młodej współpracowniczce opracowanie dość enigmatycznie brzmiącego tematu: Książka rękopiśmienna w Krakowie w XV wieku. Nie wyszedł on jednak poza etap kwerend. Jednocześnie w ramach seminarium prowadzonego przez Sylwiusza Mikuckiego zbierała Bożenna Wyrozumska materiały do kartoteki dyplomów Władysława Jagiełły, szkoląc jednocześnie swój warsztat w zakresie dyplomatyki i paleografii. Początkowo prowadziła zajęcia z języka łacińskiego oraz konwersatorium z nauk pomocniczych historii. W 1961 roku została starszym asystentem. W tym czasie wytyczona została także pierwsza z naukowych dróg Bożenny Wyrozumskiej, czyli studia nad dziejami miast. Opublikowała wówczas wraz ze stosownymi komentarzami odkryte przez siebie fragmenty XIV-wiecznej księgi miejskiej małopolskiego Olkusza (Fragmenty najstarszej księgi miejskiej Olkusza, „Małopolskie Studia Historyczne” [dalej w tekście: „SH”] 2, 1959, s. 49–57), ustawy miejskie Czchowa (Najstarsze uchwały miejskie (wilkierze) Czchowa, „SH” 9, 1966, s. 89–103) oraz pierwszą część kodeksu dyplomatycznego miasta Radomia (Dokumenty miasta Radomia z lat 1355–1450, Radom 1966). Poszerzając zaś krąg własnych zainteresowań, skupiła się na drogach sensu stricto. Badania te wieńczyła dysertacja doktorska. Przygotowana przez Bożennę Wyrozumską rozprawa o sieci drożnej w ziemi krakowskiej wyrastała z Semkowiczowskiej szkoły geografii historycznej, stanowiąc jednocześnie kontynuację studiów podejmowanych jeszcze w dwudziestoleciu między-
wojennym nad komunikacją i transportem w polskim średniowieczu. Wybór ziemi krakowskiej nie był bynajmniej przypadkowy, gdyż to właśnie dla niej zachowały się jedyne w swoim rodzaju zabytki w postaci rewizji ceł i myt województw małopolskich (krakowskiego, sandomierskiego i lubelskiego) z lat 1564–1565 oraz lustracji dróg publicznych województwa krakowskiego z 1570 roku, dających podstawę do przeprowadzenia badań retrogresywnych. Z zadania tego autorka wywiązała się niewątpliwie w sposób udany, przygotowując rozprawę może nie nazbyt obszerną objętościowo, ale istotną w rozpoznaniu tematu. Zrekonstruowała w niej bowiem nie tylko sieć drożną, ale także skomplikowany system poboru ceł i myt (w tym kwestie organizacji i administracji ceł). Po raz pierwszy szerzej opracowała też, jakże istotne w tym kontekście, zagadnienie regale drogowego. Ta oszczędność słowa stanie się w pewnym sensie znakiem rozpoznawczym historycznej narracji Bożenny Wyrozumskiej – wyważonej i opartej na wnikliwej analizie źródeł, niezawierającej niepotrzebnych zdań, wystrzegającej się zbędnych hipotez i spekulacji. Taką właśnie historiografię uprawiał Roman Grodecki, stojącą na gruncie jasno rozpoznanych faktów, o której nigdzie szerzej nie pisał, ale [...] którą zaszczepiał swoim uczniom5. W postaci książkowej rozprawa ta ukazała się dopiero w 1977 roku (Drogi w ziemi krakowskiej do końca XVI wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977). Wcześniej natomiast Bożenna Wyrozumska przygotowała krytyczną edycję lustracji z 1570 roku
Archiwum Zakładu Nauk Pomocniczych Historii UJ
następnie na obraz danego zagadnienia, często nieposiadającego jeszcze własnej literatury. W roku akademickim 1952/1953 prof. Grodecki próbował na swoim seminarium wprowadzić „współzawodnictwo o jakość”, zadając jego uczestnikom do opracowania to samo zagadnienie. Pięciu słuchaczy, w tym Bożenna Jacorzyńska i jej późniejszy mąż, Jerzy Wyrozumski, otrzymało wówczas nieco zaskakujący temat: Najdawniejsze objawy opieki społecznej nad inwalidami pracy w górnictwie. Z postawionego zadania lepiej wywiązał się student Wyrozumski, „jakkolwiek nie bez pewnych usterek”, a praca została nagrodzona w grudniu 1953 roku w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. W roku akademickim 1953/1954 studenci Jacorzyńska i Wyrozumski już wspólnie przygotowali referat Kształtowanie się polskiej świadomości narodowościowej do XV wieku, który został zaprezentowany na zjeździe studenckim w Warszawie z okazji dziesięciolecia Polski Ludowej. Autorzy wykazali [zaś] dobre przygotowanie faktograficzne i metodologiczne oraz znaczną śmiałość i samodzielność w opracowaniu zagadnienia4. Tematem pracy dyplomowej Bożenny Jacorzyńskiej było Powstanie i rozwój wielkiej własności klasztoru bożogrobców w Miechowie do końca XIV wieku – jednego z najstarszych domów zakonnych w Małopolsce, fundowanego w 1163 roku przez rycerza-krzyżowca Jaksę z rodu Gryfitów. W połowie lat 50. ubiegłego wieku dzieje tej instytucji były w zasadzie nierozpoznane. Sam Grodecki podkreślał, że „praca jest ściśle źródłowa, więc i wyniki powinny być nowe”. Zdanie to można uznać za motto wszystkich późniejszych publikacji Pani Profesor. Jeszcze przed obroną pracy magisterskiej, która odbyła się w styczniu 1955 roku, w grudniu 1954 roku Bożenna Jacorzyńska została zatrudniona jako asystent kontraktowy przy Katedrze Nauk Pomocniczych Historii – stworzonej w końcu XIX stulecia przez Stanisława Krzyżanowskiego (1865–1917) i kierowanej następnie przez Władysława Semkowicza (1878–1949) oraz Sylwiusza Mikuckiego. W tej właśnie Katedrze (następnie Zakładzie) spędziła Pani Profesor kolejne pięćdziesiąt lat, aż do przejścia na emeryturę w 2004 roku. W latach 1997–2004 była jego kierownikiem. Pierwszym naukowym opiekunem Bożenny Wyrozumskiej została prof. Zofia Kozłowska-Budkowa, która zaproponowała
Bożenna Wyrozumska w towarzystwie profesorów Andrzeja Tomczaka (w środku) i Józefa Szymańskiego (z prawej) w dawnej siedzibie Zakładu Nauk Pomocniczych Historii przy ul. Studenckiej 3
ALMA MATER nr 204–205
51