Anarâš vyesimáánu 2019

Vyesimáánu 2019 32. Ihekerdi

Ravgâ Kove: Pekka Sammallahti

Taan loostâst (3) Uáivičaalâ: ČUÁVU PÁÁLU! (4) Emilia Nieminen: TOVLÁÁH MUŠTOH – IVNÁÁS ÄIGIKOVE MOONNÂM ÄÄIGI ELIMIST

Seervi uđđâsumos kirje kirjeárvuštâllâm

(6) TUHHÁÁT SIJĐOD NUORÂIKIRJÁLŠVUOTÂ

Maggaar lii seervi uđđâ jurgålemproojeekt?

(8) Petter Morottaja: KIRJEH TABLETIST JÁ SPEELAH PUHELIMEST

Mii kulloo Petra Kuuvan já suu pargon digimaterialrähten?

(10) Petter Morottaja: JUKKA METTOVAARA – MANO- JÁ MACCÂMLIPPU TOTKEST MÁTTÁÁTTEIJEN

Säämi máttááttâskuávdáá kiiđâ anarâškielâ máttáátteijee sahhiittâllâm

(13) Marja-Liisa Olthuis: PARGOJASKO

Luuvâ Márjá-Liisá raappâl ađai uánihis nooveel, mast láá táásá 100 säännid.

(14) SEERVI IHEČUÁKKIM 2019

Ihečuákkim pevdikirje, ive 2018 toimâčielgiittâs já ive 2019 toimâvuávám já puátu- já manoreekkig

(24) Matti Valle: MUŠTOH LESK-ANT UULÁST

Matti Valle vyerkkee muštoidis Lesk-Ant Uulást

(26) Sáárá Seipiharju: TIÄTTUR – MUU VAJALŠ

Ollâopâttâhuáppee vaidâlusah taan ääigi ATK-elimist

(28) Taarna Valtonen: PÄIKKINOMMÂTOTKEE HUNDÂRUŠMEH: HIRMOS JOULUPUKKI

Taarna čielgee, moin naalijn Joulupukkjuuvâš lâš noomâs finnim

(30) Iiris Mäenpää: KOMME-MAAINÂS

Maggaar peenuv lii Komme já maggaar nääli lii weimarčuážžoo?

(36) Eljas Niskanen: PÄIKKIEEJI AICCÂMUŠAH KYEVTKIELÂGVUOĐÂST

Uđđâ palsta, mast Eljis muštâl mii suu párnái kielâtááiđun kulloo

(38) ANARŠ-LOOST NOOVEELHÁSTU! (38) KIELÂČUKKE: LAH-UV MOOVTÂ?

Palsta juátkoo. Taan tove Petter Morottaja čáálá moovtâst já moovtáskmist.

Čuávu páálu!

Pálluspeelâin táválâš raavâ táttu leđe, et kannat čuávvuđ kuus pállu jotá. Jyelgipáálu spelâdijn tehálumos lii tot, et pállu loppâ loopâst kirdá vuástálistei moolân. Pesipáálu spellee vist časka páálu nuuvt kuhás ko peri vaja. Maila kalga leđe šiev oornigist já časkemvuáruh mulsâšuveh, mut čalmeh kalgeh leđe ain páálust, et kuus tot kirdá.

Anarâškielâ siärván pállu lii anarâškielâ iäláskittem. Mijjân tehálâš lii, et anarâškielâ puáhtá kevttiđ já tot

kiävttoo nuuvt maaŋgâ saajeest ko máhđulâš. Et ton kevttim ličij luándulâš uási ulmui eellim, et kielâ sirdoo já iälá, et toin puáhtá sierâdâllâđ.

Mist láá täi ulmij olášitmân maaŋgâlágáneh vyevih. Servi kuástid kiirjijd já loostâ já tuálá kielâpiervâlijd.

Mij ornip tábáhtusâid já tutkâp kielâ. Tooimah láá ennuv, mii meerhâš et pargoh meid láá ennuv. Love ive ääigi kielâpiervâltoimâ lii stuárrum nuuvt čuuvtij, et tot lii vaattâm melgâdávt puoh huámmášume seervist.

Puáhtá ettâđ, et eres tooimah láá viättám ennuv ääigi värispellei riäŋku alne čuávumin, maht pállu jorá.

Kielâpiervâltoimâ lii kielâiäláskittem tááhust

čielgâsávt puoh merhâšitteemus toimâ maid servi lii olášittám. Nuuvtpa veikkâ tot lii lamaš lussâd, ij ton tooimâ joskâm lah kuássin lamaš tuođâlâš muulsâ­ iähtu tooid, kiäh pargeh ton oovdân. Eres muulsâ­ iävtuh kale láá liäbbám pargopeevdi alne. Ohtâ tain lii, et kielâpiervâlij jođettem sirduuččij lusis haldâttuv keežild tagarij tuáimei haaldun, kiäin lii hárjánem já olmâ pargeeh tađe várás. Párnáitipšom ornim lii tijpâlávt kieldâi pargo. Veikkâ Aanaar kieldâ ij lekken lamaš meendu lääđis väldiđ ovdâsvástádâs kielâ­ piervâltooimâst, te tääl oro máhđulâžžân, et spellâ­ kiedi oolâ lävkkee-uv Sämitigge. Jis kielâpiervâltoimâ sirdoo Sämitige vuálá, te tot viijmâg-uv finnee taggaar haldâttuv, mii ij jođe talkoopargoin ovdâs­ kulij.

Lii ain pyeri čuávvuđ páálu, mut meid čuávvuđ

ubânâskove ubâ kiedist. Servi lii tievâ kielâčeepijn, main lii noonâ visio kielâ tiileest já puátteevuođâst.

Tondiet mij halijdep jotteeđ njunošist já leđe vuá­ váámin kielâ ovdedem čuávuváá läävhi. Pyeremustáá tot luhostuvá tienuuvt, et olmâ ulmuuh peesih kiddiđ huámmášume olmâ aššijd. Ep heevât páálu pááppárleje siisâ.

Ivnáás äigikove moonnâm ääigi elimist - kirjeárvuštâllâm Emilia Nieminen

Tovlááh muštoh uánehis tuotâ­

Tovlááh muštoh

H

ans Morottaja lii čáállám tyejestis

mainâsijd sämmilij já váhá meid syemmilij

Tovlááh muštoh

elimist já oromist moonnâm ääigi Anarist.

Tábáhtumeh sajaduveh 1900-lovo aalgâst suullân 1970-lohon. Kirje ij lah uámi­ eellimkerdi, veikkâ Morottaja muštâl tast meid­dei jieijâs elimist Anarist. Sun lii čuággám teekstân meiddei tagarijd mainâ­ sijd, maid sun ij lah jieš tuođâštâm, mutâ lii kuullâm iärásijn. Ulmen lii lamaš vuork­

Hans Morottaja

ee Kuobžâ-Saammâl Hanssâ amas lii šoddâm kiđ muštoid toh lappuđ historjá orâbin sun poorgâi puohlágán pargoid sevŋâdâsân. áttâsâin päihistis Aanaar Samudjäävrist. nâmustáá sun meccipiivdost já lâi kuulmâ uásán. lijkkui Tekstâ lii juohhum ođedijn taiđiš. Talle iä lam moottorfiävruh Vuossâmuš val puáttâm Sáámán.uási kieđâvuš Morottaja pärni­

Anarâškielâ servi 2018

vuođâ jáennuv päikkikuávlu tábáhtusâid, nubbe gi ulmuuh mainâstillii jyehimuđušijn á suámálijn pivdomuuhijd persovnijn. Talle lâi asto maijá kuálmád epitáválijd per­ ulmuin ij laavim leđe huáppu, já ko eres sovnijd. uásiulmuin lii meiddei juohhum sah iä lamaš, nuuvt tegoJyehi taan ääigi mainâsijd Hanssâ lii halidâm vuorkkiđ täin uánehub pittáid, main sättih leđe meid n amas toh vájálduđ já lappuđ aaibâs. siämmáá fáádást teikkâ ulmuin eres

ásá tääl Helsigist, já lii aassâm tobbeen muštoh.

Kiirján meiddei mâlov ihheed.

Pälkkipargonis sunláá poorgâi avpug kerditálui huolâttâsalmajin.

lasettum ko­

veh, moh lahtojeh mainâsij fáddáid. Kirje lii vuorâsulmuid čallum, mutâ tast láá

Hans Morottaja

meiddei párnáid hiäivuliih pitáh. Eromâ­

Anarâškielâ servi 2018

šávt tovlááh pivdomuštoh sátáččii kiäsuttiđ meiddei párnáid.

Pärnivuotâ-uásist Morottaja čáálá alnestis já

vuođâst. Riämnjápivdomuštâlusah láá eromâš

perruujesânijnis, mutâ meiddei luándualmonijn,

kiäsuttetteeh, ko riämnjámiäcástem lii tááláá nuuvt

ellein, škovlâmuštoin já pygálysmainâsijn. Motomeh

eresmuáđusâš. Persovneh-uási lii juohhum jieškuđij-

fiäráneh láá tábáhtum joba päikkikuávlu ulgguupeln

uv mielâkiddiivái ulmui mield pittáid. Persovneh láá

Ylivieska evakkomääđhist já uáivikaavpugist. Lâi

muu mielâst puoh párásumos adaldâh kirjeest.

mielâkiddiivâš luuhâđ Morottaja valdâlem tast,

Persovnliih ulmuuh láá valjeest meiddei kirje eres

maht eellim lii muttum Anarist aaigij mield. Uási

oosijn. Kannat luuhâđ ubâ kirje, vâi oopah tovláid

puoh hävskisumoseh mainâseh láá škovlâlij tájumijn

ivnáás sämmilijd já aanaarlijd.

já uuđhijn. Pivdomainâseh-uásist puáhtá luuhâđ tov­

láin pivdovuovijn, pivdoalmai luhhoost já luhot­tes­

mus mainâseh šaddeh epitievâslâšvuođâst, tast ko

Morottaja lii eromâšávt iberdâm, et puoh pyere­

miinii mana endurân. Suu humoristlâš persovn- já

teevstâ. Äigihaamij molsom preteritist preesensin já

tábáhtumkuvvim lii muu mielâst siämmáásullâsâš

oppeet preteritin addel teekstân riitmâ já vuáruluvâi

ko motomij čaabâčällei, ovdâmerkkân Rosa Liksom,

jođálmit teikkâ hittood mainâstem. Tast šadda meid

Italo Calvino, Daniil Harms já Gabriel García

taggaar mielâ, et jieš ličij kuldâlmin “ellee muštâlem”

Marquez. Lâš-uv nuuvt, ete tuođâliih ulmuuh láá

tuulâ piällást. Teevstah láá pyereest toimâttum, tuše

lamaš siämmáá epitáváliih ko maailm kirjâlâšvuođâ

muádi mainâs koskânâs oornig liččim val smiettâm.

figureh. Morottaja tekstâ ij kuittâg pilkked ige huánu

Siskáldâslisto já persovnusâttâh liččii meid pyereh,

figurijdis, pic lii ármulâš já pyeritátulâš.

amas tarbâšiđ ubâ kirje lađâstâllâđ, jis haalijd

monnii tiätu fáádá teikkâ mainâs uuccâđ maŋeláá.

Ko tekstâ lii juohhum uánehub pittáid, te ij

taarbâš veltihánnáá luuhâđ ubâ kirje oornigist ige

Tovlááh muštoh lii eromâš ääigikuvvim já

puoh ohtân, pic puáhtá valjiđ mainâsijd fáádá já

máhđulâsvuotâ mađhâsiđ ääigist maŋaskulij ton

jieijâs mielâ mield. Kirje mainâseh kuleh njálmálâš

pajan, mast puoh pyeremus mainâseh láá muštâlum

muštâlusärbivuáhán já tekstâ čuávu ton äärbi stiijlâ.

tuulâ piällást. Mainâsijn puáhtá kavnâđ kuvviimijd

Jyehi muštoost lii aalgâst uánehâs laiđiittâs já

tovlái ulmui oskomušâin, eellimuuđhijn já

loopâst uces čuákánkiäsuš. Motomijn laiđiittâsâin

eellimpirrâduvvâst. Tekstâ lii mainâsij lasseen

láá kerdum siämmáá ääših, moh láá jo ettum. Jis

siäiludâm

kirje lohá oornigist, sáttá tot kiärdum häittidiđ,

persovnkuvvim peeleest tast lii meiddei ollâ árvu

mutâ nube tááhust tot iššeed taid lohheid, kiäh

čaabâkirjâlâšvuottân. Tovlááh muštoh lii mávsulâš

loheh teevstâ sätioornigist.

kulttuurtaho. Mun tuáivum, ete Morottaja čáláččij

Mainâseh ovdáneh loogilávt, kielâ lii njyebžil já

vala jieijâs elimist eellimkerdikirje, vâi mij pesâččijm

riges, mutâ älkkee luuhâđ meiddei taggaar vieres­

luuhâđ “jotkâuási” suu pärnivuođâ já päikkikuávlu

kielâlohhei ko mun lam. Morottaja lii kiävttám meid

tábáhtussáid.

tovláá

muštâlemäärbi,

já

ton

sárnumstiijlâ saanijd já eđâlduvâid, moh iäláskiteh

Tovlááh muštoh – kost uástiđ já maid vyerdiđ?

“Tallaa ääigi ulmuuh mainâstillii ennuv

Toimistokeskus Kultapiiskust seervi haldâttâhhovdâ

jyehimuđusijn fiäránijn já suámálijn persovnijn.

Jenni Mattilast (haldattah@anaraskielaservi.fi) já

Talle lâi asto mainâstiđ, ko ulmuin ij laavim leđe

Anarist ovdâmerkkân Duodji shopist Sajosist. Kirje

huáppu, já ko eres ääigiájánâsah iä lamaš, nuuvt

hadde lii 10 €.

tego taan ääigi ulmuin láá. Taid mainâsijd Hanssâ

lii halidâm vuorkkiđ täin kirjijn amas toh vájálduđ

motomin hoksáá ovdil ko teddilum kirje lii kieđâst.

já lappuđ aaibâs.”

Taa muáddi feeilâ, moh kirjeest kávnojii.

Veikkâ ličij mon tärkki, kirjepargoost feeilâid ij

Kuobžâ-Saammâl Haansâ (Hans Morottaja)

čäällim já viiljâs Kuobžâ-Saammâl Maati (Matti Morottaja) toimâttem muštâluskirje Tovlááh muštoh almostui juovlâmáánust 2018. Kirje puáhtá uástiđ njuolgist seervi toimâttuvâst Avelist

Sijđo 24: Kooveest ij lah Tuáivunjaargâ škovlâ, mut Tuáivunjaargâ škoovlâ asuntola.

Sijđo 157: Káájá Heikkâ ij tuálvum pivdeid ergijguin, mut moottorkiälháin.

Tuhháát sijđod nuorâikirjálâšvuotâ Petter Morottaja

M

on ennuv nuorâi várás lii kirjálâšvuotâ anarâš­

luuhâđ. Loppâ loopâst jurgâleijeeh jiejah mattii

kielân? Na ijba ennust ollágin! Mist láá mot­

iävtuttiđ suotâs kiirjijd já valjiđ toi juávhust olssis

toomverd párnáikirjeh já mainâseh, já talle lavkkip-

hiäi­vulijd jurgâ­lem­par­goid. Mij čuávvup moov­tâ,

uv muádi ahejuávhu paijeel kidâ tovláid muštâ­lus­

maht jurgâlusah ovdáneh.

sáid. Äšši lii lamaš tiäđust jo kuhháá. Jis kiirjijd lohhee anarâš nuorah halijdiččii valjiđ anarâš kiirjijd luuhâm náál, te mist ij lah mihheen maid faallâđ.

Mut ele huolâ, ääših muttojeh. Anarâškielâ servi

lii pieijâm joton proojeekt, mon puátusin šaddeh anarâškielâliih jurgâlusah nuoráid uáivildum kiir­jijn.

Proojeekt nommâ kovvee meid ulme: “tuhháát sijđod nuorâi kirjálâšvuotâ anarâškielân”. Muádi ive keččin mist kolgâččii leđe viiđâst lohán uánihis nuorâikirje anarâškielân.

Servi lii jo čokkim jurgâleijei juávhu, mast láá

taan teevstâ čälidijn vittâ jeessân. Sij láá jo kuuloold peessâm aalgân jieijâs pargoiguin. Servi haalijd meid­ dei, et nuorah jiejah uásálisteh jurgâlem­par­goid.

Taan keesi servi pálkkát motomijd nuorâid kesipaargon, já sij peesih keččâliđ, maggaar pargo toh jurgâleijeeh pargeh.

Jurgâlem ij lah ain älkkee. Teevstâ ferttee smiet­

tâđ maaŋgâ tááhust: jurgâlus kalga leđe oskolâš algâalgâlii kielâ teekstân, mut tondiet ko tot šadda äigiájánâsluhâmuššân, te tot kalga leđe meid mielâ­ kiddiivâš já hitruu luuhâđ. Jurgâlusah šaddeh-uv juávkkupargon, já jurgâleijeeh uážžuh torjuu nuuvt kyeimistis ko hárjánâm stivrejeijein-uv.

Kiirjij valjim jurgâlem náál lii vaattâm jieijâs

ääi­gi já kuorâttâllâm. Maailmist kale kirjeh kávnojeh, mut moh liččii puoh mielâkiddiivu­mo­ seh? Meendu assaas kiirjijd ij pyevti jurgâlittiđ – tagareh kirjeh ko Harry Pottereh väivi kale pääcih nube tohán. Totkin ij lah pyeri, jis kirje kielâ lii meendu muálkkáá, ko talle jurgâlusâst táttu šoddâđ vala muálkkáb já tom lii väädis

Tuhháát sijđod nuorâi kirjálâšvuotâ anarâškielân

– Proojeekt jođetteijen tuáimá Márjá-Liisá Olthuis

‑proo­jeekt:

já koordinaattorin seervi media­pargee Petter

– uási válduprojektist Čyeti čälled anarâškielân, mii

Morottaja

lii lamaš joođoost jo muáddi ive

– Proojeekt nohá ive 2020 loopâst

– Projektân lii mieđet­tum 60 000 € stuárusâš toor­ jâ, mii kiävttoo iänááš jurgâlem- já tärhistem­paalhij mäksimân

Kirjeh tabletist já speelah puhelimest Petter Morottaja

T

iätumaašin šeermân itá pennuu kove. Ton

moh suápih eidu mijjân.

paaldâst lohá: “Taa lii Pice. Tuđâvâš já nánnáás

Peetran digikiirjij rähtim ij lah tuše hitruus ääigi

terrier, mast láá maaŋgah skipáreh.” Návt álgá

kolo. Sun parga vuávájeijen Sämitige haavâst, mon

uánihis digikirje, mii muštâl Pice-nommâsii terrier

nommâ lii “Sämikielâlâš párnái material vuálá

skipárijn. Kirje puáhtá älkkeht luuhâđ šleđgâ­hää­

škovlâahasijd”. Haavâ ääigi sun vuáváá uđđâáigásijd

mist, lađâstâllâđ veikkâ tabletáin teikkâ puheli­máin

já maaŋgâpiälásijd materialijd ucceeb párnái

oovtâst párnáiguin.

kiävtun: speelâid já digikiirjijd.

Pice-pennâgáást muštâleijee kirje čällee lii Petra

Ive aalgâst álgám haavâ ulmeh láá maaŋgâ­sorttâ­

Kuuva. Sun lii kiävttám kirje hammiimân Storybird-

siih. Ohtâ tain kuáská párnái kielâlijd tááiđuid. Haa­

nommâsii nettipalvâlus. Tot lii jo nubbe kirje mon

vâ ääigi ráhtoo material ij tuše anarâškielâ mut meid

sun lii ráhtám tain vuovvijn. Sun rámmoo, mon

tave- já nuorttâlâškielâ várás, já šiev oppâ­material

älkkee tot lii já taggaar kirje puáhtá rähtiđ kii peri.

kol­gâččij tuárjuđ puoh sämipárnái kielâtááiđu. Stuár­

Šlegđâhámásijd kiirjijd ij pyevti kuoskâttâllâđ ige

ráb­lovo kielah viggeh päiniđ sämikielâid já jieškote-

taid pyevti pieijâđ kuádá vuálá ko nohháád, mut tain

uv kielâst láá jieijâs uásih, moh láá rašes tiileest.

láá mudoi uáli maŋgâ šiev pele. Kirje lii tállân

Anarâškielâ peln Petra maainâš ovdâmerkkân sub­

almosijn luuhâm náál, ige lah tarbâšâm vuorjâđ

jekt olmâ saje – ep eeđâ et “must lii ennuv njálgáid”,

kosten ruuđâid tivrâs teddilemkoloi luávdimân. Jis

mut “must láá ennuv njálgáh”, mut suomâkielâ

kirjeest láá feeilah, te taid lii älkkee tivostiđ já

vaiguttâs keežild jieškii-uv sáttá älkkeht siähániđ.

olgosadeliđ uđđâ versio. Anarâškielâlii material rähti­

Petra muštâl, et meiddei kyevtilovo haamij kevttim

mist lii ain tiettum taggaar čuolmâ, et kuástidem­

já moonnâm ääigi (ađai preteriti teikkâ imperfekt)

koloin stuorrâ uási mana fyysilii pyevtittâs printtii­

haamij haldâšem váátá torjuu. Material já

mân já valmâštâlmân. Tondiet lii pyeri, jis mij lep-uv

hárjuttâsah iä kuittâg koolgâ leđe liijkás vaigâdeh já

njunošist tutkâmin meid eres almostittemvuovijd,

toiguin kalga leđe hitruu puđâldiđ, amas párnááh tušástuđ tooid.

Nubbe ulme, moos materialist

kiddejuv voo huámmášume, lii sämmilii kulttuur oovdânpyehtim.

Haavâ materialijn kalga čäittiđ realistlii kove, mag­gaar eellim Säämist já sämmilij kooskâ lii. Ličij älk­kee pieijâđ ennuv tiädu tagaráid jiešvuođáid, moh iärutteh sämmilijd syemmilijn, nuuvt ko ovdâ­merk­kân sämimááccuhân já ärbivuáválijd iäláttâssáid. Petra muštâl, et kult­ tuur jiešvuođâid puáhtá pyehtiđ oov­ dân smaavâ ašijguin: runne­uággum, moottor­kiälkká, njuárustem já

nuuvt ain. Stereotyyppisii kove adelem kannat

finnee mottoomlágán jurduid. Säämi moobilspeelâst

velttiđ. Kuuvijd kiddejuvvoo ennuv huámmášume,

puáhtá leđe meid “čunoiloová”, veikkâba tuodâr­

et sämipárnááh finnejeh siämmáá tääsi materialijd

eennâm, moos uážžu lahteđ elleid, tiiŋgâid teikkâ

ko váldukielâliih-uv.

maid peri. Taid puávtáččij sirdâččiđ teikkâ sikkođ

Petraast lii jo kuhes hárjánem škovlâelimist já

meddâl. Speelâst läävejeh leđe ain ucebeh teikkâ

oppâmaterial rähtimist. Suu love ive kukkosâš

stuárráábeh háástuh, ovdâmerkkân riävská laiđim

anarâš­kielâ luokamáttáátteijee pargo lii adelâm šiev

puurrâđ toŋŋâsijd já karveđ riävskákielâid. Petra lii

kove tast, maggaar párnái kielâtáiđu já škoovlâi

jurdâččâm meid taggaar kiävtu speelân, et párnááh

materialtárbu eidu tääl lii. Nuuvt ko táválâš, meid

pyehtih jiejah rähtiđ mainâsijd speelâ tuáváin já

sun lii jieijâs máttáátteijee pargo lasseen lamaš

objektijn, já ovdâmerkkân paddiđ taid speelâ uássin.

fáárust rähtimin taid materalijd, maid jieš-uv lii

Tienuuvt ubâ tot čunoiloová já puoh toos kullee

lamaš vááijuv luoka oovdâst čokkáádijn. Sun lii

uásih iäláskeh párnáá jurduin.

lamaš vuáváámin já rähtimin anarâškielâlijd materia­

lijd nuuvt viereskielâ ko eenikielâ máttááttâs várás.

Petra ij lah huolâst. Teknisii pele tipšoh áámmátlâš

Já tiäđust-uv love ive ääigi láá šoddâm leeji já nubbe

moobilspellârähteeh. Sist puáhtá uástiđ puoh

priintah, moh láá jyehi máttáátteijee etičuávdus já

palvâlusâid já speelâ puáhtá älkkeht jyehiđ ovdâ­

eehidpuđâldâs. Ive 2017 skáppojum šoddâdemtiettuu

merkkân Apple store teikkâ Google Play-käävpi

maister pápáreh láá tuođâštâs tast, et hárjánem

peht. PC-versio sáttá meid šoddâđ luođim náál Sämi­

tyehin lii meid teoretlâš pedagogisâš tiätu.

tige sijđoid. Stuárráámus hástu lii tuođâi siskáldâs

Petra lááđá digikirje. Sust láá ennuv jurduuh tast,

smiettâm. Siskáldâs ferttee leđe siämmást mielâ­

maht taid vuáváđ. Digikiirján puáhtá teevstâ já kuvij

kiddiivâš mut meid oppâm uáinust pehtil. Tot lii-uv

lasseen ovtâstittiđ jienâ – sehe lohhee jienâ et

šiev koččâmuš: magarij vuovijguin sämipárnááh

tuávášjienâid – já interaktivlijd pargopittáid. Lohhee

tuođâi máttájeh jieijâs kielâ já kulttur pyeremustáá?

puáhtá spokkâliđ kirjekooveest veikkâba sovskam­

Taan syergist iä lah tieđâliih tutkâmušah moos

muu kove já kuullâđ, mii tot lii sämikielân, já keessiđ

turvâstiđ material rähtidijn. Petra mieđeet, et kale

sovskammuu mottoom nube kován tego tarraid.

taat lii viehânáál pionerpargo. Uážžuh maŋeláá talle

Páárnáš puáhtá jiečânis pargeldiđ kirjijn, ige taarbâš

tutkâđ, et magareh vaiguttâsah materialijn láá tooid

rävis­ulmuu iše toos. Mihheen ij kale eesti, et vanhi­

máttááttemhástoid, moh tääl jo láá tiäđust.

meh uásálistáččii: Petra lii arvâlâm čäälliđ kirje

lasematerialin rävisulmui várás motomijd išeniävuid,

kuhesáigásâš: jiešalnees tot pieijui joton paijeel­pácu­

maht kirje puáhtá párnáin kevttiđ, ovdâmerkkân

ruuđâin, moh kávnojii Sämitige kielâpiervâlpuursâst.

magarijd kiirján kyeskee koččâmušâid párnást

Haahâ juátkoo tuáistáážân porgemáánu 2019 loopân.

puávtáččij koijâdiđ.

Jis taan uánihis ääigi šodâččii kyehti digikirje,

Digikirje puđâldempitáh sulâstiteh tiätumaašin­

moobilspellâ já lyevdispellâ, te Petra mielâst haahâ

speelâid, ko kuuvijd piäsá jieš vaiguttiđ já toimâđ toi­

lii luhostum pyereest. Sun meid tuáivu, et haavâ

guin. Nabai olmâ moobilspellâgis? Taggaar lii meid

maŋa ličij máhđulâšvuotâ vijđediđ siämmáásullâsii

vuávám náál. Taan ääigi pivnohis nuuvt kočo­dum

oppâmaterial pyevtittem meid puárásub párnái já

čunoiloováspellâ (ađai Sandbox-spellâ) lii Minecraft,

nuorâi várás.

mast spellest lii ubâ mailm moin puđâldiđ: kuáivuđ

eennâm, čuollâđ muorâid, rähtiđ tuuvijd já karveđ

sijđoid Facebookist, mii lii noomáin Saamenkielistä

kuumijd. Veikkâ ton vijđosii speelâ ij moinnân naa­

materiaalia alle kouluikäisille.

lijn pyevti taan haavâ ooleest olášittiđ, te tast kuittâg

Lii-uv tággáár speelâ rähtim teknisávt väädis?

Vaidâlitteht taatkin haahâ ij lah meendu

Kii peri puáhtá eelliđ uáppásmin projektist láá

10

Jukka Mettovaara – mano- já maccâmlippu totkest máttáátteijen Petter Morottaja

A

narist jođedijn lii lamaš taan ive aalgâst

tusah, ađai tot ko saanijd suujâtdijn vokaleh já

máhđulâšvuotâ teivâđ čuálččáás siämuäijihân,

konsonanteh sättih muttuđ uáli ennuv. Muu čoođâ­

kote västid anarâškielân ko sust koijâd. Sun lii Jukka

čoolmâg ovdâmerkkâ lii lamaš sääni poovij, mii sojá

Mettovaara, Oulu ollâopâttuv jotkâuáppee já kielâ­

genetiivist puáhháá: ohtâgin siskáldâs jienâdâh ij

totkee. Anarâškielâ sun lii máttááttâllâm jieijâs ollâ­

piso siämmán.

opâttuv uápui uássin. Jukka lii porgâm taan kiiđâ Säämi máttááttâskuávdáá anarâškielâ linjâš máttáát­

Tun lah porgâm Säämi máttááttâskuávdáá ana­

teijen. Mut maht sun rievdâi taan paargon kidâ

râš­kielâ linjâš máttáátteijen taan ive aalgâst, ko

Aanaar räi? Jukka västidij motomáid koččâ­muššáid,

oovdeb máttáátteijee Petra Kuuva sirdui rähtiđ

moh Anarâš-loostâ toimâtteijest lijjii suu várás.

oppâmaterial Sämitiigán. Muštâl váhá tast, mondiet valdih pargo vuástá já maht pargo lii

Kost tun lah máttám anarâškielâ?

moonnâm.

Mun moonnim vuosmuu anarâškielâ kuursân čoh­

Munjin fallui taat pesti juovlâmáánu aalgâst, ko mun

čuv 2015 Oulu Rävisulmui luvâttâhân, kost Aikio

lijjim vala Oulu ollâopâttuvâst Giellagas-instituutist

Hen­na lii máttááttâm anarâškielâ. Juovlâi maŋa

pargoost. Jiem lamaš tállán vises et tuostâm-uv vyel­

sirdâšuvvim Oulu ollâopâttuv kurssáid, já tääl mun

giđ, mut váhá maŋeláá ko poođij tiätu, et mii pargo­

lam luuhâm amnâsuápuid masa loopâ räi.

juávkku ij finnim oovtâ išeruuđâ, te mun meridim, et vááldám taam pargo vuástá. Ij tot lamaš tiäđustkin

Mondiet algih luuhâđ anarâškielâ? Mii

áinoo suijâ: munhân lijjim jo vuávááškuáttám jieččân

anarâškielâst lii puoh mielâkiddiivumos?

náguskirje anarâškielâst, já lijjim puáttiđ jyehi tábáhtusâst mottoom kooskâst Anarân nuurrâđ

Syemmilâš-ugrilâš kielah láá kiäsuttâm muu jo

amnâstuv ton várás. Tiäđust-uv jurdâččim tom-uv, et

nuorâ­vuođâ rääjist. Tondiet mun aigum-uv luvâttuv

liihân vissásávt šiev feerim tággáár kaavpugulmui

maŋa vistig vyelgiđ Helsigân kozzâđ syemmilâš-ugri­

orodiđ muáddi mánuppaje tavveen.

lâš kielâtiettuu uápuid, mut meridim liijká-uv pääc­ ciđ Oulun, mii lii muu päikkikaavpug, já luvâškyettiđ

Pargo lii moonnâm pyereest. Máttááttâskuávdáá par­

válduamnâsin suomâkielâ. Já lâihân Oulust máhđu­

geeh já uáppeeh láá lamaš ustevliih já uápistâm muu

lâš luuhâđ kuittâg eestikielâ, uŋgarkielâ já sämikielâ.

mielâstis puohlágán aašijn. Mun lijjim ovdil porgâm

Mun algâttim orjâlâškielâ uápuid kuálmád luuhâm­

mottoomverd ollâopâttuvâst já aalmugopâttuvâst,

ive, já muáddi ive tast maŋa šoodâi mielâ uápásmiđ

mut talle mun máttááttim tuše oovtâ kuursâ moddii

váhá anarâškielân še. Tom luodâ alne mun lam ain-

ohhoost, nuuvt et taat lii kale lamaš viehâ eres­muá­

uv.

đu­sâš pargo. Láá ennuv tergâdis mut uáini­met­tum homáh maid ij lamaš smiettâmgin, tego luámáttuvâi

Anarâškielâst láá ennuv mielâkiddiivâš ääših, mut

tevdim, oppâmmaađhij orniistâllâm já puáttee

ohtâ hävskimusâin láá muu mielâst jienâdâh­nubás­

luuhâmive vuávám.

11

Mii lii pargoost vaigâdumos, mii vist lii mielâ­

oppâđ ennuv anarâškielâ jyehi peeivi. Nuuvthân

kiddii­vumos?

eteh et pyeremus utke máttáđ mottoom ääši lii jieš mát­tááttiđ tom iärásáid, tom kale puávtám jo non­

Vaigâdumos lii vaarâ tot, et mun máttááttâm kielâ

niđ. Motomij pargoskipárijguin uážžu huálištiđ tave­

maid mun jieškin jiem määti siämmáá pyereest ko

kielân-uv, veik must oro anarâškielâ kale päinimin

maaŋ­gâid eres kielâid maid lam luuhâm. Maŋgii

tom jo viehâ ennuv.

mun lam karttâm västidiđ uáppee koččâmâšân et mun jiem tieđe, mut keččâp veikkâ sänikirjeest tâi

Tun ferttejih varriđ Anarân viehâ kivkked.

kie­lâ­­oopâst. Tom-uv mun lam moddii uáppeiguin

Šoddii-uv vaigâdvuođah?

ettâm, jis jiem jieš lah tiättám mottoom ääši, et koijâ­ diđ talle kielâmiäštárist ko monâvetteđ suu kuuvl,

Varriimist iä kale šoddâm makken eromâš vaigâd­

ko sii kielâmiäštárteivâmeh láá kiđđuv. Já luhhoost

vuođâid. Mun jurdám et jis mun lijjim ferttiđ kavnâđ

lii ain Orroomviste Facebookist, tobbeen še kávnoo

láiguviste návt huápust, te talle lâi sättiđ leđe váddá­

távjá iše.

sub. Luhhoost peessim škoovlâ asâttâhân aassâđ.

Váhá vaigâdin lii orroom tot et mun lam siämmáá

Muu pargo vaigâdumos äšši sáttá leđe meid tot

ääigi kolgâm jieš máttááttâllâđ taam pargo já jo

mielâkiddiivumos: ko piäsá jieš-uv kevttiđ, tutkâđ já

máttááttiđ kuursâid. Ađai juná lâi lamaš joođoost jo

12

maŋgâ mánuppaje já mun njuškejim sáátun kaskoo

ulmuuh tast láá. Tuáivu mield taam tiäđu puáhtá

määđhi, já aalgâst pištá ain uániháá ko vuáháduvá.

talle anneeđ ävkkin om. anarâškielâ normimpargoost

Mut amahân uáppeeh láá iberdâm tom.

já máttááttâsâst.

Maid tun laaviih porgâđ ko jieh lah pargoost já

Giellagas-instituut Säämi kulttuurarkkâduvâst lii

lii-uv Anarist máhđulâš porgâđ tom?

50–70-lovvoost ennuv puáris anarâškiel materiaal, maid mun ááigum kevttim viärdádâllâm­amnâstâh­

Äigiájánâssân mun aainâs-uv luuvâm já keejâm

hân. Ton lasseen mun tiäđust-uv nuurâm jieš tááláá

elleekuuvijd já tv-rááiđuid, taid puáhtá pyereest

kielâ amnâstuv om. sahhiittâlmáin.

porgâđ Anarist-uv ko lii asketiättur já nettiohtâvuotâ.

Ton lasseen mun lijkkuum vuojâččiđ tuolmâm­

Maht tun uáináh jieijâd anarâškielâ siärváduv

pyeráin, já tot-uv lii luhostum tääbbin pyerebeht ko

uássin?

vist arvâlim. Tuše moddii ko lii lamaš 30 cekkid puolâš te jiem lah ruokkânâm čokániđ saatuul oolâ,

Taat lii vaigâdis koččâmâš. Kuhháá mun oonnim

jiem lah kuittâg nuuvt palliš. Anarist mun lam meid

jieččân tuše uáppen kote lii kiäsuttum kielâin já

vázzám já mudoi-uv lihâdâm eenâb ko Oulust, vaarâ

eromâ­šávt sämikielâin. Amahân mun taggaar še vala

tondiet ko enâduvah láá tääbbin muččâduboh, te lii

lam, mut ollâopâttuvâst valmâštum maŋa mun lam

suotâs ain vyelgiđ olgos.

karttâm jurdâččiđ váhá eenâb tom, et maid puáttee­ vuođâst, ko ij lah innig táválâš uáppee. Jotkâuáppee

Tun lah finnim išeruuđâ jieijâd náguskirje räh­

tile lii kuittâg viehâ ereslágán.

tim várás, mon fáddá kuáská anarâškielân. Muš­ tâl ucánjáhháá, et maht. Maht ááiguh tutkâđ

Muu mielâst oro tääl, et ličij suotâs porgâđ kuittâg

fáádá?

moinnii naalijn sämikielâiguin já anarâškieláin.

Vissâ tot meerhâš tom še, et mun lam talle anarâš­

Mun riemmim jotkâuáppen eskin moonnâm čoovčâ,

kielâ siärváduv uásáš. Mun lam tutâvâš jis muu

já taan ive aalgâst tuođâi-uv finnejim išeruuđâ Suo­

pargo iššeed já oovded anarâškielâ tile, liävus muu

mâ Kulttuurruttâráájust. Tast mun lam uáli kijtte­

rooli maggaar peri: máttáátteijee já totkee tego tääl

vâš.

teik­kâ kielâpargee, jurgâleijee, oppâmateriaal rähtee... Pargo kal ušom pijssáá jyehi syergist.

Mun ááigum náguskirjeest tutkâđ anarâškielâ iälás­ kit­tem ja tom, et maht tot lii vaiguttâm kielân. Tom­

Láá-uv eres puátteevuođâ vuáváámeh, maid

hân mij tiettip jo, et anarâškielâ tile lii muádilov ive

halijdah täst muštâliđ?

ääigi puáránâm čuuvtij. Tot ij lah kuittâg vala ennuv­ gin tutkum, et maht ulmuuh taan ääigi sárnuh ko

Iäba must taan iätán tääiđi tađe immâšub vuá­váá­

verdid toos, et maggaar veikkâ 50-lovo kielâ vala lâi.

meh leđe ko et keessiv halijdâm váhá toollâđ luámu,

Puoh kielah tiäđust-uv nubástuveh ääigi mield já tot

ovdil ko olmâ náguskirjepargo álgá ollâopâttuvâst.

lii aaibâs táválâš, mut muu mielâst ličij mielâkiddii­

Mielâ ličij eelliđ kostnii olgoenâmist, jiem kale tieđe

vâš váhá tarkkuđ tom nubástus kuittâg muádi

vala et eidu kost.

uáinimčievâst já meid koijâdâllâđ, et mon uáivilist

13

Pargojasko Marja-Liisa Olthuis Muu nieidâ čuážui uksâkozzâšist já moijái muččâdávt. Mun koijâdim, mondiet sun lâi nuuvt ilolâš. ­– Mun oskom et must lii rijjâpeivi puáttee vástuppeeivi.

Muu mielâst tot lâi iimâš. Ij tot kolgâm mihheen rijjâpeeivijd leđe. Mut toos lâi jiärmálâš čielgiittâs: – Máttáátteijein lii talle pargojasko.

– Jáá, na mondiet? mun koijâdim.

– Tondiet ko sij halijdeh pyereeb päälhi.

Ton maŋa sun luvâttâlâi aainâs-uv vittâ máttáátteijee, kiäh iä ton peeivi liččii pargoost.

Muu nieidâ pahudij: – Kale máttáátteijeid kulâččij pyereeb pälkki.

Mun miäđuštim suu, tiäđust-uv.

– Mut tuáivu mield sij iä finniiččii tom lasepäälhi aaibâs tállân, sun joođhij.

Mun jiem iberdâm.

– Na talle sij maneh jaaskon vel nube-uv tove. Mun finniim talle kyehti rijjâpeeivi.

14

IHEČUÁKKIM 2019 PEVDIKIRJE Sajos, Aanaar

25.03.2019

1. Čuákkim lehâstem: Čuákkim aalgij tijme 17:05.

2. Čuákkim saavâjođetteijee valjim: Marja-Liisa Olthuis 3. Čuákkim čällee valjim: Saammal Morottaja 4. Kyevti pevdikirjetärhisteijee valjim: Tiina Lehmuslehti já Pia Nikula 5. Kyevti jienârekinistee valjim: Tiina Lehmuslehti já Pia Nikula

6. Čuákkim lavâlâšvuođâ já meridemváldálâšvuođâ tuhhiittem: Tuhhiittui Almottâs lii lamaš Inarilainen-aavisist 13.3.2019.

7. Äššilisto tuhhiittem pargoliston: Tuhhiittui 8. Ive 2018 toimâčielgiittâs tuhhiittem (lahtos 1): Tuhhiittui 9. Tilitärhisteijei ciälkkámuš kuullâm.

10. Stiivrâ luovvim kenigâsvuođâst tili- ja ruttâaašijn: Tuhhiittui 11. Seervi njuolgâdusâi muttem.

– Káidusohtâvuođâ tuhhiittem virgálâš čuákkimohtâvuottân: Tuhhiittui – Kielâpiervâltooimâ sirdem Sämitiigán.

Servi savâstâlâi ääšist. Seervi uáinu lii, ete prinsiiplávt lii šiev juurdâ, ete kielâpiervâltoimâ sirdoo Sämitiigán. Servi ij muttám njuolgâdusâid taan ääšist.

12. Ive 2019 toimâvuávám nanodem (lahtos 2): Tuhhiittui 13. Puátu- ja manoreekkig nanodem ihán 2019 (lahtos 3): Tuhhiittui 14. Stiivrâ fastâ já värijesânij valjim (5 + 5)

Miärádâs:

Fastâ Väri

– saavâjođetteijee Marja-Liisa Olthuis Neeta Jääskö

– värisaavâjođetteijee Miina Seurujärvi Anja Kaarret

– čällee Saammal Morottaja Petra Kuuva

– jeessân Pia Nikula Matti Morottaja

– jeessân Iiris Mäenpää Satu Gahmberg

Seervi tilij ruttâkevtteeh láá haldâttâhhovdâ já Ritva Kangasniemi. Jeessânvästideijee lii Petter Morottaja.

15. Kyevti tilitärhisteijee já kyevti väritilitärhisteijee valjim:

Iävtuttâs: Iävtuttuvvoo, et fastâtärhisteijen väljejuuččáin ekonomi Risto Pauna já Kari Pauna Ruávinjaargâst já väritärhisteijen valjiiččuin Tuomas Enbuske já Panu Lauhala Ruávinjaargâst

Miärádâs: Tuhhiittui

16. Eres ääših: Eres ääših iä lam.

17. Čuákkim nuuvâi tme 18.40.

15

TOIMÂČIELGIITTÂS 2018 ANARŠKIEL SERVI RY. Aanaar 25.2.2019

SEERVI ULME Anarâškielâ servi lii olášittám njuolgâdusâidis miäldásii tooimâ ive 2018: ovdedâm anarâškielâ kielâpiervâl-, lostâjá almostittemtoimáin sehe tiäđui jyehimáin.

Kielâpiervâltooimâ olášutmist lieggâ kijttoseh aktiivlâš pargeid, kiäh láá toollâm kulmâ kielâpiervâl toimâmin já tipšom tobbeen 36 párnáá. Kielâpiervâlpargen toimii ive 2018 loopâst čuávuvááh pargeeh: Piervâlist Ritva Kangasniemi, Satu Kangasniemi já Henna Tervaniemi; Piäjust Sanna Aikio, Mariann Aikio já Anna Askala; Kuáđist Niina Siltala já Airi Portti.

Sii lasseen ive 2018 kielâpiervâlijn láá porgâm: Tarja Passi, Tiina Lehmuslehti, Minna Lampinen, Aimo Aikio, Outi Portti, Kerttu Paltto, Henna Lehtola, Sari Sarre, Heli Aikio, Outi Kallioinen, Varpu Falck, Neeta Jääskö, Laura Korhonen já kesipargen Máiju Siggá Seurujärvi.

Jenni Mattila lii toimâm haldâttâhhovdân já Eljas Niskanen mediapargen 31.12. räi.

Kijttoseh Aanaar kieldân, kote lii uástám seervist kielâpiervâlpeivitipšo sehe Sämitiigán, kote lii mieđettâm ruttâdem sämikielâlâš sosiaalpalvâlusâi pyevtitmân. Kijttoseh máttááttâs- já kulttuurministeriön kielâpiervâltooimâ ruttâdmist.

SEERVI STIVRÂJESÂNEH IVE 2018

Saavâjođetteijee Värisaavâjođetteijee Čällee Jeessân Jeessân

Jeessân Marja-Liisa Olthuis Miina Seurujärvi Saammâl Morottaja Pia Nikula Iiris Mäenpää

Värijeessân Tiina Jäppinen Henna Tervaniemi Petra Kuuva Matti Morottaja Satu Gahmberg

Čuákánkiäsu stiivrâ miärádâsâin já seervi tábáhtusâin ive 2018 Stivrâ čokkânij ive ääigi uhcii já ihečuákkim tollui ohtii. Ton lasseen stivrâ lii kieđâvuššâm seervi aašijd šleđgâpostáin. Stivrâ kieđâvuš jyehi čuákkimistis kielâpiervâlaašijd já seervi tooimân já joođeetmân lohtâšuvvee aašijd. Stivrâ lii algâttâm valmâštâllâđ kielâpiervâltooimâ sirdem Sämitige vuálá. Ive 2018 servi lii eromâšávt tiäduttâm anarâškielân čäällim já čäällim aktivistem.

KIELÂPIERVÂLTOOIMÂN VAIGUTTEIJEE ÄÄŠIH Anarâškielâ servi já Aanaar kieldâ jođhijn uástupalvâlemsopâmuš sosiaalpalvâlusâi kielâlávgumjuávkkuperâpeiviti pšo orniimist ive 2018 loopân.

Kielâpiervâlpargei škovliimeh 2018 - Anarâškielâ kielâtipšomehideh 5.11.; 23.11.; 3.12.; 10.12. Ritva, Henna, Satu, Tiina - Jotolâhtorvolâšvuotâškovliittâs 30.1. Sanna, Ritva já Minna - Hástulii párnáá já nuorâ kuáhtám já stivrim -škovliittâs 15.2. Sanna, Tiina, Minna já Tarja

16

- 25.-29.6. ihevuávám já kielâtipšom okko, fáárust kielâpiervâlpargeeh já stivrâ - Párnáá kielâlâš vädisvuođâi tubdâm já vuotânväldim argâpeeivist -škovliittâs 8.9. Satu, Henna, Ritva já Airi - Hovdâpargo oppâmpeeivih 30.-31.10. Jenni - Uásálâšvuotâ, positiivlâšvuotâ já kievrâvuođah oppâm toorjân - positiivlâš pedagogiik aargâst 30.11. Ritva, Henna, Satu, Sanna, Laura, Anna, Airi, Tiina, Niina já Jenni.

- Niina, Minna já Tarja lijjii mieldi párnáikärdimáttáátteijee škovliittâsâst. Niina valmâštui juovlâmáánust.

-Pargoost pyereestvaijeemmätki Vasatokkaast 4.-5.5. Niina, Ritva, Airi, Sanna, Tiina, Minna, Tarja já Jenni -Virkosmittemmätki Levin 26.-28.10. Ritva, Satu, Henna, Sari, Airi, Sanna já Jenni Kielâpiervâleh láá uásálistám maaŋgâmuđusâš tábáhtussáid: Skammâkoveh-párnáipeeivih já pargopáájáh, Sämikirjerááju anarâškielâlâš mainâspuudah, säämi aalmugpeeivi konsert, servikode kerho, Pessi já Illusia -teatter, Ijahis Idja párnáikonsert, Tarinallisia taidekäsitöitä -čáitálmâs, livđepuudah, Eräänä talviyönä -nukketeatter, juovlârukkoospuddâ, Siida Movshâš-tuve (Tirro-tupa) mainâspuddâ, Museo-peeivih, Muumij Tijdâtälvi -elleikove elleikoveteatterist Kielâpiervâljuávhuh láá ornim maaŋgâmuđusijd tábáhtusâid: Kielâpiervâleh láá ornim uággumreeisuid, juoŋâstem- já njähipivdoreeisuid, kárdumijd, čuoigâm- já luistâlemreeisuid, piäivášjuhle, uccjuovlâpurâdem, poccuupiärgui salttim já kuškim, potásij kalvem, naavitmääđhi, čohčâreeisu Hoikkalan, vaanhimijehidijd, ärbipurrâmušpeeivijd, kammâsij neskim, mecci-, myerji- já kuobârmuuhijd, mainâspuudâid, naamijáid já jumppáid sehe ornim ohtsijd tábáhtumijd já kolliistâlmijd nuorttâlâškielâ kielâpiervâlân já tavesämikielâlii juávkun.

EEHIDPEIVITOIMÂ Anarist láá kiđđuv 2 párnáá ehidispeivitipšoost. Avelist sehe kiđđuv et čohčuv 1 pärni ehidispeivitipšoost.

NUORÂITOIMÂ Anarâškielâ servi lii pieijâm joton nuorâitooimâid já finnim loppâivveest 2018 ruttâdem 1000 sijđod nuorâikirjálâšvuotâ anarâškielân -haahân. Haahâ lii 100 čälled anarâškielân -haavâ vyeliproojeekt. 1000 sijđod proojeekt vuálgá joton uđđivemáánust 2019, já ton ulmen lii finniđ nuoráid anarâškielâlii luhâmuš sehe aktivistiđ meiddei nuorâid fáárun projektân jurgâleijen.

ANARŠ-LOST Loostâ lii toimâttâm Eljas Niskanen já loostâid lii tuáijám Anssi Mattus. Ive 2019 aalgâst toimâttemovdâsvástádâs sirdui Petter Morottajan. Ive 2018 jeessânlostâ Anarâš almostui vittii, main ohtâ lâi kalendernummeer (Anarâškielâliih šaddonomâttâsah já šadoi kiävttu). Anarâš-lostâ vuolgâttuvvoo puoh anarâššáid, veik sij iä liččiigin jesâneh, mut kalender vuolgâttuvvoo nuuvtá tuše jesânáid. Čälleeh já muštâleijeeh: Marja-Liisa Olthuis, Jari Linjama, Taarna Valtonen, Petter Morottaja, Eljas Niskanen, Linda Tammela, Neeta Jääskö, Sammeli Rodgers, Sáárákáisá Seurujärvi, Kaisa Feodoroff, Johanna Alatorvinen, Sáárá Seipiharju, Jukka Mettovaara, Fabrizio Brecciaroli Martta Alajärvi, Henna Aikio, Sara Veskoniemi, Hans Morottaja, Kati Eriksen, Mari Valjakka, nimimerkki Čáhálig, Sinikka Saraspää, Sirkku Matero, Taimi Pylväs, Henna Tervaniemi, Kirsi Ukkonen, Sämi máttááttâskuávdáá uáppeeh: Emilia Nieminen, Outi Kallioinen, Leila Mattus, Sara Keränen, Kikke Klaver, Jenni Peltonen, Eija Ojanlatva, Iida Airasmaa, Marko Tervaniemi, vuáđuškoovlâ uáppeeh: Ruut Tervaniemi, Aili Pyykkö já Johanna Kumpuniemi. Merituulia Leivo, Talvikki Pekkala, Maria Siivonen, Pihla, Pietu, Jussa, Justus, Jalmari, Nillá, Matti Kovvejeijeeh, sárgooh, kovealbumeh já arkkâdâhkoveh: Pekka Sammallahti, Eljas Niskanen, Ville-Riiko Fofonoff, Linda Tammela, Heli Huovinen, Markus Juutinen, Saara

17

Lahdenmäen kuva-albumi, Martta Alajärvi, Johanna Alatorvinen, Susanna Kaartinen (Lostâ-loostâ tuáijim) Riitta Aikio, Henna Aikio, Anssi Venäläinen, Sáárákáisá Seurujärvi, Sáárá Seipiharju, Sämi máttááttâskuávdáá uáppeeh: Emilia Nieminen, Outi Kallioinen, Leila Mattus, Sara Keränen, Kikke Klaver, Jenni Peltonen, Vuáđuškoovlâ uáppeeh: Ruut Tervaniemi, Aili Pyykkö já Johanna Kumpuniemi, Maria Siivonen Anarâš-numerijgijn: Cuáŋuimáánu nummeer 40 sijđod Syeinimáánu nummeer 40 sijđod Skammâmáánu nummeer 32 sijđod Juovlâmáánu nummeer 32 sijđod Kalender 2018 28 sijđod Ohtsis 172 sijđod

29 kovveed 58 kovveed 28 kovveed 28 kovveed 16 kovveed

159 kovveed

MEDIAPARGO Ive 2018 Anarâškielâ seervist lii porgâm mediapargee Eljas Niskanen, kote lii toimâttâm Anarâš-loostâ já Lostâloostâ sehe västidâm seervi almostittemtooimâst sehe 100 čälled -projektist. Pargokován lii kuullâm uđđâ kirjálâš kielâkevttimareenai vuáđudem já paijeentoollâm sehe anarâškielâ sárnoi aktivistem čällen. Čyeti čälled anarâškielân -projektist poorgâi Eljas Niskanen ive 2018 loopân, ja Petter Morottaja algâttij projektist uđđivemáánust 2019. NIskanen lii uuccâm loostân uđđâ čälleid já aktivistám jo eenâb hárjánem čälleid čäälliđ eenâb loostân ko taan räi, já sun lii vuávám nuuvt loostân ko čällei jieijâs projektáid já paargon lohtâseijee čallui siskáldâs oovtâst siigijn, já sun lii meiddei tärhistâm já edististám taid. Ton lasseen sun lii paijeentoollâm Čyeti čälled -blogi já seervi päikkisiijđoid. Sun lii meiddei toimâttâm anarâškielâlii kirjálâšvuođâ. Proojeekt ääigi almostittui meiddei piilootversio viermiloostâst, mii lii taan räi jottáám pargonoomáin Lostâ. Tot meiddei teddilui spiehâstuvlávt uássin syeinimáánu Anarâš-loostâ.

ALMOSTITTEMTOIMÂ Servi almostitij Hans Morottaja kirje Tovlááh muštoh. Kirje tuájimist västidij Anssi Mattus. Čäällim- já toimâttemkoloid servi uážui išeruuđâ Sämitiggeest.

Servi almostitij digitaallii versio Riitta Vesala kirjeest Šip šap šapsâ, mon toojij Hannu Tikkanen. Tuájimân poođij išeruttâ Sämitiggeest.

ANARŠ EHIDEH Anarâškielâ servi lii olášittám anarâškielâ savâstâllâmehidijd oovtâst Säämi máttááttâskuávdáin. Ive 2018 tuállojii 12 Anarâš ehidid. Tábáhtusâi fáddán lijjii: 7.2.

21.2.

7.3.

22. já 24.3.

11.4.

3.5.

3.9.

Uággumreepu ornim Viermij muárdim já čihtâm Bingoeehid Nissoon sämikappeer kuárrum Tubettem Nettiloostâ vuávám Kuobârmokke

27.9.

16.10.

6.11.

28.11.

19.12.

Tulâstâllâm Supekuoškâst Čäällimeehid Koortâi puđâldem veteraanáid Lávustâllâm já sárnudem Uccjuovliih

Meiddei Oulust, Helsigist já Ruávinjaargâst šoddii anarâš ehideh.

18

TUTKÂMJUÁVKKU Tutkâmjuávhust lii toimâm ive 2018 anarâškielâ kielâteknoproojeekt, mii lii ohtsâšpargo Romsa já Laapi ollâopâttuvâigijn. Anarâškielâ servi lii haldâšâm proojeekt mätkikoloid. Proojeekt ruttâdem lii kevttum loopân ive 2018.

Vuossâmuu proojeektive (2015) anarâškielâ várás rahtui morfologisâš analysaattor. Tääl tot tobdá 96 %:d anarâškielâ saanijn. Analysaattor lii pyeredum ive 2018 já toos láá lasettum säneh. Ive 2018 haavâst lii almostittum ohtâ tieđâlâš artikkâl: Petter Morottaja, Marja-Liisa Olthuis, Trond Trosterud & Lene Antonsen 2018: Anaraškielâ tivvoomohjelm. Kielâjá ortografiafeeilâi kuorrâm tivvoomohjelmáin. Dutkansearvvi dieđalaš áigečála 2/2018, s. 62-83. Helsinki: Sámegiela ja -kultuvrra dutkansearvi.

Nubbe tieđâlâš artikkâl lii čallum, já tot almostittoo Multilingual Matters -rááiđust ive 2019: Marja-Liisa Olthuis, Oulu University / Anarâškielâ servi ry, Trond Trosterud, The Arctic University of Norway (UiT), Erika Katjaana Sarivaara, University of Lapland, Petter Morottaja, Oulu University / Anarâškielâ servi ry & Eljas Niskanen, Anarâškielâ servi ry: Čyeti čälled anarâškielân ‘One hundred writers for Aanaar Saami. Projectbased writing strategies and methodologies. Bristol: Multilingual Matters.

STIPENDEH 2018 Kiđđuv servi mieđettij stipendijd já juovij kirjelaahijd kuávlu škoovlâi anarâškielâ uáppeid sehe kielâpiervâlpárnáid.

Aanaar škoovlah: - 2lk kirjeläähjih Elli-Dåmnn Aikio, Penjami Mattus, Ronnjá Nikula já Siiri Angeli - 3lk kirjelähji Nuppu Niemimuukko - 6lk Matthew Rogers 20 € já Nillá Mansikka-Aho 20 € - 9lk Máiju-Sigga Seurujärvi 30 € já Anna Pyykkö 30 € -Säämi máttááttâskuávdáš, anarâškielâ já kulttuur linjá Henna Tervaniemi 100 € Avveel škoovlah: - 4lk kirjelähji Ronja Sokero, Pinja Krupula já Hermanni Järvenpää - 9lk Taina Hakovirta 30 € - Avveel luvâttâh Iina Kyrö 50 € TIEĐETTEM- JÁ JEESSÂNÄÄŠIH Servi nomâttij 2018 ihečuákkimist tieđetteijen já jeessânvästideijen Petter Morottaja.

IHEJESÂNIJ MEERI lâi 2018 aalgâst 277 já loopâst 285.

Ihejesâneh - kiäin párnááh Toorjâjesâneh - kiäin servijesâneh kunneejesâneh ohtsis

285 24 71 7 3 359

Ihejeessânmáksu lii 10 € já toorjâjeessânmáksu 30 €. Pärnijesânij máksu lii 5 €. Servâmmáksu lii 5 €. Pärnijesâneh iä määvsi servâmmáávsu 3.6.2014 rääjist.

19

Ihejesânin pyehtih servâđ puohah, kiäh mättih anarâškielâ. Tagareh, kiäh iä määti anarâškielâ, pyehtih tuárjuđ seervi tooimâ servâmáin toorjâjesânin.

Puoh jesânáid vuolgâttuvvoo Anarâš-lostâ já kalender. Jesâneh, kiäh iä lah máksám jeessânmáávsu viidâ ihán, iäruttuvvojeh. Anarâš-lostâ vuolgâttuvvoo puoh anarâššáid, kalender tuš jesânáid.

SEERVI RUTTÂDEM 2018 Taiđuu ovdedemkuávdáš: Anarâš-lostâ 6000 € Sämitigge: - Anarâš-lostâ: 9000 € - Toimâišeruttâ: 3500 € - Hahâtoimâiše: Erkki Itkosii Njellim kuávlust 1950-lovvoost päddejum sahhiittâlmij vuoigâdvuođâi čielgiimân já hahâmân 1500 € - Riitta Vesala Šip šap šapsâ-kirje digitaalli versio almostitmân 800 € - Tovlááh muštoh -kirje almostitmân 5000 € Suomâ kulttuurruttârááju (tutkâmjuávkku): 100 čälled -proojeekt 90 000 € Kone siäđus Tuhháát sijđod nuorâikirjálâšvuotâ 60 000 € SIÄRVÁN SKEŊKKEJUM RUUĐAH IVE 2018 Lea já Heikki Laitinen: 20 €/mp Petter Morottaja 288 € Martti Lehti 300 € Martti já Malla Laiti 20 € Ingmar Rosengård 100 €

TOIMÂVUÁVÁM IHÁN 2019

ANARŠKIEL SERVI RY Aanaar

SEERVI ULME

Anarâškielâ seervi ulmen njuolgâdusâidis mield lii: Ovdediđ anarâškielâ kielâpiervâl-, lostâ- ja kirjetoimáin sehe tiätujyehimáin.

Vâi taat ulme vuohâsumosávt ovdáničij, tuáivu servi jesânijdis väldiđ ruokkâdávt uási seervi toimáid já tađe mield ovdediđ mii puohâi ääši. Kijttoseh puohháid, kiäh láá táásážân lamaš fáárust vuáváámin já olášutmin seervi tooimâid.

KIELÂPIERVÂL Anarâškielâ servi já Aanaar kieldâ juátkiv uástupalvâlemsopâmuš sosiaalpalvâlusâi pyevtitmist seervist kielâlávgumjuávkku-peerâpeivikiäju häämist ive 2019 loopâ räi. Puoh kulmâ kielâpiervâl – kyehti Anarist já ohtâ

20

Avelist – tuáimih ovdebáá vyevi mield.

Kielâpiervâlpargeid adeluvvoo kielâlâš toorjâ kielâtipšom já materiaal häämist.

Kielâpiervâleh pyehtih orniđ maađhijd tâi tábáhtuumijd, mast puoh kielâpiervâleh láá fáárust.

Ulmen lii sirdeđ kielâpiervâltooimâ Sämitigá vuálá.

EEHIDPEIVITOIMÂ Anarâškielâ servi uárnee 0.-2. lk. uáppeid eehidpeivitooimâ, jis kielâpiervâlijn lii saje.

ANARŠ-LOST JÁ ERES TEEVSTAH Anarâš-lostâ almostuvá ive 2019 ääigi kulmii, já niäljádin numerin lii Anarâš-kalender. Ruttâ tái numerij várás occoo Sämitiggeest já Taikest. Loostâ tooimât Petter Morottaja já máccu Anssi Mattus. Moonnâm ive vuáđudum nettilostâ Lostâ almostuvá ive 2019 ääigi neljii. Loostân occoo ruttâdem meid OKM:st kiđđuv. Taan lasseen almostittojeh teevstah Čyeti čälled -blogist já seervi jieijâs päikkisiijđoin. Ulmen lii meid kavnâđ lase aktivlijd čälleid, vâi lostâtoimáin puávtáččij ain eenâb ovdediđ anarâškielâ kirjálii kevttim.

KIRJETOIMÂ Jis ruttâdem mieđettuvvoo, servi almostit čuáváid kiirjijd; Lee Rodgers Saammâl-kirjeh (6. uási) Saammâl já čuoškâ já 7. uási. Saammâl-kiirjij várás lii uccum 21 000 USD, moh luávdáččii kulmâ kirje. Ive 2019 ääigi puávtáččii almostuđ kyehti kirje, tondiet ko Čuoškâ-kirje lii jo rahtum mut teddilhánnáá. Lee puáhtá čäälliđ čiččâd kirje taan ive peln.

Tales of the Amazon: How the Munduruku Indians Live (anarâškielân). Servi lii uuccâm kirje jurgâlem já teddilem várás 6000 USD Brasilia aalmuglii kirjeráájust.

Nettikirjen (AKS nettisiijđoin) - máhđulávt jo loppâivveest 2019: Anja Kaarret mainâseh Kollepottâ já kutkâ & Máárjá-máátu šaddeh nettialmostitmin (mainâsijn ohtâ lii stuárráábij párnái maainâs, eres mainâseh heivejeh ucebáid). Fáárun labdojeh čapisvielgis koveh.

Ruttâtile mield kuástiduvvojeh meiddei: Torkel Rasmussen: Áigin Lavra Tittamari Marttinen: Viivi Cumme já toffeeváimu (jurgâlum) Matti Morottaja čáállâm Kuobžâ-Saammâl eellimkerdi Blogist / loostâst: Servi almostit runoantologia - vistig blogihäämist (Anja Kaarret, Marja-Liisa Olthuis) TUTKÂMJUÁVKKU Mediapargee Petter Morottaja parga tutkâmjuávhust 1.1.-31.7.2019. Suu pargokove:

21

Anarâškielâ čallum kielâ ovdedemstrategia vuávám (ton ooleest tieđâlii artikkel čäällim), Anarâš-loostâ já Loostâ toimâttem, ruttâdem uuccâm, čäällimkulttur ovdedem, seervi nettisiijđoi já 100 čälled -blogi peividem, kirjetoimâ, eres čäällimprojektij ovdedem já koordinistem já eres pargoh maid pargoadeleijee meerrid.

ANARŠ EHIDEH Anarâškielâ servi olášut ive 2019 anarâš ehidijd oovtâst Säämi máttááttâskuávdáin. Anarâš ehideh liččii suullân ohtii teikâ kuohtii mánuppaajeest. Eehid ääigi puáhtá leđe miinii teemaid teikkâ tot puáhtá leđe tuše rijjâ savâstâllâm já káhvástâllâm. Vaastâolmooš: Petra Kuuva.

STIPENDEH / PALHŠUMEH Servi juáhá kiđđuv 2019 stipendijd já / teikâ kirjepalhâšuumijd škoovlâi já oppâlágádâsâi anarâškielâ uáppeid.

TIEĐETTEM JÁ JEESSÂNÄÄŠIH Seervist tuáimá tieđetteijee. Seervi jeessânaašijd tipšo jeessânvästideijee, Petter Morottaja.

STIVRÂ Stivrâ čokkân táárbu mield.

Taan kiiđâ kuovâmáánust uárnejui Kaamâs kievarist livđe-eehid, mon stivrejeijen lâi Kuobžâ-Piäká Ánná.

22

Anarâškielâ seervi puátu- já manoreekkig ihán 2019

Almoliih Puáđuh:

Jeessânmáávsuh

Pyevtittâsâi vyebdim

Skeeŋkah

Sämitige toimâtoorjâ

Almoliih puáđuh ohtsis

Manoh:

Čuákkim- já mätkikoloh

Saavâjođetteijee koloruttâ

Čällee koloruttâ

Jeessânvästideijee koloruttâ

Stipendeh

Anarâš ehidij ornimkoloh

Eres koloh (máhđulávt meid kiirjij kuástidem)

Almoliih manoh ohtsis

Iäruttâs

Kielâpiervâl Puáđuh:

Uástupalvâlussopâmuš kieldáin 1.1.-31.12.2019

Kielâpiervâlij puáđuh ohtsis

Manoh:

Päälhih + sijđokoloh

Kielâpiervâlij ohtsiih koloh

Kielâpiervâlij manoh ohtsis

Iäruttâs

Lostâtoimâ Puáđuh:

sirdum 2018 išeruttâ

Taiteen edistämiskeskus (Taike) išeruttâ Anarâš-loostâ várás

Sämitige išeruttâ Anarâš-loostâ várás

Lostâtooimâ puáđuh ohtsis

Manoh:

päälhih

teddilem

eres koloh

Lostâtooimâ manoh ohtsis

Iäruttâs

3900,00 2200,00 300,00 3500,00 9900,00 3000,00 500,00 400,00 400,00 0,00 500,00 5100,00 9900,00 0,00

456554,00 456554,00 355000,00 101554,00 456554,00 0,00

2739,47 7000,00 4500,00 14239,47 1500,00 10000,00 2739,47 14239,47 0,00

23

Kirjetoimâ Puáđuh:

Uuccum ruttâ, 18500 e Arctic Indigenous Fund; 5300 e National Library of Brazil

Sirdum 2018 išeruttâ

Kirjetooimâ puáđuh ohtsis

Manoh:

Saammâl-kirjeh 6 já 7

Tales of the Amazon: How the Munduruku Indians Live

Kollepottâ já kutkâ & Máárjá-máátu

Viivi Cumme já toffeeváimu

Áigin Lavra

Kirjetooimâ manoh ohtsis

Iäruttâs

Tutkâmjuávkku Puáđuh:

Tutkâmjuávhu tooimâ puáđuh ohtsis

Manoh:

Tutkâmjuávhu tooimâ manoh ohtsis

Iäruttâs

Čyeti čälled Puáđuh:

SKR + Kordelin sirdum 2018 išeruttâ

SKR išeruttâ 6/2019

Čyeti čälled puáđuh ohtsis

Manoh:

Päälhih + sijđokoloh

Eres koloh

Čyeti čälled manoh ohtsis

Iäruttâs

1000 sivua nuortenkirjallisuutta inarinsaameksi

Puáđuh:

Koneen Säätiö (2019 ihán 30 000 € já 2020 ihán 30 000 €)

puáđuh ohtsis

Manoh:

manoh ohtsis

SEERVI TOOIMÂ PUÁĐUH OHTSIS

SEERVI TOOIMÂ MANOH OHTSIS

IÄRUTTÂS

23500 533,93 24033,93

11000 5300 500 16800 7233,93

0,00

0,00 0,00

40826,12 30000,00 70826,12 50000,00 20826,12 70826,12 0,00

60000,00 60000,00 60000,00 635553,52 628319,59 7233,93

24

Muštoh Lesk-Ant Uulást Matti Valle

U

ula Morottajast, anarâšah suu tubdii Lesk

nijtteđ ko syeinikieddi lâi ucce. Távjá mun eellim

Andrâs Uulán, láá čáállám ennuv mut mun

kolliimen já maidnii iššeedmen. Mattii Hendâ lâi

čálám jieččân muštoid. Suu olmâ nommâ lâi Oskar

suu huáššireŋgâ, Jovnii Juhán Piättár já Stuorrâ Piät­

Olli, sun lâi šoddâm vyesimáánu 1. peeivi ive 1892 já

tár láin meid suu reeŋgah. Sij lijjii tagareh pođos­

jaamij 31. njuhčâmáánu 1963. Jieijâs eellimkeerdist

almaah ete lâi asto.

mooh láá almostum Sabmelaš-loostâin n:o 68, 69-

70, 71-72, 73 sun kiävttá noomâ Juko-Aanti Vuolli,

skipáren. Kiđđuv ko jie­

sun mana eelimes čoođâ já maht sun poodij

ŋah vuolggii te moonáim

Sulgušjáávrán leeskân reŋgân já maŋa išeden.

ain Šulgušjáávrán jotot­

Uulá muštám ko sun juuđij Keđgijäävrist

tâššâđ. Já huáši luáv­

kolliimen. Mainâseh iä nuuhâm. Lâi ušom -49 keesi

vádmest juuttim iššeed­

ko mun eeni mield eellim vuosmustáá ááhu

men ko stuorrâ­huáši

keččâmen Sulgušjäävrist. Nuorah lijjii vuálgám

huášeh lijjii ennuv já

meddâl, Uulá kálguines Ailáin já eeni nuorâb uábbi

lyevi lâi kukke.

Avni tobbeen assáin. Avni lâi suáđe äigin Sulguš­

jäävrist tälviv jámálgâm já Uulá lâi kiergânâm

já Uulá iätá 1962 keessiv

kaivâsteđ ete ij skuálkkám lättei. Iä tiättám mii suŋin

Keđgijäävrist motomen,

šoodâi. Uulá lâi tuálvum suu Avelân já nuuvt sun

ete suste lii kiäppáin

tast čielgâi mut tagareh jámálgâmeh iä nuuhâm.

porreetavdâ: “Tondet

Ohtii ko pottii Njellimân kárbbáin juuvâ vuálus ja ko

mun kuusâ hevâttim

laddejii Reedlund sáátkun te oppeet Avni kolppá­

man­nee čoovčâ já maje­

restij eennâmân. Muu ennirokke Ailâ Váábu lâi

muid vyeijimeergijd uáž­

hoksám ko Koistisen táloost lâi saksalâš suátituáhtár

žu­vetteđ tij.”

te kaačâi tohon já horgâ suoi poođijn já Avni-uv

– Jiemhân mun skeŋkkân

morráánškeđij. Tuáhtár suu tuuđhâi, maacij maassâd

taid vääldi, munhân

já poođij lekitteseigijn já lâi ettâm ete kulmii sun

uástám taid tuste. Taar­

vala jámáálg eige eenâb. Já nuuvt lâi lamaš. Kale

bâšvetteđ tij še ruuđâ,

tom lijjii omâttâllâm mast tuáhtár tom tieđij. Aavnist

eeči eeđâi. Ton kiiđâ

ij šoddâm innig kuássin táváliš olmooš. Sun eelij

Uulá lâi tiävdám 70

avvees Uuláin já enijnâs, kale Avni Sulgušjäävrist

ihheed.

tálutuojijd poorgâi ja kuusâ hoittái.

50-lovo aalgâst Sulgušjäävrist aasâi keesijd

huánánij já usâškettii

professor Erkki Itkonen já máttááttâlâi anarâškielâ.

pääihi Tuáivunjaargân.

Poccuuh já motomeh vuájáneergeh lijjii já kuusâ tiet

Ko saje šoodâi te Uulá

koolgâi ennuu hoošijd rokkâđ já čäsisyeini niijtoid

U đ­ đ â i v e­ m á n n u d â s t

Must ko šoodâi vievsâb te lijjim kuálástem­

Ahe sijjân-uv lasanij

Tiervâsvuotâ Uulást

25

suáittá ete:

muŋin hevvâl jä iätá:

– Puáđáččih-uv tun sijjân vala säävni liegâdâđ ko

– Táám adelâm tuŋin. Mij ko vyelgip te puáteh

ittáápeiv tyehin Vuolipiättár Antti puátá hiäppušáin

mahte káránâsah tast maŋa teehen paihijd kuáivuđ.

sii viežžâđ.

Lâi jo sevŋâd ko čuoigâláim ennijn maasâd

Keđgijáávrán.

Nuuvt muái ennijn nube iiđeed čuoigâláim

Keđgiluobbâl kiäinu Sulgušjáávrán. Huáši paijeel ko

Tuáivuŋaargân tolvuu Aailâ já Aavni já mut Uulán ij

čuoigáim te jurdâččim et ij taarbâš inneg leđe Uulást

lamaš saje. Tondet suu tolvuu Ucjuv puárrásij táálun

reŋgân. Säävni liegâdáim, nuuvt kuhháá tobbeen

já tohon sun jaamij.

láim ko puohah lijjii iällám säävnist. Te Uulá puáhtá

26

Tiättur - muu vajalâš Sáárá Seipiharju

T

aat tekstâ ij muštâl tast, ete jiem lijkkuuččii

mast ličij kirjemateriaal. Must láá ennuv

tiättur kevttimân teikkâ vuástálistáččim

hárjuttâsah já čäällim­pargoh já puoh taid ferttee

uđđâ teknologia. Taat tekstâ muštâl tast maht

tiäturáin čäälliđ. Mun čokkáám jyehi peeivi

ollâopâttuv uápui ääigi tiätturist lii šoddâm

aainâs-uv tiijme, táválávt vala ennuv kuhheeb

muu vajalâš.

ääigi, tiättur muu soolâst. Puoh mate­riaaleh láá

Ollâopâttuvâst puoh ferttee porgâđ tiäturáin.

viermist. Mun lijkkuum luuhâđ kiir­jijd já mun­

Tiäturáin čälimist láá ennuv pyereh peleh. Lii

jin lii älkkeb čäälliđ čuákánkiäsuid jis mate­

älkkeb tivvoođ čäällimfeeilâid ko ij taarbâš

riaaleh láá kirjehäämist. Tääl lam kolgâm por­

sihostiđ sikkom­piergâsáin – tuše teddilist oovtâ

gâđ nuuvt ete čálám tiättur čááitust oohtân­

puálu já feeilah láá lappum. Lii meid älkkeb hammiđ teevstâ já oovtâ tekstâpitá puáhtá sirdeđ uáli jo jotelávt eres sajan. Tekstâ meid valmâštuvá jotelubbooht, ko hárján čäälliđ tiäturáin.

Talle ko mun lijjim vala vuáđuškoovlâst já luvât­tuvâst, te puoh oppâmateriaaleh lijjii kirjeh. Ko vuol­gim luvâttuv vuossâmuu luokâst Kanarian, te valdim psykologia kuursâ kirje fáárun. Siämmást ko viällá­jim merâriddoost, te luuhim iskosáid. Jis toh mate­riaaleh liččii lamaš tiätturist, ij kale liččii luhostum taggaar viäluttâldijn oppâm. Pajetääsist essee­teevstâid koolgâi älgiđ čäälliđ internetân já koolgâi máttááttâllâđ rähtiđ Power Point -oovdân­ pyehtimijd.

Puoh muttui ko algâttim ollâopâttâhuápuid!

Taan luuhâmpaajeest must ij lah ohtâgin kurssâ,

27

kiäsuid pápárán.

đám škovlâ­pargoid teikkâ moonâm ollâopâttuv

Muu tiervâsvuotâ ij killáá tiättur kevttim. Ko

nettisiijđoid keččâđ, láá-uv puáttám hárjuttâsah

čokkáám tiättur askeest, jiem čokkáá ergo­

teikkâ čäällim­pargoh maid porgâđ. Ain ko

nomisávt. Tiäđám, tot lii mu suijâ: kolgâččij tuš

lehâstâm tiättur já algâttâm škovlâhomái

čokkáđ tego suáldát. Selgi njuolgist já uáivi

porgâm, mun lam vaibâm jo valmâšin. Jiem pyev­

pajaskulij. Mutâ ko lii vaibâm ige kiddii huámá­

ti moonnâđ tiäturáin tuše neetin keččâđ

šume toos maht čokkáá, te tot mana älkkeht

videoid, ko ain koolgâm tärhistiđ lii-uv máttáát­

toos, ete nolláá tego Notredam kiälučuojâtteijee.

teijee pieijâm maidnii lasepargoid teikkâ tiäđuid

Muu čalmeh ruápsájeh, ko lam kavkkâdâm

kuursâst. Tiättur ij lah innig hitruus piergâs,

tiättur vittâ tiijme peeivist.

moin puáhtá keččâđ videoid. Tast lii šoddâm

Ko puáđám pááikán, vuosmuš äšši maid

muu vajalâš.

poorgâm lii tiättur lehâstem já talle rähtiš­kuá­

28

Päikkinommâtotkee hundârušmeh: Hirmos joulupukki Taarna Valtonen Nommâtotkee kuáhtáá ain tyellitälli päikkinoomâid, moh láá rahtum aaibâs čielgâ sämikielâ saanijn, mut moi vuáđuld lii uáli vaigâd iberdiđ, maid noomâ adeleijee lâš jurdâččâm, ko raahtij tom. Mon tet eidu ton pääihist lii taggaar nommâ? Motomijn ko ääši selvâttâlškuát eenâb, te piäsá viehâ kiäsutteijee mookán mii tuálvu ubâ kuhás toovláš maailmân.

O

htâ päikkinommâ, mii tuálvui muu taggaar

lappum poccui tet. Sun raađhij jieijâs elleid ohtâsii

mookán, lii Joulupukkjuuvâš teikâ pajekielân

iälust, já veedij taid oovtâ aijuu aldasijn. Sun juurdij,

Juovlabuhkeája. Noomâ šoddâmân lohtâs muštâlus,

et skammân lii pyereeb vuoiŋâstiđ iijâ paijeel, te

mon lii munjin muštâlâm Uccâ Páđáráá Ovllá Outi,

piäsá puorijn vuoimijn máátkán iiđeed ráánnud­

Outi Paadar. Sun lii tom kuullâm ejistis já sun vuod

máin. Iđedist suu vuordij kuittâg surgâdis uáinus:

jieijâs äijihist Jovnnii Issáást, Iisak Paadarist (1879–

ohtâ vuonjâl lâi horccâsâm jieijâs láábžán já jáám­

1962), kii lâi Ákšujäävrist teikâ nuuvt ko meid eteh

mám. Vesko Petter muáráttui tast nuuvt ennuv, et

Evšjäävrist meddâl.

noobdij aldasii aijuu Joulupukkjuvâžin.

Evšjävri lii Kaamâs taveuárji pelni, Mudusjäävri

– Maid!? smiättá syemmilâš eidu tääl, ij-uvks joulu­

siijdâst já eidu taan kuávlust taan muštâlus tábáh­

pukki lah tot ustevlâš äijih, kii puáhtá laahjijd ive

tusah-uv heevejii. Evšjäävri kuávlu lii lamaš juo

sevŋâdumos ääigi illoon? Ton sajan motomeh sämmi­

kuhháá Pááđáár-suuvâ aanoost: jäävri nuorttâ­

liih, eromâšávt Tave-Anarist, muštâččeh pärnivuođâ

riddoost lii lamaš sii kesipäikki já tälvipäikki lii

mainâsijd polâttettee juovlâstáálust. Tothân laavij

lamaš ton nuorttiibeln vaarijn Lyevdikuátjávráá

juovlâi ääigi pivdeđ čierâstellee párnáid evvis­

aldasijn. Kesipääihi merkkân láá ain päikkinommâ

amnâsin teikâ vyeijiđ juovlâááptu meccielleeráiđoin

Kesipäikki sehe suomâkielâg noomah Tupavaara já

šiiljon. Jos šiljo lâi luánáá, te suu kerris saatij tarva­

Tupamaa. Tälvipääihist lii ervidmist lamaš algâ­aal­

niđ toid já stáálu mätki pisánij. Talle sun poođij siisâ

gâst lyevdikuáti, nomâttâs mon kevttii lavŋe­kuáđist,

čääsi uuccâđ. Jos čääci lâi viežâhánnáá, te stáálu

mon siskelumos seeinih lijjii rahtum sáhhá­jum

njomâstij koškosis ässei voorâid. Toovláš ulmuin lâi

muorâst ađai luovdijn.

váhá ereslágán motivistemvyeimi juovlâčurgim já ‑ráávhu háárán, ko tuš läähjih.

Vesko Petter epilukko Juovlâstáálu madâräijiheh Kuásnii 1930-lovvoost Jovnnii Issá lâi puáhtám Paištuodâr pygálysâst kuávlu ulmuin lappum

Hirmos juovlâstáálu lii kuittâg tuš nánnáás pasâttâs

poccuid Kuobžâjäävri kuávlun. Tobbeen ulmuuh

tast, magareh lijjii toovláš aaigij juovlâeleveh. Paje­

puohtii eelliđ viežžâmin jieijâs poccuid Isá tipšoost.

láhháá kyehtičyeđe ihheed tassaaš Taažâ riddoost

Aailânjaargâ Vesko Petter-uv lâi vuálgám toho jieijâs

palvâlâm pappâ Knut Leem čaalij sämmilij ovdâ­ristâ­

29

lii ooskon kullum juovlâvievâst (juovlo gadze). Juov­ lâ­viehân, mon tubdii meiddei noomáin juovlâhiäráh teikâ -jotteeh, kočodii varâlijd paas jiegâid, moh lijjii jäämmim maŋa tyemmejum alme vyelemui keerdij faŋgân. Toh lijjii nuuvt paah, et toh iä peessâm jaamij ááimun ađai jämmei enâmân. Juovlâi ääigi, ko ihe lii puoh sevŋâdumos, toh pessii kuittâg eennâm oolâ, já keččâlii vahaduttiđ ulmuid. Toid koolgâi uhrediđ purrâmâš já juhâmâš sehe čiähádâttâđ toi oovdâst ovdâmerkkân jieškote-uvlágán tiijdâi iššijn.

Juovlâvievâst muštâlij vala ivveest 1925 Ucjuuvâ Lukkárpääihi Luhkkár Jovn’ Piera, Pietari Guttorm.

Lam jieš hundâruššâm, et päikkinommâ Joulupukk­ juuvâš ~ Juovlabuhkkeája kovvee tom, maht Vesko Petter juurdâmaailmist lijjii siähánâm ovdâristâlii oskoost pááccám jurduuh paas jiegâin já syemmilii joulupukki, máhđulávt juovlâstáálu pehti. Suu jurduin joulupukki ij lam mihheen pyeritátulâš siämuäijihijd, mut maaŋgâkulttuurlijn amnâsijn šoddâm paatátulâš eeleev. Ko ibbeerd ubâ tuáváá, te lii aaibâs loogilâš, et Vesko Petter nomâttij tivrâs ellee epiluholii jäämmimpääihi joulupuuki mield.

Luhkkár Jovn’ Piera mield juovlâvievváin teivâdmist lijjii ain tuotâ hiäjus čuávumušah, já tagareh jiešvuođah lijjii vissásávt ton aijust še.

Viehâ vissásávt Ucjuuvâ já Vaarjâg kooskâ jottáám puásuisämmilii Poala Áánde (virgálâš nommâ Anders Paulsen teik Anders Poulsson s.

1600–1692) ruumbust láá juovlâvievâ koveh: koskâmuu raddalâsâst, kulmâ uálgispel fiiguur sobijgijn.

Luuvâ eenâb juovlâvievâst: Aikio, Samuli 2017: Davvisámi báikenamat. ČálliidLágádus, Kárášjohka. (s. 111) Fellman, Jacob 1906: Antecningar under min vistelse i Lappmarken 3. Lappmarkerna, Land och Folk företrädesvis de finska. Finska litteratursällskapet, Helsingfors. (s. 150) Itkonen, T. I. 1948: Suomen lappalaiset II. WSOY, Helsinki. (s. 322–323, 339–342) Leem, Knut 1768: Lexicon Lapponicum Bipartitum. Pars Prima Lapponico–Danico–Latina. Seminarii Lapponici Fridericiani, Nidrosiæ. (s. 631) Mark, Julius 1932: Einige mythische Gestalten bei den Utsjoki-Lappen. Õpetatud Eesti seltsi toimetused 26, s. 203–231.

Tartu. (s. 219–220)

30

Komme-maainâs Iiris Mäenpää

M

ii perrust lii tääl peenuv. Tot lii vuossmuš

Hirmâd jiereskittee lâi, ko ep lamaš teivâm viälppá

peenuv mii perrust. Must já muu kállást lii

muuneeld. Lâim tuš uáinâm kuuvijd já mun lijjim

paaihijn lamaš pennuuh, mut oovtâst munnust ij lah

lamaš šleđgâpostáin ohtâvuođâst Liettua

lamaš. Vielpis lii šoddâm Liettuast, já mađhâšij mii

penuvšoddâdeijein. Kale tot oroi aalgâst omâsin

kuuvl kuulmâ mánuppaje ahasâžžân. Vielpis lâi jo

uástiđ pennuu olgoenâmijn, ko ij jieš peesâ keččâđ

viehâ styeres ko poođij, mut vávvá kuittâg. Mun já

tom, ijge uápásmuđ sajan, kost tot lâi puátimin.

muu nieidâ viežžáim viälppá Raahe alda, Piehinkist.

Mij ep lamaš muuneeld meridâm noomâ pennui.

Kiđđâluámu vuossaargâ vuojijm Oulun, já tast

Halijdijm vistig teivâđ tom, ovdil ko uáiná já puáhtá

ehidist vuod Piehinkin, ko tieđijm, mon ääigi vielpis

tiettiđ hiäivulii noomâ toos. Pennust lii kal kennel

já suu sáttu láá tobbeen. Vuossmuš teivâdem

nommâ, mut tom ep halijdâm kevttiđ koččom­

viälppáin lâi hitruu. Tot oroi lemin viehâ áávus já

nommân. Mii uđđâ vielpis lii orespeenuv.

ruokkâd, já poođij masa tállân teivâdiđ munnuu. Tot lâi tiäđust-uv viehâ styeres jo, já meendu taajâg, ko

Viälppá viežžâm lâi škoovlâ kiđđâluámu ääigi.

ton jyelgih jo lijjii kukkom, já peeljih hiäŋgájii masa

Vielpis peesâi mottoom siämmáá penuvnääli

lättest, ko tot njunnij maidnii. Tot ij innig lamaš

syemmilâš šoddâdeijee sáátust Liettuast Piehinkin.

puáidáás, uccâ penuvvávvá, mut eenâb nuuvtko

Sun lâi jieijâs pennuigijn penuvčáitálduvâst Vilnast,

soorvâvyesi, kuhes juolgijdiskijn.

já lopedij siämmást pyehtiđ mii viälppá Suomân.

Komme, suu enni já puoh suu uábih já viiljah. Kommeest lii ruánáá čevepäddi.

31

Vuolgijm talle Piehinkist já valdim viälppá sierâid,

kiännii paaldâst teikkâ vala mielâstubboht kiännii

purrâmušâid já tergâdis pápárijd fáárun, já

soolâst. Tehálumos äšši, ko peesâim pááikán, lâi

vuossmuu iijâ ijâstâlâim Oulust hotellist. Hooteel

meridiđ noomâ viälppás. Halijdim adeliđ sunjin

faalâi mijjân aaibâs sierâ viste, kost uážui pennuin

anarâškielâlii noomâ, kote lii kuittâg älkkee ettâđ já

ijâstâllâđ. Já toos kuulâi meiddei uccâ herskusekkâ

suápá meiddei suomâkielâlii njáálmán. Viälppást

pennui. Vuolgijm vyeijiđ pääihi kulij majebaargâ

šoodâi Komme. Tot lohtâs suu iivnán, já penuvnääli

iđedist já orostijm moddii määđhi ääigi puurrâđ já

luándun, mut muštâlâm täst vala tärkkilubbooht

káhvástâllâđ, já tiäđust-uv cisâttiđ viälppá. Vielpis

forgâ.

mađhâšij auto tyehipeeŋgâst heekist nuuvt, et muu nieidâ čokkái heeki uuvsâ oovdâst. Heeki uksâ lâi

Vuossmuš okko moonâi, já kale Komme lâi cissâm jo

stuárráámus uási määđhist ávusin. Peesâim pááikán

maŋgii lättei, já puurrâm maidnii, mon ij liččii

majebaargâ ehidispeeivi, já peesâim tuođâst

kolgâm. Tot ij tiäđustkin halijdâm orroođ ohtuu

uápásmuđ nubijdân.

pääihist, mut ain iä lamaš eres muulsâiävtuh.

Vuossmuu keerdi, ko Komme lâi váhá ääigi ohtuu

Vielpis vaaldij tállân muu nieidâ suu pyeremus

pääihist, sun masa puurâi jieijâs paasâ já

skipárin, já munjin sun luáttá meiddei pyereest. Tot

rekisteristempápárijd. Luhhoost toh lijjii lastik siste

oro lemin sosiaallâš já haalijd ubâ ääigi orroođ

nuuvt, et toh seiluu.

32

Komme. Weimarčuážžoo čalmeh láá kuovgâdeh.

Ohtii, ko sun lâi oppeet ohtuu pääihist, sun

Komme lii luhhoost oppâm meid orroođ táálust

puurâi d-vitaminijd, main lâi meid xylitol. Xylitol lii

siste ohtuu. Masa kyehti ive toos moonâi-uv. Talle

pennui varâlâš. Tast kiävá nuuvt, et pennuu

oh­tii vahâgist muu skippáár, kii lâi kolliimin mii

insuliintääsi paijaan jeđe voorâsukkârtääsi vuállán.

kulen, kuođij Kome siisâ táálun ko vuolgij eelliđ

Jis tot vuállán liijkás ennuv, sáttá peenuv veikkâ

kostnii. Já pyereest tot lâi moonnâm, Komme ij

jäämmiđ. Luhhoost Komme tuš vuovsij moddii, já

lamaš puur­râm maiden lováttemijd já lâi tuš uáđđám

finnejim elleetuáhtárist ravvuid piemmâđ sunjin

tobbeen. Tast maŋa aalgijm ucánjihhii hárjuttâllâđ

njaalgâ purrâmâš, vâi voorâsukkâr ij vuálániččii

ohtuu orroom, já tääl ko adelâm pennui purrâmuš

liijkás. Mun vuoššim-uv sunjin suohâd, moos pieijim

iđedist, piejâm radio palijdiđ, časkâdâm čuovâid já

ennuv sukkârijd já vala pennuumäärfi smakkân.

vuálgám, te Komme páácá toho puurrâđ já uáđđiđ ráávhust.

Maŋeláá mij huksijm Koomán heeki olgos já meid ucctuuváá, vâi sun ij taarbâš táálust siste orroođ, ko

Maggaar peenuv mist talle lii?

sun ij kerdi ibbeerd kyeđđiđ mii tävirijd já purrâ­ mâšâid ráávhun. Sun ruáttá-uv toos šievnáál jyehi

Mii peenuv lii weimarčuážžoo. Weimarčuážžooh láá

iiđeed, ko lehâstâm uuvsâ já eeđâm suin, et tääl

maaŋgâpiäláliih miäcástempennuuh. Táválumos

hiäkán. Kome ucctuuváást lii meid lieggim, vâi sun

kiävttu lii känilodemiäcástem. Jis peenuv lii olmâ­

piergee tobbeen puolâššooŋâst-uv. Muu käälis lâi

náál škuávlejum, te tot ocá lode omâsteijei, čuážžu

čohčuv meid sorvâpivdoost, te mist láá täävtih, maid

ton merkkân já ko koččo, te vyejeet lode kirdeliđ.

puáhtá adeliđ Koomán, ko sun ohtuu páácá hiäkán.

Talle jis miäcásteijee pááčá, te peenuv vala viäžžá-uv

33

lode omâsteijei. Känilodemiäcástem lasseen weimar­

paje ahasâžžân muttojeh kuovgisruškâdin, suullân

čuážžoid puáhtá kevttiđ čääsist viežžâmist já kuorâ­

merâkääsi ivnásâžžân. Eidu ivne tááhust já meiddei

mist, mut meiddei uccâ já stuorrâ pivdoellei miäc­

jotteem tááhust weimarčuážžooh láá kočodum ränis

cást­mist.

kommen. Tast meiddei mii vielpis finnij noomâs, ko tot tuođâi lii viehâ komemuđusâš.

Weimarčuážžooh láá kyehti tiijpâ: uánihissoksiis já kuhessoksiis weimarčuážžoo. Aalgâ rääjist kuhes­

Weimarčuážžoo lii aktiivlâš já viijses peenuv, já taar­

soksiis viälppáh láá motomin šoddâm uánihissoksiis

bâš ennuv toimâm. Jis omâsteijee ij ornii toos tuárvi

pennuid, mut tááláá ääigi kuhessoksiis weimar­

tooimâ, tot kal jieš tom keksee, ijge tot lah ain pyeri.

čuážžoo lii jieijâs nääli, já ovdâmerkkân penuv­

Weimarčuážžoo lii sosiaallâš, já haalijd ain orroođ

čáitálduvâst toh árvuštâleh taid sierâ näällin.

omâsteijee fáárust. Tom kalga pyereest škovliđ, já toos kalga faallâđ tuárvi lihâdem. Weimarčuážžoo

Weimarčuážžoo ivne lii mučis ränisruškâd, masa jo

uáppá pyereest já jotelávt veikkâ maid, jis peri omâs­

siilbâivnásâš tiätulágán čuovâst. Čalmeh láá čuov­

teijee máttá čielgâsâvt taid vaattâđ já máttááttiđ.

jâdeh ko vielpis šadda, mut maŋeláá muádi mánup­

Luándus peeleest weimarčuážžost lii váhá eenâb

Komme já suu vuossmuš riävská.

34

vahtâmielâ ko eres čuážžoin, já tot taarbâš-uv jo

Maŋeláá áámmátmiäcásteijeeh já pivdoelleikeččeeh

tooláá sosiaallâš ohtâvuođâ, vâi vahtâmielâ ij oinuu

jotkii weimarčuážžoi nälistittem. Weimarčuážžoo

liijkás ennuv. Vaijaa weimarčuážžoo ij kuittâg lah, já

sáttá-uv leđe puárásumos säksilijn čuážžoo­penuv­

jis tot finnee nääli mield škovlim ja toimâm, te tast

naalijn, já tot lii-uv nälistittum paijeel čyeti ihheed

šadda-uv oskolâš ustev omâsteijei já suu perrui.

jo putesin nuuvt, ete eres näälih iä lah ruossâlistum toos. Vuossmuš weimarčuážžoo servi šoodâi Sääksist

Nääli historjást

ive 1897. Vuossmuuh weimarčuážžooh pottii Suomân eskin ive 1969, já vala tääl-uv Suomâst

Nääli historjást ij lah aaibâs tärhis tiätu, mut vises

viälppáh šaddeh tuš 1-4 niŋálâsân ivveest.

lii, ete weimarčuážžooh láá lamaš Sääksist Weimar hovist jo 1800-lovo aalgâst. Stuorrâfurstâ Karl August

Komme teeivâi soorvâ

lijkkui hirmâdâvt ränis pennuid, já sun vissâ puovtij taid miäcástemmääđhist Bohemiast já aalgij

Suullân ihe tassaaš mii šiljoost juuđij sorvâ. Tot lâi

nälistittiđ já šoddâdiđ weimarčuážžoid väljejum

loje ige poollâm ulmuin ige pennuin. Mii naaburist

juávhu miäcástempenuvin. Sun jieš meiddei meridij,

láá kulmâ husky-pennuu, iäge tohkin luhostum pal­

kiäst lii vuoigâdvuotâ anneeđ weimarčuážžoid. Nääli

dat­tâllâđ soorvâ maassâd miäcán. Olmooš ko moo­

nommâ-uv puátá čielgâsávt Weimar kaavpugist.

nâi olgos, te tot saatij muáddi meetter sirduđ olgoláá, mut ij vuálgám kuittâg.

35

Komme talle oovtâ peeivi teeivâi tom uáđimin muu

njäälmist. Komme haalijd čäittiđ, mon ennuv sun

eeni táálu šiljoost. Fiijnáht Komme čuážui, nuuvt ko

räähist suu ulmuid. Tast lii tot pyeri peeli, ete sunjin

čuážžoo kalga-uv. Aaibâs siijvoost já orostis keejâi

puáhtá älkkeht máttááttiđ aašijd, ko sun tuođâi

soorvâ. Muu käälis talle váhá huccâlij Kome soorvâ

haalijd mielâstuttiđ mii. Mut hyeneeb peeli lii tot, et

kulij, vâi tot vuálgáččij meddâl. Mut sorvâ ij lihâdâm­

sun masa jo ij piergii ohtuu, já áinoo máhđulâšvuotâ

gin. Komme talle moonâi aldeláá já loopâst aaibâs

kuhháá lâi kyeđđiđ suu hiäkán, ko mij ep lah

soorvâ soolân. Sorvâ eskin talle pulttâsij, ko Komme

pääihist. Tääl luhhoost jo puáhtá meid siste orroođ,

lâi aaibâs sust kiddâ. Kuohtii sorvâ ruotâi Kome oolâ

jis ij lah liijkás kuhes peivi oovdâst.

já loopâst vala čievčâstij.

Komme peesâi fáárun loddepiivdon jo suu vuossmuu Luhhoost lâi nuuvt ennuv muotâ já timmâ skälvi, ete

čoovčâ. Pyereest sun jo iberdij, maid tobbeen kalga,

sorvâ ij peessâm ruottâđ pyereest ige meiddei

veikkâ lâi-uv vala vielpis. Kuohtii sun jo masa

puáhtám čievčâstiđ vievâst. Te stuárráámus eeti

olmânáál čuážui riävská já ohtii syeiniviettuu-uv.

šoodâi kal munjin, ko poollim nuuvt ennuv Kome

Lodeh láá lamaš viehâ uccáá tääl, mut suotâs lii

peeleest. Luhhoost sunjin ij keevvâm mihheen já ko

uáiniđ, maht peenuv tuáimá pivdoost, já lodeh iä lah

finnijm suu siisâ, te Komme ličij halijdâm vyelgiđ

puáttám miäcásteijei olâttâssân, ko Komme lii

uuccâđ tom soorvâ uđđâsist.

fáárust. Kal sun taid kávná já suu lattiimist tom huámmáš.

Maht tääl mana?

Komme räähist meid ruottâđ čääsist já vuoijâđ-uv, já Mij lep uápásmâm Koomán jo suullân kyehti ive

suin puáhtá-uv sierâdiđ riddoost nuuvt, et sunjin

tääl. Komme kuittâg oro lemin pyeri já tiervâs

leggist muorâpitá čáácán já Komme talle viäžžá tom.

peenuv. Tot uáppá uđđâ aašijd älkkeht, mut taarbâš

Pivdomohheest Komme meid viäžžá saallâs riidon,

kiärdum, nuuvtko kii peri, kii máttááttâl uđđâ

jis lii tárbu, nuuvt ko talle vuossmuu pivdočoovčâ

tááiđuid. Tuáivu mield mij faallâp Koomán tuárvi

tom syeiniviettuu viežâi láádust, veikkâ mudoi ij

aktiivlâš eellim, vâi iä šoodâ vädisvuođah suu

talle vala lamaš álgám vuoijâđ olmânáál tuš

aktiivlijn luándoin. Aainâs Komme lii nánnáá já

muorâpitá maajeeld.

ihana já veikkâ maid, mut máttá tot tiäđust-uv leđe meiddei iärdudeijee já vaibâdeijee ovdâmerkkân, ko

Tääl Komme ain huámmáš, jis lii meccimokke

porá kieldum purrâmâšâid já motomin meid

o ovd â s t ,

ruuskijd, jis kávná.

miäcástemtävirijd čuákán. Talle Komme álgá meid

ko

muu

käälis

álgá

n u u r râ đ

juurrâđ tuuveest já viälláá miäcástemtävirij alne, vâi Pääihist Komme räähist ulmui kieresvuođâ. Párnááh

ij pääsi fáárust. Talle, jis ij peesâgin fáárun, te soro

viällájeh lättest pennuin já tom lii nuuvt suotâs

tast šadda já liävuttemesvuotâ. Luhhoost miäcástem

uáiniđ. Jis kihheen ij huámmáš suu, sun kal puátá

lii suu pargo, te masa ain sun kal piäsá!

pivdeđ huámmášume veikkâ mottoom sierâ

36

Palsta: Päikkieeji aiccâmušah kyevtkielâgvuođâst Eljas Niskanen

L

am lamaš tääl váhá paijeel kyehti

riges jieijâs ahasâžžân, mut sämikielân-uv suu

mánuppaje meddâl pargoelimist, mut

celkkuuh láá maŋgii aaibâs siämmáá kuheh já

kieđah láá kale tievâ pargoin. Argâpeeivij ij

muálkkááh. Suu kielâ ij lah tarbâšâm meendu

taarbâš smiettâđ, et maid porgâččim: peli­

ennuv riemmâđ tivodiđ, mut majemui mánu­

kuáimám Outi lii lamaš ive aalgâ rääjist pargo­

poojij lam tivoškuáttám suu váhá eenâb, jis

elimist, já jieš lam pääihist párnáidânguin. Hilda

huámášâm, et sun ij veikkâba lah oppâm mot­

tiävdá kesimáánust vittâ já Einogis teevdij

toom tiätu sujâttemääši aaibâs olmânáál.

kuovâmáánust kyehti.

Moonnâm kiiđâ čaallim Anarâš-loostâst tast,

Eino lii meid kyevtkielâgvuođâ iähtun mielâ­

maht Hilda sárnuškuođij masa jo paifakkist

kiddiivâš kaandâš. Ton avveest, ko sun tääl lii,

sämikielân muin muádi ive vyerdim maŋa, já

Hilda sáárnui suomâkielâ jo “tego Runeberg”.

Eino-uv oroi addiimin viehâ pyereest jo oovtâ

Eino äddee čielgâsávt aaibâs puoh sehe suomâ-

ihásâžžân. Kuábáš-uv lává oppâm sämikielâ

já sämikielân, mut sun ij vala oles celkkuid

táássáš iänááš must já mottoom verd meid

nuuvtkin eeđâ, peic juáhá veikkâba kuulmâ

Outist, kote mudoi savâstâl sunnuin táválávt

sääni kukkosâš celkkuid kuulmâ uásán. Ive

suomâkielân.

aalgâ rääjist Eino lii kevtiškuáttám celkkuinis ain eenâb já eenâb sämikiel saanijd. Maŋgii sun

Oovtâ ivveest tile lii ovdánâm uáli ennuv, já lii

meid koččo eenis sämikielân, já haalijd čielgâ­

lamaš mielâkiddiivâš huámášiđ maaŋgâlágánijd

sávt, et Outi molso-uv sämikielân, mon sun

aašijd, moh lohtâseh kyevtkielâgvuotân. Hilda

maŋgii talle taha-uv mottoom ááigán.

kielâtáiđu lii ovdánâm hirmos liävttoin. Sun ij sáárnu muin innig ollágin suomâkielân, eereeb

Maŋgii oro lemin meid nuuvt, et párnááh valjiv

talle, jis viärdádelleen suomâ- já sämikielâ

koskânis sierâdijnis tom kielâ, mon tot rävis­

koskâsijd iäruid. Lam huámášâm, et kielâi

olmooš, kote sunnuin lii majemužžân roossâm,

kooskâst láá luándulávt mottoomlágáneh iäruh

kiävttá. Ain argâpeeivij ko mun lam sunnuin, te

sänivuárhái vijđoduvâin. Suu suomâkielâ lii

puáhtá ettâđ, et 99% sunnuu savâstâlmist

muu já maaŋgâ eres-uv ulmuu mielâst hirmâd

tábáhtuvá sämikielân. Puáhtá tuše hundâruššâđ,

37

et maht tot vaiguttiš Eino kielâtááiđu ovdánmân,

suomâkielâlii celkkui šadda sämikielâ inter­

ko verdid toos, et Hiildast mun lijjim suullân

ferens. Täst mottoom peeivi Outi piivdij Hilda

áinoo savâstâllâmskippáár ovdil Eino šoddâm.

keččâđ mottoom tv-ohjelm, te sun koijâdij, et “minkä kielellä se on?”, mon jurgâlus sänitárkká

Kielâulmuuh ollâopâttuvâin sárnuh maŋgii

lii tiäđust-uv “mon kielân tot lii?” Tiäđám, et

interferensist, mii uáivild tom, maht mottoom

motomeh sárnuh suomâkielân-uv nyevt, tego

kielâ sáttá vaiguttiđ negatiivlávt mottoom nube

Hilda koijâdij, mut sun ij lah mii kielâpirrâsist

kielâ kevttimân. Uápis ovdâmerkkâhân lii tot,

kesten puáhtám kale tom myenster oppâđ, te

maht suomâkielâst mottoom myenster sirdâšuvá

tuostâm anneeđ tom sämikielâ vaikuttâssân.

meid sämikielân sárnumân já čälimân, tego “lii

Meid “pelätä karhusta (poollâđ kuobžâšt)” lii

poccuid, lâi ennuv ulmuid, poolâm kuobžâ” já

kullum tyellittälli, mii oro lemin čielgâ sämikielâ

nuuvt ain. Táváliih feeilah, moh mijjân vieres­

vaikuttâs tot-uv. Taah láá tagareh interferensih,

kielâg ulmuid sättih šoddâđ. Jis tyeid jurgâl

maid lii tuše hitruu kuullâđ.

säänist sáánán suomâkielân, et šaddeh aaibâs olmâ suomâkielâliih celkkuuh.

Lam pääihist vala ucemustáá muáddi mánup­

Tääl pääihist lam kuittâg hoksám, et taat äšši

paje. Nabdam, et lase aiccâmušah taan fáádást

sáttá motomin moonnâđ váhá nubij kulij-uv, ko

láá vyerdimist maŋeláá.

38

Anarâš-loostâ nooveelhástu!

Nooveel lii čaabâkirjálâšvuotân kullee tekstâšlaajâ.

Tot lii táválávt fiktivlâš, uánihis maainâs, mii suo­ gârdâl mottoomlágán nubástus: mainâs aalgâ tile ij lah innig siämmáš ko mii mainâs loopâst lii.

Tääl Anarâš-loostâ toimâttâs piäjá joton nooveel­

háástu. Tuostah-uv hästiđ jieijâd čäälliđ novelijd? Šadda-uv tust nooveel jis toimâttâs kivkked taggaar

Nooveelháástu njuolgâdusah láá čuávuvááh: – Toimâttâs vuárbád nooveel čällee toi ulmui juávhust, kiäh láá almottâttâm nooveelháástun – Nooveel kalga čäälliđ ton fáádást, mon oovdeb čällee lii valjim – Nooveel šiev kukkodâh lii 2-4 siijđo – Nooveel čälimân lii äigi suullân mánuppaje

táttu?

– Nooveel čälimist máksoo 100 € stuárusâš palhâ­

Vuossâmuš nooveelháástu nooveel kolgâččij

– Jis tun väljejuuh čäälliđ nooveel, te čälimân finnee

šume iše loostâ toimâtteijest

almostuđ čoovčâ Anarâš-loostâst, já ton fáádá väljee loostâ toimâttâs. Jis halijdah fáárun nooveelháástun, te čääli Anarâš-loostâ toimâtteijei anaraslosta@ anaraskielaservi.fi!

Kielâčukke: Lah-uv moovtâ?

Petter Morottaja

T

ääl loostâ toimâttuvâst lii kustoo oppeet kav­

ivne. Puáhtá ettâđ veikkâba, et “Mottoom peeivi

num mohtâ almostitškyettiđ Kielâčuhe. Moh­tâ

Rávnár movtáskij tivodiđ Heendâ káátu”. Ravva-uv

lii taggaar sääni, mii kovvee ulmuu tobdotile. Tag­

Rávnár puncce jo čuávuváá peeivi vâi ij – aainâs-uv

gaar olmooš lii moovtâ, kote peerust ton pargoost

muu mielâst oro, et tom taat ceelhâ ij muštâl. Jis vist

maid parga. Ko peri mohtâ kávnoo čuhe tevdimân

iätá, et “Rávnár lii movtijdum tivodiđ Heendâ káátu”,

kielâ­aarnijguin, te tomhân talle parga tagaráin movt­

te tot oro kuvviimin kuhheebáigásii moovtâ.

táin, et ij čälimist moonâ kuhháágin.

Puávtáččij ettâđ meid, et káátu tivvoom kiäsut

Te, taan loostâ kielâaarnin, mun movtijduvvim

Ráv­nár, ađai Rávnár lii kiäsuttum káátu tivomist. Tal­

čääl­liđ säänist mohtâ já ton pirrâ jottee saanijn. Veer­

le kale sáttá leđe, et ij sun toos tuođâi äälgi, mut mie­

bâst movtijduđ (teikkâ movtijdiđ) lii ucánjáhháá tag­

lâstis veikkâba luvâččij áášán kyeskee lostâmainâs.

gaar smakkâ, et mohtâ lii kale mahtnii kavnum muu jieččân uáivist, mut liijká lii lamaš miinii, mii lii muu

Já nuuvt: jis smietah maid “punce rovvâm” meer­hâš,

movtijdittám. Puáhtá tiäđust-uv keevvâđ nuuvt-uv,

te ele viilpâstmin Anarâškielâ idiomsänikirje.

et veikkâba máttáátteijee viggá movtij­dittiđ uáppee, mut sun ij liijká movtijduu.

Palsta lii almostum ovdeláhháá Anarâš-loostâst já

Jeđe talle puáhtá movtáskiđ: tot oro meerhâšmin

tääl juátkoo oppeet. Lohheeh pyehtih iävtuttiđ

suullân siämmáá ko movtijduđ, mut tast lii meid

fáádáid Kielâčuhe várás väldimáin ohtâvuođâ loostâ

tieggáár kivkked teikkâ vyerdihánnáá álgám tooimâ

toimâttâsân.

39

Koveh Ovdâ- já tyehilokke: Pekka Sammallahti s. 3

Hannu Hurme

s. 7

Kove: Patrick Tomasso (Unsplash)

s. 8

Petra Kuuva

s. 11

Petter Morottaja

s. 13

Niek Verlaan (Pixabay)

s. 21

Anna Morottaja

s. 25

Petter Morottaja

s. 27

Gerd Altmann (Pixabay)

s. 29

Wikimedia Commons / E. Manker (1938/1950), T. Gjerde & C. Forster. Kevttim: CC BY-SA 3.0 lisensijn. <commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=15392837>

s. 30–35 Iiris Mäenpää s. 37

OpenClipart-Vectors (Pixabay)

s. 38

Clker-Free-Vector-Images (Pixabay)

Anarâš

Siskáldâs Ravgâ Uáivičaalâ: Čuávu páálu!

Tovlááh muštoh – ivnáás äigikove moonnâm ääigi elimist Tuhháát sijđod nuorâikirjálâšvuotâ Kirjeh tabletist já speelah puhelimest Jukka Mettovaara – Mano- já maccâmlippu totkest máttáátteijen Pargojasko Seervi ihečuákkim 2019 Muštoh Lesk-Ant Uulást Tiättur – muu vajalâš Päikkinommâtotkee hundârušmeh: Hirmos Joulupukki Komme-maainâs Päikkieeji aiccâmušah kyevtkielâgvuođâst Anarâš-loostâ nooveelhástu!

Kielâčukke: Lah-uv moovtâ?

Kiđđâšiljo

1 2 3–4 5–6 7–8 9–12 13 14–23 24–25 26–27 28–29 30–35 36–37 38 38 40

Toimâtteijee, toimâttâsčällee: Petter Morottaja Puhelinnummeer: 045 23 55 395 Sleđgâpostâčujottâs: anaraslosta@anaraskielaservi.fi Facebook: Petter Morottaja Toimâttâskodde: Anarâskielâ seervi stivrâ Kuástideijee: Anarâškielâ servi ry. Čujottâs (saavâjođetteijee): Marja-Liisa Olthuis Duinroos 11, 2651 XG Berkel en Rodenrijs NEDERLAND Puhelinnumeer: 040 544 7358 Sleđgâpostâčujottâs: marja-liisa.olthuis@oulu.fi Máccum: Anssi Mattus Toimâttâs váldá vuástá čalluid já kuuvijd, sehe máksá tain kuvvim- já čäällimpaalhijd.

Teddilem: Waasa Graphics Oy

ANARŠ Seervâ Anarâškielâ siärván!

ISSN 0788-0561

Kiđđâšiljo Kove: Pekka Sammallahti