№56. 16 мамыр 2019 жыл by Астана Ақшамы

8 ЖАЗЫЛҒАН ЖАЙДЫҢ ЖАҢҒЫРЫҒЫ №56 (3871) 16 мамыр 2019 жыл @NurSultanNewsBot t.me/elordainfo

«БАБЫР ТІЛІМІЗДЕН ДЕ ЖОҒАЛЫП КЕТПЕСІН»

«ТҮНДІГІМІЗ НЕГЕ ЖАБЫҚ ТҰРАДЫ?» РУХАНИЯТ

№33-34 (3849) 26/03/2019 Сейсенбі

«ASTANA АQSHAMY» www.astana-akshamy.kz ылтыр наурыз мерекесінде бас қаланың алаң, саябақтарына жүздеген киіз үй тігілді. Әсіресе, бір алаңға қаз-қатар тігілген он шақты киіз үй сән-салтанатымен көздің жауын алып тұрды. Бірақ солардың ішінде түндігі ашық тұрғаны бірен-саран ғана болды. Көңілге түйткіл түскен соң телеарналардың әр облыс орталықтарында өткен мерекеден жасаған репортаждарына назар салдық. Баяғы сол көрініс, сюжеттегі киіз үйлердің көбінің түндігі тарс жабық, түндік баулары мықтап байланған. Салтдәстүр білетін адамның көзіне тым оғаш, көңіліне көлеңке түсіреді. Мұны айтып отырғанымыз, салт-дәстүр бойынша қазақтың киіз үйінің түндігі күндіз баласында жабық тұрмаған. Қазақ дәстүрінде отанасы әйелдің басты міндеттерінің бірі – таңертең ерте тұрып, түндік ашу. Әйелді «түндік ашар» деп те жатады. Мейлі, ол үйдің адамдары қандай бір шаруамен түнде жай жатып, түске дейін демалуға тура келсе де, таңертең ерте түндігін ашып қою – қазақтың қанына сіңген дәстүр. Күн жайылғанға дейін бір үйдің түндігі жабық тұрса, ауылдағы жөн білетіндер «Мына үйдің адамдары өліп жатыр ма?» деп түндікті сырттан ашып кетеді. Қазақта «пәленшенің үйінің түндігі жабылып қалыпты» деген тұрақты сөз тіркесі бар. Бұл – сол отбасының бас көтерер мүшелері (үй иесі, әйелі, жасы кәмілетке толған баласы дегендей) түгелдей қайтыс болып, шиеттей жетім балалар ғана қалғанда айтылатын сөз. Өйтсе, таңертең ерте түндік ашу – сол үйдің адамдарының тірі екенін, дендері сау, тұрмыстары түзу екенін білдіретін салт. Ал мерекеге тігілген үй сол үйде дастарқан жайылып, салтанатты шаралар өткізуге арналатындықтан тіршілік нышаны, тіпті шаттық көңіл күй шаңырағынан көрініп тұруы керек қой.

майды, таудан тас құлағандай тура «құлайды». (Бара-бара «Ақбоз аттан жығылдым есім ауып» деген халық әнінің сөзін де өзгертіп алатын шығармыз). Ана тіліміздің айнасы түсіндірме сөздік құрастырушы мүйізі қарағайдай ғалымдарымыздың өздерінің төрт түлік малға, соның ішінде ер қанаты, қазақ үшін киелі жылқы түлігіне қатысты сөздерге келгенде тілдерінің мүкістігі қайран қалдырады. Бір ғана мысал келтірсек, қазақтың тілі түркі тілдес халықтардың ішіндегі ең бай тіл екенін дәлел-

Наурыз кезінде әр адам өз үйіне 7 қонақты шақырып, өзі де 7 үйге кіріп шыққан.

Т ндігіміз неге жабы т рады? НЕМЕСЕ ҰЛТТЫҚ САЛТ-ДӘСТҮРІМІЗДІ БҰРМАЛАМАСАҚ ЕКЕН

Халқымыздың теңдессіз сәулет өнері, от жағып, қазан көтерген тіршілік көзі – ақдегер киіз үйлеріміз бен оның күн шұғыласы шашыраған қасиетті шаңырағы бұл күндері ұлттық дәстүр, салт-санамыздың басты нышаны ретінде жиі бейнеленетіні мақтаныш сезімімізді туғызары анық. Еліміздің әр өңірінде қандай бір мереке кезінде алаңдарға түрлі ою-өрнекпен безендірілген ақшаңқан киіз үйлер сап түзеуі сән-салтанатымызды асырып тұрады. Осы көрініс рухымызға күш-жігер сыйлап қана қоймай, жас ұрпақтың ұлттық таным көкжиегін кеңейте түспек. Алайда бір әттеген-айы бар. Ол – әлгі киіз үйлердің көбінің түндігінің еш уақытта ашылмайтындығы. Осыған ұқсас халқымыздың салт-дәстүріне жараспайтын, жанаспайтын көріністер білместіктен болып, көп жағдайда орын алып жатады. Айталық, қазақ атты шылбырсыз мінгенін мен өз басым көрген емеспін. Қазақта «екі тізгін (тізгіннің екі жағын айтып отыр) бір шылбырды тең ұстау» деген тіркес бар. Тізгін мінген аттың басын қалаған жағына бұру, тежеу

үшін шылбыр аттан түскен соң оны байлау үшін немесе жетектеп жүру үшін қажет. Басқаша айтқанда, қазақ атты тізгінінен жетектемейді, тізгінінен байламайды. Тіпті қысқа тұйық қайыс (тізгін) дұрыс байланбайды. Мұны айтып отырғаным, қазақ киноларында (көркем, тіпті деректі) атты тізгінінен жетелеп бара жатқан көрініс көп. Соларды көріп отырғанда

«әттеген-ай, бұл салт-дәстүр білмегендіктің кесірі ғой» деген ой еріксіз оралады. Жалпы, жылқыға байланысты бүгінгі тіліміздегі оғаш сөздер ауызекі сөйлеуімізде де, тіпті халықтың басты ақпарат құралы – телеарналарда да жиі қайталанатыны көңілге тікенектей қадалады. Мәселен, телеарна тілшілері мен жүргізушілер атқа мінбейді, «отырады», жығыл-

деген 120 мыңнан астам сөз қамтыған «Қазақ сөздігі» (Алматы, 2013 жыл) жылқының аяғына салатын бекітудің бір түрі өреге: «Жылқының аттанар жақ алдыңғы, артқы аяқтарын шалып байлайтын жіп» деген анықтама, түсінік берген. Қазақ ешқашан аттанар жағы демейді, мінер жағы дейді. Өре – жіп емес, құрал. Байламайды, тиектейді. Дұрысы – атты бекіту үшін мінер жақ алдыңғы және артқы аяғын қосып байлайтын құрал. Міне, әуелі тілімізді, сонан соң салт-дәстүрлік білімімізді түземесек, бүгінгі жастардың ұлттық дәстүр-салтқа қатысты білімі жартыкеш қалпында қала бермек. Бодаухан ТОҚАНҰЛЫ

Дария кеуде, тау м сін, арттарым, аман-саумысы ?! Наурыз – бірліктің, татулықтың, еңбектің, ізгіліктің, бақыттың мерекесі, табиғаттың жаңаруы, жаңа жылдың, жаңа өмірдің басы. Наурыз – күн мен түннің теңеліп, малдың ауызы көкке, адамның аузы аққа тиген ұлық мереке. Қасиетті мейрам қарсаңында Ғұбайдолла Бекешов ақсақал мен Күмісжан Болатбекова әжейдің шаңырағына барып, Ұлыстың ұлы күнімен құттықтап шықтық. Аян ӘБДУӘЛИ Он шақты ұл-қызы мен одан өрбіген немере-шөберелерінің ортасында жүздері бал-бұл жайнап отырған қариялар Наурыз мерекесінің өткен тарихына көз жіберіп, бүгінгі күнмен салыстырып өтті. – Балалық шағым соғыс жылдарына тап келіп, еркелікпен ерте қоштастым. Ол уақытта, әрине, Наурыз мейрамын дүркіретіп тойлайтын мүмкіндік болмады. Бар ойымыз бейбіт күннің ерте орнап, тыныштықта өмір сүруді тіледік, – деп ардақты ақсақал ойға шомып кетті. Дастарқан басына ет

келіп, наурыз көже ішіле бастаған шақта отағасы әңгімесін әрі қарай жалғап, ұлттық мейрамымыз егемендік алған шақтан қайта түлеп, ел арасында есте қалардай ерекше тойланып келе жатқанын марқайып айтты. – Кеңес құрамында болғанымызда, Наурыз мұндай кеңінен тойланбайтын. Тек 22 наурыз күн мен түннің теңелетін уағы дегенді білеміз. Ал наурыз көже мейрамда ғана емес, күнделікті ішетін асымыз болған соң бұл мерекенің орны аса білінбейтін. Жаңа жыл бұрын 31 қаңтар түні ғана ерекше аталып өтсе, қазір 22 наурыз жақсы деңгейде тойланып келеді.

Орталық алаңға шығып, тігіліп тұрған киіз үйлердің, оның жан-жағында құмай тазы, қыран бүркіт ұстаған ер-азаматтардың әңгімесін, алтыбақан орнатылып, қыз-жігіттердің ойын-күлкісін естігенде шүкіршілік етеміз, – дейді көңілі көтерілген Ғұбайдолла ата. Атайдың ойын Күмісжан әжей әрі қарай іліп әкетті. Өз алды мыз ға жеке ел болып, жайма-шуақ шақ орнағаннан кейін түрлі сайыстар ұйымдастырылып, ауыл-ауылдарда Наурызды ерекше етіп өткізетін дейді. – Қорғалжын жерінде туып, сол жерде өстім. Есімде, егемендіктің ал-

алиакбар СЕМХАН ЛЫ, № 27-28 (3843) 12/03/2019

Асылбек БАЙТАН ЛЫ:

Бодаухан ТО АН ЛЫ, № 33-34 (3849) 26/03/2019

– аза киіз йіні сакральдік м ні туралы ым атаж ртты к п жерінде зілген десек, кейбір бауырлар ренжімес. Шынды – осы. Есігі бір жа а, т ндігі екінші жа а аратып тігілген йді табалдыры ын басып, есігін екі олмен керіп т рып с йлесіп жат ан азекемдерді с гуді де ажеті жо -ау.

№27-28 (3843) 12/03/2019 Сейсенбі

– деп ақжаулықты әжей ағынан ақтарылды. Әңгімеміз мұнымен тоқтап қалмай, кішкентай немере-шөберелерінің қызығымен жалғасып, артынша ән айтылып, домбыра шертілді. Ас ішіп, екінті ауа қайтатын мезгіліміз болған шақта данагөй қария алақанын

жайып: «Ақ мол болсын! Еш жамандық болмасын! Жаратқан әрбір ісімізге береке берсін! Егемендігіміз мәңгі болып, халқымыз жайма-шуақ күнде ғұмыр кешіп жүре берсін!» деп ақ батасын берді. Иә, қариялар – елдің асыл қазынасы. Тілектеріңіз қабыл болғай!

– О ырман осындай туындымен уанады рі н р алады. Б л ма ала бізге ой салады. Жер бетінен аншама жануар, аншама заттар шті. О ан оса аншама атау кетті. Мысалы, ыз ар, т лен дейтін а бол ан. азір соны аншамыз білеміз? Демек, жо ал анды жо тау – аза тіліне лкен жанашырлы !

«ASTANA AQSHAMY» www.astana-akshamy.kz оқулық, оқу кешендері мен құралдарының тілдік материалын жүйелеуге, оларды заманауи талапқа сай құрастыруға септігін тигізетін бірегей басылым (Жалпы білім берудегі қазақ тілінің жиілік сөздігінен. Алғы сөз). Ғалым А.Жаңабекова әріп тіркестерінің жиілігін былайша талдап көрсетеді: «Қазақ тілінде АР әріп тіркесінің жиілігі басқа әріп тіркестеріне қарағанда өте жоғары, жалғыз өзі 600 000-нан асады. Ал АН, АЛ, ЫН, ДА, ТА, ЕН тіркестері – 500 000 шамада, ЕР, ҚА, ДЕ, ІН, ЛА, ДЫ, ТЫ тіркестері – 400 000 шамада, НТ, ҒА, КЕ, АЙ, ЛЫ, ТІ, ДІ, АС, СЫ, МЕ тіркестері – 300 000 шамада, ал қалған әріп тіркестері одан төмен». Осындай реттілікпен ғылыми-практикалық тұрғыдан сараланған әріп, әріп тіркестеріне, буын жиіліктеріне қатысты статистикалық мәліметтер оқуәдістемелік мәселелерді жүйелеуге септігін тигізетіні сөзсіз. Сондай-ақ оқулық авторлары бұл сөздік арқылы белгілі бір жарыспалы лексикалық бірліктердің де тілдің жүйесінде жиілігі тұрғысынан алатын орнын анықтай отырып, оқулыққа енгізуге мүмкіндік ала алады. Екіншіден, қазіргі оқыту әдістемесінде қазақтың төл сөздерін қазақ тілінің

ЖАҢА ӘЛІПБИ МЕН ЕМЛЕ ЕРЕЖЕЛЕРІ ОҚУ ҚҰРАЛДАРЫН ҚҰРАСТЫРҒАНДА ЕСКЕРІЛЕТІН МӘСЕЛЕЛЕР

А са ан БДІ АНИ:

Кез келген елдегі жүйелі жазу – сол елдің мәдениетінің жоғарылығы мен сауаттылығының бет-бейнесін көрсететінін ескеретін болсақ, қазіргі таңда елімізде болып жатқан тілдік реформа – рухани жаңғыруымыздың тетігі, болашақ ұрпаққа жасалып жатқан игі іс. Осы бағытта өткен жылы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының тілтанушы мамандары «Қазақ тілінің жаңа емле ережелерінің жобасын» әзірледі. Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы жаңа емленің түзілуіне қатысты жоспарлар құрып, ауқымды іс-шараларды өткізді. Міне, бүгінде жаңа әліпбиге негізделген емле ережелері мақұлданды. Ендігі кезекте жалпы халықты жаңа әліпби негізіндегі емле ережелерін меңгертетін тренерлерді дайындау, оқу-әдістемелік кешендерін құрастыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бұл бағытта еліміздегі отандық әдіскер-ғалымдарымыз жаңа графиканы меңгертудің теориялық және практикалық ой-пікірлерін білдіріп, тұжырымдарымен бөлісуде. Ұлттық комиссия жанынан құрылған Әдістемелік жұмыс тобының мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Т.Аяпова жаңа емлені оқытуда басты мынадай мәселелерді назарға алуды ұсынады: «Латын графикасын білім берудің төменгі және жоғарғы табалдырықтарына сәйкес орфографиялық

– Былтыр Наурызда т ндігі т мшалан ан киіз йді к ріп: «мынау андай жаман ырым!» деп ойлап едім, биыл та ы солай болды. Т ндікті к ндіз жауып тастауды те жаман ырым екенін барлы аза білуі тиіс. Ел аман, ж рт тыныш болсын!

топтың дайындаған бірнеше талқылаудан және сынамадан (апробациядан) өткен қазақ тілі емле ережелерін адаптацияға түсіріп 4 түрлі вариантын жасау керек». Белгілі әдіскер ғалым Ф.Оразбаева: «Латын әліпбиін игерудің әдістемесін екі бағытта іске асырған тиімді: жаңа әліпбиді үйренуге талаптанған адамдарға және оқушыларға арналған әдістеме; балалар мен ересектердің қаріпті тез, жеңіл, түсінікті меңгеруін қамтамасыз ететін оқытушы мамандарға арналған әдістеме. Осы бағыттардың әрқайсысының өзіне тән мақсат-міндеттері, ерекшеліктері, басты нысандары, негізгі ұстанымдары, арнаулы амал-тәсілдері бар» деп көрсетеді. Сондықтан әдістемешілердің басты міндеті – жаңа емлені білім алушылардың жас ерекшеліктері мен психофизиологиялық ерекшеліктерін, деңгейін ескере отырып, жаңа емлені меңгертудің әдістемесін жасақтап алған жөн. Бұл бағытта мемлекеттік қызметтегі ғалым-әдіскерлерден бұрын, жекеменшік тіл үйрету орталықтарының түрлі саладағы мамандары (биология, бағдарламашы, экономист, т.б.) жаңа әліпбиді білім берудің төменгі

табалдырығына арналған оқу құралдарын әзірлеуді қолға ала бастаған. Соңғы бекітілген әліпби негізінде, қазақ тілінің жаңа емле ережелерінің бекітілуін күтпей, балабақша және бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған түрлі көмекші оқу құралдарын жариялап жатыр. Бұдан жаңарған қоғамның қазіргі нарық заманындағы жаңашылдыққа, жылдамдыққа, талапшыл заманның сұраныстарына сәйкес болуға, өнімді еңбек етуге бетбұрыс жасап жатқандарын байқауға болады. Дегенмен оқу құралдарын құрастыруда ескертетін бірқатар мәселені назарға алуды қажет деп санаймын. Себебі біздің қолымызға тиген балабақша және бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған оқу құралдарының өн бойында латын графикасына негізделген әріптердің реттілігі мен буын санының жиіліктері ескерілмей құрастырылуы – орфограф, фонетист, тілтанушы мамандардың қатысуынсыз жазылғаны анық көрініп тұрады. Сондықтан оқулық құрастыруда міндетті түрде сөз құрауға байланысты әріптердің реттілігі мен буын жиілігі ескерілуі қажет. Осы ретте 2016 жылы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары құрастырған «Жалпы білім берудегі қазақ тілінің жиілік сөздігін» пайдаланған жөн. Себебі бұл cөздік – мемлекеттік тіліміздің оқу-әдістемелік жүйесінің тілтанымдық базасын жаңғыртуға, тілді оқыту үдерісінің тиімділігін арттыруға,

Ж мабек ЛІМХАН:

орфоэпиялық нормасына сәйкес меңгерту әдістемелері кемшін түсіп жататыны байқалады. Жалпы білім беретін оқу бағдарламаларына орфоэпия мәселесіне басымдылық беріп, бүгінгі оқушыға ауызша кодтағы орфоэпиялық заңдылықтарды меңгертудің әдістемесін жетілдіру қажет. Үшіншіден, жаңа оқу құралдары ұлттық мазмұнға негізделуін басты назарда ұстау керек. Яғни өзге мәдениеттен гөрі өз еліміздің ұлттық құндылықтарын көбірек дәріптегеніміз абзал. Елбасымыздың мақаласындағы ұлттық код жаңа оқу құралдарында ерекше көрініс тауып жатса, бұл бүгінгі өсіп келе жатқан баланың ұлттық таным көкжиегін кеңейте түсетіні анық. Қорыта келгенде, жаңа емлеге негізделген жаңа оқулықтар білікті тілтанушылар мен әдіскерлердің бірлесуімен әзірлеп, егжейтегжей тексеру мен сараптаудан өткізіп, бұрынғы кемшіліктерімізді қайталамауымыз қажет. Сонда ғана жаңа емле ережеге негізделген оқулықтар мен оқу құралдары өскелең ұрпақтың зерек санасына тез қабылданып, сауаттылығын арттыра түсетін жүйелі, сапалы болады деген сенімдемін. Айнұр СЕЙІТБЕКОВА, Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының Әдістеме басқармасының басшысы, филология ғылымдарының кандидаты

– аза ты бай тілінен айырылып бара жат ан заманда санадан мыт болып, олданыстан а ыс алдырып, барымызды жо алтып алып жат ан б л заманда бір с з болса да айта орнын тауып жатса, жо ымызды т генделгені емей немене?! Осындай мыт болып кеткен а , с, сімдік атауларын іздеп, тауып, немі осылай т сіндіріп, жазып, жариялап отырса андай жа сы?! Міне, б л ма аладан зім білмейтін бір жануарды атын аза ша не дейтінін біліп алдым. Автор а ра мет!

БАБЫР ТІЛІМІЗДЕН ДЕ ЖОҒАЛЫП КЕТПЕСІН Жақында Қазақпарат BBC басылымына сілтеме жасап «Уилл Беррар-Лукас атты фотограф Кенияда пантераның өте сирек кездесетін түрі – қара қабыланды суретке түсіріп алғанын» хабарлады. Елді елең еткізген осы жаңалықтағы «қара қабылан» деген атау бізді біраз ойға салды. Қалиакбар ҮСЕМХАНҰЛЫ

Jańbyrshy BORANBAI: ғашқы жылдары болатын. Шаруашылықтар өзара көже пісіруден жарысып жатсақ, жастар жағы ат шаптырып, бәйге ұйымдастыратын. Сонда Асылхан деген балам бәрінен оза шауып, бірінші орын алды. Сол жылдан бастап қана ұлттық мейрамның мағынасын түсіне бастадық,

уаныш ІЛИЯС:

Қазір түсті білдіретін қара сөзінің қазақ тіліндегі бұрынғы мағынасы, қолданыс аясы өте кең. Дейтұрғанмен, тілімізде қара жылқы, қара сиыр, қара қой сияқты жануарлардың түсін білдіретін қара сөзіне қатысты сөздер көп болғанымен, түрі ұқсастау, бірақ бір-бірінен парықты жануарларды тек түсіне қарай атамаған халқымыз қара қабылан деп ешқашан қолданбаған. Біз қазір қара қасқыр, қара түлкі деп жүрген ит тұқымдас жануарлардың да қазақ тілінде өз атауы болған. Сондықтан пантераны «қара қабылан» деп айта салу қазақ даласынан жоғалып кеткен бұл жануарды тілімізден де жоғалтып тынатыны анық. Аталған хабардағы фотоға және ағылшын тіліндегі атауына қарағанда, бұл қара қабылан емес, бабыр. Бабыр – бұрын Африкада, Азияда тіршілік еткен жануар. Өткен ғасырдың басында тұқымы жойылған бұл

– Формальды нау ан бол асын солай болады, шынайы сезініп істейтіндер жо .

хайуанаттың Кениядан байқалуы, шынымен, кездейсоқ құбылыс. Сондықтан да мамандар Уилл Беррар-Лукастың фотосындағы бабыр емес, гені өзгерген басқа хайуан болуы мүмкін деген пікірде. Ол да мүмкін. Бірақ біз бұл арада оның заты емес, атын талқылап отырғандықтан, атау туралы ғана айтайық. Бабыр атауы қазақ тілінде ежелден бар. Оның парсы тіліндегі мағынасы «арыстан, қолбасшы, барыс» болса, қазақ тіліндегі мағынасы сыртқы келбеті барысқа ұқсайтын, түрі көмірдей қара, аса қатерлі жыртқышты меңзейді. Түркі (шағатай) тілінде жазылған «Бабырнаманың» авторы Заһир әд-Дин Мұхаммед Бабырдың аты да сол бабыр деген жыртқыш жануармен қатысты болуы мүмкін. Себебі арыстан, жолбарыс, мәулен сияқты аттарды қою – түркі тілдес халықтарының бәрінде бар үрдіс. Пантераның қазақша атауы бабыр екенін жазушы Әлібек Асқаров та мысық тұқымдас кейбір жыртқыштардың қазақша

атаулары туралы» деген мақаласында арнаулы тоқталып, «пантера, сөздіктерде жазылғандай, ілбіс те, ілбісін де, қабылан да емес, қазақ оны ежелден «бабыр» деп атаған». Демек, даламыздан жойылған бабырдың аты тілімізден де жоғалып кетпесін. Жақында тағы да сол Қазақпарат «Моңғолия қазақтары малға шапқан қар барысына тиіспей, түзге қоя берген», «Түркістан тауларында 7 қар барысы жүр» деген тақырыптармен материалдар жариялады. Осы тақырыпта айтылған «қар барысы» деген атау да қазақ тілінің табиғатына жат. Қазақ мұны «қар барысы» емес, «барыс» деп атаған. Орталық Азиядағы тауларда, Солтүстік Үндістан, Пәкістан, Байкал, Тибет өңірлерін мекендейтін мысық тұқымдас бұл – жануар көптеген түркі және көшпенді елдер үшін ұлттық таңба. Мәселен, Алматы қаласының қалатаңбасында барыстың суреті, Татарстан Республикасының елтаңбасында қанатты барыстың бейнесі салынған. Қазақ ежелден барыстың тектілігін, батылдығын, айлалылығын пір тұтқан. Дәстүрлі жыл санауымыздың үшінші жылы барыс жылы деп аталғаны да белгілі. Ендеше, дұп-дұрыс атау неге орта жолдан «қар

барысы» боп өзгеріп жүр? Бақсақ, бұл да ана тілімізге болған құрметтің азайып, атауларды келсе-келмес бұрмалай берудің зардабы екен. Бұл жөнінде бұдан бұрын да айтылып, жазылып та жүр. Мәселен, тарихшы, жазушы, қазақтың ауыз әдебиетін зерттеуші ғалым Мұхтар Мағауин «Туылған мен өлінген» деген мақаласында «қар барысы» жайлы былай деп жазады: бұл – «снежный барс»-тың тікелей аудармасы. Орыстың көлеңкесі жоқ кезде Алатау мен Ерен-Қабырға, бүкіл қырат Азияда ғұмыр кешкен, қазірде мүлде сиреген, мысық тұқымдас, қожбан, жыртқыш аң – қазақша атауы «ірбіс». Күні кешеге дейін осылай жазылып келді, тіл білместердің соңғы төрт-бес жылда жеткен табысы. Барыстың екінші атауы «ірбіс» екені рас. Кейбір өңірлерде «ілбісін», «ілбіс» деп те аталады. Оның ұрғашысын – «таутан», күшігін «алан» деп атайды. Бұған қазақ тіліндегі «Таутанын тастап барыс ат, жаға болар ішікке», «Алма апаннан аланды, таутан талар балаңды» деген тіркестер айғақ. Демек, барыстың алдына «қар» сөзі кейін орысшадан немесе қытай тілінен (雪豹) аударма арқылы қосылған. Қазақ оны тіркемесіз, жай ғана «барыс» деп атағанын естен шығармасақ екен.

6 №25 (3840)

– айта т зету шін тетін иынды ты ойлап осылай-а ж ре берейінші деген болу керек. айта т зету – тіпті проблема. Р азаматыны зіне иын, ал шетелден келген азамат а сол ту ан елінен аны тама кел деген кезде амалсыз алай жазып берді, солай ж ре береді. Аты-ж німді аза шасына ауыстырайын деп с рап к ргенімде, ол да иын екен. Изгилик – ІЗГІЛІК деп ауыстыру проблема екен. Туу туралы ку ліктен бастап згерту керек ж не есімімні аза шасы Изгилик деп жазылмайтынын д лелдеу керек. Нагиев деген фамилиямды Наги деп згертіп бере алады екен. Ал На и деп жазу шін д лелдеуім керек. М мкін аты-ж німді аза ша жазсам аны тама беретін шы ар, бас а жаттарды ауыстыру ажет болмауы м мкін. иынды пенсия а жат зірлегенде болуы м мкін. Осы м селе бойынша жазыл ан ма алаларды біразын о ыдым. Тіпті ЦОН- а барып к рсеткен кезде де олар м селені шеше алмайды. Оларды олында здеріні за дары бар, сол бойынша жасайды. Басты ына айтуы керек ж не рсып д лелдеуі керек. сілі, осындай ма аланы на ты лайфхак ретінде жазса те тамаша болар еді. Мысалдарымен к рсетіп ж не на ты кімге не айту керек, кімге хабарласу керек дегендей...

Qazybek QUTTYMURATULY: – Негізі, т л жат беретін АХАЖ б лімдерінде аза есімдеріні алай д рыс жазылуын к рсететін арнайы кітаптары бар. ате аты-ж нін т зегісі келген адамдарды со ан с йкестендіріп, к п бігер ылмай ж ндеп берсе, жа сы болар еді.

Darhan MUHAN: – М алімдер ма ала келеді, «Абдикдирова» деп ол ойып, бді адырова деп згертсе ой, тулайды-ай келіп.

«ҮЗІЛІССІЗ ҮДЕРІС»

ЕЛДІ ЕЛЕҢ ЕТКІЗГЕН

АЛЛО, «АСТАНА АҚШАМЫ»!

Н зира БАЙЫРБЕК, № 25 (3840) 05/03/2019

Ибраһим ЕРБОЛҰЛЫ, қала тұрғыны:

– Биыл Астанадағы бірнеше көшеге біржақты қозғалыс енгізілетіні туралы ақпарат тарап еді. Бір бағыттағы қозғалыс қай көшелерге енгізіледі? Бұл сауалға Жол қозғалысы және көлік инфрақұрылымы қауіпсіздігі бөлімінің басшысы Руслан Әбдуалиевтің жауабын ұсынамыз: – Қазіргі уақытта жаңа көшелердің құрылысын ескере отырып, біржақты қозғалыс тұжырымдамасын әзірлеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Бірінші кезеңге сәйкес, биыл Қонаев, Достық, Түркістан, Ақмешіт көшелерінде жалпы ұзындығы 11,2 км болатын Bus Lane қоғамдық көлік жолағымен қоса біржақты қозғалысты енгізу жоспарланған. Бұл өткізу қабілетін 20 пайызға арттыруға, жол-көлік оқиғасының деңгейін 15 пайыз төмендетуге, іргелес жатқан көшелерге жүктемені азайтуға, қоғамдық көлікке басымдық беру-

Izgilik NAGIYEV:

ге мүмкіндік береді, сондай-ақ бұл сол жақ жағалаудағы жалпы көлік жағдайына оң әсер етеді. Көлік ағынын қалыпқа келтіру үшін осыған дейін жалпы ұзындығы 14,5 шақырымды құрайтын (Кенесары, Абай, Желтоқсан, Әуезов, Янушкевич, Мәмбетов көшелері) алты учаскеде біржақты қозғалыс енгізілген. Ал былтыр Желтоқсан және Бұқарбай батыр көшелерінде біржақты қозғалыс қолданысқа енгізілді. Біржақты қозғалысты енгізу өзінің тиімділігін дәлелдеді деп айтуға болады. Мысалы, көлік ағынының орташа жылдамдығы 33 пайызға, өткізу қабілеті 25 пайызға артса, қиылыстардағы кідіріс уақыты 30 пайызға төмендеді.

АСТАНА ӘЛЕМ ЧЕМПИОНДАРЫН АНЫҚТАЙДЫ Астанада шахматтан әлем чемпионаты өтуде. Байрақты бәсекеде жер жаһанға аты мәшһүр шахматшыларымен дараланған 10 ерлер және 10 қыздар командалары бақтарын сынап жатыр.

157 АДАМ ҚАЗА ТАПТЫ Эфиопияда 10 наурыз таңертең Аддис-Абебадан Кения астанасы Найробиге ұшқан «Боинг-737» ұшағы құлады. Соңғы ақпарат бойынша ұшақ бортындағы 157 адам түгел қаза тапқан. Бұл туралы Эфиопия мемлекеттік телеарнасы хабарлады. Бортта 35 елдің 149 жолаушысы және сегіз экипаж мүшесі бар. Қаза болғандардың арасында БҰҰ-ның 19 қызметкері болғаны хабарланды. Апат себебі әзірге белгісіз. Әуе компаниясының хабарлауынша, ұшақ әуеге көтерілген аз уақыттан соң ұшқыш әлдебір қиындық туға-

НАУРЫЗ

нын айтып, АддисАбебаға қайтуға рұқсат сұраған. Қайғылы жағдайға байланысты Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Эфиопия Федеративтік Демократиялық Республикасының Президенті Сахле-Ворк Зеудеге көңіл айту жеделхатын жолдады.

КҮНТІЗБЕ

1993 жылы тәуелсіз Қазақстан тарихында бірінші халықаралық әуе сапары орындалды. Бұл АлматыШарджа (БАӘ) бағытындағы рейс болатын. 1999 жылы Мысырдың Каир қаласында Абай атына көше берілді.

ӘЛЕМДЕГІ ЕҢ ҚАРТ АДАМ

2015 жылы Астанада көз ауруларын емдейтін Ұлттық зерттеу институтының жаңа ғимараты пайдалануға берілді.

Бес кезеңнің қорытындысы бойынша Қазақ елінің намысын қорғап жатқан ерлер командасы алғашқы кездесуде Ұлыбритания командасына жол беріп алса, АҚШ пен Әзербайжан командаларымен тең ойын өткізіп, Швеция мен Ресей командаларын ойсырата ұтып, екі жеңісті қоржынға салды. Ал қазақстандық қыздар командасы Ресей мен Қытай командаларынан жеңіліс тауып, үндістандықтармен тең түссе, АҚШ командасымен арадағы

Сейсенбі

«ASTANA

ойында жеңісті еншілеп, ұпай санын арттырды. Айта кету керек, әлемнің кіл мықтылары қатысып жатқан чемпионатта ерлер командасы бойынша әзірге Ресей, ал қыздар командасы бойынша Қытай елдерінің шахматшылары көш бастап тұр. Алтыншы кезеңде қазақстандық қыздар венгриялықтармен, ал ерлер үндістандықтармен кездеседі. Әлем чемпионаты 14 наурызда мәресіне жетеді.

Жапония тұрғыны Канэ Танака әлемдегі ең қарт адам деп танылды. 1903 жылы 2 қаңтарда туған ол қазір 116 жастан 2 ай асқан. Канэ Танака Фукока қаласындағы қарттар үйінде тұрады. 103 жасында ота жасатып, қатерлі ісігін алдырған, одан басқа еш жері ауырмаған. Оның күйеуі мен ұлы Екінші дүниежүзілік соғыста қаза тап қан. Жапон әйел

1881 жылы Түрік республикасының негізін қалаушы және тұңғыш президенті Мұстафа Кемал Ататүрік дүниеге келді. 1913 жылы Австралияның астанасы Канберра қаласы болды.

өмір бойы күріштен жасалған шелпектер сататын дүкенде жұмыс істеген. Бұған дейінгі ең қарт адам да осы Жапония тұрғыны болған. Тиё Мияко есімді адам 117 жасында қайтыс болған еді.

1979 жылы «Марс-6» стансасы Марсқа қонып, алғаш рет Жерге осы планетаның атмосферасы мен топырағы туралы деректер берді.

ҮЗІЛІСС

Г лшат САПАР ЫЗЫ: – Ол кезде тек т ртіпті баланы ма тайтын, азір мірге з к з арасы бар бала трендте!

Fariza ABDIKERIMOVA: – Кейіпкері ізді бір к ніне кіріп кеттім ой. Əсерлі, арасында зекті мəселе де бар.

AQSHAMY»

www.astana-aksh

amy.kz

№27-28 (3843) 12/03/2019 Сейсенбі

ІЗ ҮДЕР

Айман Дөш сергек тұрд кенқызы бүгін де таңғ майын деп, ы, көңілі де ы 5.45 әлде асын әзірл аяғының ұшы неге қуанышт-те оянды. Көкт Содан соң еген соң, жұм мен жүріп жуы ы секілді. Өзге емнің әсері ме, ысқа лерді ояты сүйіп, еркекүндегідей пысы баратын киімну бөлмесін бетк п алін киіп, летіп оятт лдап ұйық шашын е алды. Таңғы ы. тап жатқ ретке ан неме Нәзира ресін маңдкелтірді. БАЙЫРБЕК айынан рына қонған Күндег қыран

Сағат кешкі *** 19-дан 20 кенде немер минут өткелді. Олар есі сабақтан жеті сабақ шығып осындай уақытта шығад өткен екеуі киініп, ы. Немер де есі сағат сегізге мектептен шыққа таяп қалған нша тайып құлам . Көк мұзға асын қолынан мықтап деп, баланың аялдаманы ұстаға бетке алды. н мұғалім *** Қырық бір жыл жолын Шығы бұрын еңбек с Қазақс Марқакөл тан облысы ауданы тен бастағ нда мұғалі сонда 9 ан Айжан Дөшке мдікболған. жыл мектеп дирекнқызы Одан торы ныйға көшіп соң дәм айтып барды. Сол Руджылдай жерде он Астанағақызмет етті. 2011 көшіп келді. жылы №66 мектеп Сөйтіп лып орнала -лицейге мұғалі осы сқан. м боБіздің кейіпк еріміздің мұғалімнің пікірінше, рөлі жоғар ұрпақ тәрби есіндегі ы. Тіпті мықты балалардың азамат суында оларды болып қалып ң 70-80 пайыз табар. Сол жауапкершілі үлесі сезінг еннен кті бе, қанда жанымен дықтан, таршылықта й қиынөзінің ұстазд н өтсе де, на ешқаш ық жолды таңдағ не қоңыр ан өкінбепті. Оның аныу-шуы... аудың үні, балала бәрі– жалпы рдың деген сүйісп мектеп өмірін еншілігі еді. себеп болғане Айжан Дөшке *** нқызы өткен «Жилстройсб сиеге пәтер ербанк» арқылжылы сатып алды. ы несының жарты Үй бағаде бөлек сомасы жинағ н тірнек ан. Содан ры Қожанекен. Бұрынғы теп несие берді. кейін оқушылажағымсызы «тәртіпсіз» деп Қазір ай 8 пайызбен 170 мың сайын 160сынап кейіпкер теңге көлемі болса, қазірг алса, соның деп қараға , нде і балала 96000 теңгес жалақы йындағы н ке құйып құнды қасиетр оның бобіледі екен. төлемейді.отырады. Есесіне ін банктерді пәтерге Айғаным, Бек, Алуа, Мұхамкөре Кейде, өзінше тағы басқа жаның еркінд да, жастар отырып ойланғ оқушы мед, ақылды екенінікке ұмтыл лар Қоан«Жарайды, ға жаны ашиты ған, өжет, ны рас. айтып дәлелд ойын ашық өтілім бар, менің қырық жыл сөзін естігеайтатын шәкірт еді. Өз аламын. соған орай 170 еңбек мыңдай нде мұғал терінің тебіреніп Оларды Ал жастарға қиын ім іштей сала берді. «тәжірибең ғой. мысқа алмай жоқ» Сабақ күндег *** жалақыны ды. Алса да, деп жұең төмен ідей 1.30-да теріне, не белгілейді. Олар аяқталқиналады.тамағына жеткіз не пәе Оның сырты алмай нда жас

ІС

кабинеттері ідей үйінен дай болып қан. Аялда 6.40-та шықөз дық қызме нде отыруға, маға қалыптасып жүреді. ұстазжөнімен тіне кірісуге асығып Қалай дадейін он минут жыл қызме алған. Бірақ бусқа үлгеру бара 6.50-д , өз Бұл мекте жатыр. бір ізбен, т етсе де, ұстазғақырық келесі автобуге тиіс. Одан егі автобір әдісна йынша жабдыпте сабақ әр үнемі жат. Ол әрдайы Рас, қоғамд с сағат 7.00-декешіксе, мамен жүру пән боқталға де өтеді. м ізденіс рады. Үзіліс валы қолайлық көліктердің келеді. Яғни бастау н кабинеттержасап отыбелгілі бір бас қосқан кезінде, әріптес мінетін 21 ы. Оның үстіне,интеркабин ыш сыныптар да немесе терімен нымен, тарға қатыс ыңғайлы. нөмірлі автобу күнде жоғары еттерде оқыға семина ры өтетін сынып оқушы с та таза, озық әдістер қанда өзгеле р, коучтобусқа Бірақ сағат 7.00-де сабағына ланеттен кабин қалса, кісі бесін байыт ін үйреніп, өз рдің ең қарай кабибіледі. Ондайд көп болатыгі аветке Ал мұғалі бұрынғы уға тырысады. тәжіриа немере нын да таптал мдер өз көшіп жүреді. оқушылары Әрине дары» толық ып қалмау сі аяқ астын«құрал оқушылары лақтап, алаңда мен қазірг , ы үшін қорғақамтылған -сайманте отыры ұқсамайды. еткен п отырад кешікпей, кабин п, қырық Ұстаздықі етоқушылардыкеліп-кетіп дәл уақыты ы. Автобус болып алдынжылда толқын мересі екеуі нда келді. -толқын рып салып қарсы алып,жатқан әрқайсысы а келген балала Неғасып, жол ыңғайлы орынғ шығакіріп, сырт отыра ды. Кабин рдың бойы әңгіме а жайсезінбеуі өзінше ерекш Айман Тоқпат киімін етке лесіп тарап, бойын шешіп, шашы осыдан мүмкін емес. е екенін аева автобу барды. кенді сыйла он жыл кейіпкеріміз түзеген соң н лар басқаш бұрынғыМысалы, жастарды п, орын беріп ста үлоқушы а болаты бақ кестесі өзіне белгіле біздің жатқан көргенде бөлек. қалады. н. Ал қазіргі нген сан қарады іші жылы тақырыптар Бірақ көбіне . Кейбір күрдел лер Айман болса, өзі бойынша се бір орынп ақтарып, і ша, бала, Дөшкенқызының әдістем жайғастыруотырм ай, немер оқушы, жастар 8-ге таяғанойын жинақтады. есін ойынға тырыс дерге мотива есін Ондайда да суатқа Сағат да үлкенатыны рас. жылқыларға қарай ағылға үнемі үлкенд тор бола алады. мен тұрып«Әже, сіз отыры ұқсап қойған ңызшы Олар ердің ізденіп тұрайын» өз бабын Ол өзі істейті балалар білім нәріне басн дейді Фатим , , дамып, келе бастад бірінен н мектеп Мысалы, да болуын талап оқиды. Кішкен соң бірі ы. те 4-сыны а. етеді. Өйткені қазіргі балала тай баланы пта дағы үлкен р білімд олардың *** Сағат нетін мүмкі і. ізденетін, қуанып, жүректі көргенң бойынжылдан 8.00. Қоңырау үні оны: «Сен үйреде іштей мұғалімдер ндіктері көп. сың. Бойың бері ұстазд – қырық әлі кішкен Көбіне келе білмей ық қызме де біледі. жатқан арасы нда кішкентай, көп тайт етіп Айман Дөшке Мұғалім тін нәрселерді зының кісінің қысыл ып, жерді көріп, көрмег қалуың тапта айналыпөмірін ің бір бөлшенқыжүргендері шет елдерг ен ел мен сен отыр,мүмкін. Сондықтан лып кеткен әуезі. гіне е шығып әлдене қаншам ал шектеу жоқ. ге Кейде тіпті а. Қазір ешкімг тұрып тұрасыкейін сен өскендқазір сы тырысмазасызданып, е ң, мен отыра е сен Ұстаз көндіреді. «шеке-баестігенненып» келсе, қоңыр м» деп Осындайбәрінен биік болуға ды. Бұл ау үнін уақыт та жадырап кейін «басы жазыл кін өсіп, талапшыл, талғам тиіс. тепте қосым *** күні бойы сала «Бәйте ып», паз, ер№66 мекте береді. мекалдында дамып жатқан балала үй тапсыр ша сабағына соң жылырек» аялдамасынан болған соң ұстаздық п-лицейде орнына автобустан рдың түскен үлкен жауапк асын ішкенмаларын орынд барып, етіп, ны бет қариты Құрманғазын қоңырау керек, қосымтеатрға, киноғ таңғы салқынатылады. ап, түскі ершілік, сабақ өту де екені рас. ың кен. Мұғал немересі сабағы а бару немересінің н далаға шыққа ша курста ауыр өзін-өзі дамыту «баланың Психологтар күйі ойна кетрға барып жауап береОлардың сұрақт міндет салған соң ім балаларды йынорағышы телпегін түзеп, нда жанын музык дың өзі қажет қой» де іштей , шығарып тәрбиелеуге осылай ойлайд қалмау үшін алмай, төмен арына н қымтап деп кеймолардың сыныпта қалып, Содан соң а арқылы кей салада дәптерлерін орап берді. шіктеп пе?! Мысал болады» дейді оқушыы. рып, қажет де ғаламторды тапсырмала мектепке оны қолынан жетект сынан тыс ғы қызметкерлерӨйткені тексер балалар ы, ауыр рок тыңдайемес дейін бес-ал тіпті әлеуме ақпараттарды ақтатына жаздырын kundelik.kzді. Үй еп, жүріп барды. мен класси налысса қосымша кәсіпп жұмыты минут соның ішінде ка музык тын . Сынып сайда, дәл мұғалі отыру қажет.ттік желілерді игеріп, ретіндегі ен айСағат 7.25-те алмайтыны жетек де қарап күй тыңда асын, балала қосым м олай істей Біздің сабақ атқары рдың ша жұмыс шісі Мектеп анық. кейіпкеріміз мектепке кезінд п бөлек, ерекш мінез-құлқы п өскен тарын де уысын дыбысе смартфоныны бақтарынболған соң ертеңг болар ма деген осындай кірген. өзінше *** Немересін музыканың е болады. Ендеш еді, сыртқы қастерлі пысық тап, ң даі санымен, түстенсыз режим ды. Әр сабақ нен мұнтаз жетектеп есіктен кенше сағат е бұл дайындалге қойғаталғамын да олардың үйге жеткейін қызық немес ғаламт әсем ғимардай таза, жарқыкіргентоғызға қалыптастыр санасын, кең уақытт е Киімін ауысты ордан, газет-жты өтуі үшін тәрбиелеуге таяп аттың бөлек раған, минуттайкешкі астан кейін а қосымша жанына рып, қолынқалған. урналдардан оң ықпал уға, жанын соң, дереу 20-25 желілерденғаламтордан, әлеуме ететіні сөзсіз. йындады. мәліметтер алып, кешкі асын жуған да Гүлжа жайлы тиді. Бүгінаурасы кірісті. Одан *** жаңалықтард н апай екен. Дәрісті баланы Қыркүйек ттік вахтаәзірле шығуды дасына хал сұрасқ уге бағын тексер соң немер жеткізудің әдетке айналд ы шолып Сәлемдесіп, жылы бастал айында – жаңа ң санааннан өзінің есінің сакүнмен байлан жолы адамдарыны ырған. арқылы елде ді. Әлеуметтік ғанда адапта оқу өткенше ыстыр оны бүгінгі *** бұрыннан Сабақ дай сезінд ң арасына ең жақын не болып желі циядан хабардар сезінетінііштей аздап жайсы оралға білетін. ып өту екенін і. Дәлізд ларынанүсті. Бүгін 5-сыны болу үшін жатқанынан мұғалімдер. е де – өзінденшолып шықты п оқушыБердібек кенқызы болмаса, Айман здық фейсбукті Әрқайсысы «Менің атым Соқпақбаевты й балаларға . бір Дөшшаршаған өз тұғы– Қожа» сабақ туралы шығармасың сұраған. мен әдебие емес. Өзінің өткеннен үйге тапсыр Өткен сабақт қазақ Арайлап ті пәнін оқытуға тілі атқан ше әсерлі ылған еді. Сабақ а әбден болды. Расын ерекКөктемнің мен сенің күнің әр таңда күн балалардың бізге: талғамы да, қазіргі ті мұғал алғашқы күнін мін әрі куәгеріңмі «Әй, адам, да, ой-өрі імі, қыры де №66 сі н» дейді

P.S:

таеваның

мектеп-ли қ жылд екен. ық тәжі бір күнін рибесі бар цейінің біліке осыла й біз де куә Айман Тоқпа болдық. -

КЕЗЕКСӨЗ

АТЫ-ЖӨНІМІЗ ДҰРЫС ЖАЗЫЛСА... Еліміз егемендігін алып, өз алдына жеке мемлекет болғалы отыз жылға жуықтады. Алайда бүгінге дейін шешімін таппай келе жатқан түйткілді мәселелер жетерлік. Мәселен, адамның аты-жөнінің жазылу тәртібі ақсап тұрған жайдың бірі болып тұр. Соның салдарынан түсінбеушіліктер жиі туындап жатады.

Аян ӘБДУӘЛИ Шыны керек, әлеуметтік желілерді, БАҚ беттерін ашып отырғанда аты-жөнін оқып, «ұлы», «қызы» немесе «ов», «ова», «ев», «ева», «ин», «ина» секілді қосымшасы болмаса, есімі мен тегін жиі шатастырып жатамыз. Бұл мәселе біздегі қазақы нұсқадағы бірізділіктің орнықпауынан туындағаны айтпаса да белгілі. Осы орайда өткен ғасырдағы қазақтың бетке ұстар азаматтары Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейханұлы, Міржақып Дулатұлы, көзі тірісінде аты-жөнін қазақша жазуды талап етіп кеткен Бауыр-

жан Момышұлы салып кеткен жолды ұстанып, әкесінің атымен жазу, болмаса кейінгі жылдары қолданылып жүрген «тегі» деген сөзді қосып жазу міндеттелсе, бұл проблеманы шешудің тиімді жолы болар ма еді? Айтпақшы, соңғы жылдары тегінің орнына руының атын жазып алатын жұрт кездесіп жатады. Олардың бір бөлігі өнер жұлдыздары арасында да бар. Мәселен, Нұрлан Албан, Аша Матай, Ақылбек Жеменей, Сара Найман, т.т. Руыңды, шыққан жеріңді, түп тарихыңды білген жақсы ғой. Алайда ат төбеліндей қазақтың алауыздығы о баста дәл осы руға, жүзге бөлінуден басталмап па еді?.. Қазіргі күні құжаттарда аты-жөні

қате жазылып, онысын амалсыз қолданып жүрген жандар аз емес. Алайда аты-жөнін қағаздағы қате нұсқасымен жаздыруды талап ететіндер де бар. Мысалы, Тілеш, Тілепберген, Тілектес секілді мән-мағынасы зор есімдердегі «і» әрпін алып тастап, Тлеш, Тлепберген, Тлектес деп қолданатындар бар. Бастапқыда туғанынан солай жазылып, құжатын ауыстыру қиындық тудырып жүрген болар деген ойда қаласың. Алайда қате есімін қаз-қалпында жаздыртуды міндеттейтінін естігенде кәдімгідей намыстанып қаламыз. Қалай десек те, аты-жөніміз төл атауымен айтылып, жазылғанына не жетсін?! Сіз осы орайда ойланып көрдіңіз бе?

«ТОЙДЫ ДА ТОЙЛАЙЫҚ, ҰЯТТЫ ДА ОЙЛАЙЫҚ»

БАЛШЫҚ ЖЕП ЖАН САҚТАП ЖҮР Әлемдегі ең кедей елдің бірі Гаитиде минералға бай балшық күнделікті тамақтың бір түріне айналған. Жергілікті тұрғындар саз балшыққа тұз бен май араластырып, қытырлақ тағам жасайды. Тіпті оны дайындайтын арнайы орындар да бар екен. Балшықты тамақ ретінде пайдаланатындар, негізінен, тұрмысы төмен отбасылар. Халықтың көбінің күріш сатып алуға мүмкіндігі жоқ. Сондықтан осы балшықтан жасалған тағамды жейді. Себебі бұл елде бір келі күріш АҚШ долларымен санағанда 60 цент тұрады. БҰҰ мәліметіне қараған-

да, Гаити халқының тең жартысы, яғни 5 миллионға жуық адам аш құрсақ жүр. Оның үстіне, соңғы үш жылда мемлекетте инфляция шарықтап, азық-түлік бағасы қымбаттап кеткен.

Хали УАНЫШ, № 40 (3855) 09/04/ 2019

Қалиакбар ҮСЕМХАНҰЛЫ

Halima TAZHIKUL: – Мені ке есім: еште е згертпесін, мен 2011 жылы аты-ж німді аза шаладым, аза шала аным туралы аны тама а аз алдым. Басында еш иынды болмады, со ы 2-3 жылда лтшылды ым зіме кедергі келтірді, орысша жазыл ан к йі ал аным тыныш еді дедім сосын. Патриотты ы а т кіргені бар бюрократияны . Бос а сандаласы .

Mulik HUMAR:

ҚОҒАМ

№40 (3855) 09/04/2019 Сейсенбі

«ASTANA АQSHAMY» www.astana-akshamy.kz

Өткен айда бір тележүргізуші ай сайын 3-4 миллион теңге табатынын, бір әнші тойға 2 миллион теңгеден төмен бағаға бармайтынын, тағы бір тележүргізуші жыл сайын 200 мың доллар көлемінде табысқа жетіп жүргенін жариялапты. Жалпы, біздің өнер, шоу «жұлдыздарымыздың» арасында мұндай мінез біраздан бар. Олардың қай-қайсысы да өзін «көп табатын», «қымбат» жұлдыз етіп көрсеткісі келеді. Олар мысығының өзін «жолбарыс» деп таныстыруға бейіл. Нәзира БАЙЫРБЕК Бір қырынан қарағанда, бұл, бәлкім, мотивация шығар. Дәл өзіңдей адамның ай сайын пәлен миллион тауып жүргенін естігенде «е, мен де ұмтылсам, соған жетеді екем ғой, адамның мүмкіндігі шексіз екен ғой» деген секілді ойға қаласың. Айналаңда табысы жоғары, жетістіктерге жетіп жүрген азаматтар барына қуанасың. Бірақ бұл «жұлдыздардың» табысы статистика деректерінде көрсетілмеген соң, қайтесің. «Sputnik Қазақстан» сайты жариялағандай, 2018 жылдың төртінші тоқсанындағы статистика бойынша, елімізде ең жоғары жалақы – 13 миллион 192,4 мың теңге, ал ең төменгісі 15 600 теңге деп тіркеліпті. Талайлар түсінде де көрмейтін 13 192 400 теңгені кен өндіру өнеркәсібі және карьерлерді қазу, қаржы және сақтандыру қызметі, жалпы осындай өңдеу өнеркәсібі салаларындағы бас директор болып қызмет атқаратындар табады екен. Ал 15 600 теңгені білім беру және мемлекеттік басқару салаларындағы үй-жай-

Р» «Ж ЛДЫЗДА ЖАЛТАРАДЫ? НЕГЕ САЛЫ ТАН

ларды жинап-тазалаушылар алады. Бұл үй тазалаушы өңдеу өнеркәсібінің бас директорының бір айлығына пара-пар қаражатты 845 ай (!) жұмыс істеп жүріп қана таба алады. Осыған қарап қоғамда Абай айтқан ақыл бірлігіне жете алмауымыздың бір себебін, әлеуметтік топтар аражігі ашылып, психология, тұрмыс, сана деңгейінде көзге көрінбейтін кереғарлық, қақтығыстар қалай пайда болып жатқанын түйсінуге болатын сияқты. Хош. Статистика көрсетіп отырған деректер – ашық, заңдастырылған құжаттар. Бұл – 13 миллион жалақы алатын тұлға ай сайын бюджетке, халық қазынасына 1 миллион 300 мың теңге көлемінде салық төлеп отыр деген сөз.

Ал заңдастырылмаған табыс иелері ше? Жаңағы жыл сайын «200 мың доллар көлемінде табыс табамын» деп «мақтанған» тележүргізуші жыл сайын бюджетке 20 мың доллар көлемінде салық құйып жүр ме? Ай сайын 3-4 миллион теңге табатын шоу жүргізушісі айына 300-400 мың теңге, ал 2 миллион теңгеден кем бағаға тойға бармайтын әнші әр тойынан 200 мың теңге салық төлей ме?.. Осыдан біраз бұрын «біз елдің батасымен өсіп отырмыз» деп әдемі сөйлейтін біраз әншілер әр табысынан салық төлеуге келіскісі келмейтінін айтқан. (Ылғи айтып жүр ғой.) «Бізді халық өздері шақырады, біз ешкімнен жұмыс сұрап жатқан жоқпыз, өз күнімізді өзіміз көріп, өз жолымызды өзіміз та-

уып жүрміз» деген секілді уәж айтып, біразы «бұлданған» еді. Құдай біреуден алып, біреуге беріп жатқаны олардың қаперіне де кірмеді. Әйтпесе, сонша табыс табатын, сонша жетістікке жетіп жүрген азаматтары көп ел болсақ, экономикамыз неге дамымай отыр? Неге Қазақстан әлі күнге көрші елдерге кіріптар? Неге өз елімізде тым болмаса инежіп шығарылмайды? Иә, бізде кәсіпкерлікпен айналысатындардың, яғни бизнесмендердің 60-70 пайызы «қызмет ұсынумен» күн көреді. Бай-дәулеттілер қанша көп болса да, олардың ел экономикасына оншалық пайдасы тимейтіні сондықтан. Пайда келтірмей-ақ қойсын, бірақ ел қатарлы салық төлеп, табысын «ізгілендірсе» игі емес пе? Айтпақшы, өнер жұлдыздары, атақты адамдардың көбі «біз

халыққа жұмыс істеп жатырмыз» деп жиі айтады. Шынында олар халыққа емес, тек қалталы, дәулетті адамдарға қызмет етіп отырғанын мойындамайды. Мысалы, жаңағы бір тойға 2 миллионға шығатын «халықтың әншісі» ақшасы жоқ (немесе ақшасы аз) адамдар шақырса, барып, тегін қызмет көрсетпейтіні анық. Сонда олардың халық деп отырғаны кімдер? Тек қалталы адамдар ма?.. Айтпақшы, осы жұлдыздар арасындағы табысын асырып айтудың бәсекесі алдағы уақытта сап тыйылатын шығар деген үміт бар. Неге десеңіз, 2021 жылдан бастап Қазақстан азаматтары табыс пен мүлік декларациясын тапсыратын болып бекітілген. Енді бүгінге дейін салық жүйесінің қармағына ілікпеген табыскерлер, түрлі сала өкілдері кірісінің бәрін заңдастыруға мәжбүр болады. Содан соң таксист те, тігінші де, тойхана иесі де, әнші, асаба да, жалға пәтер беруші де әр түскен табысының 10 пайызын міндетті түрде бюджетке салық есебінде құяды. Яғни, олар да өзге еңбеккерлермен тең болады. Сонда ғана олардың «халыққа жұмыс істеп отырмыз» деуге моральдық қақысы болатын шығар, кім білсін?

– азір саны к п, сапасы жо арзан ол асабалар аудан, ауылдарда ай асып ж р. Ойлайтындары – а ша. С зіне, д ст рге м н беретін асаба аз. Кейбір асабалар с зді иыстырып с йлеймін деп теріс- а ыс с йлейді, кейбіріні с зін ты да аннан яласы . Б рін айт та бірін айт, асаба сауатты болуы, д ст рге жетік болу керек.

Ең бастысы, жаңағы «мен ай сайын пәлен миллион табамын» дейтін «жұлдыздардың» бюджетке қанша қаражат құйып отырғанын бұдан былай ел білетін болды. Бұл қарапайым халықтың «өнер жұлдыздарына» деген құрметін арттырмаса, кемітпейтіні анық Ал енді мұндай табысты ерте бастан анықтап, ел қазынасын толтырамын десе салықшылардың қолын ешкім байлап отырған жоқ. Әлде олар тойға бармай ма екен?!.

ТОЙДЫ ДА ТОЙЛАЙЫ , ЯТТЫ ДА ОЙЛАЙЫ Той – халықтың қазынасы болса, асаба сол тойдың сәнін келтіретін тұлға. Сондықтан олардың білімі терең, ұйымдастыру қабілеті жоғары, қазақтың әдет-ғұрпын жақсы білетін, сөзге шешен, әнші, мәдениетті, «сегіз қырлы бір сырлы» болуға тиіс. Тойға келген кәрі-жасты, шен-шекпенділерді өзіне бағындырып, баурап алатын қасиеті болуы керек-ақ. Дегенмен бүгінгі күннің асабалары осы талаптарға сай келмей, кейде көпшілік көңілінен шыға алмай жататыны қынжылтады. Кейбір асабалар қисыны келмейтін сөз тіркестерінен құрастырып, тақпақтап, тойшыл қауымға ұнаған-ұнамағанына қарамастан «дуу-қол шапалақтаңдар», «көңілді отырыңдар» деп қауымның шапалағын сұрап тұратындары бар. Ішінара асабалардың тойға кешігіп келетіні, музыка аспаптарынан ақау шығып, істемей қалып, тойға жиналған қауымның уақытын алатын, той иелерін абыржытатын тұстары да кездесіп қалады. Асабалыққа алатын ақшаны місе тұтпай, «беташар» айтқан кезде жас келіннің қайын жұртына берген алғашқы сәлеміне ақы сұрап, елден ақша жинап алатыны да халықтың сынына ұшырап жүр. Айтқан әзіл-сықақ әңгімелері жұрттың күлкісін емес, ызасын келтіретіні де болады. Осы арада сөзім дәлелді болуы үшін тойларға қатысып, көзіммен көріп, құлағыммен естіген кейбір оқиғалардан мысал келтірейін.

Беттегі суреттер ғаламтордан алынды.

Аян БЕКЖАН ЛЫ, № 27-28 (3843) 12/03/2019

ЕЛОРДА ТЫНЫСЫ «ASTANA АQSHAMY» www.astana-akshamy.kz

Беттегі суреттер ғаламтордан алынды.

«АТЫ-ЖӨНІМІЗ ДҰРЫС ЖАЗЫЛСА...»

БІЛІМ 05/03/2019

М-Т есімді азаматтың тойында асаба құдаларды ортаға шығарып, киіп тұрған шалбарларының бір балағынан кіргізген алманы екінші балағынан бәсекелестікпен шығартса, енді бір тойда тілек айтқалы шыққан ақсақалдан «Сіздің тұңғыш махаббаты-

ңыз кім? Атын айтыңыз?» деп сұрақ қойды. Қызық үшін төрт жігітті ортаға шығарып, киімді жылдам шешіп киюдің жарысын ұйымдастырғанда жігіттер іш киімге дейін шешініп жалаңаш қалған тойды да көзіміз көрді. А-И есімді азаматтың тойында

беташардан түскен ақшаны үйленіп жатқан қос студентке бергенде асаба «енді тойды көмекшім жүргізеді» деп тойдан кетіп қалғанына да куә болдық. Тағы бір тойда той иесінің бұрынғы құдасы тілек айтқалы шыққанда «жаңа құда жандарал, ескі құда пропал деген сөз бар, ал пропал құда тілек айтыңыз» деді. Әсілі «жаңа құда жандарал, көне құда зейнеткерлікке шыққан генерал» десе құлаққа жағымды естілер еді ғой. М-К есімді азаматтың тойында асабалар құдаларға төс қағысу рәсімін жасатқанда екі жақтың құдаларын әжептәуір кейін шегертіп, жүгіртіп келтіріп төс қағыстырғаны өте сөлекет болды. Құдаларды жүгіртпей ақ, дәстүрімізге сай тұрған орнында төс қағыстырса да болар еді ғой. Соңғы кезде көптеген тойларда, асабалар жас жұбайларға баға берейік «күйеу жігітті қолдағандарың оң қолдарыңды, жас келінді қолдағандарың сол қолдарыңды көтеріңдер» деп тойшылардың қолын көтертіп шуылдатады. Оны қойып «мен бір нәрсенің басты әрпін айтамын, сол нәрсені немесе тамақты залдың ішінен жылдам тауып әкеліңдер» деп бәсеке ұйымдастырғандықтан, ойынға қатысушылар зал ішін

А са ан БДІ АНИ:

аралай жүгіріп, тойға жиналған қауымның ес-ақылын шығарып, мезі қылды. Мақала той тақырыбында болғандықтан, той кезіндегі кейбір олқылықтарды да айта кетейін. Тойға тартқан торттың үлкендігімен мақтану, жегісі келмесе де, ата-енесіне жас келін торт асату – қазақта болмаған дәстүр. Жас жұбайларды көк түтіннің ішінде және жарықты өшіріп тастап тас қараңғыда билету де – қазақ дәстүрінде жат ырым. Фотосуретшілер дастарқанда отырған бірімен-бірі бейтаныс кісілерді мәжбүрлеп, суретке түсіріп, ақша алатыны да дұрыс емес деп ойлаймын. Той дастарқанындағы тағамдардың молдығы, оның сыртында мейрамханалар мен мейманханалардың қожайындарының мәжбүрлеп берген тағамдарының көптігінен желінбей ысырап болып қалатыны да жасырын емес. Әсілі той иелері ысырапшылдыққа жол бермей, ақшасын атақ-абырой үшін шашпай, көрпесіне қарай көсіле жұмсаса жөн еді. Қазір тойды арақ-шарапсыз өткізу үрдіске айналып келеді. Бұл игі бастаманы жұрт жұмыла дәстүрге айналдырса, нұр үстіне нұр болар еді. Хали ҚУАНЫШ

– Б л ма ала керемет жазыл ан. Асабаларымызды к бі ата д ст р, ана т рбиесін емес, а шаны к бірек ойлайды. сілі, асабаны с зіні нар ына арап та да ан д рыс.

ASTАNA AQSHAMY

БАСПАСӨЗ-2019

ГАЗЕТІНЕ 2019 ЖЫЛҒА ЖАЗЫЛУ ЖҮРІП ЖАТЫР! АНЫҚТАМА ТЕЛЕФОНДАРЫ



Èíäåêñ

Жазылу бағасы қала аудан/ауыл

65617

Жеке жазылушылар үшін

1 айға 3 айға 6 айға 12 айға

578,40 1 735,20 3 470,40 6 940,80

630,00 1 890,00 3 780,00 7 560,00

Èíäåêñ

Жазылу бағасы қала аудан/ауыл

15617

Кәсіпорындар мен ұйымдар үшін

1 айға 3 айға 6 айға 12 айға

838,40 2 515,20 5 030,40 10 060,80

890,00 2 670,00 5 340,00 10 680,00

*ГАЗЕТІМІЗДІ «ҚАЗПОШТА» АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ БӨЛІМШЕЛЕРІНДЕ, СОНДАЙ-АҚ, «АСТАНА АҚШАМЫ» ГАЗЕТІ РЕДАКЦИЯСЫНА (Достық көшесі 13, “Нұрсая-2" ТК) КЕЛІП ЖАЗДЫРЫП АЛУҒА БОЛАДЫ.

ҚАЗПОШТА: 8 (7172) 58-02-96 (4161) РЕДАКЦИЯ: 8 (7172) 70-33-06, 70-33-05