98
Wojciech Boberski
ślubowanie, uczynione po zwycięstwach nad Moskwą, zakończonych rozejmem w Dywilinie (1618)5. Zanim jeszcze dopełniono formalności, jesienią r. 1623, „grzał miejsce” nad Drucią pierwszy karmelita, o. Maciej Kotowski6. W dniu 1 III 1624, po powrocie Sapiehy z Witebska (sądził tam sprawców zabójstwa abpa Jozafata Kuncewicza) do Warszawy, Zygmunt III zatwierdził akt fundacji, zgodnie z którym wojewoda darował zakonnikom cztery wioski (łącznie 118 włók ziemi), zobowiązując się do budowy klasztoru i kościoła dedykowanego Matce Boskiej i swemu patronowi, natomiast karmelici deklarowali obsadzić placówkę co najmniej 12 zakonnikami, prowadzić parafię oraz modlić się gorliwie za grzechy i potrzeby rodziny fundatora7. Dwa lata później kapituła zakonu przyjęła fundację Conventus Albinensis. O pierwszych, drewnianych budowlach nic nie jest wiadomo, lecz musiały być okazałe, władze prowincji na wspomnianej kapitule uchwaliły bowiem otwarcie w Białyniczach nowicjatu oraz studiów filozoficznych. Pierwsze trzy dekady istnienia nowej placówki były okresem jej bujnego rozkwitu. W r. 1633 konwent założył swą filię w Mohylewie (po potopie uzyskała ona samodzielność)8. Syn i dziedzic fundatora, Kazimierz Leon Sapieha (zm. 1656), który 4 X 1634 przyznał Białyniczom magdeburgię, wydzielił karmelitom rozległą jurydykę, kilka lat później zaś uruchomił klasztorną drukarnię9. Liczba zakonników dochodziła wówczas do 14 (w r. 1641)10. W cieniu klasztoru dynamicznie rozwijało się miasteczko11. Pomyślny rozwój, uwieńczony w r. 1653 sejmową aprobacją sapieżyńskiej fundacji12, rok później został brutalnie przerwany przez armię cara Aleksego Michajłowicza. Nawpółlegendarne, jakkolwiek dla miasta i klasztoru brzemienne w skutkach wydarzenie, miało nastąpić w r. 1634. Jak głosiło rozpowszechnione podanie, za czasów przeora Melchiora, pojawił się wtedy w klasztorze młody pielgrzym, który podczas jednej tylko litanii, na wyjętej dębowej okiennicy, namalował „niewypowiedzianej piękności twarz Matki Najświętszej i Pana Jezusa”. Odszedł, nie wziąwszy zapłaty i nie dokończywszy szat, które – jak twierdził – wkrótce winny się pojawić. Osadzona w czasie relacja o powstaniu wizerunku rychło uzyskała otoczkę cudowności. Rozpowiadano, że tajemniczy pielgrzym musiał być aniołem. Oto bowiem rok później A. Wijuk Kojałowicz, Miscellanea Rerum ad Statum Ecclesiasticum in Magno Lituaniae pertinentium, Vilnae 1650, s. 110: „Białyniczis Conventus Carmel. Convent. ex fundatione Leonis Sapieha Palat. Vilen. ex voto ob. insignem victoriam de Moschis obtentam”. 6 Giżycki, op. cit., s. 23–24 wg Archiwum Karmelitów we Lwowie: „Ex originalibus in archivio Sacrosanctae Basilicae principis Apostolorum existentibus intuitu Thaumaturgae Imaginis B.V.M. Białynicensis. Documenta et Extracta Authenticata Liber orignalis...”. 7 AKKr., 90, Liber originalis beneficiorum, k. 6v-12; BPAU-Kr., 5982, k. 22–25 (kopia funduszu); BNUW, 4–13518 (A-185): Kopia funduszu Białynickiego. 8 Giżycki, op. cit., cz. I, s. 27, cz. II, s. 316–332. 9 Zob. Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, z. 5, Wielkie Księstwo Litewskie, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, W. Krajewski, Wrocław 1959, s. 118–119; Giżycki, op. cit., s. 26. Znane są tylko dwa kazania publikowane „w drukarni oo. karmelitów fundacji Kazimierza Lwa Sapiehy” w r. 1652 i 1653. 10 W r. 1632 było 8 zakonników, po rozpoczęciu wojny z Moskwą 6, a w r. 1664 tylko jeden; zob. Giżycki, op. cit., s. 27–29. 11 W r. 1620 Białynicze liczyły 331 dymów, 10 lat później już 513. Do tej wielkości powróciły dopiero w XX w.; zob. M. M. Kaзлоўская, В. Л. Насевіч, Бялынічы, [w:] Энцыклапедыя Гісторыі Беларусі, t. 2, Мінск 1994, s. 166–167. 12 Volumina Legum, t. 4, Petersburg 1859, s. 421 (194): oprócz konwentu Karmelitów w Białyniczach, „Aprobacja fundacji wielmożnych Sapiehów” dotyczyła klasztorów Bernardynów w Drui i Bernardynek w Wilnie oraz kartuzji w Berezie. 5