkunde, waar de heren Lauta actief belangstelling voor hadden, een rol. Wandel het dorp een stukje in en kijk omhoog naar het unieke astronomische uurwerk dat daar sinds 1946 op de kerktoren bevestigd is. Het is gemaakt door de onderduiker Fred Bruin. Meer informatie is te vinden op www. ionniskerktheatertsjerkewier.nl. Stinzen flora De stinzen hebben vaak tuinen met heel bijzondere planten. Kijk voor informatie daarover op www.stinzenflora-monitor.nl en blijf op de hoogte van de groei en bloei plus alle ontwikkelingen rond stinzenflora. De meeste stinzenplanten bloeien tussen januari en mei. Maar het hele jaar rond is het meer dan de moeite waard om een kijkje te nemen.

Fietsroute tip: Van Hofstad naar Wad Volg de sporen van de rijke Friese adel, tussen hofstad Leeuwarden en de rand van het Wad. www.oudezee.nl/routes

Ook bij Wier heeft een state gestaan: Lautastate. Er wordt momenteel hard gewerkt aan het herinrichten van de stroken grond met beplanting rondom het voormalige stateterrein: het project Lautatún in de vorm van een ‘Nachttuin’. Dit is een project waarbij meerdere nachttuinen worden aangelegd in de regio. Bij Wier spelen natuur en

Weetje: stinzenplanten hebben prachtige Friese namen, bijvoorbeeld: narcis = titelroas, crocus = krookje, sneeuwklokje = liderke, kievitsbloem = ljippeblom FOTO: LIDERKE MARTHA HIEMSTRA

The stinzen often have gardens with very special plants. Most stinzen plants bloom between January and May, but during the rest of the year the gardens are also beautiful and deserve a visit.

STINS & STATE Im Mittelalter stand auf den Warften meist ein Stins, das friesische Wort für Steinhaus: ein bewohnter Wehrturm mit dicken Mauern, der dem Schutz der Bewohner diente. Die meisten Stinzen sind verschwunden, aber zum Glück haben manche überlebt. Die sind oft viele hunderte Jahre alt. Manchmal baute der Bewohner die Stins in einen größeren Komplex um, für den der Niederländische Name ‚State‘ verwendet wurde. In Nordwest-Fryslân sind noch mehrere erhalten geblieben. Einige sind für die Öffentlichkeit zugänglich. In der Region Nordwestfriesland ist dies zum Beispiel: das ‚Poptaslot‘ (oder Heringastate) in Marsum. Etwas ganz anderes ist die Uniastate in Bears, eine neuerbaute ‚Luftspiegelung‘ in der Landschaft.

FOTO: DE GROATE KERK ST.-JACOBIPAROCHIE GUIDO HIBMA

Pelgrimeren en beZinnen

in Noardwest Fryslân

Er is in deze drukte een groeiende behoefte om af en toe een stap terug te doen. Zonder prikkels van smartphone en computer, verkeers- en werkdrukte terug naar het pure genieten van landschap, natuur, rust en stilte en onverwachte ontmoetingen. Dat kan in Noardwest op verschillende manieren, maar altijd is het doel ruimte maken in het hoofd.

Het Jabikspaad de Friese Camino

De Friese pelgrimsroute van Sint Jacobus In Europa ligt een netwerk van pelgrimsroutes naar de Spaanse bedevaartsplaats Santiago de Compostela, waar -volgens overlevering- de heilige Sint Jacobus in de kathedraal begraven ligt. Al meer dan 1000 jaar gaan mensen uit heel Europa op pelgrimstocht naar Santiago de Compostela. Het Jabikspaad is het Friese deel van de Sint Jacobus-pelgrimsroute. De Friese naam van Sint Jacobus is Sint Jabik, “paad” is het Friese woord voor “weg”, in het Spaans is dat “Camino”. Het pad hoeft niet in één keer in het geheel afgelegd te worden, maar wordt vaak in deeltrajecten gelopen of gefietst. De fietsroute is ook geschikt voor een handbike of rolstoel. De route is 150 km lang en loopt van St.-Jacobiparochie tot aan het Hanzestadje Hasselt in de kop van Overijssel. In het noorden van Fryslân heeft de route een westelijke

FOTO: JEROEN ADEMA

variant over Franeker en een oostelijke variant over Leeuwarden. Beide routevarianten komen samen in het dorp Jirnsum. Zwarte Haan aan de Waddenzeekust is de tegenhanger van Kaap Finisterre - het einde der aarde- aan Spaanse Atlantische kust en de officiële startplaats. De plaatselijke bewoners noemen Zwarte Haan “het begin van de wereld”. Pelgrims op weg naar Santiago de Compostela, nemen bij Zwarte Haan afscheid van de zee. Ze lopen vaak door naar Kaap Finisterre om daar aan de rand van Europa bij de Atlantische Oceaan hun pelgrimage af te sluiten. Daar zien zij de zee (oceaan) pas weer terug. De Groate kerk in St.-Jacobiparochie is meestal het startpunt voor pelgrims. Het is de enige Nederlandse plaatsnaam met Sint Jacobus erin! St.-Jacobiparochie heeft de bijnaam “Santiago aan het Wad” gekregen.

De Jacobsschelp in de bestrating voor de kerk en het monument van Henk Rusman (zwarte metalen boog) markeren het begin. In het pelgrimsinformatiecentrum in de kerk is informatie te krijgen over de pelgrimstocht. In de Martinikerk van Franeker is de pelgrimstraditie nog zichtbaar. De brede zijbeuken en de kooromgang zijn kernmerken van een bedevaartskerk. Op de pilaren van de kooromgang zijn fresco’s van Sint Jacobus en de pelgrimsheilige Sint Rochus te zien. Het symbool van de Jacobuspelgrimsroutes is de Jacobsschelp. De schelp wordt gevonden aan de Spaanse Atlantische kust, niet ver van Santiago de Compostela. In de middeleeuwen namen pelgrims deze schelp mee terug als bewijs dat ze de tocht hadden voltooid. Het symbool van het Jabikspaad is ook een schelp: de wulk. Deze hoornvormige schelp wordt aan de Friese kust, onder meer bij Zwarte Haan, gevonden. St. Odulphuspad en Bonifatius Kloosterpad Een andere pelgrimsroute is het St. Odulphuspd, 260 kilometer lang met 15 trajecten door Zuidwest Friesland, Gaasterland en

FOTO: JABIKSPAAD LYDIA ANNEMA

de Greidhoeke. Het Bonifatius Kloosterpad is een trektocht langs verdwenen kloosters en uithoven en loopt van Paesens in Noordwest Friesland naar Wolvega in het zuiden van de provincie. Een nieuw klooster: Nijkleaster Nijkleaster is gestart in 2012. Het is een unieke samenwerking tussen Nijkleaster zelf, de parochie Westerwert (4 dorpen zuidwest van Leeuwarden) en een afdeling van de Nederlandse protestante kerk op een bijzondere plek, midden op het Friese platteland. De kerk van Jorwert vormt de uitvalsbasis voor de bezinningstocht. Nijkleaster is in essentie open en oecumenisch, maar van origine protestant. Het kloostercomplex Westerhûs, een boerderij net buiten Jorwert, wordt ontwikkeld tot een plek voor vaste bewoners (kleasterlingen). Refugio’s, overnachten in Friese kerken Refugio’s zijn overnachtingsmogelijkheden voor pelgrims in Friese kerken. Ze bieden eenvoudige slaapplekken tegen een bescheiden vergoeding. Pelgrimswegen kenden in middeleeuwse tijden refugio’s (vluchtplaatsen), vaak aangeboden door kerken, kloosters, boeren, herbergen of welgestelde burgers. In Noardwest Fryslân zijn meerdere refugio’s te vinden.

PILGRIMING People have been pilgriming to Santiago de Compostela for over 1000 years. Europe has a network of routes to the place of pilgrimage. The Jabikspaad is the Frisian part of the St. Jacobs pilgrim route. The route starts in Sint Jacobiparochie. During the walk you will experience of leaving your daily life behind and you slow down your way of life. Along the way you can spend the night at special places; You are more than welcome to stay in various churches (refugios) on presentation of your pilgrim’s license. Simple and for a modest fee.

PILGERN Seit über 1000 Jahren pilgern Menschen nach Santiago de Compostela. Europa verfügt über ein Wegenetz zum Wallfahrtsort. Der Jabikspaad ist der friesische Teil des Jakobsweges. Die Route beginnt in Sint Jacobiparochie. Wenn Sie gehen, lassen Sie Ihren Alltag hinter sich und verlangsamen Ihr Lebenstempo. Unterwegs können Sie an besonderen Orten übernachten. Gegen Vorlage Ihres Pilgerausweises können Sie gerne in verschiedenen Kirchen (Refugios) übernachten. Einfach und für eine bescheidene Gebühr.

FOTO: HJOED YN IT PARK FRANEKER

Uit

in Noardwest Fryslân Het bruist in het land op de bodem van een oude zee, Noardwest Fryslân, van leuke, bijzondere, unieke, en spannende evenementen en activiteiten! Naast eenmalige programma’s zijn er een aantal evenementen die jaarlijks plaatsvinden. Met wie je ook gaat, leuk wordt het sowieso! En als je niet kunt kiezen, kom je toch gewoon een dagje terug?

Bekijk het uitgebreide aanbod, actuele data en tijdstippen op www.oudezee.nl/evenementenkalender

• • • • • • • • • • • • • • • •

VISSERIJDAGEN HARLINGEN AGRARISCHE DAGEN FRANEKER KAATSWEDSTRIJD PC FRANEKER OPENLUCHTTHEATER IN DRONRIJP EN JORWERT OPEN ATELIER/KUNSTROUTE SLIKWERK, DIVERSE PLAATSEN GEMEENTE WAADHOEKE KLETTERDEI (AANZETTEN VAN DE FONTEINEN VAN 11FOUNTAINS) ELFSTEDENTOCHTEN SKOTS EN SKEEF DRONRIJP BILDTSE REMBRANDTMARKT ST.- ANNAPAROCHIE ZOUTSLOTER KERSTMARKT HARLINGEN BILDTSE SMAAKROETE HT ROEIRACE HARLINGEN/TERSCHELLING OUWESYLSTER MARKT STREEKPRODUCTEN MARKT OUDEBILDTZIJL HJOED YN IT PARK FRANEKER HARLINGEN ONGESCHUT HARLINGEN FRIES KAMPIOENSCHAP FIERLJEPPEN WINSUM

FOTO: ONGESCHUT HARLINGEN DORUS BREIDENBACH

FOTO: VISSERIJDAGEN HARLINGEN

FOTO: BILDTSE SMAAKROETE

Waar Rembrandt Zijn Saskia trouwde St.-Annaparochie is een dorp van grote historische waarde: het is de plek waar de wereldberoemde schilder Rembrandt van Rijn op 22 juni 1634 zijn grote liefde Saskia (van) Uylenburgh trouwde. In de Van Harenskerk zijn nog elementen terug te vinden uit de tijd waarin het huwelijk plaatsvond.

BEELD REMBRANDT & SASKIA BIJ DE VAN HARENSKERK FOTO: FOPPE ERRIT DE VRIES

Saskia werd rond juni 1612 in Leeuwarden geboren als jongste dochter in een groot, hecht gezin en op 2 augustus van dat jaar in de Grote Kerk gedoopt. Haar vader Rombertus Uylenburgh was advocaat, politicus en later burgemeester van Leeuwarden. Saskia woonde na het overlijden van haar ouders vanaf 1628 een aantal jaren bij haar oudere zus Hiskia en zwager Gerrit van Loo, gemeentesecretaris, advocaat en voogd van Saskia in St.-Annaparochie. De beroemde schilder leerde Saskia in 1633 kennen toen Saskia een bezoek bracht aan haar neef Hendrick Uylenburgh in Amsterdam, op dat moment Rembrandts kunsthandelaar. Het moet zo’n beetje liefde op het eerste gezicht zijn geweest. Het paar verloofde zich namelijk al in juni van datzelfde jaar, toen ze in St.-Annaparochie waren voor de doop van een dochter van Hiskia en Gerrit. Rembrandts eerste met zilverstift op perkament in St.-Annaparochie gemaakte tekening van Saskia was voor beiden een herinnering aan die dag. Rembrandt ging terug naar Amsterdam. Saskia bleef achter om voor haar zieke zus Antje, vrouw van professor Maccovius, in Franeker te zorgen. Antje overleed kort daarna. Saskia bleef om het gezin van haar zwager in Franeker te runnen. In de huwelijksacte staat die stad namelijk als Saskia’s woonplaats vermeld. Of Rembrandt ooit in Franeker is geweest, weten we niet. Het beeld van de jonge kunstenaar die op de

WHERE REMBRANDT

MARRIED HIS SASKIA

St.-Annaparochie is a village of great historical value: it is the place where the world-famous painter Rembrandt van Rijn married his great love Saskia (van) Uylenburg on 22 June 1634. Elements from the time in which the marriage took place can still be found in the Van Harenskerk. The Van Harenskerk, built in 1683 by order of diplomat Willem van Haren, is full of historiography, e.g. the striking brass entrance door to the vestry from the church was donated by the King of Sweden. The octagonal church was built on the site of the original church several years after the famous wedding. The ‘twin sister’ of the church is located in the nearby village of Berlikum. Next to the Van Harenskerk you find a statue that reminds of the famous bridal couple.

Schilcampen uit een rijtuig stapt om zijn bruid op te halen, spreekt in ieder geval wel tot de verbeelding. In 1634 was Rembrandt weer in St.-Annaparochie voor het huwelijk. Het jonge paar bleef nog een aantal dagen in Fryslân, maar reisde daarna samen naar Amsterdam. Mede vanwege rechtszaken kwamen ze nog een aantal keren naar Fryslân. Ze leefden een bewogen leven in bruisend Amsterdam en kregen in korte tijd vier kinderen, waarvan er slechts een volwassen werd. Nog geen dertig jaar oud, na acht jaar huwelijk overleed Saskia na een ziekbed in Amsterdam, een diepbedroefde echtgenoot en zoon Titus achterlatend. Franeker Universiteit De Franeker Universiteit (1585 – 1811) loopt als een rode draad door het leven van de familie Uylenburgh. Saskia’s vader was een van de oprichters, al haar broers en zwagers en een aantal van haar (aangetrouwde) neven studeerden er. Zwager Jan Makowsky (later Maccovius), afkomstig uit Polen werd er na zijn studie aangesteld als professor. Johannes Cornelius Sylvius, getrouwd met Saskia’s nicht Aeltje, studeerde theologie aan de universiteit. Zijn eerste standplaatsen als predikant waren de hervormde gemeenten in de dorpen Tzummarum en Firdgum (opvallend omdat alleen de kerktoren er nog staat), later preekte hij nog een aantal jaren in Minnertsga.

WO REMBRANDT

SEINE SASKIA HEIRATETE

St. Annaparochie ist ein Dorf von großem historischem Wert: Es ist der Ort, an dem der weltberühmte Maler Rembrandt van Rijn am 22. Juni 1634 seine große Liebe Saskia (van) Uylenburg heiratete. Elemente aus der Zeit, in der die Hochzeit stattfand, sind noch heute in der Van Harenskerk zu finden.

Fietsroute tip: Ontdek interessante verhalen, leuke routes en meer in het boekje Rembrandt op Vrijersvoeten, terug te vinden op de website www.oudezee.nl/ rembrandtensaskia Must see: Jaarlijks wordt er rond de kerk de Bildtse Rembrandtmarkt (kunst en brocante) geheel in stijl georganiseerd.

Van Harenskerk De Van Harenskerk, in 1683 gebouwd in opdracht van diplomaat Willem van Haren, staat bol van de geschiedschrijving. De achtkantige kerk is, een aantal jaren na het beroemde huwelijk, gebouwd op de plek oorspronkelijke kerk. In het nabijgelegen dorp Berltsum staat de ‘identieke tweelingzus’ van de kerk. Er valt veel te ontdekken. Een prachtige preekstoel voorzien van misschien wel het mooiste houtsnijwerk van ons land. Waarschijnlijk een gift van de koninklijke familie van Oranje-Nassau. Sinds de vrij recente grote restauratie van de kerk zijn erg oude grafstenen weer zichtbaar. Het is ook de plek waar de beroemde diplomaten-, dichters- en schrijversfamilie Van Haren is begraven in de grafkapel. De opvallende koperen toegangsdeur tot de consistorie vanuit de kerk is geschonken door de koning van Zweden. De kerk is eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken (www.aldefrysketsjerken. nl), die 55 kerken heeft overgenomen van kerkgemeenten. De stichting zorgt voor restauratie en onderhoud en geeft deze een nieuwe bestemming onder meer door met vrijwilligers regelmatig culturele activiteiten te organiseren. Een aantal van deze kerken is in de zomermaanden vrij toegankelijk voor publiek. Naast de Van Harenskerk staat een beeld dat aan het beroemde bruidspaar herinnert.

Die Van Harenskerk, die 1683 im Auftrag des Diplomaten Willem van Haren erbaut wurde, ist voller Geschichtsschreibung, z.B. die markante Eingangstür aus Messing zur Sakristei von der Kirche ab wurde vom König von Schweden gestiftet. Die achteckige Kirche wurde einige Jahre nach der berühmten Hochzeit an der Stelle der ursprünglichen Kirche errichtet. Die „Zwillingsschwester“ der Kirche befindet sich im nahe gelegenen Ort Berlikum. Neben der Van Harenskerk steht eine Statue, die an das berühmte Ehepaar erinnert.

BILDTSE REMBRANDTMARKT DOOR SANNE VERHOEF

FOTO: KONINKLIJK EISE EISINGA PLANETARIUM

Daar bewegen nog altijd de planeten met de werkelijke snelheid rond de Zon Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium toont tegenwoordig meer dan alleen de woonkamer van Eise Eisinga. Het is uitgegroeid tot een plek, waar de bezoeker veel te weten kan komen over Eise Eisinga en zijn Planetarium, maar ook over de huidige stand van kennis van het heelal.

koninklijk eise eisinga planetarium Het Planetarium herbergt een fraaie collectie planetaria en astronomische instrumenten. Prachtig om naar te kijken. Maar sinds de laatste uitbreiding in 2016, met het voormalige ‘bakkerspand’, kan de bezoeker ook zelf aan de slag met de collectie. In de interactieve tentoonstelling ‘de ruimte’ kun je al doende te weten komen hoe planetaria, telescopen en navigatie-instrumenten werken. Ook de werking van het ingenieuze raderwerk van Eisinga wordt zo inzichtelijk gemaakt. Wolkammer en wiskundig genie Door de uitbreiding is er ook ruimte ontstaan om meer inzicht te krijgen in het leven van Eisinga. Zo is zijn wolkammersbedrijf gereconstrueerd en kan de bezoeker zien hoe daar de wol wordt verwerkt en gekleurd. In de filmzaal draait een documentaire over het leven en werk van Eisinga. Op de plaats van de oude entree kan de bezoeker digitaal bladeren door de indrukwekkende manuscripten van Eisinga. Op 15-jarige leeftijd maakt hij in 650 pagina’s aantekeningen van wiskundelessen die hij volgt en enkele jaren later van sterrenkundelessen. Daarnaast voorspelde hij tientallen zons- en maansverduisteringen, die hij voorzag van prachtige tekeningen. Ook het instructieboek over de werking van het planetarium, dat hij schreef voor zijn zoons, is te bekijken. Dichter bij Eisinga kun je als bezoeker eigenlijk niet komen.

Exposities Het Planetarium herbergt een uitgebreide collectie van historische astronomische instrumenten en er wordt ook aandacht besteed aan de moderne sterrenkunde. Uniek plafond Maar natuurlijk is de belangrijkste reden om het planetarium te bezoeken de woonkamer van Eise Eisinga. Daar bewegen nog altijd de planeten met werkelijke snelheid rond de zon en kan ook elk moment van de dag worden afgelezen hoe laat bijvoorbeeld zon en maan opkomen en ondergaan, welke schijngestalte de maan heeft, maar is ook elke zons- en maansverduistering waar ook ter wereld zichtbaar. Aangedreven vanuit een indrukwekkend raderwerk van tientallen houten wielen en duizenden spijkers als tanden. Met als krachtbron een Friese slingerklok en negen gewichten. Elke bezoeker krijgt daar uitleg door de deskundige medewerkers van het planetarium, toegankelijk verteld voor jong en oud. Unesco werelderfgoed Het Planetarium van Eise Eisinga is zo uniek dat het kandidaat is voor de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. In januari 2022 is het nominatiedossier aan de UNESCO in Parijs overhandigd. Rond juli 2023 wordt het besluit verwacht of het Planetarium op de Werelderfgoedlijst wordt bijgeschreven. Hiermee zou Fryslân, naast het stoomgemaal in Lemmer en de Waddenzee een derde Werelderfgoed binnen de provinciegrenzen krijgen.

Der was er us un jonkje Dat hytte fan Merijn. Hij wú un kear na Franeker. Dat leek um tóch su fijn. Hij had hoard fan uw klein húske met midden an ‘t plafôn ja echt, ut is geen grapke, un hele groate son. Dêr gong hij toen hene, tegaar met ome Guus. Anbelle bij ut húske. Is Eisinga wel thús? Uit het boekje Merijntsje, geschreven door Annalies van der Pol-Bouma. Uitgave van Ut Genoatskap foor ut Behoud fan ut Franekers

EISE EISINGA

PLANETARIUM

At the ceiling of the living room of his historic dwelling the talen¬ted Eise Eisenga constructed the oldest working planetarium of the world. This iconic and impressive machine has become world fa¬mous. Even after nearly 240 years, this model of the universe still displays the correct positions of sun, moon and planets. Since an enlargement in 2016, the interactive exposition ‘Space’ has been added to the museum.

EISINGA

PLANETARIUM An der Decke des Wohnzimmers des historischen Gebäudes hat Eise Eisinga das Universum im Maßstab nachgebildet. Dieses älteste noch funktionierende Planetarium ist mittlerweile weltbekannt. Heutzuta¬ge gibt das Modell, das von einem riesigen hölzernen Zahnrad ange-trieben wird, immer noch den aktuellen Stand von Sonne, Mond und Planeten wieder. Eine interaktive Ausstellung über das Universum ist eine schöne Ergänzung des Besuchs. FOTO: KONINKLIJK EISE EISINGA PLANETARIUM

franeker,

ster van de Elfsteden

FOTO: CAFÉ DE BOGT FEN GUNÉ DOOR JEROEN ADEMA EN TRYNTSJE NAUTA

Rust, ruimte, gastvrijheid en een dagelijkse portie klein geluk. Dat is Franeker, Ster van de Elfsteden. Het is er allemaal – van jachthaven, theater, horeca en een eigentijds winkelaanbod tot musea en historische monumenten, maar het mooiste is de beleving van tijd en aandacht voor jezelf en elkaar. Franeker is goed bereikbaar per auto en trein en is bovendien een fijne pleisterplaats voor fietsers, wandelaars en vaarliefhebbers die de provincie doorkruisen. Welkom in Franeker! Cultuur snuiven De oude academiestad Franeker heeft een rijk aanbod aan cultuur. Bezoek het oudste nog werkende planetarium ter wereld! En er is meer! Neem museum ’t Coopmanshûs, de verborgen parel van de stad. Of Museum Martena (www.museummartena.nl), een museum in het stadskasteel aan de Voorstraat, met erachter de groene oase van de Martenatuin. Breng een bezoek aan het prachtige stadhuis, het Korendragershuisje, de Martinikerk of het Westerhuis Vrouwengasthuis, een schilderachtig plekje midden in het centrum.

verteld door historische personages. Bij museum Martena ligt een plattegrond waar waar alle ‘Stemmen’ op staan. Maar u kunt er natuurlijk ook een speurtocht van maken. Wie vindt de meeste ‘zwart-witte bordjes’?

Toewijding vanuit een academische geest Eén van de meest beroemde studenten aan de Universiteit van Franeker was filosoof René Descartes. Volgens hem is twijfel het begin van wijsheid. Toch weten de Franekers één ding zeker: waar je ook voor kiest, dit karakteristieke stadje heeft altijd iets dat je raakt. Het is de combinatie van historisch erfgoed, stadse geneugten en de weidsheid van het omringende landschap die Franeker uniek maakt. De beleving van tijd en aandacht is hier anders. Elkaar groeten op straat, struinen in sfeervolle winkelstraten, al fietsend, varend of lopend de horizon tegemoet in de vrije ruimte van het Fryske lân, op ontdekkingstocht in musea en natuurlijk gezellig ergens neerstrijken om van een hapje en drankje te genieten. dus volg je eigen kompas, bezoek de Ster van de Elfsteden en kijk of de wereld hier verandert...

En tot slot zijn er elf Academische Verhalen over Franeker studenten en profesoren. De ene keer is het verhaal een grappig, een andere keer is het intiem. En soms is een verhaal ronduit luguber. Maar het zijn altijd verhalen die aanzetten tot nadenken. Kijk maar eens op franeker.frl/11verhalen

Een stad vol verhalen Franeker zit bomvol verhalen. Maak bijvoorbeeld een stadswandeling langs de 41 ‘Stemmen van Franeker’. Via QR-codes bij monumentale panden en bijzondere locaties kunt u luisteren naar korte verhalen,

In de zomermaanden kunt u op donderdag-, vrijdag- en zaterdagavond een ‘Kriminele Kuier’ maken met ijzerhandelaar (en dominee) Arent van Duiden. Deze oer-Franeker neemt u mee naar unieke plekken in de stad en vertelt onderweg ruige, vuige en grappige verhalen. (Reserveren kan via de VVV in Museum Martena.)

De legende van De Franeker Loskop... De ‘haselbol’ was het favoriete gebakje van de Franeker hoogleraren. Maar toen kwam het ‘Loskop-schandaal’ van 1642... Een drietal studenten moest voor de academierechtbank verschijnen. Zij hadden geprobeerd in te breken in café de Bogt fen Guné. Toen ze binnenkwamen, ontstak de voorzitter van de rechtbank,

Tip: STADSGIDSENFRANEKER Voor een wandeling door historisch Franeker Een stadswandeling onder leiding van een deskundige gids is een van de leukste manieren om kennis te maken met Franeker. Je wandelt langs oude huizen, mooie grachten en bijzondere plekken en intussen vertelt de gids over de rijke historie van de stad. Meer informatie www.stadsgidsenfraneker.nl

die tijd was thee een nieuwe, dure drank en werd van theedrinken een hele ceremonie gemaakt in deze speciale huisjes. De Bangatheekoepel – gebouwd in 1785 achterin de diepe tuin van het partriciërshuis 16 aan de Zilverstraat – is nog vrijwel origineel. www.franeker.frl ACADEMY CITY FRANEKER, STAR OF THE ELEVEN CITIES Rest, space, hospitality and a daily portion of small happiness. It’s all there – from a yacht harbour, theatre, catering and a range of contemporary shops to museums and historical monuments – but the best thing is the experience of time and attention for yourself and each other.

FOTO: VOORMALIG STADHUIS VAN COR LIEVENDAG.

professor Henricus Brassaert in grote woede. Eén van de verdachten was namelijk zijn bloedeigen zoon Marius. De rector schold zijn zoon uit voor ‘loskop’ en ‘holbol’. Hij nam zelfs één van de hasel bollen die voor hem op tafel stonden en smeet die richting zijn zoon. Maar Marius was snel. Met een afwerende beweging kaatste hij de bol terug, recht in het oog van de theoloog Johannes Maccovius! Dit werd natuurlijk een geweldige rel en alle betrokkenen wilden het voorval het liefst zo snel mogelijk vergeten. Maar de Franeker bakkers zagen juist brood in het schandaal. Voortaan verkochten zij hun haselbollen als ‘Loskoppen’. Heel Franeker smulde ervan.

AKADEMIESTADT FRANEKER, STERN DER ELF STÄDTE

Nu, bijna vier eeuwen later vonden de Franeker bakkers het de hoogste tijd om dit traditionele gebakje opnieuw te introduceren. Iedereen moet weer kunnen genieten van de overheerlijke ‘Loskoppen’. Maar wel met een waarschuwing: ‘Niet mee gooien!’ Bolwerk & theekoepels Het lijkt in deze tijd ondenkbaar, maar in vroeger tijden was het heel gewoon om vijanden buiten de stad te houden door verdedigingswerken. In Franeker zijn de Noordelijke Bolwerken hersteld en versterkt, waarbij – met respect voor het historische karakter – aanlegplaatsen voor bootjes zijn gerealiseerd. De bolwerken zijn namelijk vanaf het water het beste te bewonderen. Bijzonder zijn de vier nog aanwezige theehuisjes op de Bolwerken. Ze dateren uit de achttiende eeuw en hoorden bij de patriciërswoningen aan de Eise Eisingastraat. In

Ruhe, Weite, Gastfreundschaft und täglich eine Portion kleines Glück. Es ist alles da – von Yachthafen, Theater, Gastronomie und einem zeitgemäßen Einkaufsangebot bis hin zu Museen und historischen Denkmälern – aber das Beste Erlebnis ist es, um sich Zeit für sich selbst und für einander zu nehmen. Franeker ist leicht mit dem Auto und Zug zu erreichen und ist auch ein großartiger Zwischenstopp für Radfahrer, Wanderer und Bootsfahrer, die die Provinz durchqueren. Es ist die Kombination aus historischem Erbe, urbanen Freuden und der Weite der umliegenden Landschaft, die Franeker einzigartig macht. Die Wahrnehmung von Zeit und der gegenseitigen Beachtung ist hier anders. Sich auf der Straße begrüßen, in attraktiven Einkaufsstraßen bummeln, im freien Raum des ‚Fryske lân‘ Rad fahren, segeln oder dem Horizont entgegenlaufen, Museen erkunden und sich natürlich irgendwo hinsetzen, um einen Snack und ein Getränk zu genießen.

FOTO: MARTENAHUIS FRANEKER GUIDO HIBMA

Franeker is easily accessible by car and train and is also a great stopping place for cyclists, walkers and boating enthusiasts who traverse the province. It is the combination of historical heritage, urban delights and the vastness of the surrounding landscape that makes Franeker unique. The perception of time and attention is different here. Greeting each other on the street, strolling in attractive shopping streets, cycling, sailing or walking towards the horizon in the open space of the ‘Fryske lân’, exploring museums and of course sitting down somewhere to enjoy a snack and drink.

Tip: In de zomermaanden is de Bangatheekoepel regelmatig ’s middags geopend, zodat bezoekers op deze bijzondere plek een kopje thee kunnen drinken.

FOTO: GUIDO HIBMA

Lekker ite Langs de Friese kust zie je goed de overgang van wad en kwelder, de vruchtbare grond voor de landbouw en de koeien. Op de dijken lopen de schapen vrij rond. Het wad levert de oesters en zilte planten. Restaurants laten je op een bord zoet en zout en land en zee proeven. Wandel of fiets door het gebied en duik een plaatselijke eetgelegenheid in. Er wordt hier veel gekookt en gebakken met de bijzondere ingrediënten uit de streek. Dat is toch pure luxe? In Noardwest Fryslân is lekker eten en drinken bijna hetzelfde als ademhalen. Zo vanzelfsprekend. Het aanbod is dan ook divers en uitgebreid. Van bierbrouwers tot theetuinen, van restaurants en gezellige cafés met veel gerechten gemaakt van streekproducten op de menu-

FOTO: GUIDO HIBMA

kaarten tot boerderijwinkels waar je boodschappen kunt doen om zelf een heerlijke maaltijd met streekproducten te bereiden. Kom de Smaak van Noardwest Fryslân proeven bij boeren en vissers, in een theetuin of bij een van de vele chefs die koken met oog voor de natuur. Kortom ontdek waar je lekker kunt ‘ite’ op www.oudezee.nl/lekker-ite

Fietsroute tip: Boeren Streekproductenroute Fietstocht langs boerderijwinkels, delicatessezaken en restaurants in Noardwest Fryslân. Ontdek de lekkerste streekproducten, jo kinne it priuwe! www.oudezee.nl/routes

CULINARY DELIGHT Go out for a good meal. That’s pure luxury, isn’t it? In Northwest Friesland, good food and drinks is almost the same as breathing. So natural. The places you can go to are diverse and extensive. From beer breweries to tea gardens, from restaurants and cozy cafes with many dishes made from regional products on the menus to farm shops where you can do your own shopping to prepare a delicious meal with regional products. Discover the culinary places where you can go to www.oudezee.nl/lekker-ite

KULINARISCHER

GENUSS

Gehen zum Essen aus. Das ist Luxus pur, oder? Im Nordwesten von Friesland ist gutes Essen und Trinken fast dasselbe wie Atmen. So natürlich. Das Angebot ist daher vielfältig und umfangreich. Von Bierbrauereien bis Teegärten, von Restaurants und gemütlichen Cafés mit vielen Gerichten aus regionalen Produkten auf den Speisekarten bis hin zu Hofläden, in denen Sie Ihre Einkäufe erledigen und mit regionalen Produkten ein leckeres Essen zubereiten können. Entdecken Sie hier, wo Sie es genießen können www.oudezee.nl/lekker-ite

harlingen

Zeehelden en Schatkamers vertellen het verhaal van Harlingen

FOTO: VISSERIJDAGEN THEO DE WITTE

Stadsje in ‘e lente, stadsje in ‘e seumer, stadsje in ‘e warme tied samen hier te leven dat maakt mie oh su blied. Harlingen in stille, Harlingen in kouwe, Harlingen in wintertied dat gevoel van samen, dat wil ik nooit meer kwiet. Harlingen, mien stadsje met oek sien eigen taal Casper, diek en water, su mooi allemaal Stadsje in ‘e lente, stadsje in ‘e seumer, stadsje in ‘e warme tied samen hier te leven dat maakt mie oh su blied Tekst Agnes Pennewaard Wie Harlingen bezoekt, ervaart aan de ene kant het stoere karakter van een authentieke zeehavenstad. De vele monumenten (ruim 600!) laten de andere, meer sierlijke kant van Harlingen zien. Op de website www.harlingenwelkomaanzee.nl gegoten in de verhaallijnen Zeehelden en Schatkamers. Een soms nog onbekende combi

waarmee Harlingen haar bezoekers verrast. Voeg aan het maritieme verleden en de cultuurhistorie de rust, ruimte en het hoge niveau van gastvrijheid toe én de grote aantrekkingskracht van Harlingen voor een korter of langer verblijf is verklaard. De ligging aan werelderfgoed de Waddenzee vormt de bonus.Het is niet overdreven om te zeggen

dat Harlingen veel te bieden heeft. Om lekker te ontladen en ook weer op te laden. Bijvoorbeeld in de Nieuwe Willemshaven. Tal van ontwikkelingen toveren dit stoere havengebied om tot een aantrekkelijke pleisterplaats voor Harlingers en de bezoekers.

Harlinger Zeilvloot en cruises Extra aantrekkelijk is de ambiance in de Nieuwe Willemshaven. Genietend op de kade van een biertje of een visje varen de klassieke schepen van de Harlinger zeilvloot voorbij. Harlingen kent de grootste zeilvloot van klassieke schepen van Europa. De zeventig klippers, tjalken en aken liggen op diverse locaties in de stad en varen af en aan met gasten van divers pluimage. Harlingen ontwikkelt zich ook als cruisehaven. Regelmatige meren riviercruises af aan de moderne steiger bij het Entrepotgebouw. Af en toe zelfs grote internationale cruiseschepen, op slechts een steenworp afstand van het historische centrum. Varen over de baren Niet toekijken vanaf de zijlijn maar het water op? Ook dat kan. Sinds 2018 vaart de Jonge Seun – ook wel bekend als het Zonnepontje – een route van de Willemskade naar de Sassteiger. Als de vlaggen op de steigers gehesen zijn, vaart het duurzame pontje. Kijk voor de vaartijden op www.harlingerpontje. nl. En stap je aan boord, dan vaar je zeker langs een van de nieuwe attracties van Harlingen, de 11Fountain walvis. Of maak een rondvaart door de grachten van Harlingen, vaar mee naar de Zeehondenbank of huur een sloep. Genieten op het water! Aantrekkelijk centrum Vanuit het Willemshavengebied is het slechts een paar minuten lopen naar de prachtige binnenstad. Maak kennis met een van de oudste steden van Nederland.

FOTO: HARLINGER STRAND

Sinds 1234 heeft Harlingen stadsrechten en dankzij de ruim 600 monumenten is veel bewaard gebleven van het roemrijke verleden. Onder andere de prachtige pakhuizen op de Noorder- en Zuiderhaven. Intrigerende namen als Polen, Moskou, Sumatra, Albion enzovoort verraden de handelsbanden met overzeese gebieden. Waar handel is en wordt gevaren, zijn ook de statige redershuizen en kapiteinswoningen, goed bewaard gebleven en beschreven door o.a. de Vereniging Oud Harlingen (www.oud-

HERITAGE Meet one of the oldest cities of the Netherlands: Harlingen. This community has had city rights since 1234 and much of its glorious past has been preserved. Over 600 monuments are living proof of this heritage. In the Noorderhaven and Zuiderhaven you will find beautiful warehouses with intriguing names such as ‘Poland’, ‘Moscow’, ‘Sumatra’ and so on – a testimony of the ties with overseas territories. To experience this in full, pay an adventurous visit to the Hannemahuis municipal museum, centre for culture and history. Or take a tour with a Harlingen city guide, walk the streets and alleys, and visit the beautiful restored town hall at the Noorderhaven. FOTO: NOORDERHAVEN

harlingen.nl). Dwaal zelf door Harlingen en vergaap je aan de pracht en praal van weleer. Of loop mee met een van de Harlinger stadsgidsen, die met humor het verleden uit de doeken doen (www.stadsgidsenharlingen.nl). Er zijn ook themawandelingen te koop bij TIP Harlingen en er komen steeds meer digitale routes bij, zoals de nieuwe Beeldenroute. Te vinden op www.harlingenwelkomaanzee.nl.

KULTURELLES ERBE Lernen Sie eine der “ältesten Städte der Niederlande kennen: Harlingen. Diese Stadt (einer der bekannten 11 Friesischen Städte) hat seit 1234 Stadtrechte. Ein Großteil der ruhmreichen Vergangenheit ist erhalten geblieben. Beweisen hierfür sind die mehr als 600 (!) Denkmäler, darunter auch die schönen Lagerhäuser am Noorder- und Zuiderhaven. Faszinierende Namen wie ‚Polen‘, ‚Moskau‘, ‚Sumatra‘ usw. verraten die Verbindungen zu überseeischen Gebieten. Erleben Sie ein Abenteuer im Stadtmuseum ‚Hannemahuis‘, dem Zentrum für Kultur und Geschichte. Unternehmen Sie einen Stadtrundgang mit einem Harlinger Stadtführer oder besuchen Sie das wunderschön restaurierte Rathaus am Noorderhaven.

Harlingen

bakermat van 100% handgemaakt Fries Blauw

FOTO: TABLEAU STADHUIS HARLINGEN

Bij Delfts Blauw denkt iedereen meteen aan versierd aardewerk. Fries Blauw (www.friesblauw.nl) is ook 100% handgemaakt aardewerk, maar dan uit Fryslân. Uit Harlingen om precies te zijn en dat is op vele plaatsen in de stad te zien. Natuurlijk in het pand van de Aardewerk & Tegelfabriek. Daar ligt een enorme collectie tegels en sieraardewerk met tafereeltjes van spelende kinderen, vogels en ornamenten, maar ook zeilschepen op woeste zeeën, en alles wat er tussenin zit. Maak kennis met het productieproces, waaronder het (be)schilderen. Dat gaat nog steeds zoals in 1600.

Het Harlinger aardewerk heeft zich sinds eind zestiende eeuw ontwikkeld tot een geliefd exportproduct. Vele miljoenen tegels en andere aardewerkproducten zijn geëxporteerd. En vinden nog steeds gretig aftrek in binnen- en buitenland. Gemaakt volgens de eeuwenoude traditie, met de antieke sponzen uit gemeentemuseum het Hannemahuis als basis. De Harlinger Aardewerk- en Tegelfabriek schuwt overigens ook moderne tegels en aardewerk niet, waardoor er een zeer bijzondere mix is ontstaan.

FRISIAN BLUE Mention Delft Blue and one immediately thinks of decorated pottery. Frisian Blue is also 100% handmade pottery from Harlingen in Friesland. One of the places it can be seen is at the Pottery & Tile Factory (Aardewerk & Tegelfabriek), where you can learn everything about how it is made and decorated. The production method used has remained unchanged since 1600.

FRIESISCHES BLAU Jeder denkt bei Delfter Blau sofort and verzierte Keramik. Friesisches Blau ist auch 100% handgefertigte Keramik aus Harlingen in Friesland, unter anderem in der Fliesen & Fayencemanufaktur zu bewundern. Lernen Sie dort den Produktionsprozess und das Bemalen kennen, so wie es schon damals im 16. Jahrhundert gemacht wurde.

FOTO: AARDEWERK & TEGELFABRIEK JOACHIM DE RUIJTER

Gemeentemuseum het Hannemahuis

In Gemeentemuseum het Hannemahuis is een ruime collectie van het blauwwitte Harlinger aardewerk (Fries Blauw) te zien. Naast dit belangrijke exportproduct weerspiegelt Het Hannemahuis de rijke geschiedenis van de oude havenstad. De collectie omvat zeegezichten en scheepsmodellen, maar ook ambachtelijk werk van zilversmeden en andere vaklieden. Staande klokken bijvoorbeeld. Stap ook even binnen bij Baurs kunsthandel anno 1814 en bij de jeneverstokerij van Sybrandt Talma. Zo leer

FOTO: HANNEMAHUIS THEO DE WITTE

je Harlingen stap voor stap kennen. Bijzonder is ook de Vestdijk-kamer. De schrijver, dichter, vertaler en arts Simon Vestdijk is in Harlingen geboren. In de speciale kamer zijn alle eerste drukken van zijn werk te zien en leest hij het gedicht ‘Stad

aan de Wadden’ voor. Het museum is gevestigd in de voormalige koopmanswoning van de welgestelde familie Hannema. Jongere bezoekers kunnen in het huis op pad met verschillende speurtochten.

het uytland

Uitwaaien en opladen. Ervaar de rust, ruimte en cultuur

FOTO: OUDEBILDTDIJK HANS MENNINGA

Een groots en open landschap aan de Waddenzee, boordevol streekproducten, de Noordelijke Elfstedentochtroute en de gezonde, zilte lucht typeren de streek. Bezoekers vinden er verdieping dankzij authentieke verhalen, oprechte ontmoetingen en de verhelderende rust van de Waddenkust. Water, lucht en land bepalen het Uytland. Je treft er verborgen theetuinen, kleine kasteeltjes, sterke verhalen, archeologische schatten, kunstroutes en verrassende musea, maar ook nog twee graanmolens. Die in Vrouwenparochie maalt nog wekelijks, diverse soorten meel zijn er te koop. ‘Een Uytland gheheten Bil’: De oorspronkelijke naam die de polder het Bildt kreeg. De eerste zeedijk in de monding van de oude Middelzee heet de Oudebildtdijk. Hij biedt een dijk van een verhaal. Met zijn typische dijkhuisjes en monumentale boerderijen is hij de langste straat van Nederland met huisnummers die oplopen tot in de 1200. Een plek waar imposante wolkenpartijen, zonsondergangen en een sterrenhemel elkaar in schoonheid en verwondering afwisselen. Hier vind je veel galerieën. Al eeuwen voelen kunstenaars zich aangetrokken tot dit weidse landschap. Ook nu nog laten ze zich inspireren door de natuur en cultuurhistorische waarde van de omgeving. Oudland Het gebied rondom de zee wordt het ‘oudland’ genoemd. Met kwelders, dijken, slenken en terpdorpjes, met bewoners die de cultuur uitdragen van het eeuwenoude landschap. Voor ontdekkingsreizigers is het een uitstekende bestemming om zich te laten verrassen en tegelijk met beide voeten op de grond te staan. Maak kennis met de bewoners. Aan de ene kant oprecht en nuchter. Maar tegelijkertijd bijna poëtisch, als ze vertellen over hun open en weidse landschap. Uit goede grond. Helemaal in je element! Jaarlijkse dorpsfeesten, vaak met

FOTO: WESTHOEK UYTLAND

een kermis en sportwedstrijden, brengen inwoners en bezoekers bij elkaar. In de benen Het vlakke land leent zich bijzonder goed voor mooie, lange wandelingen en heerlijke fietstochten. Geniet van prachtige vergezichten, waar de hoogteverschillen uit de IJstijd nog zichtbaar zijn. Hoewel in de herfst en winter 50 tinten grijs/groen en in

Weetje: Het Bildt heeft een bijzondere streektaal: het Bildts. Het Fries is vermengd met de taal van de inpolderaars: arbeiders die in de 16e eeuw vanuit Noord- en Zuid-Hollandse hielpen met het inpolderen van het gebied en zich er blijvend vestigden. De oorspronkelijke namen van de dorpen verwijzen naar waar de arbeiders vandaan kwamen: Wijngaarden, Altena en Kijfhoeck, pas later kregen ze hun parochienamen.

het voorjaar en de zomer 50 tinten groen het landschap goeddeels inkleuren, is het er verre van saai. Beleef de seizoenen ten volle: ruik het net gemaaide gras of beleef de oogst! En op gezette tijden natuurlijk even neerstrijken op een terrasje of in een kroegje, met lekkers en een streekverhaal van de eigenaar. Wonen op terpen Veel dorpsnamen eindigen op -um of -erd (Fries: -ert). Dat verwijst ernaar, dat ze op een terp gebouwd zijn. Breng ze een bezoek. Ze hebben allemaal hun eigen verhaal.

Oosterbierum ligt dicht bij de Waddenzee. Vroeger lag Westerbierum ernaast. Dit dorp is tijdens een van de grote overstromingen compleet verdronken en niet weer herbouwd. Dongjum is een klein dorpje net buiten Franeker. In de kerk is het grafmonument te zien van Sicco van Goslinga (1664 – 1731). Het monument is zo zwaar, dat het ooit letterlijk uit de muur brak. Het kerkje is daarna gerestaureerd. Van Goslinga studeerde aan de Franeker universiteit, werd gedeputeerde en schreef gecodeerde brieven in het Fries maar met Griekse lettertekens aan zijn vriend Siuck van Hermana. Er werden diverse brieven onderschept door de Fransen, maar ze konden geen wijs uit de inhoud worden. Dronrijp ligt ten oosten van Franeker. Het is een van de oudste dorpen, maar geen terp-

FOTO: SLAPPETERP KARIN DE BOER

dorp, liggend aan de rand van het water, op een kwelderwal. Het is de geboorteplaats van een aantal bijzondere Friezen waaronder Eise Eisinga. Naast zijn geboortehuis aan de Tjserkebuorren 13, het familiegraf bij de Alde Wite, een gedenkplaat aan de kerkmuur staat er een fraai borstbeeld van Eisinga, gemaakt ter gelegenheid van het 200-jarig bestaan van het Eise Eisinga Planetarium in 1981. Daar vlakbij staat een monument voor de in het dorp geboren Lourens (later Sir Lawrence) Alma Tadema, een schilder die vooral furore maakte in Engeland. Hij ontwierp ook veel decors voor beroemde speelfilms. Het huidige Berltsum (Berlikum) is ontstaan uit twee terpen die vlakbij elkaar lagen. Er zijn (niet bewezen) historische aanwijzingen dat het dorp ooit stadse kenmerken had. Sommigen beweren zelfs dat Berltsum stadsrechten had. Daarmee zou het de

twaalfde Friese stad zijn. Als men vroeger oorlog ging voeren moest de klok geluid worden, want een ridder was immers ook een landarbeider. Het verhaal wil dat de edelen van Franeker de klepel uit de klok van Berltsum gestolen hebben. Daarom kon de klok niet geluid worden. Hierdoor moest Berltsum het onderspit delven; de stadsrechten gingen naar Franeker. Een leuk weetje; door deze actie kregen de Franekers de naam “Klokkendieven”. www.oudezee.nl/uytland Fietsroute tip: BILDTSTARS EN EIGENHEIMERS Bildtstars en Eigenheimers is een fotoen verhalenroute langs de Waddenkust, voorbij reusachtige portretfoto’s van aardappelboeren midden in het landschap. www.oudezee.nl/routes

DAS UYTLAND

THE UYTLAND

FÜR RUHE, WEITE UND KULTUR

FOR PEACE, SPACE AND CULTURE

Eine grandiose und offene Landschaft am Wattenmeer voller regionaler Produkte, die Nordelfstedentocht-Route und die gesunde, salzhaltige Luft prägen die Region. Durch authentische Geschichten, aufrichtige Begegnungen und die erhellende Ruhe der Wattenküste finden die Besucher mehr Tiefe.

A grand and open landscape on the Wadden Sea coast, the regional products, the Northern Elfstedentocht route and the healthy, salty air characterize the region. Visitors will find more depth thanks to authentic stories, sincere encounters and the illuminating tranquillity of the Waddensea coast.

„Een Uyland gheheten Bil“, das ist der erste Name, den der Polder Het Bildt erhielt. Der erste Seedeich an der Mündung der alten ‚Middelsee‘, Oudebildtdijk genannt, ist die längste Straße der Niederlande. Das Gebiet rund um das Meer wird „Oudland“ genannt. Mit Salzwiesen, Deichen, Gräben und Warftdörfern, mit Bewohnern, die die Kultur der uralten Landschaft in sich tragen.

‘Een Uyland gheheten Bil’, is the first name that was given to the polder Het Bildt. The first sea dike in the mouth of the old Middelzee is called the Oudebildtdijk and it is the longest street in the Netherlands. Artists are attracted to the special light and have moved there. Many small galleries are established on the dyke. The area around the sea is called the ‘Oudland’ and you can find salt marshes, dikes, rifts and mound villages here, with residents who bear the culture of the ancient landscape.

Wasser, Luft und Land definieren Uytland. Sie finden versteckte Teegärten, kleine Schlösser, große Geschichten, archäologische Warftschätze, Kunstrouten und überraschende Museen, aber auch zwei Getreidemühlen. Viele Ortsnamen enden auf -um oder -erd (friesisch: -ert). Dies bezieht sich auf die Tatsache, dass sie auf eine Warft gebaut sind.

Ouwe-Dyk Se skrepten deur tot de dyk op hoogte waar. Werom na Wyngaarden of ’t ferdronken lând fan Altena? De meesten gongen niet weer over ’t water bleven hier fissen en boerken. Thús waar ’t ok gyn fetpot. Simy Sevenster. Afkomstig uit de gedichtenbundel Dichterlik Bildts, uitgave Stichting Bildts Aigene

Water, air and land define Uytland. You will find hidden tea gardens, small castles, tall tales, archaeological mound treasures, art routes and surprising museums, but also two grain mills. Many village names end in -um or -erd (Frisian: -ert). This refers to the fact that they were built on a mound.

FOTO: KOEPELKERK BERLTSUM

FOTO: SIR LAWRENCE ALMA TADEMA DRONRIJP PIET DOUMA

griene Greiden fan ‘e greidhoeke!

FOTO: DE GREIDHOEKE CATHARINA VEENSTRA

Groene vergeZichten met altijd moaie luchten Direct na de Afsluitdijk rijd je De Greidhoeke (greide is het Friese woord voor grasland op klei) in. Op welke dag je ook binnenrijdt, één ding is zeker; het sierlijke Friese paard, weidevogels, typisch Friese boerderijen en kerktorens heten je welkom! De streek bestaat voornamelijk uit weideland met rijke terpdorpen, waardoor je dagelijks geniet van vergezichten en mooie luchten. Overal in de streek zie je eeuwenoude kerktorens boven de bomen uitsteken. Samen met de adellijke staten in dit weidse land bieden ze een rijkdom aan verhalen en inspiratie. Ontdek de Greidhoeke van Friesland op de (elektrische) fiets of wandelend langs een van de uitgewerkte routes, het knooppuntensysteem - of maar net zoals het uitkomt - via de slingerende landweggetjes, boerenpaden dwars door het veld, of over de

FOTO: FRIESE PAARDEN CATHARINA VEENSTRA

Slachtedijk met haar mooie vergezichten. Rust tussendoor uit in een van de vele karakteristieke horecagelegenheden! Cultuur en landschap De Greidhoeke was in de vorige eeuw een levendig centrum van de kaashandel. Dat is in plaatsen als Easterein en Wommels nog goed te zien aan de boograampjes van verschillende woningen. Het zijn gerestaureerde pakhuizen van handelaren die de kaas van boeren en kleine zuivelfabriekjes opkochten en op zolders opsloegen om later te verkopen.

Wandelroute tip: Wandelen bij Tzum, Tolsum en Tritzum: ‘Het plankje van Tolsum’ Al eens gehoord van het plankje van Tolsum? Dit is een Romeins schrijfplankje uit de collectie van het Fries Museum in Leeuwarden waarop de oudst bewaarde geschreven tekst van Nederland te lezen is. Gevonden 1914 bij Tolsum. De tekst is opgesteld op 23 februari 29 na Christus. De route start in Tzum. www.oudezee.nl/routes

Tip: Ontdek de Greidhoeke vanuit een digitale bril. De MeAR Fryslân App is niet zomaar een historische route-app, maar eentje die je op een interactieve manier meeneemt. Te vinden op www.oudezee.nl/routes

opmeten overnachtten ze in de plaatselijke herberg. Terwijl ze sliepen, sneed de waardin een flink stuk van het touw af. Dus werd de toren van Oldeboorn toch lager dan die van Tzum. Sinds die tijd worden de inwoners van Tzum ‘lyntsjesnijers’ genoemd. En die van Oldeboarn? De ‘tuorkemjitters’ (torenmeters).

FOTO: CATHARINA VEENSTRA

Kronkelende waterwegen Vroeger werden de vaarten gebruikt om de melk en de kaas te verplaatsen, de zogenaamde melkvaarders! Tegenwoordig kan iedereen genieten van de omgeving vanaf het water met een eigen of gehuurde boot. Huren kan op verschillende plaatsen. Vergeet niet af en toe aan te leggen bij een mooi terras!

twee mannen uit Oldeboarn kwamen en in Tzum de hoogte van de toren bepaalden met een touw. Ze waren van plan om in Oldeboarn een nog hogere te bouwen. Na het

Achlum ligt, hoe kan het ook anders, aan de Achlumervaart. De verzekeringsmaatschappij Achmea vindt er zijn oorsprong.

Gebouwd op een terp Rondom in Noardwest Fryslân hebben op terpen ook kloosters gestaan. Van de gebouwen is niet veel meer terug te vinden, maar verwijzingen, bijvoorbeeld in de naam van een dorp of een boerderij, zijn er nog volop. Dorpen hebben vaak bijnamen gekregen. En daar zit altijd een prachtig verhaal achter. Zo heeft Tzum de hoogste kerktorenspits van Fryslân, 72 meter hoog. Hoe dat is gekomen? Het verhaal gaat dat op een dag

FOTO: BLESSUM PIET DOUMA

GREIDHOEKE Immediately after the Afsluitdijk you drive straight into De Greidhoeke (greide is the Frisian word for grassland on clay). Whatever day you drive in, one thing is certain; the graceful Frisian horse, meadow birds, typical Frisian farms and church towers welcome you! The region mainly consists of meadowland with rich mound villages, so you can enjoy views and beautiful skies every day. Everywhere in the region you can see ancient church towers sticking out above the trees. Together with the noble states in this vast country, they offer a wealth of stories and inspiration. Discover the Greidhoeke of Friesland by (electric) bicycle or walking along one of the detailed routes, the junction system or just as it suits you via the winding country roads, farm paths right through the field, or over the Slachtedijk with its beautiful views. Rest in between in one of the many characteristic catering establishments! Tip: The MeAR Fryslân App is not just a route app, but one that takes you interactively along all the beautiful things Fryslân has to offer.

GREIDHOEKE Unmittelbar nach dem Afsluitdijk fahren Sie direkt in De Greidhoeke (greide ist das friesische Wort für Grasland auf Lehm). Egal an welchem Tag Sie einfahren, eines ist sicher; das anmutige Friesenpferd, Wiesenvögel, typische friesische Bauernhöfe und Kirchtürme heißen Sie willkommen! Die Region besteht hauptsächlich aus Wiesenland mit reichen Warftdörfern, sodass Sie jeden Tag Aussichten und einen wunderschönen Himmel genießen können. Überall in der Region ragen alte Kirchtürme aus den Bäumen heraus. Zusammen mit den Adelsstaaten in diesem riesigen Land bieten sie eine Fülle von Geschichten und Inspirationen. Entdecken Sie die Greidhoeke von Friesland mit dem (Elektro-) Fahrrad oder zu Fuß auf einer der detaillierten Routen, dem Knotenpunktsystem oder ganz nach Belieben über die kurvenreichen Landstraßen, Feldwege direkt durch die Felder oder über den Slachtedijk mit seiner schönen Aussicht. Rasten Sie zwischendurch in einem der vielen charakteristischen Gastronomiebetriebe! Tipp: Die MeAR Fryslân App ist nicht nur eine Routen-App, sondern eine, die Sie interaktiv entlang all der schönen Dinge führt, die Fryslân zu bieten hat.

In 2011 kwam Bill Clinton op bezoek toen het 200-jarig jubileum werd gevierd. Op de deels afgegraven terp werd in 1492 een vrouwenklooster gebouwd. Op het oude kloosterterrein staat nu een kop-hals-rompboerderij. Deze omgrachte ‘Kleasterpleats’ is een Rijksmonument. Het midden van de afgegraven terp is in gebruik als kaatsveld. Iets bijzonders beleven? Voel je ‘Sjakie in de Chocoladefabriek’ en ga mee met een rondleiding door de in de oude zuivelfabriek gevestigde chocoladefabriek. De terp van Jorwert is gemaakt toen het veengebied verwaterde. Ontroerend is het verhaal rond de kerk, die deels nog uit de vroege 12e eeuw stamt. Tijdens de restauratiewerkzaamheden in 1951 stortte de toren in. Er werd een aantal succesvolle acties opgezet om geld bij elkaar te sprokkelen voor de herbouw. De plaatselijke notaris stelde zijn tuin beschikbaar voor een openluchtspel. En dat is er nog altijd: wy moetsje elkoar alle jierren ûnder de parrebeam (we treffen elkaar jaarlijks onder de perenboom), verwijzend naar de perenboom die nog altijd in de tuin staat.

FOTO: WATERPRET CATHARINA VEENSTRA

Net buiten het dorpje Weidum staan de twee enige overgebleven gerestaureerde Amerikaanse windmotoren (Hercules Metallicus) als opvallende monumentale bakens in het landschap. Ze stammen uit 1920. Op het kaatsveld middenin het dorp wordt alle jaren de Dames PC, de vrouwelijke tegenhanger van de kaatswedstrijd in Franeker, georganiseerd. Ook Mantgum is de moeite waard om te bezoeken. Het dorp heeft veel opvallende woningen. In het verleden kwamen er veel renteniers wonen die grote huizen bouwden met grote tuinen er omheen. Eén van die tuinen, aangelegd in de Engelse landschapsstijl en met een prieel en vijver, is vrijwel nog in originele staat. Niet voor niets dat de dorpskom is aangewezen als beschermd dorpsgezicht en dat er aardig wat Rijksmonumenten zijn. Het dorp Húns was tot aan de tweede helft van de 19e eeuw over land lastig te bereiken en lag zo heel lang vrij geïsoleerd. Aan de vaart heeft een pan- en steenfabriek gestaan. Je kunt dat nog zien aan de losse huizenbouw. In het wapen is de dakpan nog

terug te vinden. Het is een inspirerende omgeving voor kunstenaars, die zich er graag vestigen. Kom zelf kijken waarom dat zo is. www.oudezee.nl/de-greidhoeke Wommels (1947) Yn Wommels stiet op Freuledei De flagge op de toer. Heech yn de loft, dêr wappert hy En sjocht de fjilden oer. Hy sjocht it folk fan fier en heun dewei nei ‘t doarpke gean. Hy sjocht yn ‘t âlde doarpke sels De bern om ‘t kreamke stean... ‘t Is Freuledei! By âld en jong Stiet dy dei yn ‘t ûnthâld; De dei dy ‘t namme en ropping hat Yn hiel de keatserswrâld. Sa lang as Fryslân Fryslân bliuwt Bliuwt ek dy dei bestean. En sil it folk fan fier en hein Nei ‘t âlde doarpke gean. Jan D. van der Mei

de middelZee,

beeldbepaler en verbinder van het gebied rondom Leeuwarden Leeuwarden is de trotse hoofdstad van de provincie Fryslân. Daar omheen liggen schilderachtige dorpen en een weids plattelandsgebied. De invloed van de vroegere Middelzee, die het gebied begrensde, heeft zijn sporen nagelaten. Restanten van de zee-arm zijn nog terug te vinden in het landschap. Dorpen rondom Leeuwarden blijvend verbonden door vaarwegen. Je kunt op ontdekkingstocht via het water, maar ook op de fiets, wandelend of met gemotoriseerd vervoer valt er veel te zien. Grou Leg in watersportdorp Grou aan in een van de vier havens: de Pikmeerhaven, de Hellingshaven, de Nieuwe Kade en de Súderka-

FOTO: MARCEL VAN KAMMEN

de, allemaal dichtbij het gezellige centrum van het dorp. Grou is van oudsher een dorp van vissers, schippers en boeren. Doorsneden met vaarten en havens en alleen te bereiken over het water. Het centrale baken is de Sint

Piterkerk uit de 12e eeuw, genoemd naar de apostel Petrus, beschermheilige van vissers en schippers. Wandelend door de nauwe stegen en straatjes, met namen van havens en baaien van weleer, is het rijke historische karakter nog steeds volop te beleven. Al het water om Grou heen en de daardoor geïsoleerde ligging heeft gezorgd voor prachtige verhalen en tradities. Het kampioenschap Skûtsjesilen bijvoorbeeld dat traditioneel ieder jaar begint op het Pikmeer in Grou.

FOTO: SKÛTSJESILEN MARCEL VAN KAMMEN

Warten en Wergea Vaar door naar Warten dan kun je midden in het Nationaal Park de Alde Feanen afmeren. In dit sprookjesachtige natuurgebied ervaar je het ultieme vakantiegevoel. De perfecte uitvalsbasis om ondergedompeld te worden in het adembenemende Friese (water)landschap! Sla de pittoreske dorpen Wergea, Reduzum en Jirnsum zeker niet over. Ze beschikken over bijzondere passantenhavens. Nynke van Hichtum, pseudoniem voor Sjoukje Bokma-de Boer, had het Wergeaster gezin van Marten en Afke Veenstra voor ogen bij het schrijven van haar boek Afkes Tiental (Friese titel: De tsien fan Marten’s Afke). Het verhaal gaat over een arm maar gelukkig gezin dat aan het einde van de 19e eeuw op het Friese platteland leefde. Eigenlijk is de titel niet correct: nadat het boek was verschenen, zijn er in het grote gezin nog twee kinderen geboren. In het dorp staat het door Suze Berkhout ontworpen beeld van de familie. Net buiten het dorp

Fietsroute tip: BELEEFROUTE: BEESTENBENDE (zeker ook leuk voor kids) Ga mee op fietsavontuur met vertelster Bauck Poppema, een stoere Laat-Middeleeuwse dame die in de prestigieuze Hemmemastate te Berlikum woont. Zij gidst ons langs Marsum, Bitgum, Berltsum, Ingelum en Wier. Onderweg hoor je de smeuïgste verhalen over Schieringers en Vetkopers, staten en stinzen én - jawel - katten en hounen. Wat dat allemaal te betekenen heeft? Fiets mee! www.oudezee.nl/routes

staat de Hempenser molen. Hij is te bezichtigen als de molen maalt. Het is niet alleen water rondom Leeuwarden maar ook weidse vlakten met parels van dorpen. Klein van formaat, groots in karakter! Bijvoorbeeld Leons (uitgesproken als Luuns), een van de kleinste dorpen van Nederland, gelegen tussen de dorpen Baard, Jorwert, Hilaard en Húns. In Baard, gelegen op een terp, vind je de kleinste galerie van Nederland. Eeuwenlang was het de woonplek van de adellijke familie Dekema, die er een eigen stins had.

noordwestelijk ligt in Oude Leije. Het dorp heeft een kleine jachthaven. Bij de sluis staat het monument voor de winnaressen van de Elfstedentocht op schaatsen. Aan de Dokkumer Ee ligt Wijns, in het Fries Wyns. Fietsers en wandelaars kunnen er met het pontje naar de overkant varen. www.oudezee.nl/rondom-leeuwarden

Het noorden in Ten noorden van de stad liggen het grote dorp Stiens, het kleinere Finkum en Britsum, in de nabijheid van Dokkumer Ee, de Stienservaart en de Finkumervaart. Iets FOTO: FRIES LANDBOUW MUSEUM GOUTUM/LEEUWARDEN

Tip: Bezoek het enige landbouwmuseum van Nederland, het Fries Landbouwmuseum in Goutum, vlakbij Leeuwarden (www.landbouwmuseumfriesland.nl). Er is veel te zien over de landbouw in het verleden, heden en de toekomst en het agrarisch landschap. Maar er is ook veel te doen en daarom heel geschikt voor kinderen!

As it maitiid is en ik de earste waarme strielen fiel Dan krij ik in gefoel fan langstme yn it binnenste fan myn siel Ik wol dan we rit fjild yn mei de pols ljeppe oer de sleat Rôljeboljend by de seedyk del as in flotsje bouwe by de feart Ja, it bern dat sit noch yn my en it bliuwt dêr sitten ek Dat gefoel hat eltsenien en it is ek wier net gek Set it gefoel mar om yn dieden en libje efkes as in bern Dan slist dyn frijheid fiele Doch it! De tiid is noch net ferlern Met toestemming en geschreven door Johan Wagenaar

Weetje: De bewoners van Baard worden “Baarder Katten” genoemd. De spreekwoordelijke “honden” wonen in Leons. Het standbeeld van een kat in het midden in het dorp herinnert aan deze vroegere tijden. Nog een leuk weetje: Het Fries volkslied is geschreven door de Grouster dokter, schrijver en dichter Eeltsje Halbertsma. Uit Stiens komt de dichter, advocaat en politicus Piter Jelles Troelstra, echtgenoot van Nynke van Hichtum. Hij was de eerste socialistische politicus in de Tweede Kamer. In Wergea werd in de 19e eeuw de eerste zuivelcoöperatie van Nederland opgericht.

FOTO: PONDJE GROU FRAUKJE BRUGGINK

LEEUWARDEN

UND UMGEBUNG

Leeuwarden ist die stolze Hauptstadt der Provinz Friesland. Um sie herum befinden sich malerische Dörfer und ein weites ländliches Gebiet. Nicht weniger als 35 Dörfer umgeben Leeuwarden. Manchmal ursprüngliche Siedlungen, Warftdörfer oder Weiler, aber alle mit ihrem eigenen Charakter. Der Einfluss der ehemaligen ‚Middelsee‘, die das Gebiet begrenzte, hat seine Spuren hinterlassen. Die Überreste sind immer noch in der Landschaft zu finden und die Dörfer um Leeuwarden sind immer noch durch Wasserstraßen verbunden. Mieten Sie ein Boot und segeln Sie in das von Wasser umgebene Grou. Die isolierte Lage hat schöne Geschichten und Traditionen hervorgebracht. Das Skûtsjesilen zum Beispiel, das traditionell jedes Jahr in Grou beginnt.

Route tip: De 8 van Grou, een unieke fietsroute; het ene moment fiets je door het afwisselende waterrijke landschap van het Nationaal Park De Alde Feanen en het andere moment passeer je een schilderachtig dorpje. Om vervolgens, genietend van de rust en ruimte, verder te fietsen door weidse bloemrijke weilanden. Het bijzondere aan deze fietsroute is dat je onderweg regelmatig bij een vaarwater komt, waar vrijwilligers klaar staan om je met de pont naar de overkant te varen. Een belevenis die je niet mag missen! In het Informatie Punt Grou aan het Halbertsma’s plein vind je alle informatie van verhuurders, waterkaarten, vaarroutes. www.oudezee.nl/routes

LEEUWARDEN

AND SURROUNDINGS Leeuwarden is the proud capital of the province of Fryslân. The city is surrounded by picturesque villages and a vast rural area. The influence of the former Middelsea, the sea tongue which bordered the area, has left its mark. The remnants of it can still be found in the landscape. The villages around Leeuwarden are connected by waterways. Rent a boat and sail to the water-surrounded village called Grou. The isolated location has created beautiful stories and traditions. The championship ‘Skûtsjesilen’, sailing with traditional cargo boats, for example, traditionally starts every year in Grou. Sail on to Warten and you can moor in the middle of the Alde Feanen National Park. You will experience the ultimate holiday feeling in this fairy tale nature reserve. Water is the perfect base to immerse yourself in the breathtaking Frisian (water)landscape, but the region can also very well be discovered by motorized transport, by bike or on foot!

FOTO: GUIDO HIBMA

Lekker Koese Aan één dag Noardwest Fryslân niet genoeg? Dat begrijpen we maar al te goed! Gelukkig kun je in onze regio de nacht op talloze manieren doorbrengen. Kom slapen in een oude vuurtoren, een historisch (zeil) schip, zelfs in een schelpentrechter, kraan of watertoren is of wordt mogelijk. Boek een hotel in één van de steden of zoek de rust en overnacht in een knusse B&B of

trekkershut, die er verspreid over het hele gebied volop zijn. Met meer personen op reis? Maak dan een keuze uit onze leuke groepsaccommodaties of vakantiehuizen. Of trek de natuur in en neem je tent, camper of caravan mee. Wat je ook kiest, we beloven je dat het een nacht wordt om nooit te vergeten. www.oudezee.nl/lekker-koese

SÜSSE TRÄUME Mit einem Tag in Nordwestfriesland nicht zufrieden? Das verstehen wir nur zu gut! Zum Glück können Sie die Nacht auf unzählige Arten verbringen. Schlafen Sie in einem alten Leuchtturm oder auf einem historischen Segelschiff? Buchen Sie ein gemütliches B&B in einer der gemütlichen Elf-Städte. Sind Sie mit mehr Leuten zusammen? Dann wählen Sie aus unseren schönen Gruppenunterkünften oder Ferienhäusern. Oder gehen Sie raus in die Natur und nehmen Sie Ihr Zelt, Wohnmobil oder Wohnwagen mit. Wie auch immer Sie sich entscheiden, wir versprechen Ihnen dass es eine unvergessliche Nacht sein wird.

SWEET DREAMS Not satisfied with one day in Northwest Friesland? We understand that all too well! Fortunately, you can spend the night in countless ways. Do you want to sleep in an old lighthouse or on a historic sailing ship? Book a cozy B&B in one of the cozy Eleven Cities. Are you with more people? Then choose from our nice group accommodations or holiday homes. Or go out into nature and take your tent, camper or caravan with you. Whatever you choose, we promise it will be a night to always remember. FOTO: SLAPEN IN EEN TRECHTER

FOTO: HET WAD KLAAS KEIZER

WaddenZee,

Unesco Werelderfgoed ontdek een natuur van wereldklasse Van Den Helder tot Denemarken, van Schiermonnikoog tot Harlingen, nergens is zo’n uitgestrekt en gevarieerd gebied te vinden als de Wadden. Kom buitendijks en binnendijks eens kijken naar de vele soorten trekvogels die foerageren in het gebied. Noardwest Fryslân is al duizenden jaren verbonden met het Waddengebied en heeft een grote bijdrage geleverd aan de vorming van het gebied. Langzaam werd het ‘opgebild’ door het afzetten van slib tijdens de getijden. Een door de mens geschapen land achter dijken. Daarachter oude vissersdorp-

WADDENZEE,

UNESCO WORLD HERITAGE “De Wadden” is added to the World Heritage list by Unesco. It is a different world. Something you may never have seen before. Setting foot on the dike will be breathtaking because of its vastness and the silence of the environment. Each visit will be completely different due to the changing tides. You will feel revived spending just one day overlooking “De Wadden” and visiting its islands. www.oudezee.nl/waddenkust

jes en de haven van Harlingen als opstap naar de eilanden. Met buitendijks zilte natuur en binnendijks een bijzonder aanbod: weidse landschappen, horizon, duisternis en stilte. Op de bodem van de oude zee, eigenzinnig en vrij. De vaargeulen worden nog altijd gebruikt

WADDENZEE,

UNESCO WELTKULTURERBE Das Wattenmeer ist eine andere Welt. In dem Moment, in dem Sie auf dem Deich stehen oder auf ein Boot steigen, werden Sie ausgeglichener sein und innere Ruhe finden. Das Licht ist sofort anders. Sie brauchen nur einen Tag auf einer der Watteninseln zu verbringen oder auf dem Wattenmeer frische Luft zu schnappen und Sie kehren wie neugeboren zurück nach Hause. www.oudezee.nl/waddenkust

om goederen te transporteren, toeristen en eilanders met veerboten naar de Waddeneilanden over te zetten. Vissers vangen onder meer garnalen en mosselzaad. Er valt volop te genieten. Op de bij eb droogvallende platen kun je wadlopen (zie www.wadlopen.net), in de geulen heerlijk zeilen. Maar neem je de tijd en kijk je zorgvuldig, dan zie je nog veel meer. Ontdekken, ervaren en onderzoeken worden beloond in Waddenzee Werelderfgoed. www.visitwadden.nl Route tip: ARCHEOLOGISCH WAD – FRIESLAND – DEEL 1 Fietstocht vanuit Harlingen door terpengebied langs staten en stinzen en de archeologische steunpunten Wijnaldum en Firdgum. www.oudezee.nl/routes

wad een duisternis beleef de donkerte in het waddengebied

Nergens ervaar je de duisternis zo puur als in Noardwest Fryslân. Bij helder weer kun je de Melkweg of zelfs het Noorderlicht duidelijk zien. Veel ondernemers in het Waddengebied maken deze duisternis beleefbaar. Met unieke ervaringen die niet mogen ontbreken op een bucketlist. Ga je mee op ontdekkingstocht? Beleef de donkerte vanaf het Wad op een historisch zeilschip uit Harlingen, ga kamperen onder de sterren of ontdek de Nachttuinen, de laatste jaren aangelegd voor dieren en planten die ’s nachts actief zijn. Kijk voor meer informatie over Donkerte van de wadden op www.visitwadden.nl/nl/ verhalen/donkerte-van-de-wadden

FOTO: WAADFISKER TZUMMARUM PIET JETSE HEERINGA

FOTO: MARCEL VAN KAMMEN

DARKNESS Nowhere is the darkness as all-encompassing as in the northwest of Friesland. In the last bit of pristine nature in the Netherlands, it gets properly dark. In clear weather you can see the Milky Way or the northern lights. Experience the darkness of the Waddensea on a historic sailing ship docking in Harlingen, go camping under the stars or discover the planets on the ceiling in the Royal Eise Eisinga Planetarium in Franeker. They are unique experiences that should not be missing from your bucket list. Come and discover!

DUNKELHEIT Nirgendwo sonst erleben Sie die Dunkelheit so intensiv wie in Nordwestfriesland. Im letzten Rest unberührter Natur in den Niederlanden wird es noch wirklich richtig dunkel. Bei klarem Himmel können Sie hier die Milchstraße oder sogar das Polarlicht deutlich erkennen. Erleben Sie die Dunkelheit vom Watt auf einem historischen Segelschiff aus Harlingen, campen Sie unter dem Sternenhimmel oder entdecken Sie die Planeten an der Decke im Königlich Eise Eisinga Planetarium in Franeker. Eine einzigartige Erfahrung, die Sie sich auf keinen Fall entgehen lassen solltet. Haben Sie Lust auf eine Entdeckungsreise?

Tour de Noardwest Met je hoofd in de wind en de zon op je huid kun je de wereld aan. Gezellig samen of bijna mediterend in je eentje. Trek de wandelschoenen aan of stap op de fiets, want er zijn hier zoveel mooie routes te ontdekken! Bij de Toeristische Informatie Punten (TIP’s) en de VVV is ook veel informatie over het uitgebreide fietsen wandel knooppuntennetwerk te verkrijgen. WALKING, CYCLING, SAILING With your head in the wind and the sun on your skin, you can take on the world. Cozy together or almost meditating on your own. Put on your walking shoes or get on your bike because there are so many beautiful routes to discover here! Many nice cycling routes and information about the extensive cycling and walking network of nodes are available at the VVV and TIPs. What about relaxing on the water while enjoying the beautiful scenery, the silence, the authentic villages and the liveliness in the cities. No lack of variety. Even after a short boat trip at the end of the afternoon, you come back as if you were on vacation. But make no mistake, you can also put in a lot of effort on the water. Hoisting sails, rowing or how about supping? It’s called water sports for a reason! Immerse yourself and discover Wergea, a little south of Leeuwarden and a nice stop on your way to water sports capital Grou, go sailing with historic sailing ships in Harlingen, go spotting seals, or rent a boat and discover the many small and larger waterways in Northwest Friesland! Here you will find the best walking/cycling and sailing routes! www.oudezee.nl/routes

WANDERN, RADFAHREN, BOOTFAHREN Mit dem Kopf im Wind und der Sonne auf der Haut können Sie es mit der Welt aufnehmen. Gemütlich zusammen oder allein meditieren. Ziehen Sie Ihre Wanderschuhe an oder steigen Sie aufs Rad, denn hier gibt es eine Unmenge an schönen Routen zu entdecken! Viele wunderbare Touren und Informationen über das umfangreiche Rad- und Wandernetz der Knotenpunkte gibt es beim VVV und TIPs. In Nordwestfriesland lässt es sich auch wunderbar auf dem Wasser entspannen. Es ist der pure Genuss der wunderschönen Landschaft, der Stille inmitten der Natur, der authentischen Dörfer und der Lebendigkeit der Städte. An Abwechslung mangelt es nicht. Auch nach einer kurzen Bootsfahrt am späten Nachmittag kommen Sie wie im Urlaub zurück. Aber machen Sie keinen Fehler, Sie können sich auch auf dem Wasser überanstrengen. Segel hissen, rudern oder wie wäre es mit einem Abendessen? Es heißt nicht umsonst Wassersport! Fahren Sie los und entdecken Sie das Warfendorf Wergea, nur ein kleines Stück Fußweg von Leeuwarden entfernt und ein schöner Zwischenstopp Richtung Wassersport Walhalla in Grou. Segeln Sie mit dem Braunen Segeltörn in Harlingen, gehen Sie Robben beobachten oder mieten Sie ein Boot und entdecken Sie die vielen kleinen und größeren Wasserstraßen in Nordwestfriesland! Hier finden Sie die besten Wander-/Rad- und Segelrouten! www.oudezee.nl/routes

FOTO: FIETSEN LANGS DE DIJK VISIT WADDEN

Wandelen / kuierje/ strúne Wandel erop los in Noardwest Fryslân! Of je nu van langeafstandswandelingen houdt of liever een ommetje maakt: www.oudezee.nl heeft allerlei wandelroutes klaarliggen. Op de website vind je wandelpaden over slingerende dijkjes, door de steden Harlingen en Franeker, langs het water of door parels van dorpen. Ga te voet door het afwisselende landschap en geniet van iedere

stap. Ons wandelknooppuntennetwerk zorgt ervoor dat je nooit verdwaalt. Zin om een korte wandeling te maken? Volg dan een Kuiertocht of een Swalkroute. Een Kuiertocht is een korte wandelroute. Het

verbaast je daarom vast niet dat het Fries voor wandelen kuierje is. Een Kuiertocht is makkelijk te combineren met een activiteit in de omgeving. www.oudezee.nl/wandelroutes

Wandelroutetip: Swalkroute Herbaijum

begraven. Deze dorpsgenoot overleed in het jaar 2000. In Workum staat het museum waar veel van zijn werk te zien is.

Deze wandelroute leidt je via Herbaijum naar het centrum van Franeker en via het weidse Friese landschap weer terug naar Herbaijum.

Het dorpje Herbaijum is verrassend sfeervol. Neem even de tijd om een rondje om de kerk, stammend uit de 13e eeuw, te lopen. Het huidige kerkje is hier in 1872 gebouwd ter vervanging van de middeleeuwse voorganger. De oude klok is bewaard gebleven en heeft nu als museumstuk een plaats in de kerk gekregen. Op het kleine kerkhof ligt de autodidactische kunstschilder en handelaar in lompen Jopie Huisman

FOTO: HERBAIJUM PIET DOUMA

Het Oant Moarn café bij het startpunt van deze route wordt uitgebaat door de dochters van Fryslâns bekendste weerman: Piet Paulusma. Hij heeft jarenlang in Herbaijum gewoond. De naam van het café verwijst naar de Friese spreuk waarmee hij zijn weerbericht altijd afsluit.

Scan de QR code voor meer informatie over deze route

Fietsen Banden goed opgepompt? Flesje water gevuld? Dan ben je bijna klaar voor een fietstocht! Het enige dat nog ontbreekt, is de mooiste fietsroute. De gemalen en waterloopjes vertellen het verhaal van het landschap in het Noorden en de gemeenschap die hier onlosmakelijk mee verbonden is. Over ons noorderlingen, die van Holland Nederland maakten en een manier vonden om op de zeebodem te leven. In de tijd van zeespiegelstijging en klimaatverandering is dit thema meer dan ooit relevant en verdienen deze waterwerken een podium. Een spotlight. Dat wordt gedaan met Gemalen Verhalen.

FOTO: THEO DE WITTE

Fietsroute tip: Gemalen Verhalen In het landschap van Fryslân liggen honderden, zo niet duizenden waterwerken. Gemalen, sluisjes, overlopen en ga maar door. Allemaal om het oppervlaktewater en de grondwaterstand in goede banen te leiden. Kunstwerken op zich, die voor veel mensen onzichtbaar zijn door de ogenschijnlijke vanzelfsprekendheid. Tip: Ontdek meer fietsroutes op www.oudezee.nl/fietsroutes

FOTO: DORUS BREIDENBACH

Daar brengt Sense of Place, in samenwerking met Wetterskip Fryslân en Visit Wadden, verandering in. Via een audioroute nemen we je mee op ontdekkingsreis langs een aantal van deze Friese waterwerken. Met de telefoon of tablet als gids ontdek je het DNA van onze mooie provincie – op de fiets of in de auto.

De eerste fietsen autoroute in het Waddengebied loopt van Firdgum naar Marrum en terug richting Ried. Ontdek de bijzondere kracht via de (audio)verhalen van elf waterwerken in dit gebied. Duik onder het wateroppervlak waar vissen migreren. Beklim de dijk om te zien hoe de schapen hun steentje bijdragen. En ga terug in de tijd waar je leert hoe de dorpsbewoners samenwerkten om droge voeten te houden. Deze route is gemaakt door Sense of Place, in samenwerking met Wetterskip Fryslân en Visit Wadden. Scan de QR code voor meer informatie over deze route

Varen

door Noardwest: aan variatie geen gebrek In Noardwest Fryslân is het ook heerlijk toeven op het water. Het is puur genieten van het prachtige landschap, de stilte midden in de natuur, de authentieke dorpjes en de levendigheid in de steden. Aan afwisseling geen gebrek. Zelfs na een kort vaartochtje zo aan het eind van de middag, kom je terug alsof je op vakantie bent geweest. Maar vergis je niet, op het water kun je je ook flink inspannen. Zeilen hijsen, roeien of wat dacht je van suppen? Het heet dan ook niet voor niets watersport! Dompel je onder in het watersport walhalla in Grou, zeil mee met de bruine zeilvaart in Harlingen, ga zeehonden spotten of huur een bootje en ontdek de vele kleine en grotere vaarwegen in Noardwest Fryslân!

De Watersport App is jouw hulp tijdens het varen. Je gebruikt ‘m om bruggen te openen, vaarroutes op te zoeken, trailerhellingen te vinden en nog veel meer. De app is in het Fries, Nederlands, Duits en Engels en gratis beschikbaar voor gebruikers van Apple, Android en via de website www.watersport.fryslan.frl Ontdek meer vaarroutes op www.oudezee.nl/vaarroutes

Vaarroute tip: Kleiroute Rembrandt schreef ooit aan zijn vrouw, Saskia van Uylenburgh: ‘Een land vol rust, sfeer en charme, voor een deel bepaald door het helder goudenlicht, zoals men dat aan de zeekant vindt. De zee die tevens zorgt voor zuivere lucht, klare klimmen en voor de zomerse wolken, die nog witter zijn dan wit…’ Je vindt je slinger op de Kleiroute, een vaarroute die start bij Franeker, één van de mooiste historische steden van Friesland en 15 km ten westen van Leeuwarden. Hij voert onder andere langs de sfeervolle dorpen Dongjum, Boer, Ried, Berltsum (Berlikum) en Menaam (Menaldum). Al varend kun je genieten van de afwisselende natuur in een bijzonder boeiende omgeving. Onderweg zijn op diverse plaatsen voorzieningen om aan te leggen. Vanaf deze plaatsen kun je prachtige wandelingen of fietstochten maken. De Kleiroute is minimaal 1.50 meter diep, er bevinden zich twee beweegbare bruggen in, die conform de provinciale tijden bediend worden. De overige bruggen hebben een doorvaarthoogte van 2.50 meter. Scan de QR code voor meer informatie over deze route

FOTO: SUPAWAY

FOTO: WATERSNIP VISIT WADDEN

Natuurgebieden in Noardwest Fryslân Je laten vullen door de leegte en luisteren naar de stilte, puur genieten! Even op adem komen? Genieten van rust en wonderschone natuur? Dan heeft Noardwest Fryslân de mooiste plekjes. Wandel door bijzondere natuurgebieden of vaar door prachtige watertjes met stilte om je heen. Geniet van de bijzondere flora aan je voeten of verschans je in één van de vogelkijkhutten. Een ervaring om nooit te vergeten.

FOTO: BUITENDIJKS MERK FRYSLÂN

Alde Feanen Het grootste natuurgebied is Nationaal Park de Alde Feanen, een prachtig laagveenmoeras in het zuidoosten van de regio. Laagveenmoerassen horen in NoordwestEuropa tot de rijkste natuurgebieden met een enorme variatie aan landschappen. Er zijn meer dan 450 verschillende soorten (hogere) planten gevonden en er broeden jaarlijks ruim honderd verschillende vogelsoorten, waaronder zeldzame soorten als de bruine kiekendief, roerdomp en zwarte stern. Maar het gebied is ook zeer rijk aan paddenstoelen, mossen, insecten en zoogdieren, waaronder de otter. Begin met een wandeling bij het bezoekerscentrum. Noarderleech Het Noorderleeg, in het Fries Noarderleech, is een buitendijks natuurgebied, dat zich grofweg tussen Zwarte Haan en de pier van Holwerd bevindt. Het kwelderlandschap bestaat uit zomerpolders, dobben, zilte graslanden en slikvelden. Het kent een rijk soortenaanbod van flora als zeekraal en zeeaster en fauna. Jaarlijks rusten, broeden

Wandelroute tip: FRIESLAND BUITENDIJKS (8,7 km) Deze route voert je over de rechte paden door het typisch Bildtse landschap en langs of door het prachtige natuurgebied Noarderleech; één van de grootste kwelders van Europa en ooit het werkterrein van de slikwerkers. www.oudezee.nl/routes www.oudezee.nl/natuurgebieden

de- en moerasvogels te trekken. Vispassages Bij De Blikken zijn eco-duikers en een vispassage aangebracht. Daarmee is het paaien leefgebied van bijzondere vissoorten als de tiendoornige stekelbaars en de bittervoorn uitgebreid. Ze zijn een belangrijke voedselbron voor een andere bezoeker: de lepelaar. Langs de Waddenzeedijk zijn bij Roptasyl (Harlingen) en Zwarte Haan zijn bij de gemalen twee vishevels aangelegd. Daar zijn

Hegewiersterfjild Net onder Harlingen bij Kimswerd vind je het Hegewiersterfjild. Dit gebied is het hele jaar door een waar paradijs voor weide- en wadvogels. Door zout grondwater groeien er ook zoutminnende planten zoals zeekraal, zeeaster en zilte schijnspurrie. De Blikken Langs de Noordelijke Elfstedenvaarroute, aan de Blikvaart net buiten Wier, bevindt zich het natuurreservaat ‘De Blikken’. Het waterrijke natuurgebied, in beheer bij Staatsbosbeheer, bestaat uit 80 hectare. Het waterpeil is er verhoogd om meer wei-

Would you like to enjoy peace and beautiful nature? Then Noardwest Fryslân has the most beautiful places. Walk through special nature reserves or sail through beautiful waters with silence around you. Enjoy the special flora at your feet in the nature reserves or take refuge in one of the bird hides. An experience to never forget. The largest nature reserve is the Alde Feanen National Park, a beautiful low moor swamp in the southeast of the region. The Noorderleeg is a nature reserve outside the dikes, which is roughly located between Zwarte Haan and the Holwerd pier. Along the Northern Elfstedenvaarroute, on the Blikvaart just above Wier, you will find the nature reserve ‘De Blikken’.

NATURGEBIETE Möchten Sie Ruhe und schöne Natur genießen? Dann hat Noardwest Fryslân die schönsten Plätze. Wandern Sie durch besondere Naturschutzgebiete oder segeln Sie durch wunderschöne Gewässer mit Stille um Sie herum. Genießen Sie die besondere Flora zu Ihren Füßen in den Naturschutzgebieten oder suchen Sie Zuflucht in einem der Vogelhäuschen. Ein Erlebnis das man nie vergisst. Das größte Naturschutzgebiet ist der Nationalpark De Alde Feanen, ein wunderschönes Flachmoor im Südosten der Region. Der Noorderleeg ist ein Naturschutzgebiet außerhalb der Deiche, das ungefähr zwischen Zwarte Haan und der Holwerd-Pier liegt. Entlang der nördlichen Elfstedenvaarroute, auf der Blikvaart, gleich oberhalb von Wier, finden Sie das Naturschutzgebiet „De Blikken“.

FOTO: KWELDERCENTRUM NOARDERLEECH

en foerageren er meer dan een miljoen vogels als kluten, grutto’s, goudplevieren en wulpen. In het kweldercentrum van It Fryske Gea is alle informatie te vinden.

NATURE RESERVES

overgangen van zout naar zoet. Op die plekken komen de meeste vissen, zoals glasaal, vanaf de Waddenzee Noardwest Fryslân binnen. Voor de liefhebbers zijn er ook op meerdere plekken vissteigers gebouwd. Skrok, Skrins en Lionserpolder In de Greidhoeke is nog een aantal unieke natuurgebieden met fietsroutes te vinden. De oude zeebedding vormt een unieke voedingsbodem voor (de) reservaat- en natuurgebieden als Skrok, Skrins en Lionserpolder. Hier kun je als voorbijganger zomaar worden getrakteerd op een symfonie van grutto’s, tureluurs, (en) veldleeuweriken en andere vogelsoorten. Neem een kijkje en zie hoe de hogere waterstanden zorgen voor veel soorten bloemen in het grasland. Dit trekt insecten aan, die voor de jonge weidevogels van levensbelang zijn.

FOTO: VISHEVEL ROPTASYL PIET DOUMA

fryske sport:

lere, kinne en dan de priis winne Viel het je al op dat de mensen in Noardwest Fryslân er zo afgetraind uitzien? Scherp opgemerkt! Onze regio is de bakermat van unieke Friese sporten met een rijke historie. De wedstrijden zijn vaak een jaarlijks feestelijk hoogtepunt in dorp of stad.

FOTO: HET SJÛKELÂN FRANEKER GUIDO HIBMA

Fietsroute tip: Kaatsroute. Deze sportieve en educatieve route brengt je door kaatsdorpen en steden waar je wellicht nog een gewonnen krans aan de deuren ziet hangen. www.oudezee.nl/routes

zover mogelijk over de sloot springen. In vroeger tijden was het simpelweg een vervoermiddel voor de boeren om van het ene weiland naar het andere te komen. De belangrijkste wedstrijd is het Frysk Kampioenschap. Die wordt ieder jaar in Winsum versprongen. Wil je zelf eens testen of je de overkant haalt zonder een nat pak te krijgen? Bij de fierljepschans worden clinics gegeven (www.fierljeppenwinsum.frl).

FOTO: FIERLJEPPEN WINSUM GUIDO HIBMA

Kaatsen Kaatsen is een van de oudste nog beoefende balsporten en stamt al uit de 12e eeuw. De sport is daarmee ouder dan het eruit voortgekomen tennis. De puntentelling van het kaatsen doet nog denken aan die van tennis. In bijna elk dorp is wel een kaatsvereniging. Je hebt niet veel meer nodig dan een paar spelers, een grasveld, een bal en ‘it giet oan’. Ruwweg zijn de verschillende varianten op te delen in veld- en pleinkaatsen, waarbij het Friese en Belgische (jeu de pelote) spel horen én het muurkaatsen (Wall Ball). Het Friese kaatsspel wordt door jong en oud op gras gespeeld. De met veel traditie omgeven PC (Permanente Commissie) in Franeker is de oudste sportklassieker van Nederland, waar jaarlijks zo’n 10.000 bezoekers op af komen. Jeu de pelote-wedstrijden vinden o.a. plaats in Easterlittens, het Lanenkaatsen wordt alleen in Harlingen op de Lanen (op straat) gespeeld.

TYPICAL FRISIAN

SPORTS

Have you noticed that the people in Noardwest Fryslân look so well-trained? Sharply noticed! This region is the cradle of unique Frisian sports with a rich history. The competitions of these sports are often an annual festive highlight in town or village. There is, for example, the sport ‘kaatsen’, a ball sport, which dates back to the 12th century and is therefore older than tennis, which results from it. The scoring still reminds of that. It is played in almost every village. Another traditional Frisian sport is ‘fierljeppen’. In the past, a pole was used to jump over the ditches and canals in this region and that was the basis of this sport. For the sport ‘skûtsjesilen’ competitions are organized every year with old cargo sailing boats. A spectacle of the first order, especially when there is a strong breeze.

Fierljeppen Ook het fierljeppen vraagt nogal wat van de spieren. Probeer het zelf maar eens; in een 4-meter hoge stok klimmen, ondertussen het evenwicht bewaren en met een zwaai Tip: Breng een bezoek aan het enige Kaatsmuseum (www.keatsmuseum.frl) van Nederland, vlakbij het Sjûkelân waar de PC plaatsvindt, mag niet overgeslagen worden. Je leert er over de geschiedenis en de spelregels. Pak daarna de bal op om een ‘sitbal’of een ‘boppeslach’ te maken. Vanuit het museum kan een kaatsclinic geregeld worden. Weetje: de Dames PC wordt ieder jaar verkaatst in het dorp Weidum. De belangrijkste wedstrijd voor junioren, de “Freulepartij”, vindt plaats in Wommels, jongedames strijden op de “Ald Meiers” partij in Hitzum.

TYPISCH FRIESISCHE

SPORTARTEN

Ist Ihnen schon aufgefallen, dass die Leute in ‚Noardwest Fryslân‘ so durchtrainiert aussehen? Diese Vitalität ist zu danken an die einzigartigen friesischen Sportarten mit historischem Hintergrund. Die Wettbewerbe sind oft ein festliches Highlight im Jahreszyklus einer Stadt. Das Schlagballspiel ‘kaatsen‘, reicht bis ins 12. Jahrhundert zurück und ist damit älter als das daraus entstandene Tennis. Die vergleichbare Punktwertung erinnert uns noch daran. Es wird hier in fast allen Dörfern gespielt. Früher wurde mit einer langen Stange über die Gräben und Kanäle gesprungen, daraus ist das ‚fierljeppen‘ entstanden. Außerdem finden jährlich nach alter Tradi-

Skûtsjesilen Al sinds 1836 worden er wedstrijden gehouden op de Friese meren met vracht- en beurtschepen. Eerst nog van hout, na 1889 kwamen de eerste ijzeren exemplaren. Sinds 1910 overheersten de staalijzeren skûtsjes in het hardzeilen voor vracht- en beurtschepen. In de negentiende eeuw organiseerden zeilverenigingen en kroegba-

FOTO: SKÛTSJESILEN

zen met een zaak aan het water nog wedstrijd na wedstrijd. De schippers konden er aardige geldprijzen mee winnen die wel tot een weekloon hoog waren. Daarnaast waren er wedstrijden waar de schippers konden strijden om voedsel als prijs. ‘Voor spek en bonen’ meedoen was vaak bittere ernst: ze konden het extra eten goed gebruiken! (www.ifks.frl) Elk jaar worden er door de beide skûtsjeorganisaties, de SKS en de IFKS, kampioenswedstrijden georganiseerd. Spektakel van de eerste orde, vooral als er een stevige bries staat. Weetje: De Dames PC wordt ieder jaar verkaatst in het dorp Weidum. De belangrijkste wedstrijd voor junioren, de “Freulepartij”, vindt plaats in Wommels, jongedames strijden op de “Ald Meiers” partij in Hitzum.

tion Segelregatten mit historischen Plattbodenschiffen (Skûtsjes) statt. Ein spektakuläres Ereignis, besonders bei starkem Wind.

BijZondere

beZienswaardigheden Noardwest Fryslân kent veel bijzondere monumenten, unieke gebouwen, locaties. Sommige zijn opvallend groot, om andere moet je echt even zoeken. Een ding hebben ze met elkaar gemeen: ze vertellen met elkaar het verhaal van de regio. Hieronder staan slechts een aantal benoemd. Het gebied kent nog veel andere Parels en Pareltjes, die het verdienen om ontdekt te worden.

Fryslân heeft haar eigen Twin Towers Eentje staat in Akkrum, net buiten Noardwest Fryslân, de andere in St.-Jacobiparochie. Beide voormalige watertorens hebben een nieuwe, toeristische bestemming gekregen.

Landmark Broken Jug in Harlingen van wereldberoemd kunstenaar Frank Stella. De sculptuur is een stukje landschapskunst van formaat en is niet te missen. Zijn uitbundige en indrukwekkende vormen trekken de aandacht van afstand. Bovendien is de Broken Jug verlicht op basis van het getij. De invloed van eb en vloed is namelijk gevisualiseerd op de sculptuur, wat zorgt voor een wonderlijk schouwspel. Het kunstwerk is te bewonderen op de kop van de langparkeerterreinen (vlakbij de Tjerk Hiddessluizen)

FOTO: PIET DOUMA

FOTO: EDWIN KOOREN

Zodenhuis bij het Yeb Hettinga museum in Firdgum Dit is tevens een Toeristische Overstap Plaats. Het Zodenhuis is een reconstructie van huizen zoals die tussen de 4e en de 8e eeuw in Fryslân stonden. In die tijd was er nog geen zeedijk en was Noardwest Fryslân een kweldergebied.

Monument De Slikwerker bij Zwarte Haan Met De Slikwerker worden de mannen geëerd die in de periode van 1505 tot 1754 het gebied van het Bildt hebben drooggelegd. In 1505 werd allereerst de Oudebildtdijk aangelegd en in 1600 ten noorden daarvan de Nieuwe Bildtdijk. In 1715 en 1754 werden daar nog weer twee gebieden aan toegevoegd, de Oude Bildtpollen en de Nieuwe Bildtpollen (ook Westerse en Oosterse Bildtpollen genoemd).

Korendragershuisje Franeker Het huisje voor korendragers en zakkendragers werd in 1634 gebouwd. Het pand met bijzondere elementen heeft een zadeldak en een boven de gracht uitstekende zijgevel. Het vrij toegankelijke Korendragershuisje vertelt in een vaste expositie het verhaal over het meten, wegen en sjouwen én over de ontwikkeling van de landbouw in Noardwest Fryslân.

Expeditieschip Willem Barentsz Gelegen in de Willemshaven in Harlingen. Replica van het zeilschip van Willem Barentsz, één van de bekendste zeevaarders uit de zestiende eeuw.

11-Fountains De Oortwolk, Ontworpen door Jean-Michel Othoniel, is een ode aan de wereldberoemde, in Franeker geboren astronoom Jan Hendrik Oort. Zijn aanname dat zich rondom ons zonnestelsel een ‘wolk’ van miljarden komeetachtige objecten beweegt, betekende een doorbraak in de astronomie. De fontein staat in het centrum van Franeker naast de Martinikerk.

11-Fountains De Walvis Een levensechte potvis ontworpen door Jennifer Allora & Guillermo Calzadilla. Hij ligt als verdwaald bij de Zuiderpier in Harlingen, maar af en toe verraadt zijn krachtige waterstraal dat hij wel degelijk in leven is. Zo getuigt ‘De Walvis’ van de enorme invloed die de mens heeft op alles wat leeft in de zee. Vaar vanaf hier een rondje door de haven met de duurzame pont de Jonge Seun.

Tip: Ga zelf op ontdekkingsreis door de regio en spot alle parels van Noardwest! Inspiratie opdoen? volg instagram @oudezee en facebook @oudezee

FOTO: LYDIA ANNEMA

Colofon Dit magazine is een uitgave van Stichting Bestemming Noardwest en is mede mogelijk gemaakt door de gemeenten Waadhoeke, Harlingen en Leeuwarden en Visit Wadden Copryright 2022 Stichting Bestemming Noardwest Oplage: 10.000 Vormgeving: Papermaker Duizendblad 35 – 8607 EC Sneek 0515-427502 - www.papermaker.nl Foto voorpagina Guido Hibma Correcties Fries: Saapke Miedema Engels: Machteld Zwaagstra Duits: Lucia Lendle Aan de inhoud kunnen geen rechten ontleend worden. Teksten van: Fraukje Bruggink (Grou), Nancy Harlaar (Harlingen), Maartje Nauta (Uytland), Josse Pietersma (Franeker), Catharina Veenstra (Greidhoeke), Adrie Warmenhoven (Kon. Eise Eisinga Planetarium), Wietske Boonstra, Froukje de Jong-Krap

Praat mar Frysk! Nederlands, Fries, Engels en Duits verschillen, maar hebben ook overeenkomsten. Kijk hieronder voor een minicursus meertaligheid. Nederlânsk, Frysk, Ingelsk en Dútsk ferskille, mar hawwe ek oerienkomsten. Sjoch hjirûnder foar in minykursus meartaligens. Dutch, Frisian, English and German differ, but also have similarities. Find below a mini-course on multilingualism. Niederländisch, Friesisch, Englisch und Deutsch unterscheiden sich, haben aber auch Gemeinsamkeiten. Unten finden Sie einen Mini-kurs zum Thema Mehrsprachigkeit.

Nederlands

Frysk

English

Deutsch

kaas schaap/schapen huis akker weide koe tarwe bloem stad dorp terp zeedijk vaart /kanaal varen fietsen wandelen rust ruimte natuur gezamenlijk smakelijk eten slaap lekker tot morgen hallo tot ziens kus wc douche

tsiis skiep hûs ikker greide ko weet blom stêd duorp terp seedyk feart /kanaal farre fytse kuierje rêst romte natoer meiinoar lekker ite lekker sliepe oant moarn hoi / goeie oant sjen tút húske brûs

cheese sheep house field meadow cow wheat flower town village mound sea dyke canal sail cycle walk rest space nature together enjoy your meal sleep well see you tomorrow hello goodbye kiss toilet shower

Käse Schaf/Schafe Haus Acker Weide Kuh Weizen Blume Stadt Dorf Warft Seedeich Kanal fahren Radfahren laufen Ruhe Raum Natur zusammen guten Appetit guten Nacht bis morgen hallo auf Wiedersehen Kuss Toilette Dusche

FOTO: KLAAS KOOPMANS

Meer inspiratie opdoen?

Vind al uw toeristische informatie op www.oudezee.nl

@oudezee

DAG VAN HET WAD LAATSTE ZATERDAG VAN JUNI

JARIGE WADDENZEE Tijdens de Dag van het Wad vieren we de verjaardag van de bijzondere UNESCO Werelderfgoed status. We staan dan stil bij de unieke waardes van het gebied en zijn ons nog meer bewust van haar kwetsbaarheid. Ga op ontdekking, leer meer over de natuur en haar bewoners en help ons om het gebied schoon te houden. Vier jij met ons mee?

visitwadden.nl