Land+Water 5-2021

nummer 5 - mei 2021 - jaargang 61

Vakblad voor de praktijk van civiel- en milieutechnici

KRIMP-ZWEL KLEI IS EEN GROEIEND PROBLEEM 11_Cover_01R.indd 1

Stevinsluizen in goede conditie

Uitstroomband bij veel regen

04-05-21 13:09

Hoorn • Amersfoort • Joure

Tijhuis Ingenieurs_ Specialist in regionaal waterbeheer. www.tijhuisingenieurs.nl

Waterbodems en baggeren

Oevers en civiele kunstwerken

Ecologie en waterkwaliteit

KoMex

®

Koers Handel BV • Rijksweg 198 • 9423 PE Hoogersmilde • 0592 43 03 03 Koers (@KoersKKS)

20LEW005_ADVERTENTIES.indd 2

@KKSKoers

Koers BV

GIS en dataverwerking

• kleuren geel, naturel, antraciet en rood • natuurlijke uitstraling • erosie bestendig • water en luchtdoorlatend • onderhoudsarm • 100% recyclebaar

www.koersmix.nl BIJ KONINKLIJKE BESCHIKKING HOFLEVERANCIER

28-04-21 12:44

INHOUD

DOSSIER Waterbouw Schutsluis Afsluitdijk 10 De bestaande schutsluis van de Stevinsluizen blijkt nog in verrassend goede conditie.

Falen 16 Leidt falen van een onderdeel tot het falen van de totale waterkerende constructie?

SAFE 12 Voor het dijkversterkingsproject SAFE is het stabiliteitstekort en de benodigde versterking voor macrostabiliteit probabilistisch bepaald.

Houten waterbouwwerken 18 Veel aangetaste houten waterbouwwerken kunnen goed worden hersteld.

Kwelders Met het oog op kustveiligheid is er meer interesse in het gebruik van kwelders.

14

Rol dijkversterkingen 20 Dijkversterkingen moeten niet alleen sober en doelmatig zijn, maar ook de ruimtelijke kwaliteit borgen.

Rioolwaterzuivering onder park

26

Je loopt door het Dokhavenpark in Rotterdam. Geen vieze luchtjes, geen trillingen, noch geluidsoverlast. Toch wordt 11 meter onder de grond het rioolwater van 500.000 Rotterdamse inwoners en bedrijven gezuiverd. Rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) Dokhaven is de enige ondergrondse rioolwaterzuivering in West-Europa.

Onderzoek naar krimp-zwelgedrag klei

Duurzaam water 22 In regels voor duurzame ontwikkeling van water in het omgevingsplan zijn strategische principes leidend.

34

Actueel Trend & Cijfers Juridisch Uitstroomband leidt water van de weg Infiltratiecapaciteit verharding voldoet Rioolbuis van 100 procent hergebruikt PVC Urban Rainshell helpt bij klimaatadaptatie Binnenkort

4 8 9 25 28 30 32 38

Op de voorpagina

Tijdens (extreem) droge jaren kan klei krimpen door uitdroging, en in de winter weer zwellen door vochtopname. Ook buiten het rivierengebied leidt dit vaker tot schade. Deltares is een uitgebreid onderzoek begonnen naar dit fenomeen om het in kaart te brengen én om te bepalen hoe schade is te voorkomen.

Brug draagt bij aan biodiversiteit

36

De uitvraag voor de Amstelstroombrug – tussen het Amstelkwartier en de Joan Muyskenweg te Amsterdam – stelde eisen aan de vormgeving, onderhoudbaarheid en ecologie. De brug moest niet alleen voor een infrastructurele verbinding zorgen, maar ook voor een ecologische verbinding met de omgeving en bijdragen aan biodiversiteit.

Een medewerker van Deltares brengt het zwel- en krimpgedrag van de bodem in kaart.

nr. 5 - mei 2021

11_Inhoud_01R.indd 3

3

04-05-21 13:08

Actueel

T. Molenaar

Rijkswaterstaat is voortaan tweebenig Bij tweebenigheid denk je aan voetballers, maar voortaan komen ook Rijkswaterstaters met deze eigenschap naar voren. Zij hebben een goede balans gevonden in innovatie en efficiënt werken, is te lezen in de Innovatieagenda2030 ‘Samen sneller met focus innoveren’.

Bovendien zoeken zij bij marktpartijen mensen die eveneens ambidexter zijn.

Rijkswaterstaat wil sneller kunnen innoveren om de grootschalige opgaven waar de Nederlandse maatschappij voor staat te kunnen oplossen. De dienst beseft dat hij dat niet alleen kan en wil nauw optrekken met marktpartijen (van start-ups, mkb-bedrijven en toeleveranciers tot ingenieursbureaus en aannemers), kennisinstellingen en andere overheden.“Innovatie is onmisbaar, maar kan alleen lukken als we onze krachten bundelen met zowel marktpartijen en kennispartners als met medeoverheden en marktpartijen”, aldus directeur-generaal Rijkswaterstaat Michèle Blom in het voorwoord van de nota. “Als het lukt om samen te experimenteren en standaardiseren kunnen we innovaties sneller tot productie brengen en sneller uitrollen in de praktijk.”

“Maar hoe je het ook wendt of keert: die ambities zijn veel groter dan we op korte termijn kunnen waarmaken”, vervolgt Blom.

“Daarom is ook focus nodig. We zullen schaarse middelen slim moeten inzetten op innovaties die het beste bijdragen aan onze doelen. Dat vraagt scherpe keuzes, creatieve oplossingen en gezamenlijke denk- en daadkracht.” Blom doet de oproep om snel met mede-innovators rond de tafel te gaan zitten.

Leerruimte Een belangrijke zinsnede in het rapport is dat Rijkswaterstaat in contracten leerruimte wil inbouwen. De huidige praktijk is immers dat veel aannemingsmaatschappijen, maar ook overheden, liever kiezen voor traditionele oplossingen, omdat zij bang zijn erbij in te schieten als een vernieuwende aanpak niet oplevert wat gehoopt was. In de nota ‘Op weg naar een vitale infrasector’ (maart 2020) ging de minister al in op dit onderwerp: “Het doel is om de inframarkt te versterken, met een eerlijkere risicoverdeling tussen opdrachtgever en opdrachtnemer en een gezonder verdienpotentieel voor bedrijven.”

4

11_Actueel_05L.indd 4

Dat zal in de praktijk nog niet meevallen, gezien keren dat aannemers terugdeinzen om grote projecten aan te nemen; juist vanwege de verwachte risicoverdeling.

Andere contractvormen (denk aan tweefasen- en portfoliocontracten) moeten dit probleem oplossen.

De leerruimte is bedoeld om versneld met partners innovaties in praktijk te brengen.

Een voorbeeld is de Leerruimte Self Supporting River Systems (SSRS). De leerruimte van het Prestatiecontract IJssel en Twentekanalen geef nu ruimte om samen met de aannemers te zoeken naar mogelijkheden om de natuurlijke dynamiek van de rivier te benutten voor het beheer en onderhoud.

Verbeteringen Het Innovatieloket Rijkswaterstaat bestaat sinds 2020 en staat open voor innovatieve ideeën uit de samenleving voor bijvoorbeeld duurzaam beton en een duurzame geleiderail.

Nieuw is het Innovatie Testcentrum (ITC) van de dienst. Het is bedoeld voor innovaties die volgens de huidige regelgeving (nog) niet regulier zijn toegestaan of die om een specifieke test vragen. Een marktpartij die een innovatie heeft ontwikkeld en deze wil laten testen, kan daarvoor een aanvraag indienen.

De proefnemingen gebeuren in Living Labs en proeftuinen. Op dit moment lopen er onderzoeken naar lagetemperatuurasfalt en drijvende zonnepanelen.

“Het is lastig om een innovatie na een geslaagde pilot toe te passen in de uitvoeringspraktijk van Rijkswaterstaat. Te vaak

blijven innovaties liggen of duurt het veel te lang voordat we innovaties met onze opdrachten in kunnen kopen. Dat frustreert ons, omdat we de voordelen van de innovatie laten liggen. En het frustreert zeker ook de aanbiedende marktpartij, die zijn investering niet terug kan verdienen. Daarom gaan we de komende jaren interne verbeteringen doorvoeren om innovaties sneller van pilot naar uitvoering te brengen”, meldt de nota.

Pogingen om die versnelling aan te brengen, zijn onder meer het aanwijzen van een opdrachtgever die belang heeft bij toepassing van een geslaagde innovatie, circulariteit en klimaatneutraliteit consequent opnemen in opdrachtverstrekking (die vragen immers om vernieuwende toepassingen), en een financieringsstrategie voor innovaties die de middelen en capaciteit goed verdeelt.

Innovaties brengen uit zichzelf risico’s met zich mee. “We gaan in kaart brengen welke risico’s we bij bepaalde projecten móeten nemen om de meerwaarde die de innovatie voor heel Rijkswaterstaat op termijn heeft te kunnen verzilveren”, aldus Rijkswaterstaat.

“Hierbij zoeken we niet meer per project naar testruimte, maar stellen we een portfolio samen van projecten die samen de het beste bijdragen aan de opgave. Ook kijken we welke projecten zich het beste lenen voor de eerste toepassing van een innovatie.”

Rijkswaterstaat richt zich met innovaties op vier aandachtsgebieden: ‘Vervanging en Renovatie’, ‘Klimaatneutraal en Circulair’, ‘Smart Mobility’, en ‘Data & Informatievoorziening’.

nr. 5 - mei 2021

04-05-21 13:08

Tweede Kamer neemt motie aan over natuurinclusief bouwen In de Tweede Kamer is op 20 april een motie aangenomen waarin de Kamer de regering vraagt om proeftuinen voor natuurinclusief bouwen mogelijk te maken, zo meldt de Unie van Waterschappen.

De motie is ingediend door Faissal Boulakjar (D66). Volgens hem leveren natuurinclusieve woningen een positieve bijdrage aan het terugdringen van de CO2-uitstoot in de gebouwde omgeving. En dat past weer bij de doelstelling van een klimaatneutraal gebouwde omgeving in 2050. Een Kamermeerderheid is dat met hem eens.

De waterschappen steunen deze motie. Zij merken in hun dagelijkse praktijk de gevolgen van klimaatverandering en maken zich als ondertekenaars van het Klimaatakkoord ook sterk voor het beperken van verdere klimaatverandering door CO2-uitstoot terug te

dringen. Dit soort initiatieven die moeten bijdragen aan een duurzaam, klimaatneutraal Nederland juichen de waterschappen dan ook toe.

De Unie van Waterschappen roept daarnaast het Rijk, andere overheden, woningcorporaties en de bouw op om bij de bouw van nieuwe woningen klimaatbestendige keuzes te maken.

Dat houdt in: geen woonwijken bouwen op slappe bodems of plekken waar de kans op wateroverlast groot is, en rekening houden met mogelijkheden voor wateraanvoer en -afvoer en overstromingsrisico’s. Dit alles om funderingsproblemen, schade door droogte of wateroverlast zoveel mogelijk voor te zijn.

Volgens de waterschappen kan dit door een verplichte watertoets bij bouwplannen in te bouwen, waarbij het waterbelang altijd moeten worden afgewogen.

De Nijmeegse wijk Lent is volgens Geodan ‘de beste woonwijk’ van Nederland; onder meer door groen- en watervoorzieningen. Op de foto Lent gezien van de Waalbrug. (Foto: Wikipedia)

Meewerken aan verduurzaming Rijkswaterstaat roept marktpartijen, medeoverheden en kennisinstellingen op mee te werken aan verduurzaming van de infrastructuur. Belangstellenden kunnen zich aanmelden op de website www.duurzame-infra.nl. De site is 15 april gelanceerd tijdens de startbijeenkomst ‘Gezamenlijke verkenning naar invulling klimaatneutrale en circulaire infrastructuur’.

Rijkswaterstaat, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (IenW) en ProRail werken samen aan de ambitie om uiterlijk in 2030 volledig klimaatneutraal te zijn en circulair te werken.

De uitvoering van het programma verloopt via transitiepaden die staan voor de werkterreinen van IenW met de meeste klimaatimpact: wegverharding, kunstwerken, kustlijnzorg & vaargeulonderhoud, bouwplaats & bouwlogistiek, bovenbouw spoor en energievoorziening spoor.

Om de roadmaps verder te ontwikkelen is het digitale platform www.duurzame-infra.nl opgezet. Hier is op de pagina Roadmaps informatie te vinden over de transitiepaden.

Ook degenen die niet bij de startbijeenkomst waren, nodigt Rijkswaterstaat uit hun steentje bij te dragen.

COLUMN Meeslepend Groots en meeslepend.

Dat predicaat verdienen de huidige waterbouwkundige werken niet. Dan denken we toch eerder aan de Afsluitdijk (1931), de Deltawerken met de Oosterscheldekering (1986) en de Maeslantkering (1997) als hoogtepunten, de Zandmotor (2011), de Tweede Maasvlakte (2013) en Marker Wadden (2016, 2021).

Het verschil met de recentere werken zit vooral in de schaal. Ruimte voor de Rivier is niet één imposant bouwwerk, maar een doordacht concept dat uitvloeide in talloze projecten, zoals de Meanderende Maas waar nog steeds aan wordt gewerkt. Hetzelfde geldt voor de vele dijkversterkingen die ‘onderweg zijn’.

Maar niet alleen de schaal is anders; ook de insteek verhult dat de waterstaatswerken eigenlijk nog steeds ‘groots en meeslepend’ zijn. Want er komt heel wat denkwerk bij kijken om projecten integraal op te zetten en uit te voeren met inachtneming van klimaatverandering en circulariteit. Zo zien we bijvoorbeeld een praktijk die al eeuwen plaatsvindt in Nederland (de ontwikkeling van kwelders) plots in een nieuw daglicht. En daardoor ook met een andere uitvoering. We zien het uitzonderlijke belang om ‘water’ in al zijn vormen de gewenste aandacht te geven in planontwikkeling en -uitwerking. Er is meer aandacht voor de organisatorische kant van al die waterstaatkundige werken. Dat is ook nodig, omdat integraliteit complexiteit met zich meebrengt.

Nederland staat voor grote opgaven: dijkversterkingen en de vervangingsoperaties vergen het uiterste van opdrachtgevers en opdrachtnemers. Daarbij verliezen we het financiële aspect niet uit het oog, zo blijkt uit de vele artikelen in Land+Water naar onderbouwing van nieuwe berekeningen om de reële sterkte van dijken uit te drukken of andere modellen om de realiteit van piping te vatten.

Waar we voorheen vooral bezig waren om water af te voeren, zien we nu krimp optreden in de bodem door de droge zomers. Klimaatverandering brengt nieuwe opgaven met zich mee. Die ontwikkelingen zijn niet te herleiden tot ‘één kathedraal’, maar tonen wel een dynamiek om heel Nederland op een efficiënte en duurzame manier toekomstbestendig te maken. In dit nummer treft u de artikelen aan die de meerdere raakvlakken beschrijven. Al met al toch groots en meeslepend.

Teus Molenaar, redactiecoördinator Land+Water nr. 5 - mei 2021

11_Column_01R.indd 5

5

04-05-21 13:07

Actueel

Jeroen Bezem

Politieke steun aquaduct Oirschot De gemeenteraad van Oirschot gaat zich hard maken voor een aquaduct op het traject van de A58. Evenals diverse fracties van Provinciale Staten in Noord-Brabant.

Hiermee lijkt eindelijk beweging te komen in een dossier dat al jaren muurvast zit.

Al sinds de plannen voor een verbreding van de A58 tussen Eindhoven en Breda serieus vorm begonnen te krijgen, maken enkele Oirschottenaren zich hard voor een aquaduct onder het Wilhelminakanaal. Hun Stichting Oirschot Aquaduct in het Groen begon in 2013 als een werkgroep die zich keerde tegen de plannen voor een hoge brug over het kanaal.

“Ons idee om in plaats daarvan een aquaduct aan te leggen, werd door de toenmalige minister Schultz van Haegen al snel afgeschoten”, vertelt Paul van der Avort, de secretaris van de stichting. “Maar de cijfers waarop zij zich bij dat besluit baseerde, klopten van geen kanten!”

De cijfers waarop Van der Avort doelt, kwamen uit een quickscan uit 2008(!), die ingenieursbureau Grontmij (tegenwoordig Sweco) had gemaakt in opdracht van de gemeente Oirschot. Daarin werden de meerkosten van een aquaduct ten opzichte van een brug becijferd op 150 miljoen euro. “Dat werd nergens serieus onderbouwd, maar omdat in mei 2013 bij de ministeriële startbeslissing over de verbreding van de A58, ook het budget werd vastgesteld, werd de optie van het aquaduct al meteen als ‘te duur’ terzijde geschoven. Wij hebben vanaf het begin de startbeslissing juridisch aangevochten én de berekende meerkosten voor een aquaduct ter discussie gesteld.”

Nieuwe normen Het werd een strijd die inmiddels al acht jaar duurt en waarbij de stichting alle wapens heeft gebruikt die haar ter beschikking stonden, tot aan WOB-verzoeken en rechtszittingen toe.

Steeds weer was het verweer van het ministerie en Rijkswaterstaat: de startbeslissing staat en de gemeente Oirschot heeft zich daarbij neergelegd. Opmerkelijk genoeg bleef ook het bedrag van 150 miljoen aan meerkosten steeds overeind staan, waar allerlei factoren van de vergelijking in de loop van tijd veranderden. Door nieuwe normen voor de doorvaarthoogte moet de nieuwe brug hoger worden dan de huidige brug. Er is besloten om ten zuiden van de huidige brug (2x2 rijstroken) een hogere nieuwe brug aan te leggen. Het verkeer naar Eindhoven kan dan over de nieuwe brug rijden en het verkeer richting Tilburg over de oude. Op termijn zou dan de 6

Zo zou het aquaduct in de A58 ten zuiden van Oirschot eruit kunnen zien. (Illustratie: ipv Delft)

oude brug ook vervangen moeten worden door een hogere brug. Daarmee wordt het prijskaartje voor de brug fors duurder. En een aquaduct dus relatief minder duur.

Toen vervolgens naar aanleiding van een plan van Natuurmonumenten en het Brabants Landschap verderop in het traject een ontwerp werd gemaakt voor een verhoogde brug over het beekdal van de Beerze, gaf dat de stichting nieuwe munitie. Immers, als bij de Beerze kon worden afgeweken van de startbeslissing, dan moest dat ook kunnen bij het Wilhelminakanaal.

“Ondertussen had Oirschot ook een nieuwe wethouder op dit dossier, die er duidelijk anders in staat dan zijn voorgangers. In plaats van te wachten op een opdracht van de gemeenteraad, ging wethouder Ad van Beek proactief in gesprek met ons”, zegt Van der Avort. “Wij opperden om een onafhankelijk bureau in te schakelen om de cijfers te laten vergelijken.”

In juni 2020 gaf de gemeente Oirschot ingenieursbureau ipv Delft opdracht voor aanvullend onderzoek. Het bureau stelt dat de meerkosten van een aquaduct circa 30 miljoen euro bedragen. Het verschil in de meerkosten komt volgens de Delftse ingenieurs vooral door fors lagere bouwkosten van het aquaduct

(geen 220, maar 105 miljoen euro) én een onderschatting van de kosten van de huidige voorkeursvariant met circa 5 miljoen euro (geen 70 maar 74,3 miljoen euro).

Breed gedragen Met die nieuwe cijfers zag de gemeenteraad van Oirschot het aquaduct opeens weer als een haalbaar alternatief. Een alternatief dat bovendien breed door de bewoners wordt gedragen. De hoge brug zou immers meer visuele en geluidsoverlast geven, waar een verdiept aangelegde A58 (de aquaductvariant) de leefbaarheid in de gemeente zou verbeteren. Minder geluidsoverlast betekent bovendien meer mogelijkheden voor woningbouw.

Deze argumenten haalden niet alleen de gemeenteraad over de streep, maar enkele dagen later ook de fracties van D66, CDA en Partij voor de Dieren in Provinciale Staten.

Het ministerie en Rijkswaterstaat hebben nog niet gereageerd op de nieuwe cijfers. “Maar Rijkswaterstaat heeft al enige tijd de mond vol over ‘maatschappelijke kosten-batenanalyses’.

Het wordt tijd dat ze dat hier in de praktijk brengen: kijk niet alleen naar de kosten, maar ook naar wat het oplevert”, besluit Van der Avort.

nr. 5 - mei 2021

11_Actueel_05L_0002.indd 6

04-05-21 13:03

Agenda

Portret

18 mei Driebergen Afvalwaterketensymposium 2021: Thema ‘Gestapelde opgaven’ www.stowa.nl

Waterbeheer nu bovengronds Hugo Gastkemper stopt begin volgend jaar als directeur bij Stichting Rioned. In de 22 jaar tijd dat hij deze functie vervulde zag hij het vakgebied stedelijk waterbeheer sterk veranderen en letterlijk bovengronds komen.

Hugo Gastkemper.

De in Amsterdam geboren Gastkemper (64) studeerde bestuurskunde aan Universiteit Twente. “Een sociale wetenschap in een technische omgeving dus. Die combinatie heeft altijd mijn affiniteit gehouden.” Na z’n studie was hij werkzaam bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, onder andere als hoofd van de afdeling milieu. In 1999 werd Gastkemper directeur bij Stichting Rioned, het overkoepelend orgaan voor waterbeheerders, bedrijven en onderzoeksinstellingen binnen het stedelijk waterbeheer. Zijn voornaamste opdracht was om het belang van goede riolering en de stichting beter op de kaart te krijgen. Dat lijkt alleszins gelukt. “Ons vakgebied is beter in beeld en bovengronds gekomen. Er is veel meer aandacht voor het belang van goede riolering, infiltratie van hemelwater in de bodem, hergebruik van water, blauwgroene daken en waterberging op straat. Water in de stad leeft maatschappelijk veel meer. Je hoeft ook niet onder de motorkap te kijken om te snappen dat een motor nodig is om te rijden, onderhoud nodig heeft en dus geld kost. Bij stedelijk waterbeheer gaat het om droge voeten, gezondheid en milieu. Als je dat laat zien is er meer begrip voor de rioolheffing.”

Binnen het stedelijk waterbeheer zijn gemeenten onderling en met het waterschap

beter gaan samenwerken, zegt Gastkemper.

“Ze zijn hun onderlinge afhankelijkheid meer gaan zien en zijn zaken veel meer gezamenlijk op gaan pakken.” Het gebruik van de bodem in bestaand bebouwd gebied neemt alleen maar toe, door onder meer aardwarmte, energietransitie, stroomkabels, verduurzaming, 5G en aanplant van bomen tegen onder meer hittestress. Het besef dat daar iets moet gebeuren groeit, ziet Gastkemper. Gemeenten moeten de regie steviger in handen nemen en kansen grijpen om zaken te koppelen. “Denk aan het vernieuwen van de ondergrondse infrastructuur, samen met de aanleg van een warmtenetwerk en een nieuwe inrichting van de openbare ruimte, die de bewoners veiliger, prettiger en toegankelijker vinden.”

Stichting Rioned zelf wil vooral mogelijk maken dat overheden, onderzoeksinstellingen, producenten, adviseurs en aannemers hun werk goed kunnen doen, stelt Gastkemper.

“Iedereen die binnen de keten werkzaam is, wil kwaliteit leveren. Dat is eigen aan professionals. Die houden van mooie, goed werkende dingen. Het streven naar kwaliteit is wat de partijen bij Stichting Rioned bindt. Het is heel bevredigend om bij te dragen aan de ontwikkeling van de gemeenschappelijke kennisbasis en het belang van stedelijk waterbeheer uit te dragen.”

20 mei Online De oever van de toekomst www.uvw.nl

Richtlijnen kabels en leidingen De veelheid aan lokale voorwaarden, regelgeving, verordeningen en richtlijnen op het gebied van kabels en leidingen zorgt voor veel onduidelijkheid. In het project ‘Hulp bij richtlijnen’ onderzoekt het COB-netwerk hoe het werkelijk zit met lokale regelgeving rondom kabels en leidingen.

Het doel van dit project is een representatief inzicht verschaffen in het gebruik van de verschillende soorten regelgeving en richtlijnen op het gebied van kabels en leidingen.

De eerste stap in het project is afgerond: er is voor alle 355 gemeenten in Nederland in kaart gebracht welke beleidsregels zij erop

nahouden voor kabels en leidingen. Dit tussenresultaat is gepubliceerd in een rapport.

Hierin is onder meer te lezen en te zien dat de hoeveelheid aan regels en de verschillen daarin niet per se tot grote onduidelijkheid leiden. De veronderstelling dat er sprake is van ‘een woud aan regels’ behoeft nuancering. Het gaat namelijk niet alleen om de ‘harde’ kant van de verordeningen en richtlijnen, maar ook om de vindbaarheid, de uiteenlopende interpretaties in de praktijk en de mate van afstemming tussen gemeenten en netbeheerders.

Het rapport is te vinden op de website van COB.

25 mei Online Boekpresentatie ‘De Stadsgenese’ www.uvw.nl 25 mei Online ‘Slibeindverwerking: hoe ziet de toekomst eruit?’ www.stowa.nl 27 mei Online Grootste risico rivieren: splitsingspunt of piping? www.stowa.nl 3 juni Online Moerasbeken www.stowa.nl 17 juni Online Kennisdag Inspectie Waterkeringen 2021 www.stowa.nl 7 september ‘s-Hertogenbosch Waterinfodag www.waterinfodag.nl 13 en 14 oktober Nijkerk No-Dig Event www.nstt.nl 25 november Lemmer Waterstaaterfgoeddag www.stowa.nl 29 maart t/m 1 april 2022 Amsterdam Intertraffic www.intertraffic.com 1 oktober t/m 31 maart 2022 Dubai Wereldexpo www.expo2020dubai.com Zie ook: www.landwater.nl nr. 5 - mei 2021

11_Actueel_03R.indd 7

7

04-05-21 13:02

Trends & Cijfers

Orderportefeuille gww in februari kleiner De werkvoorraad in de gww-sector is in februari met één tiende maand afgenomen. Bij de grond- en waterbouwbedrijven nam de werkvoorraad af met twee tiende maand af naar 8,2 maanden werk. In de wegenbouw was sprake van een lichte groei met één tiende maand naar 6,3 maanden. De gww-sector ontwikkelde zich hiermee minder gunstig dan de b&u. In de woning- en utiliteitsbouw nam de werkvoorraad in februari met vier tiende maand toe. Dit blijkt uit de maandelijkse conjunctuurenquête van het EIB in opdracht van de Europese Commissie.

Een kwart van de gww-bedrijven ondervond in februari stagnatie door een gebrek aan orders.

Eén jaar eerder was dat ruim 15 procent.

Vooral de grond- en waterbouwbedrijven

(40 procent) hadden in februari van dit jaar te maken met een gebrek aan orders. Bij de wegenbouwbedrijven was dit met ruim 10 procent veel minder.

Eén op de tien gww-bedrijven verwacht dat de prijzen in de komende drie maanden zullen stijgen. Vorig jaar was dat één op de drie bedrijven.

Omzet bouw daalt in februari 2021 De omzet van de bouw (zonder projectontwikkeling) is in februari met 3,3 procent gedaald. Dit blijkt uit de nieuwste cijfers van het CBS. Ongetwijfeld had ook de vorstperiode van februari een negatief effect op de omzet.

Voor de bouw is 2021 wel een stuk slechter begonnen dan 2020. In de eerste twee maanden daalde de omzet met 1,5 procent.

Een jaar eerder steeg de omzet in deze maanden nog met bijna 9 procent. Middelgrote en grote bouwbedrijven vanaf tien werkzame personen deden het zelfs nog iets

slechter. In hoeverre de coronacrisis van invloed is geweest op de omzet, is niet met CBS-cijfers vast te stellen.

Minnetje b&u De omzet van de burgerlijke en utiliteitsbouw (b&u) is in februari met 2,4 procent gedaald. In de eerste twee maanden daalde de omzet gemiddeld met 0,7 procent. Dat was een jaar eerder nog een stijging van iets meer dan 6 procent. Middelgrote en grote b&u-bedrijven deden het iets beter. De omzetdaling bij deze bedrijven bleef in de eerste twee maanden van 2021 beperkt tot 0,4 procent.

In de eerste twee maanden van 2021 is voor bijna 3 miljard euro aan bouwvergunningen

afgegeven, 250 miljoen euro meer dan vorig jaar. De toename werd volledig veroorzaakt door bouwvergunningen voor nieuwbouwprojecten. Voor herstel, verbouw en renovatie werd een bedrag van bijna 530 miljoen euro aan bouwvergunningen afgegeven, een daling van ongeveer 20 procent.

Forse omzetdaling gww Bedrijven in de grond-, water- en wegenbouw (gww) zagen in februari hun omzet met 9,6 procent dalen. In januari daalde de omzet met 3 procent. Gww-bedrijven vanaf tien werkzame personen deden het in deze periode niet veel beter. Bij de deelbranches daalde de omzet van (spoor)wegen- en tunnelbouwers in februari met 3,2 procent. De omzet daalde daarmee al voor de vijfde maand op rij.

Kabel- en buizenleggers zagen in februari hun omzet voor het eerst in ruim een jaar dalen. De omzet nam met 1,9 procent af. Wel behaalde deze deelbranche – als enige in de bouw – in de eerste twee maanden van 2021 nog een positief resultaat van een half procent.

Faillissementen in de bouw In de eerste twee maanden van 2021 zijn 47 faillissementen uitgesproken in de bouw.

Dat is een daling van meer dan 40 procent vergeleken met een jaar eerder. In de gww zijn in deze maanden twee faillissementen uitgesproken, dat waren er zes in 2020.

De rubriek Trends & Cijfers is samengesteld onder redactie van het Economisch Instituut voor de Bouw (EIB) en het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS).

8

11_Actueel_07L.indd 8

nr. 5 - mei 2021

04-05-21 13:02

Juridisch mr. P. de Vries / ing. F. de Jong

Validatie gaat over het verwachtingspatroon In de vorige Land + Water werd stilgestaan bij het begrip Verificatie waarbij het handelde om het op objectieve wijze aantoonbaar maken van de eisen van de overeenkomst, waarbij steeds naar de project specifieke context van het contract moet worden gekeken. Bij het begrip validatie is dat niet anders.

Zo wordt validatie ook genoemd in de NEN 9001 en 9000 die ten grondslag liggen aan § 19 GC 2005. In de laatste norm wordt onder 3.8.13 een definitie gegeven. Bij validatie handelt het dan om de bevestiging door de levering van objectief bewijs dat aan de eisen voor een specifiek beoogd gebruik of toepassing is voldaan.

In de ISO/IEC 15288, die van toepassing kan worden verklaard bij een project op basis van Systems Engineering (SE), wordt het validatieproces nader omschreven in § 6.4.8. Het doel van het validatieproces is dat er objectief wordt aangetoond dat een werkend systeem wordt geleverd dat voldoet aan de eisen van stakeholders en dat het beoogde gebruik in de beoogde operationele omgeving wordt bereikt.

Het begrip stakeholders is uitermate relevant.

In het CROW Handboek wordt de definitie gehanteerd dat een stakeholder een partij is die een recht heeft in, of een belang heeft bij, een systeem. Een GC-contract wordt doorgaans bilateraal gesloten: er zijn slechts twee contractpartijen: de opdrachtgever en de opdrachtnemer.

IN ‘T KORT - Validatie Validatie is het achteraf aantonen dat aan de verwachtingen is voldaan Het bewijs moet objectief worden geleverd De klantwensen dienen te worden gebaseerd op eisen De opdrachtgever is verantwoordelijk voor zijn eisen

Klantwensen Als echter gekeken wordt naar de term Validatie, moet dus worden geconstateerd dat hier een opgave ligt voor de aanbesteder slechts dan een werk in de markt te zetten, indien alle belangen en wensen van stakeholders zijn opgehaald. Gedacht kan worden aan interne stakeholders als een afdeling beheer of locatie manager. Bij externe stakeholders handelt het dan om bijvoorbeeld bewoners of gebruikers die geen contractuele relatie met de opdrachtgever hebben.

Het bovenstaande (kritieke) proces wordt bij opdrachtgevers ook geduid als het ophalen van klantwensen. Die klantwensen worden vervolgens vertaald in eisen van de overeenkomst, waarvoor de opdrachtgever ingevolge paragraaf 3 lid 3 GC verantwoordelijk is.

Wederkerig mag van een inschrijver worden verondersteld dat deze al in de tender actief de processtappen heeft doorlopen, zoals beschreven in Land + Water 4-2021, om te komen tot een verificatiematrix, waarna als sluitstuk een validatieplan kan worden opgesteld. Hierbij dient ruime aandacht aan stakeholdersmanagement te worden besteed en moet worden beschouwd of en zo ja welke informatie inschrijver nog nodig denkt te hebben. Hier heeft de gulden regel van de GC informatie te gelden: een opdrachtgever is alleen verantwoordelijk voor de juistheid van de versterkte informatie, niet voor de omvang.

Verschil V&V Resumerend kan gesteld worden dat verificatie betekent dat in objectieve zin wordt aangetoond dat voldaan wordt aan de eisen. Iets is

in abstracto goed gemaakt. Validatie gaat daarentegen verder en vraagt bewijs dat ‘het goede’ is gemaakt, omdat voldaan moet zijn aan de verwachtingen van de stakeholders.

Het validatieproces vindt in tijd dus altijd later plaats dan verificatie. Het is in het belang van partijen dat discussies achteraf worden vermeden. Het Basisboek SE in de bouw stelt dan ook terecht dat de oorzaak hiervan doorgaans ligt in het feit dat er dan vaak geen goede vertaalslag is gemaakt van de verwachtingen van de stakeholders naar het programma van eisen (PVE).

Het zou dan kunnen gebeuren dat daar waar een interne stakeholder in het kader van validatie blijft volhouden dat niet aan zijn verwachtingen werd voldaan, de opdrachtgever een wijziging uit hoofde van § 14 GC moet opgedragen met als reden dat de klantwens precontractueel niet als eis werd geformuleerd.

Verwezen wordt nog naar een vonnis van de Raad van Arbitrage d.d. 10 juli 2018; geschilnummer 35.706. Hier handelde het om een eis dat het afleverdossier bij afronding van een betaalpost ook het V&V dossier diende te bevatten en opdrachtnemer op basis van het verzamelde bewijs moest beoordelen, vaststellen en verklaren dat aan de eisen was voldaan. In rechtsoverweging 113 en 114 oordeelde de arbiter dat de wijze van toetsen en aantonen, limitatief was vastgelegd. Een hertoetsing op basis van nieuwe inzichten als door opdrachtgever gewenst kon dan ook niet aan de orde zijn.

Pieter de Vries is consultant bij Kpieto!; Fabian de Jong is consultant bij SE Coach. nr. 5 - mei 2021

11_Artikel_01R.indd 9

9

04-05-21 13:02

DOSSIER - Waterbouw

Maat- én vakwerk bij Stevinsluizen Na negentig jaar blijkt de bestaande schutsluis van de Stevinsluizen nog in verrassend goede conditie. Dit blijkt tijdens de bouw van de nieuwe keersluis voor de Stevinsluizen als extra bescherming tegen hoogwater.

Een project binnen de aanpak van de Afsluitdijk dat in korte tijd is uitgevoerd.

De nieuwe keersluis verhoogt de waterkerende hoogte van de Afsluitdijk. Een stremming van 26 weken tijdens de bouw van de nieuwe keersluis, greep Rijkswaterstaat aan om tegelijkertijd het negentig jaar oude schutsluizencomplex te renoveren.

Luke van der Steen, projectmanager bij bouwconsortium Levvel (BAM, Van Oord en Rebel): “Alleen een ‘upgrade’ van de bestaande schut- en spuisluizen, onderdeel van de Afsluitdijk, zou niet voldoen aan alle eisen die in Nederland nu gesteld worden. Zo was het huidige schutsluizencomplex in 1932 prima waterkerend. Maar door de verwachte stijging van de zeespiegel, in combinatie met een kans op extreem hoog water, voldoet het complex niet langer als primaire waterkering en is de bouw van een nieuwe keersluis noodzakelijk.

Bij extreem hoogwater, vanaf ruim twee meter boven NAP, sluiten de sluiswachters de deuren van de keersluis. En is het achterland van Nederland beschermd.”

Levensduur keersluis Voor de nieuwe keersluis koos Rijkswaterstaat

IN ‘T KORT - Stevinsluizen Na negentig jaar blijkt de schutsluis van de Stevinsluizen nog in goede conditie Dit blijkt tijdens de bouw van de nieuwe keersluis De nieuwe keersluis verhoogt de waterkerende hoogte van de Afsluitdijk Voor de keersluis koos Rijkswaterstaat voor een ‘levensduur’ van honderd jaar

10

Overzicht van het herstel aan de schutsluis van de Stevinsluizen.

voor een ‘levensduur’ van honderd jaar. Bram Beijer, objectleider bij Rijkswaterstaat: “Die keuze hebben we gemaakt na een afweging waarin de uitvoeringswijze en de levensduur zijn meegenomen. In die afwegingen zijn duurzaamheid en de te maken kosten belangrijke factoren. We zoeken altijd naar de optimale balans.”

“Levvel baseerde het ontwerp van de keersluis onder meer op die levensduurkeuze”, vult Van der Steen aan. “Er zijn allerlei ontwerpnormen die je kunnen helpen om die honderd jaar te bereiken. De kwaliteit van het beton speelt daarin een belangrijke rol. Voor een constructie die heel kort meegaat, heb je misschien genoeg aan een betondekking van 45 millimeter. Voor onze constructies zitten we vaker aan 70 millimeter. Dat is noodzakelijk om de waterdruk te weerstaan en om corrosie door halfbrak water voor te zijn.”

Voor de stalen onderdelen geldt weer een iets andere levensduur. “Staal vraagt om meer onderhoud, daar kun je zeker geen eeuw mee wachten. Daarom kijken we naar de duurzaamheid van het materiaal en naar de manier waarop je het staal kunt onderhouden tijdens de ideale levensduur.”

Droogzetten schutsluis Tijdens de bouw van de keersluis, werd ook het bestaande schutsluizencomplex van de

Stevinsluis gerenoveerd. Een unieke opgave, vertelt Beijer: “Voor het eerst sinds de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 stond het schutsluizencomplex droog. Dat alleen al bleek een heel karwei”, beaamt Thomas Schürmann, werkvoorbereider bij Levvel. “In één keer droogzetten, zonder vooronderzoeken en actieve monitoring, is niet mogelijk. Dan kunnen zich plotseling verschuivingen van vloeren of wanden voordoen en moet je de sluis weer vol laten lopen.”

Beijer: “Uit berekeningen bleek dat we met twee centimeter leegloop per uur de meest beheersbare situatie creëerden.” Een uiterst secure onderneming dus.

Om de stremming niet langer te laten duren dan noodzakelijk was, moest de renovatie bovendien plaatsvinden in een heel korte tijdsspanne: van januari tot mei 2021, in totaal 26 weken. “Een hectische, leerzame en soms spannende periode, waarin alle betrokken partijen heel erg nauw met elkaar hebben samengewerkt”, blikt Beijer terug.

Betonreparatie “Maat- én vakwerk”, concludeert ook collega-projectmanager Tjaart Vos van Rijkswaterstaat: “We begonnen bij de Stevinsluis met een veel minder grote opdracht dan die waarmee we uiteindelijk aan het werk gingen. De initiële vraag was: ‘Wat is, anno

nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L.indd 10

04-05-21 13:01

B. de Bruin

2021, de kwaliteit van het beton dat negentig jaar geleden met licht brak water is gestort?’

In de loop van de jaren kan de wapening onder invloed van een chemische reactie gaan roesten en daarmee uitzetten binnen het beton. Het grote geheel begint dan barsten te vertonen. Denk aan een soort duploblokken die onderling dan geen geheel meer vormen, wat niet goed is voor de stabiliteit van de schutsluis. De werkelijke toestand van het beton konden we echter pas ná het droogzetten van de schutsluiskom inventariseren en, waar nodig, repareren. De kwaliteit van het beton bleek echter verrassend goed, reparaties bleven beperkt.

Daarom konden we tijdens de stremming van 26 weken meerdere renovatiewerkzaamheden uitvoeren.”

Klinknagels en panamawielen Ook de sluisdeuren moesten binnen die zestien weken worden gerenoveerd.

Schürmann: “Na de drooglegging hebben we de sluisdeuren verwijderd en hebben we deze in een aparte werkplaats gerenoveerd. De halsbeugels en de lagers waarin de deuren draaien, zijn grotendeels vervangen.”

Andere onderdelen van de schutsluisdeuren zijn juist gehandhaafd. Zo worden de deuren

De negentig jaar oude schutsluis blijkt nog in verrassend goede conditie te verkeren.

Werk aan de nieuwe keersluis.

van de schutsluis aangedreven via zogenoemde panamawielen; dit zijn grote tandwielen waaraan een trek-duwstang is bevestigd. “Die panamawielen zijn in het verleden gebruikt, omdat de hydrauliek toen nog niet zo ver ontwikkeld was”, vertelt Van der Steen.

“Omdat volledige vervanging ervan niet nodig was handhaafden we de panamawielen. Ook de klinknagels in de deuren van de schutsluis mochten blijven. Die klinknagels kun je niet zomaar vervangen, want je weet niet welk effect dat op de deuren zal hebben. Alleen versterkingsdelen die te veel door roest waren aangetast, zijn vervangen en met bouten vastgezet. Alle deuren zijn gestraald en in een nieuwe, niet giftige epoxycoating gezet.”

Technische uitdagingen Na de renovatie zijn alle deuren teruggeplaatst; de deuren van het betonnen middenhoofd ‘in den droge’, de deuren van het betonnen beneden- en buitenhoofd ‘in den natte’. “Het terughangen in den droge gaf ons de gelegenheid om de deuren voor het middenhoofd heel precies af te stellen”, licht Schürmann toe. Voor de deuren voor het beneden- en buitenhoofd was dit niet mogelijk.

Alle deuren zijn opnieuw afgesteld op een manier die in de jaren dertig van de vorige eeuw al heel vernieuwend was. De deuren moeten net als voorheen heel precies sluiten.

Dat betekent inpassen tot op de millimeter, zodat er de minste slijtage optreedt. Bovendien is de ophanging zo ingeregeld dat er bij grote waterdruk geen druk op de draaipunten van de deuren komt te staan. De deuren

dragen hun krachten dan af aan de sluiskom.

Hierdoor blijven de draaipunten heel en is de deur op maximale sterkte. De levensduur van de bestaande schutsluiskom wordt door de renovatie verlengd met dertig jaar. Dat is bij renovatiewerkzaamheden een reële periode om mee te werken. Goed onderhoud in die periode kan de levensduur verder verhogen tot wel vijftig jaar.

Trots Al met al een bijzondere opgave, waarop alle betrokkenen met trots terugblikken. Van der Steen noemt het werk aan de Stevinsluizen een ‘project met grote uitstraling’. Beijer benadrukt het iconische karakter: “De Afsluitdijk springt er als project echt uit. Ik vind het gaaf om te zien dat we alle werkzaamheden zo weten te combineren dat het werk niet alleen goed, maar ook goed georganiseerd verloopt.”

Schürmann: “Ik ben heel enthousiast, omdat we in een extreem korte periode onderzoeken konden doen, een ontwerp konden maken en de uitvoering toch op tijd klaar hebben.” Vos zet de puntjes op de i: “Van de mensen in de sluis tot het projectmanagement van Levvel, onze collega’s van Beheer en de hele besliskolom binnen Rijkswaterstaat, iedereen moest elkaar vlot willen begrijpen. Alleen op deze wijze kon deze renovatie in zo’n korte tijdsperiode lukken. Met groot respect voor de ontwerpers van destijds is dat ons gelukt en daar ben ik trots op.”

Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met Rijkswaterstaat nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L.indd 11

11

04-05-21 13:01

DOSSIER - Waterbouw

Probabilistisch ontwerpen voor stabiliteit bij dijkversterking SAFE Voor het dijkversterkingsproject Streefkerk-Ameide-Fort Everdingen (SAFE) is het huidige stabiliteitstekort en de benodigde versterking voor macrostabiliteit probabilistisch bepaald. Dit heeft een aanzienlijke optimalisatie van de versterkingsopgave opgeleverd.

Waterschap Rivierenland werkt samen met Sweco, Arcadis en Deltares aan de dijkversterking van de zuidelijke Lekdijk tussen Streefkerk, Ameide en Fort Everdingen (SAFE). Het project bevindt zich momenteel in de verkenningsfase. Eén van de opgaven is het aanpakken van een stabiliteitstekort van 11 km dijk, verdeeld over 31 dijkvakken.

Dit artikel gaat in op de probabilistische wijze waarop de beschouwing en het ontwerp voor binnenwaartse macro-stabiliteit zijn uitgevoerd. Het is voor het eerst dat probabilistische stabiliteitsberekeningen op deze schaal worden ingezet in een versterkingsproject. Dit is mogelijk omdat in dit project een aanpak is uitgewerkt waarmee met de rekenmethode Monte Carlo Importance Sampling (MC-IS) op grote schaal probabilistische berekeningen gemaakt kunnen worden.

Naar probabilistisch rekenen In de meeste dijkbeoordelingen en dijkversterkingsprojecten wordt er momenteel voor de beschouwing van de binnenwaartse macrostabiliteit gebruik gemaakt van de semi-probabilistische aanpak. In deze aanpak wordt een

IN ‘T KORT - SAFE Waterschap Rivierenland werkt samen met Sweco, Arcadis en Deltares aan SAFE Eén van de opgaven is het aanpakken van een stabiliteitstekort van 11 km dijk Dit artikel gaat in op de probabilistische wijze waarop het ontwerp is uitgevoerd Door probabilistisch rekenen wordt het ontwerp meer kostenefficiënt

12

stabiliteitsfactor bepaald met één stabiliteitsberekening in de software D-Stability. Hierin worden de sterkteparameters ingevoerd als karakteristieke ondergrenswaarden. De hydraulische randvoorwaarde is gelijk aan een hoge waterstand waarbij de overschrijdingsfrequentie gelijk aan de norm van het dijktraject.

De stabiliteitsfactor wordt omgezet naar een faalkans met de kalibratievergelijking uit het Wettelijk Beoordelingsinstrumentarium, het WBI2017. Deze kalibratievergelijking is generiek voor alle typen dijken, grondslagen en sterkte-eigenschappen. Deze aanpak is ontwikkeld vanwege de relatieve eenvoud, maar geeft een minder nauwkeurige inschatting van de ontwerpopgave dan bij een volledig probabilistische berekening.

In de probabilistische aanpak wordt de faalkans direct bepaald en wordt geen gebruik gemaakt van een kalibratievergelijking. Voor verschillende waterstanden wordt de (conditionele) faalkans bepaald met een probabilistische berekening, waarbij elke parameter wordt ingevoerd als een verdeling met een gemiddelde en standaardafwijking. De conditionele faalkansen samen vormen de fragility curve.

Door het integreren van de fragility curve met de kansverdeling van de waterstand wordt de totale faalkans bepaald.

Monte Carlo Importance Sampling Er zijn verschillende rekenmethodes mogelijk om de faalkans per waterstand te berekenen.

De eenvoudigste methode is de Monte Carlo (MC)-simulatie. In een MC-simulatie wordt de faalkans bepaald door een groot aantal berekeningen te maken. Per berekening worden willekeurige waarden uit de invoerverdelingen getrokken. De faalkans is het aantal gefaalde berekeningen gedeeld door het totaal aantal berekeningen. Voor een faalkanseis in de ordegrootte van 1/10.000.000 per jaar moeten grofweg een miljard stabiliteitsberekeningen worden uitgevoerd. De bijbehorende rekentijd maakt deze methode ongeschikt.

De First Order Reliability Method (FORM) is de afgelopen jaren toegepast bij de meeste probabilistische stabiliteitsberekeningen en heeft een relatief korte rekentijd. Het nadeel is echter dat deze methode alleen functioneert met een vastgezet glijvlak die van tevoren bepaald moet worden. Aangezien het maatgevende glijvlak op voorhand onbekend is, zijn er gevoeligheidsberekeningen nodig om

Figuur 1: De fragility curve en waterstandsverdeling voor de in figuur 2 weergegeven dijkdoorsnede. De faalkans neemt langzaam toe voor een toenemende waterstand. Bij NAP +5 m is een sterkere toename te zien in de faalkans omdat vanaf deze waterstand opdrijven plaatsvindt.

glijvlakken uit te kunnen sluiten. Bij meerdere relevante glijvlakken moet er per glijvlak een FORM-berekening uitgevoerd worden. Het uitsluiten en apart doorrekenen van verschillende glijvlakken is een tijdrovende klus voor de betrokken adviseurs.

In het project SAFE is een aanpak uitgewerkt met Monte Carlo Importance Sampling. MC-IS is een variant op de MC-simulatie. Verschillend is dat de invoerverdelingen worden verschoven en dat de faalkans berekend wordt met een correctie voor deze verschuiving. Het doel van deze verschuiving is om vaker gefaalde berekeningen te vinden. Zodoende kan het aantal vereiste berekeningen teruggebracht worden tot ruim duizend en enkele uren rekentijd.

Vergeleken met FORM heeft MC-IS twee grote voordelen. FORM kan door het analytische karakter een beperkt aantal invoerverdelingen verwerken, omdat anders de oplossing niet meer convergeert. Voor MC-IS is het aantal invoerverdelingen in principe ongelimiteerd.

Verder hoeft het glijvlak in D-Stability ook niet te worden vastgezet. Daardoor is MC-IS minder foutgevoelig en is er kwaliteitswinst te halen.

Een uitdaging bij MC-IS is het vinden van een goede verschuiving. Bij een slechte verschuiving wordt het benodigde aantal berekeningen namelijk niet teruggebracht. In het project SAFE is daarom met FORM een eerste indicatie van de verschuiving verkregen. Met een toekomstige implementatie van Adaptive MC-IS, waarin een algoritme itereert naar de ideale verschuiving van de invoerverdelingen, kan de rekenprocedure nog verder worden

nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0002.indd 12

04-05-21 13:00

ir. P.Y. Tao / ing. L. Kwakman / ir. A.W. van der Meer / ir. J.A. van Zuylen / ir. C.J. van Veen

geoptimaliseerd. Daarnaast is de methode met MC-IS ideaal om vervolgmechanismen na de initiële afschuiving mee te nemen in een faalpadanalyse, wat voor drie dijkvakken van SAFE ook is gedaan. MC-IS vereenvoudigt en versnelt de rekenprocedure en opent de deur voor probabilistisch ontwerpen voor hele dijktrajecten.

Bij de glijvlakken per waterstand is te zien dat bij de lagere waterstanden de ondiepere glijvlakken de grootste kans van optreden hebben. Voor de hogere waterstanden is de mobiliseerbare schuifsterkte aan de bovenzijde van de watervoerende zandlaag klein en hebben de diepere glijvlakken de grootste kans van optreden.

Inzicht in de resultaten Een probabilistische stabiliteitsanalyse geeft meer inzicht in het resultaat ten opzichte van een semi-probabilistische berekening. De fragility curve in figuur 1 geeft de waterstandsafhankelijkheid weer. Te zien is een snelle toename van de faalkans bij een waterstand van NAP +5 m, het moment dat opdrijven plaatsvindt. Verder zijn de invloedscoëfficiënten voor de beschouwde dijkdoorsnede in figuur 3 weergegeven. De onzekerheid van de schuifsterkteratio van siltige klei heeft hier de meeste invloed op de faalkans. Het verkleinen van de onzekerheid van deze schuifsterkteratio, door extra labproeven, kan een significante invloed hebben op het resultaat.

Realistisch ontwerp De resultaten van de in SAFE uitgevoerde probabilistische berekeningen zijn geplot tegenover de semi-probabilistische uitkomsten van dezelfde som. Ook de kalibratielijn van het WBI2017 is in de figuur opgenomen, inclusief de achterliggende data. De betrouwbaarheidsindex behorende bij de faalkanseis is =5. Op basis van de kalibratievergelijking betekent dit een vereiste stabiliteitsfactor van 1.16. Door probabilistisch te rekenen is een realistischere faalkans te bepalen. Voor datapunten die onder de kalibratielijn liggen zal deze faalkans gunstiger zijn dan bepaald zou zijn via een stabiliteitsfactor en de kalibratielijn.

Figuur 3: De invloed van de onzekerheid van de verschillende parameters.

Figuur 4: Vergelijking tussen de probabilistische en semi-probabilistische resultaten. Door de lokale omstandigheden wijkt de fit op basis van de SAFE-punten af van de WBI2017-fit.

Het probabilistisch ontwerpen heeft geleid tot een aanzienlijke optimalisatie van de opgave. Ter indicatie is voor negen dijkvakken met een stabiliteitsberm het semi-probabilistische ontwerp vergeleken met het probabilistische ontwerp. Gemiddeld resulteert dit voor het laatstgenoemde in een 5 meter kortere berm, waardoor er circa 33 procent minder grond benodigd is.

Hiermee worden de kosten en hinder voor de omgeving gereduceerd door minder vastgoed transacties, inkoop en transport van grond en materieelinzet. Bovendien komt de duurzaamheidswinst voor stabiliteitsbermen bij project SAFE neer op een vermeden uitstoot van 700 ton CO2-equivalent per km. Al met al leidt probabilistisch rekenen tot een meer realistisch en kostenefficiënt ontwerp.

Figuur 2: De instabiele glijvlakken uit de MC-IS-berekening bij verschillende waterstanden. Bij de lagere waterstanden zijn ondiepere glijvlakken maatgevend, bij de hogere waterstanden diepere glijvlakken.

Yida Tao en Leo Kwakman zijn beiden specialist waterkeringen bij Arcadis; Anton van der Meer is adviseur geotechniek bij Deltares; Jos van Zuylen is specialist waterkeringen bij Sweco en Nelle van Veen is technisch manager dijkversterking SAFE bij Waterschap Rivierenland. nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0002.indd 13

13

04-05-21 13:00

DOSSIER - Waterbouw

Kwelderbouwers hun tijd ver vooruit

De pas aangelegde kwelderwerken bij de kwelder van Marconi, Delfzijl. Een deel van deze kwelder dient als pilot om kwelderherstel te onderzoeken. (Foto: Pim Willemsen)

Al eeuwenlang stimuleren we kweldergroei voor landaanwinning, onder andere met behulp van kwelderwerken. Tegenwoordig is vanuit het oogpunt kustveiligheid een toenemende interesse in het gebruik van kwelders, waardoor men opnieuw kijkt naar de potentie van deze kwelderwerken als hulp bij hoogwaterbescherming van de kust.

IN ‘T KORT - Kwelders Kwelders zijn begroeide vooroevers, die voorkomen in beschutte kustgebieden Door kweldergroei te stimuleren winnen boeren sinds de zeventiende eeuw grond Tegenwoordig stimuleren we kweldergroei als onderdeel van kustverdediging Een van de redenen hiervoor is de golfdempende werking van kwelders

14

Kwelders zijn begroeide vooroevers, die vaak voorkomen in beschutte kustgebieden zoals het waddengebied, en de zuidelijke delta’s.

Door kweldergroei te stimuleren, winnen boeren in Noord-Nederland al sinds de zeventiende eeuw landbouwgrond. Door het graven van watergangen kon de kwelder sneller groeien. Een voldoende opgehoogde kwelder is geschikt als landbouwgrond. Om het landaanwinningproces te verbeteren, zijn sinds de vorige eeuw kwelderwerken in gebruik. Deze kwelderwerken bestaan uit rechthoekige bezinkvelden, omringd door rijshoutdammen. Via een opening aan de zeekant van de dam stroomt het getij het bezinkveld in. De rijshoutdammen verminderen de golfslag en getijstroming binnen het bezinkveld, dit bevordert sedimentatie en plantengroei.

Tegenwoordig stimuleren we kweldergroei niet meer om landbouwgrond te winnen, maar als onderdeel van onze kustverdediging. Een van de redenen hiervoor is de golfdempende werking van kwelders, wat zelfs tijdens stormen substantieel kan zijn. Daarnaast is de grond van een kwelder erg stabiel tijdens stormen, waardoor kwelders een positieve invloed uitoefenen op dijkfalen (door buitenwaartse macro-instabiliteit en piping tegen te gaan). Onder gunstige condities groeien en verhogen kwelders zich langzaam,

in tegenstelling tot dijken. Hierdoor groeien ze, tot op zekere hoogte, mee met de stijgende zeespiegel. Kwelders zijn dus een duurzame toevoeging voor het beschermen van onze kust tegen overstromingen.

Eroderende kwelder Desondanks, eroderen veel kwelders. Zo ook de kwelder bij Wierum, in Noordoost Friesland.

Nadat een pier en kwelderwerken waren gebouwd om de groei te stimuleren, groeide deze kwelder voor een groot deel van de negentiende eeuw. Toen het onderhoud van deze bouwwerken stopte, spoelde het rijshout langzaamaan weg. Als gevolg hiervan, begon de kwelder te eroderen, waarbij de rand van de kwelder ongeveer één meter per jaar afkalft. De restanten van de bouwwerken zijn nog altijd te zien op luchtfoto’s.

Met behulp van Delft3D-FM, software voor watermodellen, is het mogelijk de ontwikkeling van de kwelder te simuleren. Met ons Delft3D-FM-model simuleren we getij, stroming en golven bij de kwelder bij Wierum, en de omliggende Waddenzee. Vervolgens berekent het model de impact van deze waterbewegingen op de bodemontwikkeling van het gebied. Dit model hebben we toegepast voor de stormachtige weersomstandigheden van oktober 2017.

De modelresultaten laten zien dat, wanneer

nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0003.indd 14

04-05-21 13:00

ir. R.W.A. Siemes / dr.ir. B.W. Borsje / ir. R.J. Daggenvoorde / prof.dr. S.J.M.H. Hulscher

golven tegen de kwelderrand komen, de kwelderrand voortdurend afkalft. De begroeide grondlaag van de kwelder ondergaat geen erosie, hier vindt zelfs sedimentatie plaats.

Namelijk, tijdens een storm staat de kwelder onder water, en als het water weer zakt blijft sediment achter waardoor de kwelder zichzelf ophoogt. Het wad voor de kwelder erodeert gedurende de stormachtige periode en bij kalmere condities sedimenteert het wad weer.

De modelresultaten komen overeen met observaties en literatuur.

Pieren en rijshoutdammen Een groot voordeel van dit soort modellen is dat je vervolgens kan onderzoeken hoe bouwwerken de getijdenstroming en golven – en dus ook de bodemontwikkeling – in het gebied zouden beïnvloeden. Zo hebben wij vier verschillende configuraties bouwwerken getest door ze in het model te plaatsten. Vervolgens hebben we bestudeerd hoe deze bouwwerken de bodemontwikkeling in het gebied, gedurende oktober 2017 zouden hebben beïnvloed. Deze bouwwerken zijn: - Een kleine pier, zoals deze vroeger aanwezig was bij de kwelder bij Wierum; - Een verlengde versie van deze pier; - De verlengde pier met kwelderwerken in zigzag patroon; - En een korte pier met kwelderwerken, zoals dit vroeger aanwezig was.

Alle bouwwerken dempen de golven die het gebied betreden, wat leidt tot minder erosie aan de kwelderrand. Een nadeel van de pieren is dat ze geen luwte geven voor golven uit noordoostelijke richting. Kwelderwerken dempen golven uit alle richtingen, daarbovenop geven kwelderwerken ook grotere demping.

Vooral traditionele kwelderwerken dempen

De eroderende kwelder bij Wierum, Noordoost Friesland (boven). Restanten van de oude pier en kwelderwerken zijn nog altijd zichtbaar op het wad. De onderste afbeelding toont de locaties van de kwelder bij Wierum (midden) en de Marconi pilot-kwelder (rechts). Afbeeldingen verkregen via Google Earth.

golven dusdanig dat erosie van de kwelderrand bijna geheel afwezig is, zelfs tijdens de stormen. Een opmerkelijke tegenstrijdigheid is dat, wanneer erosie van de kwelderrand vermindert, sedimentatie op de kwelder – en dus ophoging hiervan – ook vermindert. Zo zien we bij de configuraties met kwelderwerken geringe sedimentatie op de kwelder.

Daarnaast staat stimuleren van kweldergroei niet gelijk aan kweldererosie bestrijden.

Namelijk, het wad vóór de kwelder moet genoeg ophogen om vegetatie te laten groeien. Dit leidt tot groei van een kwelder.

Door de stroomsnelheden op het wad te verminderen, bezinkt hier meer sediment.

Zoals de naam al impliceert, zijn de bezinkvelden – de rechthoekige vakken van traditionele

Gemodelleerde bodemverandering bij de kwelder van Wierum. Rood impliceert sedimentatie, blauw erosie. De resultaten zijn voor vier configuraties aan bouwwerken: 1) Een kleine pier, zoals deze vroeger aanwezig was; 2) Een verlengde versie van deze pier; 3) De verlengde pier met kwelderwerken in zigzag patroon en 4) een korte pier met kwelderwerken, zoals dit vroeger aanwezig was. De bouwwerken zijn aangegeven met zwarte lijnen. De pijl linksboven geeft de dominante stroomrichting aan.

kwelderwerken – hier zeer geschikt voor. Dit is ook terug te zien in de resultaten. Erosie binnen de bezinkvelden is nagenoeg afwezig, er vindt constante sedimentatie plaats. De kwelderwerken in zigzag patroon lijken daarentegen niet in staat om sedimentatie op het wad te stimuleren.

Toepassing Het dempen van golven met bouwwerken vermindert kweldererosie. Lagere golven slaan minder hard op de kwelderrand, wat erosie verminderd. Dit is evenwel niet genoeg om kwelders ook te laten groeien.

Kweldergroei stimuleren kan óók met bouwwerken. Zonder huidige technologieën vonden de kwelderbouwers een erg effectieve manier, zij waren hun tijd ver vooruit. Ons onderzoek laat namelijk zien dat traditionele kwelderwerken de beste bouwwerken zijn om kwelders te laten groeien. De bezinkvelden van de traditionele kwelderwerken zorgen dat, langzaam maar zeker, de bodem binnen de kwelderwerken blijft stijgen. Uiteindelijk leidt dit tot een groeiende kwelder; vroeger voor het winnen van landbouwgrond, in de toekomst als onderdeel van onze kustverdediging.

Dit onderzoek is uitgevoerd als Master-afstudeeropdracht van Rutger Siemes, die nu Promovendus is bij de Universiteit Twente. Roy Daggenvoorde is adviseur rivieren, kusten en delta’s bij HKV. Bas Borsje is universitair hoofddocent en Suzanne Hulscher is hoogleraar (beiden bij de groep Water Engineering and Managment, aan de Universiteit Twente). nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0003.indd 15

15

04-05-21 13:00

DOSSIER - Waterbouw

Op palen gefundeerde betonconstructies in dijken Door de analyse of falen van een onderdeel ook leidt tot falen van de constructie kan de waterkerende functie van een bestaande constructie worden aangetoond hoewel deze op onderdelen niet voldoet. Hiermee kan worden voorkomen dat bestaande constructies onnodig worden vervangen bij veranderende normen en randvoorwaarden.

In de primaire waterkering tussen Gorinchem en Waardenburg zijn twee op palen gefundeerde betonnen constructies aanwezig. De constructies zijn aangelegd tijdens de dijkversterking in 1995. Door veranderende normen en randvoorwaarden is de dijk anno 2020 aan een nieuwe versterking toe.

Versterken van de betonnen constructies is zowel financieel, als voor de omgeving, ingrijpend.

In de beoordeling is daarom een aantal stappen verder gegaan. De centrale gedachte hierbij is dat falen van een onderdeel niet per definitie leidt tot falen van de constructie zolang de hoofdfunctie niet in het geding komt. Door de invloed van falen van onderdelen nader te onderzoeken hebben we beide betonconstructies kunnen behouden.

Voor op palen gefundeerde constructies die horizontaal belast worden is de momentcapaciteit van de aansluiting tussen paalkop en vloer veelal kritiek. Hierbij ontstaat een plastisch scharnier. Het toelaten van een

IN ‘T KORT - Constructies In de waterkering zijn twee op palen gefundeerde constructies aanwezig De constructies zijn aangelegd tijdens de dijkversterking in 1995 Door veranderende normen is de dijk aan een nieuwe versterking toe Dankzij nader onderzoek konden beide betonconstructies behouden blijven

16

Situatieschets van de op palen gefundeerde bak in de dijk.

plastisch scharnier bij de paalkop komt vaak voor in de adviespraktijk, maar bij dijkversterking Gorinchem-Waardenburg (GoWa) is verder gegaan. Wat als er een tweede scharnier ontstaat bij het overschrijden van het veldmoment? En is het overschrijden van het druk- of trekdraagvermogen van een enkele palenrij een waterveiligheidsprobleem of kunnen we gebruik maken van de herverdelingscapaciteit van de constructies? Door dit nader te onderzoeken konden beide betonconstructies behouden blijven zonder ondergrondse constructieve aanpassingen, zoals mogelijk bleek bij de beoordeling van de U-bak bij Fort Vuren.

Situatie Nabij de toegang van Fort Vuren is in de dijk een op voorgespannen heipalen gefundeerde U-bak aanwezig. In 1995 is voor deze constructie gekozen om de karakteristieke steile taluds en bocht in de dijk te kunnen handhaven. De bak is gefundeerd op drie palenrijen. De buitenste palenrij staat te lood; palenrij 2 en 3 betreffen schoorpalen.

De volgende constructie-specifieke uitgangspunten zijn gehanteerd waarvan de eerste de kern van de aanpak vormt: - Waar nodig wordt gebruikt gemaakt van de herverdelingscapaciteit van de constructie.

- Plastisch vervormen van de constructie voor zowel constructieve sterkte van de palen als geotechnisch draagvermogen wordt (indien nodig) benut tot het waterkerend vermogen in gevaar komt.

De volgende rekenstappen worden gevolgd: - Elastische berekening met onbegrensd draagvermogen in Plaxis. Het draagvermogen wordt afzonderlijk getoetst.

- Constructief elastische berekening met begrensd puntdraagvermogen. Vooraf wordt het puntdraagvermogen berekend met D-Foundation. Dit berekende paalpuntdraagvermogen is in Plaxis opgelegd als begrenzing. In deze berekening is uitgegaan van constructief elastisch gedrag van de palen.

- Plaxisberekening met elastoplastisch paalgedrag om vervormingen te toetsen bij overschrijden van de elastische momentcapaciteit van de palen. In dit model wordt het vloeimoment van de palen in rekening gebracht. Noot: Deze derde stap is hier niet nodig geweest. Berekeningen tonen echter aan dat ook bij het ontstaan van een plastisch scharnier in één palenrij de verplaatsingen van de bakconstructie beperkt blijven door de herverdelingscapaciteit van de constructie.

- De oplegging op de palen is gemodelleerd als zuiver scharnier met het oog op de geringe momentcapaciteit van deze verbinding.

- De palen zijn gemodelleerd als ‘embedded beam rows’. De laterale capaciteit van deze palen is begrensd aan de hand van het snijdingscriterium.

- Vanwege de mogelijke spleet tussen de onderzijde van de op palen gefundeerde bak en de onderliggende grond is de sterkte van de lokale interface gereduceerd.

- Het puntdraagvermogen is uitgerekend met D-Foundations waarin de conusweerstand is gereduceerd in verband met de reductie van de effectieve spanning door een toename van de stijghoogte.

Rekenmodel Gekozen is voor een Plaxis 2D-model.

Verschillende dwarsdoorsnedes zijn doorgere-

nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0005.indd 16

04-05-21 12:59

ir. A. van Houwelingen / ir. R. Servais

kend, de stijfheid van het Pleistoceen en de verkeersbelasting zijn gevarieerd.

De oorspronkelijke (1995) rekenwaarde van de ontwerpbelasting op paalkop is maximaal 504 kN (druk). In trekbelasting is niet voorzien.

De belastingen op de paalkop zijn in een deel van de huidige berekeningen voor de derde palenrij hoger dan in het oorspronkelijke ontwerp. Voor de overige palen geldt dat de paalkopbelasting onder de oorspronkelijke ontwerpbelasting blijft, al treedt in palenrij 2 trek op. Uit de huidige modellen volgt een rekenwaarde van de drukbelasting op de paalkop van maximaal 576 kN in palenrij 3.

Daarnaast treedt in palenrij 2 trek op met een rekenwaarde van maximaal 263 kN. Dit is opneembaar.

Een deel van de drukbelasting wordt afgedragen via de paalschacht en een deel ter plaatse van de paalpunt. Met D-Foundation is de rekenwaarde van het puntdraagvermogen bepaald op 226 kN. In het eerste Plaxismodel is uitgegaan van een ongelimiteerd puntdraagvermogen. In dit model is in de palenrijen 1 en 3 de rekenwaarde van het puntdraagvermogen overschreden. Hierom zijn aanvullende berekeningen gemaakt waarbij het puntdraagvermogen van de palen in Plaxis is begrensd op 226 kN. Het gevolg is dat de drukbelasting wordt herverdeeld naar palenrij 2. Bij deze herverdeling treden vervormingen op.

Vervormingen Vervormingen worden getoetst in de BGT. De belangrijkste vervormingseis is max 10 cm kruindaling (uy). Herverdeling van paalbelasting gaat gepaard met extra vervormingen.

De vervormingen blijven hier echter ruim binnen de eisen.

Toename van de verplaatsingen door herverdeling van de paalbelasting.

Door de herverdeling van de belasting nemen de momenten in de palen toe. Daarnaast komen de palenrijen 1 en 3 minder onder druk te staan en palenrij 2 juist meer. De momentcapaciteit van de palen is afhankelijk van de normaalkracht. In de weergegeven grafiek betreft het de normaalkracht exclusief de voorspanningskracht in de paal. Inclusief voorspanning staat de betondoorsnede altijd onder druk. In alle berekeningen blijft de combinatie van de rekenwaarde van de normaalkracht en het buigend moment onder de rekenwaarde van de capaciteit van de palen.

Voldoende draagvermogen Ten opzichte van het oorspronkelijke ontwerp neemt de drukbelasting in de palenrijen 1 en 3 toe. De constructie heeft echter voldoende herverdelingscapaciteit waarbij palenrij 2 meer gemobiliseerd wordt. Het draagvermogen van de totale constructie is voldoende.

De herverdeling van de belastingen gaat

Snedekrachten in de palen voor en na herverdeling van de paalbelasting.

gepaard met een toename van de vervorming, het buigend moment en de dwarskracht in de palen. De vervorming blijft echter ruim binnen de toelaatbare kruindaling van 10 cm. Ook de moment- en dwarskrachtcapaciteit van de palen is voldoende om de effecten van de herverdeling op te vangen.

Hiermee is aangetoond dat de huidige constructie voldoet aan de vereiste sterkte en stabiliteit voor een periode van vijftig jaar.

Algemeen In het voorbeeld gaat het om het overschrijden van het drukdraagvermogen van een palenrij en het herverdelen naar een minder belaste palenrij. Deze methodiek is ook toepasbaar bij het ontstaan van plastische scharnieren in constructie-onderdelen.

Deze aanpak is minder geschikt voor het ontwerpen van nieuwe constructies. Het nadeel is namelijk dat bij bezwijken van een onderdeel dermate veel verstoring of vervorming kan optreden dat de constructie een bruikbaarheidsgrenstoestand overschrijdt of onvoldoende veilig is voor een volgend hoog water. Daarnaast is alle robuustheid eruit geknepen zodat bij een volgende aanpassing van randvoorwaarden of norm de kans bestaat dat de constructie niet meer voldoet. Voor de technische levensduur van bestaande constructies heeft de methodiek meer waarde. Het betekent wel dat deze constructies na hoogwater geïnspecteerd moeten worden door de beheerder.

Andries van Houwelingen werkt bij Royal HaskoningDHV; Rens Servais werkt bij Heijmans Infra (beiden zijn geotechnisch adviseur bij de Graaf Reinaldalliantie). nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0005.indd 17

17

04-05-21 12:59

DOSSIER - Waterbouw

Herstel houten waterbouwwerken is heel goed mogelijk Nederland en water zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Daarom hebben wij dijken en tal van kunstwerken. Veel waterbouwwerken zijn aangetast. Al te vaak kiezen gemeenten, provincies en waterschappen dan voor vervanging, terwijl er verschillende methoden zijn ontwikkeld om hout te herstellen.

We profiteren van het water met onze havens, rivieren en kanalen. Om dit te kunnen blijven doen in de toekomst, hebben veel kunstwerken in de waterbouw een opknapbeurt nodig. De waterbouwwerken zijn vaak gedeeltelijk aangetast en kunnen goed hersteld worden.

Het verhaal van Protekta Aqua Tech begon toen Sjaak Bisseling zag dat bruggen, remmingwerken, meerpalen en sluizen met hier en daar aantasting compleet werden vervangen. Op die manier eindigde veel gezond hardhout op een werf of in de verbrandingsoven. Met meer dan vijftig jaar ervaring in houtherstel binnenshuis ontwikkelde hij een methode om hout in de waterbouw te herstellen. De grote uitdaging hierbij was vocht. De kunsthars die Protekta binnenshuis gebruikte, hecht zich namelijk niet aan nat hout.

Samen met TU Eindhoven en SHR Wageningen heeft Protekta hiervoor een oplossing gevonden: Protek Aqua. Dit is een epoxy dat zich goed hecht aan nat hout en zowel onder als boven water hard wordt. De epoxy is

IN ‘T KORT - Herstellen Veel kunstwerken in de waterbouw hebben een opknapbeurt nodig Sjaak Bisseling ontwikkelde een methode om hout in de waterbouw te herstellen Samen met TU Eindhoven en SHR Wageningen ontwikkelde hij Protek Aqua Deze epoxy hecht zich goed aan nat hout en wordt boven en onder water hard

18

Door bestaande houten werken te herstellen met hout en de kunsthars Protek Aqua hoeft gezond hout niet te worden vervangen.

uitvoerig getest op trek- en buigsterkte, op duurzaamheid van de hechting, op milieu-invloed en op de invloed van temperatuurverschillen (uitzettingscoëfficiënt). Met de Protek Aqua kunnen waterbouwwerken plaatselijk hersteld worden en valt er ongelooflijk veel CO2-uitstoot te besparen.

Milieuschade Bij vernieuwing van houten kunstwerken wordt vaak gekozen voor materialen als beton, composiet en staal. Deze materialen brengen naast hoge kosten, ook een hoge belasting op het milieu met zich mee zoals te zien in de vergelijkende Levenscyclusanalyse (LCA) voor meerpalen. Bij het onderzoek ‘Vergelijkende LCA voor meerpalen (reparatie, hout, staal, beton, composiet)’ uitgevoerd door Stichting Hout Research Wageningen (SHR) is de gehele levenscyclus van meerpalen van verschillende materialen vergeleken.

Dus bij een houten paal gaat dit van de kap in Brazilië tot de verbranding aan het eind van de levensduur. Vervanging door composiet veroorzaakt verreweg de hoogste milieuschade gevolgd door vervanging door staal, beton en nieuw hout. Reparatie met hout geeft daarentegen de minste milieubelasting (MKI-score).

Levensduur hout Bij vervanging door staal, beton of composiet wordt vaak het argument genoemd dat hout

geen lange levensduur zou hebben en dat daardoor staal, beton of composiet duurzamer zouden zijn. Volgens onderzoek in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemers (RvO) blijkt dat hout met tussentijdse vervanging of renovatie alsnog de laagste milieubelasting veroorzaakt en dat hout dus de meest duurzame optie is (zie: ‘Vergelijkende LCA studie – vaststellen van duurzaamheidscore van bruggen uitgevoerd in staal, beton, composiet en hout’ in opdracht van RvO).

Daarnaast zorgt vervanging door composiet, staal of beton voor veel omgevingsoverlast door het trekken en heien van palen met groot materieel.

Inspectie met resistograaf Om hout te herstellen heeft Protekta drie gepatenteerde methodes in huis, maar alles begint natuurlijk bij een goede inspectie. Al meer dan tien jaar inspecteert Protekta houten kunstwerken, hierdoor weten ze precies waar de zwakke plekken zitten. De inspecteur weet niet alleen alles van houtaantasting, maar hij weet ook hoe dit aan te pakken in de praktijk.

Met deze kennis stelt Protekta een inspectierapport op met daarin het meetrapport, de constateringen en het advies.

De inspectie van de aantasting aan de buitenkant gebeurt met een inspectiehamer en -boor. De binnenkant van het hout wordt onderzocht met behulp van een resistograaf.

De resistograaf lijkt op een soort grote boor en

nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0006.indd 18

04-05-21 12:58

M. Bisseling

heeft een dunne naald die de weerstand in het hout meet. Deze weerstand wordt weergegeven in een grafiek en zo kan je precies zien wat de staat van de kern van het hout is.

Herstelmethode De eerste methode is de herstelmethode, deze methode past Protekta toe bij houten waterbouwconstructies zoals meerpalen, bruggen, remmingwerken, steigers en sluisdeuren. Hierbij wordt het aangetaste hout verwijderd en een tijdelijke bekisting aangebracht. Mocht de constructie te zwak worden, dan worden er ook glasvezelstaven aangebracht in de bekisting en het gezonde hout. Daarna wordt de bekisting gevuld met Protek Aqua en wordt het hout afgewerkt.

Zo krijgt het hout de originele sterkte terug met twintig jaar garantie. Daarbij ondervindt het (vaar)verkeer geen hinder omdat de constructie niet afgesloten hoeft te worden. De herstelmethode wordt uitgevoerd op allerlei verschillende plaatsen in de constructie zoals op de luchtwaterlijn of bij de verbindingen van het hout.

Koppelmethode De koppelmethode wordt toegepast toe bij meerpalen, bruggen, remmingwerken en steigers. Dit koppelen doet Protekta op twee manieren. Bij een bestaand remmingwerk wordt het remmingwerk afgezaagd op de luchtwaterlijn en wordt een nieuw deel aan de bestaande palen gekoppeld. Bij palen die nog geplaatst moeten worden de palen op de wal gekoppeld en daarna in het water geplaatst.

Zo kan je van bijvoorbeeld twee palen van 10 meter een paal van 20 meter maken. Dit gebeurt bijvoorkeur met gerecycled hout zodat

De speciale kunsthars is zowel boven als onder water te verwerken.

er geen gezond hout in de verbrandingsoven belandt. Ook hierop wordt twintig jaar garantie gegeven.

Om de palen te koppelen worden gaten geboord in beide palen, daarna worden er glasvezelstaven aangebracht en als laatste wordt de verbinding gevuld met Protek Aqua.

Na het volgieten van de verbinding is de gekoppelde paal even sterk als een massieve paal en kan de paal weer lange tijd vooruit.

Met deze innovatieve methode heeft Protekta onlangs de InfraTech Innovatieprijs 2021 gewonnen. De InfraTech-vakbeurs is een van de grootste beurzen wereldwijd op het gebied van infratechniek. De prijs werd uitgereikt door Maxime Verhagen van Bouwend Nederland en Tjeerd Roozendaal van Rijkswaterstaat.

Volgens de jury biedt het waterbeheerders mogelijkheden voor grote besparingen op het

onderhoudsbudget en daarnaast heeft de jury aanbevolen dat het plaatsen van nieuwe palen niet meer als standaard moet worden voorgeschreven in bestekken. Binnenkort gaat Protekta hiermee aan de slag met Rijkswaterstaat.

Jacketmethode De laatste gepatenteerde methode is de jacketmethode. Deze methode wordt vooral toegepast in havens met grote schepen. Hierbij bescherm je de paal met een laag Protek Aqua en een permanente bekisting. Deze bekisting wordt speciaal op maat gemaakt. Zo wordt de paal als het ware ingepakt. Deze methode zorgt ervoor dat er geen onderhoud meer nodig is, doordat de paal beschermd wordt voor zaken als corrosie en uv-straling. Op deze methode geeft Protekta vijftig jaar garantie.

Naast meerpalen kan de methode ook toegepast worden onder bruggen of bij sluisdeuren.

Behoud historische kunstwerken Met restauratie in plaats van vervanging worden historische houten kunstwerken bewaard. Zo worden onze beschermde dorps- en stadsgezichten in Nederland behouden. Daarnaast dringt Protekta met herstel in plaats van vervanging ook de schade aan het milieu terug onder meer door een veel lagere CO2-uitstoot. Naast de meest duurzame optie, is herstel ook de voordeligste optie omdat het probleem lokaal aangepakt wordt en er geen gezond tropisch hardhout verspild wordt. Zo werkt Protekta samen met zijn opdrachtgevers aan een duurzame toekomst.

Met de herstelmogelijkheden van Protekta is het mogelijk het uiterlijk van historische elementen te bewaren.

Milou Bisseling is operationeel manager bij Protekta. nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0006.indd 19

19

04-05-21 12:58

DOSSIER - Waterbouw

Ingenieursbureaus versterken ruimtelijke kwaliteit Vorige zomer deed het College van Rijksadviseurs (CRa) een oproep aan de partijen die betrokken zijn bij het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP) om dijkversterkingen niet ‘sober en doelmatig’ in te richten, maar door een ‘slimme en doelmatige’ aanpak ook de ruimtelijke kwaliteit te borgen. Ingenieursbureaus kunnen hier een belangrijke rol spelen.

Voor dijkversterking Stenendijk Hasselt werd een belevingswaardenonderzoek op de dijk uitgevoerd. (Foto:: Witteveen+Bos)

Een rondgang langs een aantal HWBP-projecten laat zien dat er ondanks de ‘sober en doelmatig’-benadering veel meer te bereiken is dan de versterkingsopgave alleen. Dit is echter grotendeels afhankelijk van toevalligheden.

Het CRa adviseert om die reden zes typen overheden – in de rol van opdrachtgever – met als doel in deze projecten structurele aandacht te krijgen voor het vergroten van rendement voor het publieke belang.

Het CRa geeft zijdelings aan dat de taak om ruimtelijke kwaliteit te borgen deels bij de opdrachtnemer ligt. Wij onderschrijven deze mening, sterker nog: juist ingenieursbureaus kunnen een waardevolle rol spelen in het integreren van ruimtelijke kwaliteit binnen dijkversterkingen én in de planprocedure die aan de realisatie ervan voorafgaat.

Ingenieursbureaus verbinden Ingenieursbureaus worden regelmatig door waterschappen ingezet om hen te ondersteunen in de verkennings- of planuitwerkingsfase.

IN ‘T KORT - Dijkversterkingen Ruimtelijke kwaliteit verdient structurele aandacht bij dijkversterkingen Ingenieursbureaus verbinden techniek met leefomgeving Ruimtelijke kwaliteit als vaste pijler in integrale aanpak Belangrijke rol voor ingenieursbureaus bij ruimtelijke kwaliteit in HWBP

20

Ervaring en lessen vanuit verschillende dijkversterkingsprojecten binnen Nederland (én daarbuiten) worden meegenomen naar nieuwe HWBP-opgaven.

Het beeld dat ingenieursbureaus slechts ondersteunen bij de technisch inhoudelijke uitwerkingen wanneer de oplossingsrichting grotendeels vaststaat is achterhaald.

Ingenieursbureaus zijn niet meer alleen de technische rekenaars. Ze nemen de regisseursrol in processen en zijn van grote waarde bij de verkenning, het omgevingsproces en de planvormingsprocedure. Al zeker tien jaar werken ingenieursbureaus aan opgaven waarin ook ruimtelijke kwaliteit onderdeel van het ontwerp is, zoals bijvoorbeeld bij Stenendijk Hasselt en de Dijkversterking Texel.

Ingenieursbureaus vervullen een bredere rol en een wezenlijke ondersteuning in het proces naar besluitvorming over dijkversterkingen, al dan niet in nauwe samenwerking met landschapsarchitecten. Binnen dit proces zien ingenieursbureaus het werken met een ruimtelijke kwaliteitskader, met input vanuit de omgeving, als vanzelfsprekend om tot een goed ontwerp te komen. In de afweging richting het voorkeursalternatief gebruiken we deze ruimtelijke kwaliteitskaders om te toetsen of de gekozen oplossingsrichting goed ingepast kan worden binnen de ruimtelijke waarden van het gebied. Zo was bij de versterking van de Stenendijk in Hasselt een door landschapsarchitecten van Witteveen+ Bos uitgevoerd belevingswaardeonderzoek input voor een ruimtelijk kwaliteitskader. De ontwerpprincipes die daaruit volgden, droegen bij aan de keus voor een constructie in de dijk, waardoor het monumentale karakter van de dijk zo min mogelijk is aantast.

Ruimtelijke kwaliteit als pijler Een benadering vanuit ruimtelijke kwaliteit biedt kansen om écht integraal naar een oplossing toe te werken.

In het project dijkversterking Ravenstein-Lith, waar de verkenning werd uitgevoerd door een combinatie van ingenieursbureaus met een landschapsarchitectenbureau, was ruimtelijke kwaliteit één van de pijlers voor de keuze van een voorkeursalternatief. Dit zorgde er voor dat bij de uitwerking van de versterkingsopgave de inpassing en aansluiting op ruimtelijke structuren ondersteund én verantwoord werd via de technische doorrekening in plaats van andersom. Gekozen werd om voor de hele dijk een aantal ruimtelijke karakteristieken te definiëren om zo eenheid in de verscheidenheid te verkrijgen. Daarnaast zorgde het belang van ruimtelijke kwaliteit voor het handhaven van kenmerkende ruimtelijke structuren, zoals de bomenrijen op delen van het dijktracé. Deze zijn ontzien door de bestaande tuimeldijken verder uit te bouwen, waardoor de bomenrijen buiten het technisch profiel zijn komen te staan.

De meerwaarde van een ingenieursbureau is dat vanuit een veelheid aan disciplines de samenhang in het integrale systeem wordt gezien. Ingenieursbureaus hebben veelal een brede ervaring in HWBP-projecten – in verschillende gebieden, met een diversiteit aan partners. Hierdoor hebben zij project overstijgende kennis over hoogwaterbeschermingsprojecten en de plaats die ruimtelijke kwaliteit daarin inneemt. Dit leidt ertoe dat met een integrale aanpak actief gezocht wordt naar nieuwe kansen om een voorkeursalternatief toekomstbestendig te maken. Zo heeft de inzet van een ecoloog met lokale systeemkennis bij

nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0004.indd 20

04-05-21 12:58

dr. A. Conijn / ir. S. Bijman-Van den Dungen

Bij dijkversterking Ravenstein-Lith was het continue ruimtelijke beeld van de dijk één van de uitgangspunten voor het dijkontwerp. (Foto: Ingenieursteam Meanderende Maas)

de dijkversterking van de Prins Hendrikzanddijk op Texel geleid tot de koppeling met een ecologische opgave van het gebied wat leidde tot de ontwikkeling van nieuwe natuur die bijdraagt aan het verkleinen van de waterveiligheidsopgave. Ingenieursbureaus kunnen dus actief meedenken en zoeken naar kansen voor het verbinden van opgaven, iets wat vaak niet in een uitvraag van opdrachtgevers is opgenomen. Ruimtelijke kwaliteit ontstaat juist dankzij het doorgronden van de interactie tussen de verschillende componenten van een omgeving (mens en natuur, natuurlijke systemen, riviersystemen, recreatieve functies).

Het proactief combineren van oplossingen voor verschillende uitdagingen draagt bij aan meerwaarde op belevingswaarde, gebruikswaarde en toekomstwaarde van een gebied.

Vroegtijdig koppelen Vanuit onze ervaring zien we dat het wenselijk is om al vroegtijdig de samenhang tussen technische- en omgevingsopgaven te

doorgronden. In verkenningsfase is vaak meer mogelijk in het verbreden van de opgave, bijvoorbeeld de vorm van meekoppelkansen. In de praktijk blijkt echter dat het veel tijd kost om een eigenaar en financiële middelen te vinden voor sommige meekoppelkansen. Dit zorgt ervoor dat deze kansen soms pas realiseerbaar zijn op het moment dat het voorkeursalternatief al gekozen is. Meekoppelkansen zijn hierdoor vaak een bijproduct, terwijl er in onze ogen naar gestreefd moet worden dit integraal onderdeel van de bredere opgave te laten zijn. In de planuitwerkingsfase en de realisatiefase wordt het verbreden van de opgave steeds moeilijker. We zien daarin wel dat de trend van werken in bouwteams leidt tot het eerder in beeld komen van meekoppelkansen voor de aanlegfase.

Het loont dus om al vroeg in het proces relaties tussen verschillende opgaven te overzien, om zo naar een integrale oplossing toe te werken. Vanuit inhoudelijk perspectief én met oog voor de verschillende belangen

Bij dijkversterking Texel is meerwaarde toegevoegd dankzij een koppeling met de ecologische opgave in het gebied.

(Foto:: Witteveen+Bos)

kunnen ingenieursbureaus in een vroeg stadium opgaven aan elkaar koppelen. Door met een integrale blik verder te kijken dan de organisatie van de opdrachtgever, stimuleren we samenwerking met aanvullende opdrachtgevers.

Dit kan bijvoorbeeld door een expertsessie, zoals wij hebben gedaan in de préverkenning voor Amsterdam Bay Area. Hier maakten wij door een ecologische systeemanalyse de relatie tussen recreatie en ecologie inzichtelijk. In het selecteren van bouwstenen voor oplossingsrichtingen wordt met deze relatie rekening gehouden, al voordat de verkenning daadwerkelijk opstart. Zo kunnen richtinggevende keuzes met voldoende kennis genomen worden, bijvoorbeeld met betrekking tot duurzaamheid.

Belangrijke rol Samenvattend is te stellen dat – in aanvulling op het advies van het CRa – ook ingenieursbureaus een belangrijke rol kunnen hebben bij het borgen van ruimtelijke kwaliteit binnen HWBP-projecten. Door ingenieursbureaus al vroeg in het proces inhoudelijk mee te laten denken, kunnen zij middels een integrale aanpak en een brede achterban van specialisten, opgaven combineren tot een integraal project.

Hierdoor kunnen projecten ontwikkeld worden die bijdragen aan de belevingswaarde in het gebied, combinaties zoeken in de gebruikswaarde en op duurzame wijze de toekomstwaarde versterken. Kortom het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit voor publiek belang.

Arjan Conijn is projectadviseur landschap en watererfgoed en Saar Bijman-Van den Dungen is projectleider dijkversterkingen (beiden bij Witteveen+Bos). nr. 5 - mei 2021

22_Dossier_01L_0004.indd 21

21

04-05-21 12:58

DOSSIER - Waterbouw

Handreiking waterinclusief omgevingsplan Hogeschool van Hall Larenstein, adviesbureau Over Morgen, stichting Climate Adaptation Services (CAS) en Waterschap Vallei en Veluwe hebben met steun van het Kenniscentrum Natuur en Leefomgeving (KCNL) onderzoek gedaan naar regels voor duurzame ontwikkeling van water in het omgevingsplan.

Leidend zijn strategische principes en de daarmee samenhangende oplossingsrichtingen.

Het Schakelmodel.

Om waterbelangen te borgen bieden gidsprincipes, zoals uitgewerkt in de Blauwe Omgevingsvisie van Waterschap Vallei en Veluwe, een inhoudelijk vertrekpunt om tot systeemgerichte regels te komen. Er zijn meerdere bouwstenen die daarbij ingezet kunnen worden. Ervaringen uit de praktijk laten evenwel zien dat integratie van waterbelangen in een omgevingsplan geen sinecure is. Er zijn wel handreikingen voor onder meer klimaatadaptatie die daarbij kunnen helpen, maar een handreiking specifiek voor een waterinclusief omgevingsplan is nog niet voorhanden.

Nieuwe plannen, nieuwe kansen In het nieuwe gemeentelijke omgevingsplan ligt de focus op het mogelijk maken van activiteiten door toewijzen van activiteiten en functies aan locaties. Regels kunnen een

IN ‘T KORT - Omgevingsplan Er is onderzoek gedaan naar regels voor duurzame ontwikkeling van water Integratie van waterbelangen in een omgevingsplan is geen sinecure Er zijn wel handreikingen voor onder meer klimaatadaptatie die kunnen helpen Een handreiking voor een waterinclusief omgevingsplan is nog niet voorhanden

22

33_Artikel_02L.indd 22

locatiespecifiek karakter krijgen waarmee rekening gehouden kan worden met specifieke omstandigheden van de fysieke leefomgeving ter plaatste, zoals verschillen in bodemsoort en navenante grondwaterstanden. De regels kunnen zo grote invloed krijgen op de gebruiksmogelijkheden van grondeigenaren om op hun perceel activiteiten te verrichten.

Ook kunnen regels een algemeen karakter hebben (decentrale regels), zoals regels over milieubelastende activiteiten en kan onderscheid worden gemaakt in open normen of gesloten normen, doelvoorschriften (prestatie-eisen) of middelvoorschriften (eisen aan maatregelen).

Belangrijk is dat gemeenten komen tot een evenwichtige toedeling van functies aan locaties. Evenwichtig betekent het vinden van een balans tussen beschermen en benutten.

Dit is te bereiken door activiteiten in onderlinge samenhang over locaties te reguleren. Voor het waterbelang betekent dit dat gemeenten ruimte krijgen om niet alleen vanuit de ruimtelijke ordening, maar ook vanuit andere motieven regels te stellen aan activiteiten voor zover de motieven aansluiten bij de doelen van de Omgevingswet. Dit betekent dat in het omgevingsplan regels kunnen worden opgenomen die bijdragen aan de verduurzaming van het watersysteem.

Samenwerking In lijn met het Besluit Kwaliteit Leefomgeving (Bkl) moet de gemeente bij de totstandkoming en vaststelling van het omgevingsplan de opvattingen van de waterbeheerder betrekken

en rekening houden met de gevolgen van het plan voor het beheer van watersystemen en het waterschapsbeleid. Deze ‘weging van bestaande en toekomstige waterbelangen’ aan de voorkant maakt dat bij het opstellen van omgevingsplan samenwerking tussen gemeente en waterschap is vereist. Het waterschap kan regels stellen ten aanzien watergangen, waterkeringen en grondwater.

Uitgangspunt is dat de regels in het omgevingsplan en de waterschapsverordening elkaar aanvullen. Bijvoorbeeld voor het omgaan met regenwater kan het waterschap in zijn verordening ruimte bieden voor het vasthouden en bergen van afgekoppeld regenwater in oppervlaktewater waardoor de gemeente afkoppelen van hemelwater van percelen in het omgevingsplan kan integreren.

Verder krijgt de gemeenteraad in het omgevingsplan meer bestuurlijke afwegingsruimte dan met het bestemmingsplan.

Het ministerie visualiseert dit met het zogenaamde ‘mengpaneel’. De vraag is natuurlijk of water zich in een mengpaneel laat sturen. Sterker nog, inmiddels zijn de grenzen van het technisch sturen van water onder invloed van klimaatverandering allang in zicht.

Staalkaarten zonder water Op dit moment wordt volop geëxperimenteerd met het opstellen van (onderdelen) van het Omgevingsplan. De Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft een casco opgesteld dat als staalkaart voor gemeenten

nr. 5 - mei 2021

04-05-21 13:06

P. van Eijk / P. Groenhuijzen / S. Moolhuijzen

meer inzicht en duidelijkheid moet geven de opbouw van het Omgevingsplan. De VNG heeft in 2019 een staalkaart ‘Integratie verordeningen in het Omgevingsplan’ uitgebracht waarin voor vier activiteiten regels in de structuur van het casco zijn gezet. De VNG heeft inmiddels meerdere staalkaarten uitgebracht. Omgevingsplannen die volledig voldoen aan de eisen van de Omgevingswet bestaan nog niet.

Dit betekent dat er nog geen eenduidig beeld is van het Omgevingsplan en de werking daarvan.

Opvallend aan de verschillende staalkaarten is dat er geen koppeling is met het watersysteem, en dat de systeembenadering niet aan bod komt. Ook sturende principes die richting kunnen geven aan de strategie op verschillende schaalniveaus ontbreken. Denk daarbij aan de voorkeurstrits ‘vasthouden-bergen-afvoeren/accepteren’ van regenwater. Daarnaast wordt in geen van de staalkaarten de weging van het waterbelang nader gespecificeerd terwijl water juist een aspect is waarover bestuurlijke afweging kan plaatsvinden binnen het bredere perspectief van maatschappelijke transities. Hiermee wordt bedoeld dat verduurzaming van het watersysteem verbonden is aan onder meer de energietransitie, de transitie naar een circulaire economie en klimaatadaptatie.

Gidsprincipes voor water Voor de totstandkoming van een waterinclusief omgevingsplan zijn verschillende planbenaderingen voorhanden. Dit zijn de streefbeeldbenadering (doel staat centraal, normatief kader), de open planbenadering (geen doel, interactie/proces staat centraal) en de gidsprincipebenadering (middel staat centraal, leren door doen).

Met de gidsprincipebenadering en de duurzame ontwikkeling van watersystemen is de afgelopen 25 jaar veel ervaring opgedaan.

Daarnaast genereert deze benadering geen normen in de vorm van effectgerichte maatregelen, maar biedt deze benadering ‘tools’ om gezamenlijk te zoeken naar oplossingen en maatregelen die gericht zijn op systeemveranderingen. Daarmee past de gidsprincipebenadering niet alleen bij het maatschappelijk doel van de Omgevingswet maar ook bij het netwerken in de geest van de Omgevingswet: van nee, tenzij naar ja, mits.

De benadering sluit aan op Waterbeheer 3.0, het nieuwe waterdenken gericht op integraliteit en verduurzaming van het watersysteem en de daaraan gerelateerde gidsprincipes. Dit waterdenken is in de Blauwe Omgevingsvisie van Waterschap Vallei en Veluwe (BOVI) uitgewerkt in drie strategische doelen om

Waterschap Vallei & Veluwe onderscheidt zeven waterbelangen.

water te verbinden aan klimaatverandering, energietransitie en circulaire economie en om water te positioneren als verbindende factor voor partners in het gebied. De drie doelen zijn gebiedsgericht, brongericht en co-actorgericht.

Door strategische doelen te koppelen aan waterbelangen wordt een raamwerk geboden dat als leidraad kan dienen voor systeemgerichte regels die in Omgevingsplannen opgenomen kunnen worden.

Als hulpmiddel om tot systeemgerichte regels te komen, zijn gidsmodellen te gebruiken: vereenvoudigde ontwerpconcepten zijn in de vorm van schema’s, verhaallijnen, story maps of animaties die een doorkijk geven van de mogelijke doorwerking van de principes naar oplossingsrichtingen in de praktijk. De geschiktheid van de gidsmodellen voor een bepaalde situatie hangt af van locatiespecifieke kenmerken zoals infiltratiekansen, beschikbare ruimte en verontreinigingsrisico’s.

Naast structuurgerichte gidsmodellen zoals het schakelmodel, het infiltratiemodel, het

circulatiemodel en de strategie van twee netwerken zijn ook aan het landschap verbonden gidsmodellen (www.gidsmodellen. nl) beschikbaar die voor de tien onderscheiden landschapstypen op zowel regionale als stedelijke schaal mogelijke oplossingsrichtingen aanreiken.

Waterbouwstenen Het Omgevingsplan biedt meerdere bouwstenen om waterbelangen te borgen. Het gaat om inhoudelijke regels voor activiteiten en bijzondere omstandigheden en procesregels om samenwerking te bevorderen. Daarnaast kunnen gemeenten in samenspraak met het waterschap specifieke watergerelateerde omgevingswaarden zoals de kwaliteit van het oppervlaktewater vaststellen en specifieke gebieden aanwijzen waar extra bescherming nodig is.

- Regels voor activiteiten. Dit gaat over zaken die direct gevolgen hebben of kunnen hebben voor functies en locaties. Denk aan nr. 5 - mei 2021

33_Artikel_02L.indd 23

23

04-05-21 13:06

infiltratie van hemelwater of waterberging.

- Regels voor bijzondere omstandigheden.

Deze gelden bij bijvoorbeeld extreme droogte wanneer een gemeente een beregeningsverbod kan opleggen.

- Procedureregels. Gemeenten kunnen door procedureregels te beschrijven waterbeheerders als adviesorgaan toevoegen die daarmee een onderdeel worden van het Omgevingsplan. Deze regels zorgen ervoor dat de waterbeheerders tijdig om advies worden gevraagd vóór en na de weging van het waterbelang. In de procedureregels kan ook worden ingegaan op regels die gaan over afspraken tussen publieke en private partijen met betrekking tot het gebruik en het beheer van het watersysteem.

- Omgevingswaarden. Gemeente en waterschap kunnen eventueel samen omgevingswaarden bepalen voor de fysieke leefomgeving, bijvoorbeeld met oog op het bereiken van een bepaalde waterkwaliteit of ecologische toestand.

- Aanwijzingen. In een gemeentelijk Omgevingsplan kunnen onderdelen van de fysieke leefomgeving worden aangewezen om regels aan te koppelen, zoals bebouwde kom, stiltegebieden en ontwikkelgebieden. Deze aanwijzingen zijn bedoeld om extra bescherming te bieden ten opzichte van de omgeving.

Omgevingsplan Schiedam De gemeente Schiedam is in 2019 voortvarend aan de slag gegaan met de voorbereidingen op het nieuwe omgevingsplan. De ambitie is om via het nieuwe omgevingsplan te kijken naar de invulling van de regels en het beleid voor de leefomgeving.

De gemeente Schiedam wil minder regels en heeft als eerste stap alle huidige regelgeving inzichtelijk gemaakt. Na de inventarisatie bleek dat het hier om bijna 20.000 regels gaat uit 91

Gebiedsgericht, brongericht en co-actorgericht waterbeheer.

beleidsdocumenten, 32 bestemmingsplannen en 36 verordeningen. Door analyse van de regels op reikwijdte, nut, noodzaak en koppelkansen bleek dit aantal terug te brengen tot een totaal van circa 5.000 regels. Deze vormen de basis voor de regels van het zogenaamde ‘Tijdelijk OP’ (TOP) met als doel om voor 2029 een Permanent OP (POP) te bereiken.

Om deze vervolgstap te zetten, heeft de gemeente een gebiedsindeling voor Schiedam gemaakt. Hierin is onderscheid gemaakt tussen bijvoorbeeld het historische centrum, rustige woonwijken, stedelijk woongebied, industrieen havengebied. Voor elk gebied is een ambitie geformuleerd die leidend is voor hoe je in dat gebied met de regels omgaat; beschermen van de kernwaarden en eigen identiteit van een gebied, behouden van een leefbare wijk of ruimte bieden voor innovatie en ruimtelijke ontwikkelingen? Het is aan de gemeente(raad) om hier in het Omgevingsplan de juiste balans

De piramide van regulering bestaat uit verschillende lagen waarbij het streven van de Omgevingswet er op gericht is om zoveel mogelijk te regelen in het groene deel van de piramide. De beweging naar het groen staat ook voor de transitie van toelatingsplanologie naar uitnodigingsplanologie (van ‘nee, tenzij naar ja, mits…’) en legt meer nadruk op de algemene en specifieke zorgplicht en op zoveel mogelijk algemene regels.

24

33_Artikel_02L.indd 24

in te vinden, waarbij ook actuele opgaven als de energietransitie en klimaatadapatie geborgd moeten worden.

Bij het maken van keuzes over de ‘wijze van regulering’ van ‘een evenwichtige toedeling van functies aan locaties’ en het (al dan niet) toelaten van activiteiten, wordt in Schiedam gebruikgemaakt van de piramide van regulering.

Digitale handreiking Het proces in Schiedam illustreert de complexiteit om te komen tot een bestemmingsplan nieuwe stijl in de geest van de Omgevingswet. Er is aandacht voor de opgave van de compacte stad en de relatie met klimaatadaptie. Maar hoe de opgaven in het stedelijk gebied inhoud en vorm worden gegeven aan de hand van leidende principes die moeten leiden tot een structurele duurzame ontwikkeling van de kwaliteit van de leefomgeving blijft onduidelijk.

Tot op heden is sprake van een juridische focus en is er nog geen expliciete aandacht voor klimaatadaptatie en waterbelangen.

Een specifieke handreiking om gemeenten en waterschappen te ondersteunen bij het maken van een klimaatsensitief, waterinclusief omgevingsplan is niet voorhanden. Dat willen wij veranderen.

Paul van Eijk is lector Duurzaam Water in de Omgevingswet bij Hogeschool Van Hall Larenstein en programmaleider Implementatie Omgevingswet bij het Waterschap Vallei en Veluwe. Peter Groenhuijzen is docent-onderzoeker bij Land- & Watermanagement en het OmgevingsLab bij Hogeschool Van Hall Larenstein. Saskia Moolhuijzen was management consultant bij Over Morgen en is per 1 januari 2021 directeur bij Bosch & Van Rijn.

nr. 5 - mei 2021

04-05-21 13:06

Riolering A. van Empel / F. Ramaekers

Uitstroomband leidt water van de weg Veel overheden hebben de afgelopen jaren nagedacht over een innovatieve oplossing voor het afvoeren van regenwater. Niet via het riool, maar ter plekke bergen of infiltreren. Zo ook het ontwerpteam van de gemeente Helmond. En met succes: het bedacht de uitstroomband.

De uitstroomband is een alternatief voor een kolk in een bandenrij waarachter plek is om water te bergen. Het is robuust, onderhoudsvriendelijk en aan te brengen in nieuw- én bestaand gebied. De oplossing zorgt voor begrijpelijk en zichtbaar waterbeheer. Het element is eenvoudig te plaatsen en sluit naadloos aan op bestaande trottoir-/RWS banden. De uitstroomband is in verschillende afmetingen verkrijgbaar.

Stiphoutse Dreef De ontwikkeling van de uitstroomband ontstond bij de aanleg van de Stiphoutse Dreef in Helmond. De afdeling verkeer wil de weg ‘in de banden’ hebben, maar de vraag was hoe afwatering dan plaats zou vinden? Een traditionele keuze zou al gauw bij kolken met uitstroom op de sloot uitkomen; ondergronds en onzichtbaar. In de zoektocht naar een alternatief kwam het ontwerpteam uit bij een bovenstroomse uitstroom naar de sloot. Dit bevatte de belangrijkste functies voor afwatering, afvoer en overstort. Het idee voor de uitstroomband was geboren. Een zichtbare, robuuste, bedrijfszekere, makkelijk onderhoudbare constructie. Een belangrijk voordeel van

IN ‘T KORT - Uitstroomband Het ontwerpteam van de gemeente Helmond ontwierp de uitstroomband De uitstroomband is een alternatief voor een kolk in een bandenrij Achter de uitstroomband is ruimte om water te bergen De oplossing zorgt voor begrijpelijk en zichtbaar waterbeheer

De uitstroomband is onder meer toegepast bij de Dierdonklaan in Helmond.

de uitstroomband is dat hij ook in bestaand gebied is te gebruiken. Tenminste, als er een watergang of laagte beschikbaar is achter een bandenrij; dat is wel een randvoorwaarde om deze opsluitband te benutten.

Het aanbrengen is heel eenvoudig: 1 meter element bestaande trottoir/RWS-band uitnemen, grondwerk aanpassen, uitstroomband aanbrengen en afwerken.

Twee betonproducenten hebben in samenspraak met Gemeente Helmond diverse mallen ontwikkeld.

Naar aanleiding van meldingen van water-opstraat zijn in Helmond tot nu toe een vijftigtal uitstroombanden geplaatst.

Genomineerd De voordelen van de uitstroomband zijn: - naadloze aansluiting op (bestaande) trottoirbanden; - onderhoudsvriendelijk; - zichtbaar waterbeheer; - eenvoudig aan te brengen in bestaande bandenlijn; - overstort bij piekbuien; - een alternatief voor een systeem met kolken.

Het ontwerpteam van de gemeente Helmond was zo overtuigd van zijn innovatie, dat het besloot deel te nemen aan de Rioned innovatie-

prijs 2021. Van de twaalf inzendingen werden er drie genomineerd voor deze prestigieuze erkenning, die is uitgereikt op de Rioned-dag op 28 januari 2021. De uitstroomband was een van de genomineerden, maar ondanks een mooie presentatie grepen ze er nét naast. Pipelife Nederland ging met zijn Durofort-buis met de prijs aan de haal.

Maar Helmond heeft weer wel bewezen dat het een stad is vol met innovatieve ondernemers en ambtenaren.

Producenten De uitstroomband is nu beschikbaar en verkrijgbaar (in diverse formaten) bij meerdere leveranciers: Atsma Sierbeton uit Heerenveen en Swaans Beton uit Heeze hebben de uitstroomband al in hun assortiment.

Atsma Sierbeton meldt dat ook de gemeente Asten uitstroombanden heeft toegepast. De uitstroomvoorziening heeft een afmeting van 100 x 118 x 32.5/17.5 en sluit netjes aan op de RWS-band. De kleine versie (ter vervanging van een kolk) heeft de afmeting van 50x70x17.5/37.5 en sluit ook aan op de RWS-band. Op dit moment ontwikkelt Atsma een uitstroomband met aansluiting op de trottoirbanden: 28/30, 18/20 en 13/15.

Albert van Empel en Frank Ramaekers zijn rioolbeheerders bij de gemeente Helmond. nr. 5 - mei 2021

11_Artikel_02L.indd 25

25

04-05-21 12:56

Riolering

Ondergrondse rioolwaterzuivering Dokhaven Je loopt door het Dokhavenpark in Rotterdam. Geen vieze luchtjes, geen trillingen, noch geluidsoverlast.

Toch wordt 11 meter onder de grond het rioolwater van 500.000 Rotterdamse inwoners en bedrijven gezuiverd.

Rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) Dokhaven is de enige ondergrondse rioolwaterzuivering in West-Europa.

Land+Water bespreekt deze bijzondere installatie met Leo Stehouwer (tot 15 maart heemraad waterketen & duurzaamheid en tweede loco-dijkgraaf bij waterschap Hollandse Delta) en John Kevenaar (afdelingshoofd waterzuivering bij waterschap Hollandse Delta). Kevenaar is sinds 1990 in dienst, Dokhaven was al operationeel, en was van 1993 teamleider voor het ‘zuiveringsstuk en onderhoud’. Hij is nu hoofd afdeling Zuiveren en Onderhoud bij het waterschap.

Dokhaven is een unieke installatie, aldus Stehouwer. Ten eerste door de zeer geavanceerde techniek, ten tweede omdat Dokhaven de enige, volledig ondergrondse RWZI in Nederland is, en ten derde omdat Dokhaven compact is, namelijk ongeveer een kwart van een ‘normale’ RWZI met een vergelijkbare capaciteit.

Ruimtegebrek Het antwoord op de vraag ‘waarom ondergronds?’ is simpel: ruimtegebrek. “Alle rioolpijpen kwam op dit punt uit. Als we elders

IN ‘T KORT - Dokhaven Dokhaven is een unieke installatie, aldus Leo Stehouwer Ten eerste door de zeer geavanceerde techniek Ten tweede omdat Dokhaven de enige ondergrondse RWZI in Nederland is Ten derde omdat het compact is, ongeveer een kwart van een ‘normale’ RWZI

26

22_Artikel_01L.indd 26

Luchtfoto van Dokhavenpark. Niets doet vermoeden dat 11 m onder de grond een rioolwaterzuivering actief is.

zouden gaan bouwen, dan hadden we alle buizen moeten verleggen; dwars door de stad.

Dat zou duurder zijn dan het geheel ondergronds te brengen”, legt Stehouwer uit.

Hij stipt nog een bijzonderheid aan van deze installatie: De hoogheemraadschappen van Schieland en Delfland en het waterschap IJsselmonde besloten in 1977 drie RWZI’s te bouwen voor het zuiveren van het Rotterdamse afvalwater. De gekozen locaties waren: Kralingseveer (bij de Van Brienenoordbrug), de Groote Lucht (bij Vlaardingen) en Regio Midden (bij het Vaanplein). Die laatste locatie zorgde voor problemen. Aanleg van een RWZI bij het Vaanplein zou hoge kosten en grote overlast veroorzaken: de grote, op de Nieuwe Maas gerichte rioolbuizen zouden omgelegd moeten worden, dwars door Rotterdam.

Daarom zocht Gemeentewerken Rotterdam naar een andere locatie. Dat alternatief werd gevonden in de Dokhaven.

“We hebben hier te maken met gebiedsoverschrijdend afvalwater”, stelt Stehouwer. RWZI Dokhaven is gebouwd tussen 1983 en 1987. In november 1987 heeft koningin Beatrix de zuivering officieel in gebruik gesteld.

Nederlands fabricaat Even wat cijfers: het betreft een RWZI van het type propstromer, de hydraulische capaciteit DWA is 9.100 m3/uur, de hydraulische capaciteit RWA is 19.000 m3/uur, een derde

van het afvalwater is afkomstig van bedrijven, de huidige belasting is ongeveer 550.000 vervuilingsequivalenten (de ontwerpbelasting is 620.400 v.e.), gebouwd volgens het AB-zuiveringssproces, met twee gescheiden slibsystemen (slib in twee stappen, een eerst trap voor omzetting van organische stoffen voor circa 80 procent en daarna verwijdering van de aangroei van primair slib en een tweede trap voor omzetting van stikstofverbindingen waarbij de er nog circa 85 procent van de organische stoffen wordt afgebroken ook hier wordt de aangroei aan slib verwijderd).

Wekelijks haalt Hollandse Delta meer dan 12.000 kilo grofvuil uit het afvalwater, en jaarlijks 500 tot 600 ton zand. Qua verwerking van vervuilingsequivalenten zit Dokhaven in de top tien van Nederland.

De ventilatielucht wordt opgevangen, ontdaan van stank en bacteriën en dan via vier hoge schoorstenen de lucht in geblazen. Het gezuiverde water wordt geloosd op de Nieuwe Maas. “Dat zuiveringswater is vaker schoner dan het rivierwater zelf; ‘ons’ water is doorzichtig, dat van de rivier is bruin/grijs”, lacht Kevenaar.

De installatie is gebouwd door consortium Voormolen met HBG en BAM als aannemers; de regie is uitgevoerd door Ingenieursbureau Rotterdam. De effluentpompen zijn ter plekke gebouwd door Stork; er zijn veertig retourslibpompen. Ook van Nederlandse makelij. “Er zit

nr. 5 - mei 2021

04-05-21 12:56

T. Molenaar

heel veel Nederlands fabricaat in de installatie”, licht Kevenaar toe. Hij geeft aan dat dit voordelen heeft bij onderhoud; elke acht-negen jaar is er een grote opknapbeurt.

Grondstoffenfabriek Tegenwoordig wil elke rioolwaterzuivering een grondstoffenfabriek zijn. “Wij zijn dat al vanaf dag één”, zegt Stehouwer. “Het overtollige slib gaat via een ondergrondse leiding rechtstreeks naar het slibverwerkingsbedrijf Sluisjesdijk.

Eerst wordt het slib vergist, waarbij biogas ontstaat. Uit dit biogas wordt met gasmotoren jaarlijks 7 à 8 miljoen kWh energie opgewekt, die teruggaat naar het proces in Dokhaven en Sluisjesdijk. Dit is ongeveer de helft van het energieverbruik van Sluisjesdijk en Dokhaven samen. Daarnaast zorgt deze energievoorziening voor noodstroom ingeval van stroomuitval. Hierdoor kan de installatie altijd doordraaien.”

“Natuurlijk zijn we altijd bezig om de processen te verfijnen en te bekijken hoe het beter kan. Daarom zijn we een asset lifecycle management (ALM-)studie begonnen. Die wordt uitgevoerd door een ingenieursbureau en neemt zo’n twee jaar in beslag. We zijn in gesprek met de gemeente Rotterdam, andere waterschappen en waterbedrijf Evides om nog meer kennis te vergaren over de producten en processen die wij hebben. Die kennis heb je nodig om te kunnen bepalen wanneer je evidence based onderhoud moet plegen en of je bepaalde producten wilt vervangen om nog duurzamer te zijn.”

Een ALM-studie kijkt breder dan de techniek: ook maatschappelijke ontwikkelingen en innovatie zijn hiervan onderdeel. De hoofdambitie is het realiseren van kosteneffectieve en circulaire zuiveringen, waarin bijvoorbeeld schoon water en meststoffen worden geproduceerd uit rioolwater. Stehouwer: “De

uitkomsten van de ALM-studies moeten leiden tot een weloverwogen en toekomstbestendige, bestuurlijke keuze voor een voorkeursvariant inclusief de renovatie- en investeringsopgave van het waterschap voor de komende jaren.”

Hollandse Delta zet zwaar in op ALM om kosten te besparen, energieneutraal te worden en de installaties zo goed mogelijk in stand te houden. “De meeste RWZI’s zijn tussen de jaren zeventig en begin jaren negentig gebouwd met heel veel subsidie. Daar moeten we zuinig op zijn”, stelt Stehouwer.

Strenge eisen Omdat de RWZI ondergronds is gebouwd, voldoet de installatie aan strenge eisen die worden gesteld. De waterzuivering ligt als een postzegel in bebouwd gebied. Op het dak is een recreatiepark, op 50 meter afstand staan flatgebouwen. “Er zijn geen trillingen voelbaar, er hangt geen stank en er is geen storend geluid voor de mensen in de buurt”, vertelt Kevenaar. “Die eisen hebben we met destijds innovatieve technologie weten te bereiken.

Wie door het park loopt, merkt er helemaal niets van dat onder zijn voeten een installatie draait met een vermogen van 1,5 mW.” Ook zijn er altijd twee mensen aanwezig, zodat er altijd iemand is om in te grijpen bij incidenten.

Efficiënt grondgebruik, innovatieve technologie en vanwege de compactheid van de zuivering een zeer snelle doorlooptijd (afhankelijk van weersomstandigheden 12 tot 14 uur). Geen wonder dat er veel (buitenlandse) belangstelling is voor Dokhaven. “Er is geen zuivering in Nederland zo snel als de onze”, zegt Kevenaar trots. Per uur verwerkt Dokhaven 5.000 à 6.000 m3 afvalwater. De installatie is gebouwd op 20.000 m3/uur; hetgeen overeenkomt met 4x DWA-afvoer. “De topscore staat op 435.000 m3/uur, maar we sturen er wel op dat het niet meer is dan 20.000 m3/uur”, vertelt Kevenaar.

Nabezinktank in rwzi Dokhaven.

Corona opsporen Dagelijks test Hollandse Delta het afvalwater in Dokhaven op sporen van corona (het RNA). Via de ontlasting van mensen die corona hebben, komen die sporen in de RWZI terecht. “Als wij een piek zien in aangetroffen RNA, dan zien we dat anderhalve week later terug in de testen die het RIVM laat doen”, zegt Stehouwer. Overigens is deze informatie van het waterschap uiteraard niet terug te leiden tot individuele huishoudens.

Miranda de Graaf, assistent professor Virusscience van het Erasmus MC, is een van de betrokken wetenschappers. “We kijken wat we in het rioolwater zien en hoe zich dat verhoudt tot wat we bovengronds zien, bij de huisartsen en ziekenhuizen”, zegt zij op Rijnmond.nl. “Het Rijk wil dat wij dagelijks bemonsteren op corona.

Overigens bij alle 318 zuiveringen in Nederland. Het ministerie draagt de kosten. Maar dit toont wel aan dat de maatschappelijke meerwaarde van rioolwaterzuiveringen toeneemt”, aldus Stehouwer.

Ontkoppelen Dat sturen vertaalt zich onder meer naar de gesprekken met de gemeente om rioolstelsels te ontkoppelen. “Deze discussie speelt landelijk en zeker ook bij ons. Alleen is het bij Dokhaven wat lastig, omdat hij midden in de stad ligt. Er is niet zo veel ruimte om te ontkoppelen. Je kunt geen wadi’s aanleggen of dubbele rioolpijpen, bijvoorbeeld. Maar we bespreken met de gemeente welke alternatieven er zijn, want elke kuub die van boven komt, kost energie”, meldt Stehouwer.

Een beeld van de zandvangers. Jaarlijks 500 tot 600 ton zand.

Teus Molenaar is redactiecoördinator van Land+Water. nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_01L.indd 27

27

04-05-21 12:56

Riolering

Infiltratiecapaciteit verharding verschilt in ruimte en tijd Onderzoek in Arnhem leert dat de infiltratiecapaciteiten van doorlatende verharding en regenwatertuinen voldoende is om forse buien te verwerken maar sterk kunnen verschillen in tijd en ruimte. Bij goed ontwerp, aanleg en beheer kunnen deze regenwatervoorzieningen een goede bijdrage leveren aan het vasthouden, bergen en afvoeren van regenwater in het stedelijk gebied.

In Arnhem zijn regenwatervoorzieningen aangelegd als maatregel tegen wateroverlast, maar ook om de negatieve effecten van droogte en hitte te mitigeren. De Reestraat in de Arnhemse wijk de Geitenkamp is als proeftuin opgeworpen om te experimenteren met alternatieve maatregelen voor het verwerken van neerslag, zoals infiltratieputten, doorlatende verharding en regenwatertuinen.

Veel gemeenten en waterschappen vragen zich af of deze regenwatervoorzieningen in de loop der tijd goed blijft functioneren en of specifiek onderhoud benodigd is. Voor de gemeente Arnhem was dit de aanleiding om de hydraulische capaciteit van de voorzieningen te onderzoeken met full scale-testen waarbij de voorzieningen geheel vol water worden gezet en het leegloopgedrag in detail wordt bestudeerd.

IN ‘T KORT - Reestraat De Reestraat in de Arnhemse wijk de Geitenkamp is als proeftuin opgeworpen De hydraulische capaciteit van de voorzieningen is onderzocht De onderzoeksresultaten laten variatie infiltratiecapaciteit in ruimte en tijd zien De voorzieningen zijn vol water gezet en het leegloopgedrag is bestudeerd

28

Full scale-test aan doorlatende verharding in de Reestraat 2020 (vooraan regenwatertuin en op foto diverse soorten doorlatende verharding).

De Geitenkamp Door de relatief grote hoogteverschillen binnen de wijk De Geitenkamp ontstond er tijdens hevige neerslag wateroverlast in de lage delen van de wijk. De gemeente Arnhem heeft daarom bij grootschalige vernieuwing van de riolering in de wijk klimaatadaptieve maatregelen toegepast. Zo zijn er infiltratieputten onder de rijbaan geplaatst, en zijn in de Reestraat vijf verschillende typen waterpasserende verharding en regenwatertuinen aangelegd. De tien regentuinen zijn verschillend in ontwerp en materiaalgebruik.

In tegenstelling tot metingen in laag Nederland kan Arnhem (inter-)nationaal worden gezien als een interessante gemeente om infiltratiecapaciteiten te vergelijken aangezien grondwaterstand in de Reestraat ca. 20 meter beneden maaiveld ligt. In deze gebieden wordt vaak aangenomen dat je makkelijk kunt infiltreren in tegenstelling tot gebieden met hoge grondwaterstanden en lage doorlatendheid.

In de Reestraat zijn in de zomers van 2018 en van 2020 proeven uitgevoerd op de verschil-

lende soorten doorlatende verhardingen en de regenwatertuinen (aanleg 2017). De onderzoeksresultaten laten variatie van de infiltratiecapaciteit van de verschillende voorzieningen in een straat zien maar ook een sterke variatie van hydraulisch functioneren onder diverse klimatologische omstandigheden van een individuele voorziening.

Onderzoeksvragen De doelstelling van dit onderzoek is om meer inzicht krijgen in het lange termijn functioneren van regenwatervoorzieningen zoals (infiltrerende) verharding en regenwatertuinen in de gemeente Arnhem. Hierbij is met name aandacht besteed aan het bepalen van de variatie in tijd en ruimte van de (on)verzadigde infiltratiecapaciteit van de regenwatervoorzieningen na enkele jaren. De gemeten infiltratiecapaciteit is vergeleken met eerdere metingen en andere onderzoeksresultaten uit andere ClimateCafés in Nederland. ClimateCafé is een onderwijs- en onderzoeksmethodiek waarbij velddata wordt verzameld met de betrokken-

nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_01L_0003.indd 28

04-05-21 12:55

dr.ir. F. Boogaard / R. Roelofs MSc. / ing. E.H.J. Laurentzen

heid van stakeholders (private en publieke partijen) resulterend in concrete resultaten die internationaal worden uitgewisseld.

Onderzoeksmethodiek Om de infiltratiecapaciteit te onderzoeken van bovengrondse infiltratievoorzieningen zoals regenwatertuinen en doorlatende verhardingen is de full scale-test toegepast. Hierbij wordt een groot deel van het straatoppervlak (bij doorlatende verharding vaak in de orde van 50-60 m2) en gehele regenwatertuin (ca 4 m2) onder water gezet. Deze methode levert nauwkeurigere meetresultaten dan de dubbele infiltrometertest, die in het verleden veel werd toegepast, vanwege het grotere meetoppervlak en relatief kleinere lekverliezen bij de afdichting. De voorzieningen zijn meerdere keren gevuld om het verschil in verzadigde en onverzadigde doorlatendheid te bepalen.

In totaal zijn er op 7 juli 2020 18 full scale-testen uitgevoerd over de verschillende proefplots.

Het blijkt dat de infiltratiecapaciteit van regenwatervoorzieningen sterk kan variëren in locatie en soort regenwatervoorziening (regenwatertuin, doorlatende verharding, wadi’s). Bovendien kan de infiltratiecapaciteit ook sterk variëren in locatie en tijd: alle proeven zijn genomen in één straat en herhaald. Variatie in infiltratiecapaciteit tussen verschillende soorten regenwatervoorzieningzal vaak duidelijk zijn, maar dat op een locatie het functioneren al sterk afwijkt is minder bekend. Nog minder bekend (bij mens en model) is dat eenzelfde voorziening seizoensen bui-afhankelijk hydraulisch functioneren laat zien zoals de sterke afname van infiltratiecapaciteit in een regenachtige periode door verzadiging.

Resultaten De onderzoeksresultaten laten een variatie van

Resultaten proeven

Locatie(s): aantal proeven

Variantie Infiltratiecapaciteit

Doorlatende verharding straat 2020 (full scale test alle proeven Reestraat)

Arnhem: 20 proeven in 1 straat

50-703 mm/uur

Doorlatende verharding straat 2020 run max: ‘verzadigd’

Arnhem: 6 locaties

50-100 mm/uur

Doorlatende verharding straat 2020 run 1: onverzadigd

Arnhem: 6 locaties

61-703 mm/uur

Regenwatertuinen (proeven 2018 en 2020)

Arnhem: 5 locaties (10 proeven)

246-3404 mm/h gemiddeld rond 1500 mm/uur

Doorlatende verharding nationaal (Full scale onverzadigd)

100 Nederlandse straten, >100 proeven

20 – 1500 gemiddeld ca 500 mm/h

Regenwatertuinen nationaal

3 gemeenten: 8 locaties

2 – 10 m/d

Wadis nationaal

30 Nederlandse gemeenten: >50 proeven

0.07-15 m/d

Samenvatting resultaten in tabel

de infiltratiecapaciteit in ruimte en tijd zien: - Ruimte: Regenwatertuinen en doorlatende verharding van verschillende kenmerken en leveranciers op enkele meters afstand van elkaar kunnen in infiltratie sterk verschillen door ontwerp, aanleg en beheer, dit werd op andere locaties ook aangetoond. In Nederland is bij ruwweg honderd doorlatende verhardingen de infiltratiecapaciteit met een full scale-test bepaald die globaal tussen 20 en 1500 mm/h liggen met een gemiddelde van ca 500 mm/h. De nationale resultaten zijn sterk afhankelijk van leeftijd, beheer en gebruik van verharding en omgevingsfactoren. De resultaten in Arnhem liggen binnen de range, maar gezien de helling van de straat kan per saldo door afstroming minder infiltreren. Hiervoor zijn o.a. regenwatertuinen (met waterbergend substraat en grootte 4 m2) aangelegd waar het regenwater geborgen wordt en geïnfiltreerd met een infiltratiecapaciteit boven 500 mm/h.

- Tijd: het simuleren van ‘bui na bui’ laat

Effect van herhalingen op infiltratiesnelheden uitgedrukt als percentage van de infiltratiesnelheid uit run 1.

goed de variatie van infiltratiecapaciteit in de tijd zien, een tweede vulling van de doorlatende verharding gaat gepaard met een langere leeglooptijd in de orde van 30-50 procent in Arnhem en andere locaties. Op een locatie zijn zes buien losgelaten op doorlatende verharding en na zes keer belasten was nog 14 procent over van de initiële infiltratiecapaciteit.

Deze vermindering van infiltratiecapaciteit in natte perioden (en het effect van dichtslibbing) wordt vrijwel nooit meegenomen in modellen en kan tot overschatting van het functioneren van regenwatervoorzieningen leiden.

Verplichte stap De proeven in de afgelopen jaren hebben inzicht verschaft de inspanningen die de gemeente Arnhem moet verrichten op van deze regenwatervoorzieningen het functioneren op de lange termijn te waarborgen. De nieuwe inzichten in de variatie in ruimte en tijd van de infiltratiecapaciteit kunnen in modelberekeningen worden meegenomen.

Na overleg van de resultaten gaat de gemeente bij het ontwerp rekening houden met de variatie en ontwikkeling van de infiltratiecapaciteit in de tijd. Daarnaast wordt het opstellen van een beheer-, onderhouds- en monitoringsplan met alle stakeholders een verplichte stap in het proces.

Floris Boogaard is senior consultant bij Deltares en lector Klimaatadapatie bij Hanzehogeschool Groningen; Ruben Roelofs is adviseur Klimaatadaptatie bij Royal HaskoningDHV en Erik Laurentzen is senior beheerder riolering & water bij gemeente Arnhem. nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_01L_0003.indd 29

29

04-05-21 12:55

Riolering

Rioolbuis van 100 procent hergebruikt PVC Pipelife Nederland kreeg de Rioned Innovatieprijs 2021 voor de ontwikkeling en productie van de Durofort-buis. Een buis die geheel is gemaakt van gebruikt PVC. De milieuvriendelijke buis wordt toegepast in afval- en regenwatersystemen.

Deze volwand buis bestaat volledig uit gebruikte én herbruikbare grondstoffen. De buis is daardoor uitermate geschikt voor projecten met circulaire doelstellingen.

Een afvalvrije circulaire economie, waarbij grondstoffen steeds opnieuw worden gebruikt, is ook één van de duurzame doelstellingen voor 2050 van de Nederlandse overheid. Met de ontwikkeling van de Durofort-buis loopt Pipelife ver vooruit op de duurzaamheidsplannen van de overheid.

Het concept sluit niet alleen aan bij duurzame overheidsdoelstellingen, het zoekt ook verbinding met de inwoners van Nederland. Het idee is namelijk om de Durofort-buizen in de toekomst te produceren van plaatselijk ingezameld gemeentelijk afval. Gemeentelijke rioolbuizen worden dan gemaakt van het oude PVC-afval van de inwoners in die gemeenten.

Pipelife, met het hoofdkantoor in Wenen, is één van de grootste producenten van kunststof leidingsystemen in Europa. Pipelife Nederland bevindt zich in Enkhuizen. Daar wordt al sinds 1947 een toonaangevend programma van kunststofleidingsystemen, hulpstukken en intelligente maatwerkoplossingen ontwikkeld en geproduceerd. Pipelife biedt oplossingen voor

IN ‘T KORT - Durofort Pipelife kreeg de Rioned Innovatieprijs 2021 voor de Durofort-buis Deze volwand buis bestaat volledig uit gebruikte én herbruikbare grondstoffen De milieuvriendelijke buis wordt toegepast in afval- en regenwatersystemen Gemeente ‘s-Hertogenbosch koos voor de Durofort-rioolbuizen van Pipelife

30

In wijk De Vliert in ‘s-Hertogenbosch wordt de Durofort-buis toegepast.

duurzame distributie van gas, water en energie.

Duurzaam produceren en hergebruik van grondstoffen zijn dé speerpunten van Pipelife.

Elke uitdaging op het vlak van duurzaamheid klinkt Pipelife dan ook als muziek in de oren.

Renofort-buis Een oproep van Waternet vond daarom vijf jaar geleden gretig gehoor. Bij een aanbesteding daagde Waternet namelijk de markt uit om een buis met een maximaal recyclepercentage te leveren. Pipelife ontwikkelde hiervoor de drielaagse buis door, waarbij de middelste laag volledig van gerecycled materiaal werd gemaakt. De buis, die uiteindelijk voor meer dan 50 procent uit hergebruikt kunststof bestaat, is de huidige Renofort-buis. Met het ontwerp van de Renofort-buis liet Pipelife de concurrentie ruimschoots achter zich. Het bedrijf zette destijds als enige in de branche de

toon voor toekomstige duurzame oplossingen zoals de Renofort-buis. De buis is Komo-gecertificeerd en maakt deel uit van het vaste assortiment van Pipelife.

Vanaf dat moment ging de onderneming nog een stap verder om de ecologische voetafdruk te verkleinen. In samenwerking met netwerkbedrijf Alliander werd in 2018 de ‘drielevensbuis’ ontwikkeld. Dat is een kabelbeschermingsbuis voor elektriciteitskabels, die voor 80 procent bestaat uit gerecycled materiaal.

Voor het produceren van ‘drielevensbuizen’ worden gebruikte gasbuizen en materiaal dat overblijft bij verleggingen van gasleidingen en aanlegwerkzaamheden verwerkt tot nieuwe buizen. Deze materialen werden voorheen al ingezameld, maar het was tot dusver technisch en commercieel gezien niet haalbaar om ze te verwerken tot een product. De herbruikbare kunststoffen hebben nu door de ‘drielevens-

nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_02L_0002.indd 30

04-05-21 12:54

F. Terpstra

buis’ een bijzonder efficiënte bestemming gevonden.

Het concept van drie levens gaat echter nog verder. Aan het einde van hun levensduur kunnen de buizen namelijk weer opnieuw worden verwerkt in rioolverbindingen. De grondstof PVC wordt op deze manier drie keer hergebruikt, wat een levensduur oplevert van wel 300 jaar. Voor de innovatieve ‘drielevensbuis’ ontving Pipelife in 2019 de bronzen Sustainability Innovation award tijdens de ‘K2019’, ‘s werelds meest toonaangevende vakbeurs voor de kunststofen rubberindustrie.

Volgende uitdaging Na de ‘drielevensbuis’ diende zich de volgende uitdaging alweer aan; zou het ook mogelijk zijn om een rioolbuis te ontwikkelen die voor 100 procent uit gebruikt PVC bestaat? De eisen die gesteld worden aan een rioolbuis zijn immers hoger dan de eisen die gesteld worden aan een kabelbeschermingsbuis. Een rioolbuis produceren van oud ingezameld PVC, ook dat moet ons lukken dachten ze bij de fabrikant.

Het startsein voor doorontwikkeling van dit idee klonk toen de gemeente ‘s-Hertogenbosch interesse bleek te hebben in duurzame rioolbuizen. In het kader van verduurzaming van de woningbouw zocht die gemeente gericht naar duurzame toepassingen. Na overleg met de gemeente, waarbij de eisen werden vastgesteld, dook men bij Pipelife het laboratorium in. In het laboratorium werd gezocht naar een passende oplossing voor de vraagstelling. Dat was geen eenvoudige opgave, omdat er gewerkt moest worden met gebruikt PVC van verschillende herkomst.

Een deel van het gebruikt PVC voor de Durofort-buis werd aangeleverd via het Buizen Inzamel Systeem. Het Buizen Inzamel Systeem is in 1992 opgezet door Pipelife, samen met vier andere bedrijven, waaronder Wavin en

Dyka. Het doel van het BIS is om over genoeg recyclebaar materiaal te beschikken om de keten van oude buis naar nieuwe buis mogelijk te maken. Een ander deel bestaat uit gebruikt PVC dat ingezameld werd bij de burgers en industrie. ‘s-Hertogenbosch Middels een intensief traject van testen en verbeteren lukte het Pipelife om van dit ingezameld PVC een hoogwaardige rioolbuis te produceren. Na verdere succesvolle proeven kon worden opgeschaald naar productie in de fabriek.

Inmiddels zijn alle Durofort-buizen voor de gemeente ‘s-Hertogenbosch succesvol geproduceerd door Pipelife. Deze buizen zijn gebruikt voor de aanleg van een duurzaam rioleringsstelsel. Dit rioleringsstelsel maakt onderdeel uit van een project waarbij 54 tijdelijke huurwoningen zijn gerealiseerd.

Ondanks het tijdelijke karakter van de woningen moest het project voldoen aan dezelfde kwaliteitseisen als een reguliere woningbouw. Gemeente ‘s-Hertogenbosch koos daarom voor de Renofort-inspectieputten en Durofort-rioolbuizen van Pipelife.

De milieuvriendelijke Durofort-buis beschikt over dezelfde slagbestendigheid, maatvastheid en nominale ringstijfheid als een standaard buis. De buis is compact, vol van gewicht en voldoet aan alle specificaties en eisen waaraan een Komo-gecertificeerde buis moet voldoen.

De uitwendige maten van de Durofort-buis zijn gelijk aan die van de Renofort-buis. De buis kan met standaardhulpstukken gemonteerd worden. De buis levert een duurzaam rioolstelsel en past daardoor goed bij projecten met circulaire doelstellingen. Door zijn kwalitatieve eigenschappen en duurzame karakter is de Durofort-buis een interessant product geworden voor tenders met een MKI (milieukostenindicator).

Pipelife Nederland overlegt met gemeenten om na te gaan of de buizen zijn te maken van lokaal ingezameld kunststof afval.

De Durofort-buis is voor honderd procent gemaakt van hergebruikt PVC.

Richtlijn Momenteel is Pipelife in gesprek over de BLR (beoordelingsrichtlijn) die ten grondslag ligt aan de Komo-certificering. Want volgens deze richtlijn is gerecycled materiaal op dit moment alleen toegestaan in de tussenlaag van een rioolbuis. Pipelife hoopt dat deze richtlijn in de toekomst wordt aangepast. Dat maakt niet alleen het grootschalig uitrollen van deze innovatie mogelijk, maar stimuleert ook verdere duurzame ontwikkelingen binnen de branche. En dat is van groot belang, want er is duidelijk interesse in duurzame toepassingen voor riolering- en afvalwatersystemen.

Naast de gemeente ‘s-Hertogenbosch blijkt ook gemeente Enkhuizen wel oren naar duurzame oplossingen te hebben. Pipelife bekijkt samen met de gemeente Enkhuizen en plaatselijk afvalinzamelaars of het mogelijk is om gebruikt PVC uit gemeentelijk afval ter plaatse te recyclen tot rioolbuizen. Gemeente Enkhuizen heeft inmiddels voor het rioolonderhoud van de komende jaren de Durofort-buis voorgeschreven.

Ingezameld kunststof recyclen binnen gemeenten is de gedroomde vervolgstap van Pipelife. De gedachte erachter is dat burgers meer betrokken raken als ze weten dat hun plastic afval straks concreet terugkeert als gemeentelijke rioolbuis. Dat motiveert hen hopelijk nog meer tot het inzamelen van oud plastic. Daarnaast is het ook voor gemeenten inspirerend, zij worden tenslotte door dit concept hun eigen grondstofleverancier.

Samen met kunststofinzamelaars inventariseert Pipelife of in andere gemeenten een soortgelijk initiatief mogelijk is. Samenwerking met gemeenten en inwoners levert hopelijk voldoende grondstoffen op voor een grootschalige productie van de buis gemaakt met 100 procent hergebruikt PVC. Op die manier kan op termijn elke gemeente in Nederland zelfvoorzienend en duurzaam zijn.

Frank Terpstra is business manager Sewage bij Pipelife Nederland. nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_02L_0002.indd 31

31

04-05-21 12:55

Riolering

Urban Rainshell helpt bij klimaatadaptatie De metingen van diverse innovatieve voorzieningen in proeftuinen op de WaterStraat in Delft en de Klimaattuin in Groningen vormen onderbouwing van toekomstige richtlijnen voor klimaatadaptatie. De Urban Rainshell is een van die voorzieningen.

Implementatie van klimaatadaptatieve voorzieningen vraagt om meervoudig ruimtegebruik. Een voorbeeld in drukke steden is multifunctionele infrastructuur waarbij in of ónder de fundering van wegen waterbergende en/of -zuiverende functies worden gecreëerd.

Dit is echter nog geen standaardoplossing voor klimaatadaptatie in het stedelijk gebied. Er is behoefte aan ‘bewezen’ innovatieve praktijkvoorbeelden waar onzekerheden met betrekking tot de effectiviteit, betrouwbaarheid, duurzaamheid en opschaalbaarheid worden beantwoord en inzicht in de levenscyclus-kosten voor aanleg, implementatie en vooral beheer.

Het project ‘Infiltrerende stad’ (2018-2021) heeft als doel het kennishiaat van de effectiviteit van (ondergrondse) infiltratievoorzieningen aan te pakken ten behoeve van de innovatieve MKB-ondernemingen. Hierbij gaat het om het verkrijgen van meer inzicht in het korte en lange termijn functioneren van hun producten.

De WaterStraat, gelegen op The Green Village op TU Delft Campus, is een proeftuin voor experimenten, onderzoek en demonstraties op

IN ‘T KORT - Urban Rainshell Urban Rainshell (URS) is één van de gepatenteerde innovaties op de WaterStraat Het (lange termijn) functioneren van infiltratievoorzieningen is onderzocht Bij het onderzoek zijn full scale-testen uitgevoerd De Urban Rainshell is voor het eerst onder de weg toegepast

32

De Urban Rainshell tijdens een bezoek op de WaterStraat.

het gebied van klimaatadaptatie. Ondernemers, onderzoekers en gebiedsbeheerders werken hier samen aan nieuwe innovatieve producten om beter om te gaan met hemelwateroverlast én droogte in de stad als gevolg van klimaatverandering. Dit zijn producten die het water op een slimme manier bufferen, infiltreren en/of zuiveren en hergebruiken. De WaterStraat biedt de mogelijkheid om concepten en producten te testen, (door) te ontwikkelen en te demonstreren, met het doel de opschaling naar gemeentes te versoepelen.

Urban Rainshell Urban Rainshell (URS) is één van de gepatenteerde innovaties op de WaterStraat die in het kader van project ‘infiltrerende stad’ is getest.

Het betreft op de WaterStraat een (voor onderzoeksdoeleinden) gesloten ondergrondse infiltratievoorziening, opgebouwd uit grotendeels lichtgewicht, natuurlijk, hernieuwbaar en circulair materiaal. Het systeem kan bijvoorbeeld worden toegepast als waterbergend en -zuiverend pakket onder de fundering van parkeerplaatsen of wegen. Daarnaast is de URS ook toepasbaar in groenzones en parken, eventueel in combinatie met wadi’s, of pleinen en groenzones. De URS fungeert als een gesloten of open infiltratievoorziening, afhankelijk van wens om water te infiltreren of vast te houden voor gebruik. Op de WaterStraat wordt overtollig regenwater na

zuivering door de URS geloosd op 25-30 m diepte via een verticale put m.b.v. de Fast High Volume Infiltration-techniek (FHVI). Afvoer van overtollig water naar watervoerend pakket m.b.v. FHVI kan bijdragen aan het tegengaan van verdroging en verzilting, maar ook extra interessant zijn indien er sprake is van weinig ruimte.

Onderzocht is het (lange termijn) functioneren van infiltratievoorzieningen. Beter inzicht kan leiden tot mogelijke besparingen in beheer- en onderhoud door optimalisatie van de producten.

Full scale-testen Bij het onderzoek zijn full scale-testen uitgevoerd, waarbij de ondergrondse berging van de infiltratievoorziening volledig is gevuld (waarbij de overstort naar de FHVI-put tijdelijk werd afgesloten). Hierbij is behalve het bufferend vermogen het vul- en leegloopgedrag gemeten met waterstandhoogtemeters.

Bijzonder bij dit onderzoek is dat de berging meerdere keren opeenvolgend is gevuld om de verandering in infiltratiecapaciteit in de tijd vast te leggen met druksensoren.

Bij de voorziening varieert de afvoersnelheid vanuit de URS globaal tussen 40 en 60 m/d.

Dit betreft puur de afvoersnelheid via de afvoerdrain, direct naar de FHVI (dus zonder directe infiltratie naar het omliggende bodempakket).

nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_01L_0004.indd 32

04-05-21 12:52

F. Boogaard / J. Lekkerkerk / E. Buist

Bergend vermogen Het bergend vermogen van de voorziening is gemiddeld iets afgenomen in de tijd ten opzichte van het gedimensioneerde bergend vermogen bij aanleg in 2017 en de in 2018 uitgevoerde oriënterende proeven (vulling ca 6,25 m3). Ook neemt het bergend vermogen bij een tweede vulling op dezelfde dag iets af. Dit kan veroorzaakt worden door hangwater en ingesloten lucht dat onvoldoende de tijd heeft gehad om te kunnen ontsnappen.

De afname in infiltratiesnelheid bij tweede vulling (na verzadiging van het pakket bij eerste vulling) bedraagt hierdoor enkele procenten. Een dergelijke reductie in infiltratiesnelheid bij de tweede vulling wordt ook bij andere voorzieningen gemeten zoals wadi’s en doorlatende verharding, maar is bij deze open infiltratievoorzieningen vaak veel hoger (in de orde 30 procent). De afvoersnelheid zal hoger zijn indien de voorziening niet met waterdicht folie wordt uitgevoerd en regenwater ook direct naar de omliggende bodem zal infiltreren. De mate waarin dit de afvoersnelheid beïnvloedt hangt af van het bodemtype op een specifieke locatie. Een be- en ontluchtingsdrain boven in de URS kan het vul- en leegloopverloop optimaliseren.

De leeglooptijd kan in de toekomst toenemen door dichtslibbing. Bij de eerste proeven waarbij het equivalent van tien jaar fijn zand/ slib is toegevoegd om dichtslibben van de voorziening te simuleren, laat nog geen significante hogere leeglooptijd zien ten opzichte van de al gemeten variaties. Het lange termijn functioneren (dichtslibben) is een langzaam proces en kan niet representatief in een korte periode adequaat worden gesimuleerd. In de praktijk is het voorkomen van inspoelen van sediment, alsmede goed beheer van belang (bv vastleggen sediment met kolken en doorspuitmogelijkheden van de aanvoer-verdeeldrain) om lange termijn functioneren te garanderen. Het opstellen van een gedetailleerd monitorings- en beheerplan

Infiltratiesnelheid neemt af naarmate de URS verzadigt.

Kenmerken URS WaterStraat Omschrijving

Hoeveelheid

Eenheid

Breedte, Lengte, Diepte

Specifieke maatgeving waterstraat, verschilt per project

2, 12, 0,85 m - mv

m

Inloop

via straatkolk en aanvoerverdeeldrain

1

st

Bergend en zuiverend pakket

AA Ecoschelpenmix, AA Minerals

10,8

m3

Fundering

AA Ecostabiel (afhankelijk van toepassing dienen verschillende funderingsopbouwen te worden gekozen)

30

cm

Dikte waterbergend en -zuiverend pakket

AA Ecoschelpenmix, AA Minerals

45

cm

Overstort

Op vrij verval naar watervoerend pakket op -25 tot 30 m - mv via FHVI

1

put

Maatgevende bui voor ontwerp

Alleen voor URS, exclusief infiltratie in watervoerend pakket via FHVI

50

Mm/u

Afgekoppeld verhard oppervlak

Alleen URS, exclusief infiltratie in watervoerend pakket via FHVI®

125

m2

Geschat bergend volume bij aanleg

Alleen URS, exclusief infiltratie in watervoerend pakket via FHVI

6,25

m3

Afvoerdrain

PP omhulde drain Ø 160

12

m

Aanvoerdrain

PP omhulde drain Ø 160

12

m

Grondwaterstand en bodem

Gesloten voorziening met waterdicht folie

n.v.t.

n.v.t.

Aanleg Werkzaamheden

December 2017 April 2020 (aansluiting afvoerdrain op FHVI-put)

Beheersmaatregelen

Inspectie kolk en aanvoerdrain en indien nodig doorspuiten

Uitgevoerde beheer en onderhoud sinds realisatie

Geen

Kenmerken Urban Rainshell WaterStraat.

met stakeholders is één van de aanbevelingen van dit onderzoek.

Zoeterwoude In de gemeente Zoeterwoude (Julianapark) is Urban Rainshell voor het eerst toegepast onder de wegfundering. Hier zal zowel het

hydraulisch functioneren als milieutechnisch functioneren (waterkwaliteit) en civiel technisch functioneren worden onderzocht.

Hierbij zal worden voortgebouwd op de resultaten uit De Infiltrerende Stad en zal nog nadrukkelijker worden gekeken naar de effecten van vervuiling en benodigde beheer en -onderhoudsmaatregelen. De resultaten van de monitoringsactiviteiten vormen input voor besluitvorming over opschaling op andere locaties. Tevens wordt i.s.m. Fugro namens stichting O2DIT, de combinatie tussen URS en FHVI verder onderzocht op de Waterstraat.

Hierbij zal nog nadrukkelijker worden gekeken naar de effecten van vervuiling en benodigde beheer en -onderhoudsmaatregelen.

Het Overleg Standaarden Klimaatadaptatie gaat de metingen gebruiken. Ook nieuwe projecten zoals de Waterbergende weg en GroenBlauwe oplossingen dragen bij aan het opstellen van richtlijnen.

Floris Boogaard werkt bij Hogeschool Groningen/ Deltares; Jonathan Lekkerkerk bij Hogeschool Rotterdam en Emilie Buist bij WaterStraat Delft. nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_01L_0004.indd 33

33

04-05-21 12:53

Bodembeheer

Krimp-zwel een groeiend probleem Tijdens (extreem) droge jaren kan klei krimpen door uitdroging, en in de winter weer zwellen door vochtopname. Deltares is een uitgebreid onderzoek begonnen naar dit fenomeen om het in kaart te brengen én om te bepalen hoe schade is te voorkomen.

Krimp-zwelgedrag van kleilagen vindt voornamelijk plaats in de laagdikte boven de laagste grondwaterstand. Omdat de seizoensgebonden vochtveranderingen die deze bewegingen veroorzaken in de regel niet bijzonder diep indringen, zijn vooral de ondiepe delen van kleilagen van belang.

Veel recente schademeldingen komen uit het rivierengebied (Duiven, Zevenaar), maar ook buiten het rivierengebied lijkt het krimpen en zwellen van kleilagen steeds vaker tot schade te leiden: o.a. zijn schadegevallen te Rekken in Gelderland en Roden in Drenthe bekend. Het werkelijk aantal schadegevallen is waarschijnlijk veel hoger dan het aantal meldingen.

Over dit krimp-zwelproces is in Nederland nog relatief weinig bekend. In het buitenland, o.a. in de VS, Australië, Engeland en Frankrijk wordt al langer veel aandacht gegeven aan het voorkómen van schade door dit fenomeen. Er wordt rekening mee gehouden bij constructies en er worden bijvoorbeeld adviezen gegeven over de afstand van bomen t.o.v. bebouwing.

Uit buitenlandse literatuur blijkt dat krimp-zwelgedrag sterk wordt bepaald door het type kleimineraal waar de klei uit bestaat.

IN ‘T KORT - Krimp-zwelgedrag Krimp-zwelgedrag vindt plaats in de laagdikte boven de laagste grondwaterstand Ook buiten het rivierengebied lijkt dit steeds vaker tot schade te leiden Uit literatuur blijkt dat het type kleimineraal waar de klei uit bestaat een rol speelt Deltares wil de komende jaren diverse kennisleemtes weg nemen

34

22_Artikel_02L.indd 34

Voor de Nederlandse situatie aangepaste figuur van Franse geologische dienst (BRGM).

Er zijn verticale maaiveldbewegingen gedocumenteerd van meer dan 8 cm.

Meer begrip, beter handelen De recente extreme droogtejaren 2018-2020 zetten het probleem duidelijk op de kaart. De kans is aanzienlijk dat met toename van klimatologische droogte de gevolgen van zwel- en krimpeffecten verder toe zullen nemen, voor ons huizenbezit, maar ook voor ons erfgoed (monumenten), en mogelijk ook voor ons wegen- en dijkennetwerk. Vooralsnog werd gedacht dat Nederlandse kleigronden weinig zwelgevoelig waren, maar de optredende schadegevallen doen vermoeden dat die aanname niet correct is. Door ons relatief vochtige klimaat was schade waarschijnlijk beperkt, maar wordt deze nu erger, hoofdzakelijk tijdens een sterkere krimpfase van de krimp-zwel cycli. In landen met een droog klimaat komt zwelschade juist op uitgebreide schaal voor.

In Nederland willen wij onderzoeken welke kleien het meest krimp-zwel gevoelig zijn: zeeklei, rivierklei, oude Pleistocene en Tertiaire kleien. In kaart brengen waar in Nederland krimp-zwelschade voorkomt of kan gaan ontstaan. Welke kosten deze schade kan veroorzaken. Maar het belangrijkste is om te bepalen welke maatregelen (gemeenschappelijk, individueel) kunnen worden genomen om deze schade te minimaliseren.

Rivierengebied, Zevenaar Al in 2006 werd in Zevenaar schade door krimp-zwel gemeld. Tijdens de droogte van 2018 betroffen de schademeldingen al meer

dan 100 gevallen. WEnR en Deltares hebben m.b.v. satellietdata, grondwater- en bomenonderzoek schadeoorzaken verkend. De verlaging van de grondwaterstand tijdens droogteperioden tot (ver) onder de voorkomende kleilaag lijkt een belangrijke rol te spelen.

In 2018 waren in Roden 58 schademeldingen en zijn twee woningen onbewoonbaar verklaard. De woningen zijn op staal op potklei (Peelo Formatie) gebouwd. De schade zou hier voor ca. 80 procent toe te schrijven zijn aan bronnering bij rioolvervanging en voor 10-20 procent zijn gerelateerd aan droogte (onderzoek Fugro, Crux). Krimp kan dus naast klimatologische droogte ook andere oorzaken hebben, zoals menselijk handelen.

In de Achterhoek (Oost-Gelderland) wordt al langer melding gemaakt van schade tijdens periodes van droogte. In Rekken zijn veel (historische) boerderijen en kerken gefundeerd boven voorkomende klei ( keileem, beekklei, Boomse Klei, etc.). De hoge zomertemperaturen en de extreme droogte in de laatste jaren zorgden voor extra vochtverlies in de klei en diepere uitzakking van de grondwaterstand.

Op verschillende plaatsen ontstaan scheuren in gebouwen die in de natte periode vaak weer dichtgedrukt worden. Als voorbeeld is de schade in een gebouw (het museum Sfeer van Weleer) in Rekken getoond. Op de foto is een scheur te zien die in de loop van de droge zomer van 2020 is ontstaan. Daaronder dezelfde scheur die in de winter daarna vrijwel is verdwenen. In de grafiek is de relatie te zien tussen het dichttrekken van een scheur en de cumulatieve hoeveelheid neerslag na de droge periode.

nr. 5 - mei 2021

04-05-21 12:52

R. Stuurman / H. Kooi / R. Melman / K. van der Werf / C. Blom

Foto’s van scheur opening en sluiting t.g.v. krimp-zwel en metingen ter plaatse (spleetbreedte, neerslag en grondwaterstand. (Foto’s: Kees van der Werf)

Aanpak van kennisleemtes Duidelijk is dat het begrip van de deformatie van klei bij afwisseling van droge en natte perioden complex en veelomvattend is. Behalve klimatologische omstandigheden beïnvloeden ook andere factoren de vochthuishouding en dragen zo mogelijk bij aan krimp-zwelschade.

Conventionele theorieën voor berekeningen van zetting door compactie en consolidatie zijn niet toereikend. Daarom wil Deltares de komende jaren verder werken om diverse kennisleemtes weg te nemen: - Met welke karakterisatiemethode kan krimp-zwelgevoeligheid in ons land het best worden vastgesteld (zowel in het lab als in het veld)?

- Waar komen krimp- en zwel gevoelige klei-mineralen voor? Het is bijvoorbeeld bekend dat smectiet een belangrijke rol speelt.

Waar komen smectiet-rijke kleien voor?

- Wat is de relatie tussen verdroging en droogte?

- Hoe ontwikkelt krimp-zwelgedrag zich bij opeenvolgende perioden van droogte?

- Hoeveel draagt de verdamping van vegetatie bij?

- Wat is de rol van waterkwaliteit?

- Kunnen toekomstige natte periodes schade door zwel veroorzaken?

- En kan grondwaterstandsverhoging – bijvoorbeeld door bodemdaling – zwelschaderisico vergroten?

Krimp-zwel in kaart Vanzelfsprekend is inzicht nodig in de omvang van het probleem, hoe daar nu mee wordt omgegaan, en welke maatregelen in toekomstige risicogebieden moeten worden voorbereid. Stappen die daarvoor moeten worden gezet, zijn: Inventarisatie en kartering van krimp-zwel gerelateerde schadegevallen in het hele land; Productie van een kleikaart van Nederland voor het relevante dieptebereik met classificatie naar krimp-zwelgevoeligheid.

Hiervoor zijn de eerder genoemde karakterisatiemethoden nodig.

Voorts: Inventarisatie van (be-)handelingswijzen voor schadebeperking en -herstel, en op welke wijze bij de bouw van woningen en infrastructuur maar ook door inrichting van waterbeheersende voorzieningen of aanpassingen van gemeentelijke groenvoorzieningen risico’s kunnen worden beperkt. Ten slotte de

Mogelijk te nemen maatregelen om schade te verminderen of te voorkomen (aangepast BRGM figuur).

uitvoering van een Maatschappelijke Kosten Baten Analyse (MKBA) naar effecten en maatregelen.

Voorkómen van schade Op basis van de MKBA, in combinatie met ontwikkelde kennis, moeten handelingsperspectieven worden ontwikkeld. Indien dit wenselijk is kan door de uitvoering van pilots inzicht worden verkregen omtrent de meest effectieve maatregelen.

Nieuwbouw: Hiervoor is het gewenst dat basisinformatie beschikbaar komt over de randvoorwaarden die met de ondergrond te maken hebben, zoals risicokaarten, gewenste grondwatersituatie, testmethoden en adviezen hoe in risicogebieden om te gaan met water en funderingswijze. Bestaande bouw: Indien schade door vervorming van de ondergrond optreedt, dient te worden bepaald wat, gegeven de kleisoort, (grond)water- en verdampingssituatie de beste oplossing is om het schadeproces te neutraliseren of te minimaliseren. Hierbij moet niet alleen de lokale situatie rond het gebouw worden beschouwd, maar ook de situatie waar plaatselijke overheden verantwoordelijkheid voor dragen, zoals voor de verdrogende invloed van lekke, grondwater drainerende riolen, waterbeheer of grondwaterwinning.

Enerzijds dienen maatregelen erop gericht zijn om uitdroging (of sterke vernatting) van kleilagen te voorkomen, anderzijds kunnen funderingsaanpassingen nodig zijn. Maatregelen zijn erop gericht om de bestaande funderingen te verstevigen en fluctuaties van het vochtgehalte in de grondlagen rondom gebouwen te voorkomen.

Roelof Stuurman, Henk Kooi, Roel Melman, Hans van Meerten en Harry van Essen zijn grondwateren ondergrondonderzoekers bij Deltares. Kees van der Werf en Cock Blom zijn beiden gepensioneerde onderzoekers Technische Natuurkunde Universiteit Twente. nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_02L.indd 35

35

04-05-21 12:52

In Vorm

Amstelstroombrug levend kunstwerk Een brug die bijdraagt aan biodiversiteit: dat wordt de Amstelstroombrug, de nieuwe verbinding van het Amstelkwartier met de Joan Muyskenweg te Amsterdam.

Het resultaat: een levend kunstwerk.

De brug heeft een overspanning van honderd meter over de Duivendrechtsevaart. Het brugdek is 24 meter breed voor verschillende weggebruikers, zoals voetgangers, fietsers, automobilisten en insecten.

De verkeersbrug is ontworpen op verkeersbelastingen uit de NEN-EN 1991-2. In totaal kan de brug gelijktijdig een verkeersbelasting aan van ruim 1000 ton. De brug levert een bijdrage aan het ecologische netwerk in Amsterdam. Het ontwerp komt van Mobilis en VenhoevenCS Architecture & Urbanism, met ecologische inbreng van adviesbureau Smartland.

Ecologische verbinding In de uitvraag waren er eisen gesteld aan de vormgeving, onderhoudbaarheid en ecologie.

De brug moest niet alleen voor een infrastructurele verbinding zorgen, maar ook voor een ecologische verbinding met de omgeving en bijdragen aan biodiversiteit. Mobilis is een stap verder gegaan dan de gemeente Amsterdam vroeg. Na jarenlange ervaring met ecoducten en faunpassages heeft Mobilis de vraag goed begrepen en vertaald naar een mooi ontwerp samen met Verhoeven CS. Ecologisch adviesbureau Smartland is

De relatie met de omgeving.

betrokken bij het ontwerp om nauwkeurig in te spelen op de lokale ecologie. Mobilis realiseert het project samen met vaste partner Van Gelder.

Een levend kunstwerk Het resultaat zal een brug zijn die een bijdrage levert aan het ecologische netwerk, met een bloemrijke middenberm, met nestkasten voor de huis- en boerenzwaluw in de brugbalken, met kraamkamers voor vleermuizen in de middenpijlers en in de pijlers aan de zijkanten nesten voor de ijsvogel en de oeverzwaluw.

Ook komen er voorzieningen in de brug voor planten en dieren die relatief zeldzaam zijn geworden in de binnenstad, in de vorm van

schuil-, nestel- en slaapgelegenheden voor vleermuizen, vissen, bijen en hommels.

Ecologisch gezien wordt de brug over de Duivendrechtsevaart een levend kunstwerk, als er wordt gekeken naar alle faciliteiten voor het bevorderen en in stand houden van biodiversiteit. Er is veel oog voor groenvoorziening.

Openingen in het brugdek zorgen voor daglichttoetreding onder het brugdek.

Onderhoudsvriendelijk Voor de bouw van de brug is door Mobilis specifiek voor beton gekozen. Dat maakt dat er minder onderhoud nodig is. In het ontwerp zijn de waterpijlers zo geplaatst, dat er geen remmingwerk nodig is. De diervriendelijke brug

IN ‘T KORT - Amstelstroombrug Een brug die bijdraagt aan biodiversiteit: dat wordt de Amstelstroombrug Het ontwerp komt van Mobilis en VenhoevenCS Architecture & Urbanism Het resultaat is een brug die een bijdrage levert aan het ecologische netwerk Het beton voor de brug komt van leverancier Smart Circulair Products Sociale veiligheid; programmering onder de aanlanding van de brug.

36

nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_01L_0002.indd 36

04-05-21 12:51

C. Wu MSc

heeft jaarlijks weinig onderhoud nodig door de slimme vormgeving van diverse ecologisch vogelkasten. Het uitgangspunt is dat de vogelkasten een schuine voorzijde of in overhangende steunpunten in de overhangende tussensteunpunten of randelementen hangen. De kasten worden van betontriplex gemaakt voor een betere inpassing in de brug.

Jaarlijks kunnen de beheerders van gemeente Amsterdam de nesten eenvoudig schoonmaken en onderhouden.

Groene middenberm De middenberm en groen in de vide vormen een groenstrook over het water. De middenberm staat verhoogd ten opzicht van het wegdek, zodat alleen hemelwater in de berm komt. De kratten in de berm zorgen dat het overtollig water onderin wordt opgevangen.

De berm blijft zo langere tijd groen in de hete zomer.

In de open vide is ook een berm voorzien, die is onderbroken met slechts 10 meter van de middenberm. Door deze afstand kunnen insecten makkelijk en veilig naar de overkant vliegen. Boven de kades is de middenberm open, maar wel dusdanig dat er later, indien nodig, een extra rijstrook gerealiseerd kan worden. Het hemelwater stroomt over de brugdek tot over de landhoofden. Daar zal het regenwater worden afgevoerd naar de afwateringskolken.

Circulair beton Het beton komt van leverancier Smart Circulair Products. Met Smart Liberator wordt oud beton teruggebracht tot hoogwaardig betongranulaat. Al het beton van de brug wordt gerecycled beton, zelfs het onderwaterbeton en de vullaag op de brug.

Smart circulair product is een recycling van oud beton naar hoogwaardig betongranulaat.

De Smart Liberator is een machine waarmee beton wordt teruggebracht naar haar

Natuurinclusief bouwen; ecologische dwarsdoorsnede.

oorspronkelijke ingrediënten: zand, grind en cement. Deze granulaten kunnen voor 100 procent de fractie zand en grind vervangen, waardoor er beton ontstaat met volledig circulair toeslagmateriaal, indien de eisen en uitvoering het toelaten.

In beton zit altijd een aanzienlijk grote hoeveelheid cement, niet al het cement hydrateert met het mixwater. Dit percentage varieert ergens tussen de 40 en 50 procent. Het gevolg hiervan is dat er in beton ongebruikt cement verpakt zit. Door gebruik te maken van de verschillende krachten die er nodig zijn om zand, grind, gehydrateerd cement en niet gehydrateerd cement te breken, kunnen de verschillende fracties worden teruggewonnen.

Het teruggewonnen cement, Freement, wordt van het oude beton de niet gereageerde delen cement hergebruikt, zodat het weer toegepast kan worden voor gerecycled beton.

Behalve het Freement dat wordt teruggewonnen uit het oude beton komen eveneens de fracties grind en zand in originele staat weer vrij. Aangezien het materiaal tijden ‘opgesloten’ heeft in het beton in een extreme pH-waarde is dit materiaal als het ware ‘voorbewerkt’. Het oppervlakte van het zand en grind is door de extreme omstandigheden enigszins geëtst, waardoor er een groter en kwalitatiever hechtoppervlakte ontstaan is. Dit heeft gunstige effecten voor de sterkte van nieuw beton wanneer de stromen zand en grind weer worden toegepast.

Door de toepassing van Smart circulair-beton, in plaats van traditioneel beton, wordt er een reductie behaald van ruim 46 ton CO2 op dit project. Dit is een reductie van bijna 49 procent zonder dat er op het gebied van kwaliteit of zekerheid een groter risico bestaat. Het beton van Smart Circulair-producten is immers van minimaal eenzelfde kwaliteit als beton dat is samengesteld met primair materiaal.

Met afstand Naast duurzaamheid is verbinding een belangrijk onderdeel in dit project. Een deel van de aanneemsom wordt daarom gebruikt om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt een aandeel te geven in het project. Denk hierbij aan poortwachters, verkeersregelaars, facilitaire dienstverlening en ondersteuning bij de creatie van video-content.

Betonstort voor de Amstelstroombrug.

Charles Wu is werkvoorbereider bij Mobilis. nr. 5 - mei 2021

22_Artikel_01L_0002.indd 37

37

04-05-21 12:51

Binnenkort

COLOFON Uitgave van: BDUvakmedia, Barneveld Uitgeefteam BDUvakmedia Peter Vorstenbosch (manager vakmedia) Sonja Voois (operationeel coördinator) Martin ten Hoven (sales coördinator)

vakmedia

Redactiecoördinator Teus Molenaar Telefoon: 06 51578447 E-mail: tmlandenwater@gmail.com Centrale redactie BDUmedia Linda Hulsman E-mail: redactie.vakmedia@bdu.nl Redactiemedewerkers Jeroen Bezem Peter Urbanus Illustraties Erwin Suvaal Vormgeving GiesbersRetail, Duiven Redactieadviescommissie Remco van Beest, kabels en leidingen ir. Gilbert Boerekamp, bodembeheer Ivo Huiskes MSc, ondergrondse constructies ir. Ties Rijcken, waterbeheer ir. Dick Schaafsma, bruggen ir. Frits Stas, wegbouwkunde ing. Wouter Zomer Msc, waterhuishouding Advertentieverkoop Frank van Gils Telefoon: 06 53888266 E-mail: f.gils@bdu.nl Administratie/abonnementen: BDUmedia Postbus 67, 3770 AB Barneveld Telefoon: 0342 494882 Fax: 0342 494299 E-mail: service@bdu.nl Op werkdagen telefonisch bereikbaar van 8.00 tot 16.30 uur Abonnementen Jaarabonnement: € 161,06 excl. btw Jaarabonnement KIVI NIRIA- en VVA-leden: € 74,72 excl. btw Jaarabonnement studenten: € 66,79 excl. btw Alle bedragen zijn exclusief btw.

Abonnementen kunnen op elk gewenst tijdstip ingaan, lopen automatisch door, tenzij uiterlijk 2 maanden voor de vervaldatum is opgezegd bij de abonnementenservice. Zakelijke abonnementen worden niet tussentijds beëindigd.

Technische realisatie Vellendrukkerij BDU, Werkendam AUTEURSRECHTEN VOORBEHOUDEN © TITEL Alle auteursrechten en databankrechten ten aanzien van (de inhoud van) deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Deze berusten bij Land+Water c.q. de betreffende auteur.

Niets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, scan, fotokopie, elektronisch of op welke wijze dan ook. Land+Water wordt tevens elektronisch opgeslagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/ of inkoopvoorwaarden. Deze zijn bij de redactie ter inzage of op te vragen.

38

Meekoppelen als waterbesparende maatregel Vanuit vooruitstrevende gemeentes en bouwteams worden er eisen gesteld aan klimaatadaptieve watermanagementoplossingen. Deze eisen zijn bijvoorbeeld het reduceren van onderhoudskosten aan het groen zodat het dertig dagen zonder externe watergift kan functioneren, vochtige kelders en vervuiling van wadi’s worden voorkomen, hemelwater beschikbaar blijft voor nuttige toepassingen, duurzame materialen worden gebruikt et cetera. Hoe innovatief zijn de watermanagementoplossingen tegenwoordig?

DuboCalc maakt besparing CO2-uitstoot inzichtelijk De Lauwersmeerdijk van Wetterskip Fryslân wordt over een lengte van 4,4 kilometer versterkt binnen het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). Met behulp van DuboCalc is inzichtelijk gemaakt wat de behaalde besparing in CO2-uitstoot en Milieukostenindicator (MKI) van het huidige ontwerp is ten opzichte van een fictieve traditionele dijkversterking. Bovendien is de totale CO2-uitstoot en MKI-waarde van het huidige ontwerp ingeschat.

Effecten beekherstel op ecosysteemdiensten Hoewel het concept van ecosysteemdiensten (ESD) in de tweede helft van de jaren zestig was bedacht, werden ze pas in het begin van deze eeuw mainstream. Waterschappen zien kansen om de ESD toe te passen in hun projecten en beleid om betere integrale keuzes te maken.

ESD omvatten alle door de natuur geleverde diensten met een maatschappelijke of economische waarde, en worden onderverdeeld in producerende, regulerende, culturele en abiotische diensten. Onder de producerende diensten vallen onder meer houtproductie en de natuurlijke bijdrage aan veeteelt en akkerbouw.

nr. 5 - mei 2021

11_Colofon_01L.indd 38

04-05-21 12:51

HKV, de kennisondernemer voor water en veiligheid

HKV lijn in water BV Hoofdkantoor: Botter 11-29 8232 JN Lelystad

HKV levert onderzoeks- en adviesdiensten, producten en services in binnen- en buitenland op het gebied van:

Nevenvestiging:

• Veiligheid en crisisbeheersing • Rivieren, kusten en delta’s • Water en klimaat

Informaticalaan 8, Delft 0320 29 42 42 info@hkv.nl www.hkv.nl

www.hkv.nl

Kwast Consult beschikt over specialistische geotechnische kennis van: • Lichte ophoogmaterialen infrastructuur en sportaccommodaties: toepassing Bims, Argex, EPS, Schuimbeton, e.d.

• Risicoanalyse en omgevingsbeïnvloeding: trillings-analyses en grondvervormingen met Plaxis • Spoorinfrastructuur: geotechnisch ontwerp spoorbanen, onderdoorgangen en bovenleiding volgens OVS/RLN • Geokunststoffen infrastructuur: ontwerp folieconstructies, gewapende grond, stabiliteits- en funderingswapening en paalmatrassen • Waterkeringen: ontwerp dijkversterkingen en langsconstructies volgens ENW-Leidraden

Contact: Kwast Consult te Houten tel: 06 – 29 27 28 01 info@kwastconsult.nl www.kwastconsult.nl

20LEW005_ADVERTENTIES.indd 39

28-04-21 12:45

25% KORTING!

Vraag nu een abonnement aan op www.landenwater.nl of bel:

0342-494882 20LEW005_ADVERTENTIES.indd 40

28-04-21 12:45