Νέος Δημοκράτης | Ιούλιος 2019 by AKEL

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120

ISSN 1450-0779

Τεύχος 120 ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΟΥ ΑΚΕΛ ΙΟΥΛΙΟΣ 2019

Νέος Δημοκράτης

Πολιτικό Θεωρητικό Όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του ΑΚΕΛ

Τεύχος 120 Ιούλιος 2019

Έκδοση Κεντρικής Επιτροπής ΑΚΕΛ 2019

Επιμέλεια Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας Σχεδιασμός Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας Εκτύπωση Printco Έκδοση Κεντρικής Επιτροπής ΑΚΕΛ ISSN 1450-0779 Στοιχεία Επικοινωνίας Κεντρική Επιτροπή ΑΚΕΛ Εζεκία Παπαϊωάννου 4, 1075 Λευκωσία τηλ.: +357 22761121 Fax: +357 22761574 Email: GrafeioTypou@akel.org.cy ΑΚΕΛ - AKEL @AKEL1926

Ο Νέος Δημοκράτης διευθύνεται από συντακτική επιτροπή. Υπεύθυνος Στέφανος Στεφάνου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Δημήτρης Χριστόφιας 1946 -2019 Εκ της σύνταξης ........................................................................................................7 Άντρος ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ, (Γ.Γ. Κεντρικής Επιτροπής ΑΚΕΛ)

Επικήδειος .................................................................................................................... 9 Χρίστος ΧΡΙΣΤΟΦΙΑΣ, (εκ μέρους οικογενείας του εκλιπόντος)

Επικήδειος ................................................................................................................... 17 ΣΥΖΗΤΗΣΗ « Εγρήγορση και αγώνας ενάντια στην ακροδεξιά και τον φασισμό»

Άντρος ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ, (Γ.Γ. Κεντρικής Επιτροπής ΑΚΕΛ)

Χαιρετισμός ...................................................................................................................23 Γιαννάκης ΚΟΛΟΚΑΣΙΔΗΣ, (Πρόεδρος Δ.Σ. Ινστιτούτου Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Ιστορικός)

Χαιρετισμός .................................................................................................................. 29 Νίκος ΚΟΥΖΟΥΠΗΣ, (Υπεύθυνος Κ.Μ. Γραφείου της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ, Ιστορικός, Μέλος Δ.Σ. ΠΡΟΜΗΘΕΑ)

Η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη (Εισαγωγή) .............................................. 33 Κώστας ΒΑΞΕΒΑΝΗΣ, (Δημοσιογράφος, Συγγραφέας)

Ευρώπη – σκοτεινή Ήπειρος ....................................................................................... 41 Νίκος ΤΡΙΜΙΚΛΙΝΙΩΤΗΣ , (Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας)

Η καταπολέμηση του ακροδεξιού φαινομένου στην Κύπρο, την Ευρώπη και τον κόσμο ........................................................................................ 53

Από την κυπριακή ιστορία Αλέξης ΑΛΕΚΟΥ, (Διδάκτωρ Ιστορίας – Πανεπιστήμιο Κύπρου)

Η «εισβολή» του εμφυλίου στην Κύπρο: Η οργάνωση «Χ» ................................... 83

Θεωρητικά – ιδεολογικά

Ενρίκε Ουμπιέτα ΓΚΟΜΕΣ , (Διευθυντής Περιοδικού «Cuba Socialista»)

Μαρξ, Μαρτί και Φιντέλ στην Κούβα του 21ου αιώνα ......................................... 99

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ Φρίντριχ ΕΝΓΚΕΛΣ,

Σχέδιο του Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης ..................................................... 113 Φρίντριχ ΕΝΓΚΕΛΣ,

Αρχές του Κομμουνισμού ........................................................................................ 121 Γκ. Α. ΜΠΑΓΚΑΤΟΥΡΙΑΝ, (Δρ Φιλοσοφικών Επιστημών, Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λομονόσωφ της Μόσχας)

Η διαμόρφωση του θεωρητικού περιεχομένου και η λογική δομή του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος» ............................................ 147 Α.Τ. ΝΤΡΟΠΑΝ, (Δρ Φιλοσοφικών Επιστημών, Καθηγητής, Κρατικό Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής και Μαθηματικών της Μόσχας)

«Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» ως Πρόγραμμα του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος στον 21ον αιώνα ............................... 171

Σημ.: Τα ενυπόγραφα άρθρα αποτελούν προσωπική άποψη έκαστου συγγραφέα και δεν δεσμεύουν καθ’ οιονδήποτε τρόπο τον εκδότη.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Δημήτρης Χριστόφιας 1946 -2019

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 7-8, 2019

Εκ της σύνταξης «Πως η ανάγκη γίνεται ιστορία», μια ιστορία μεστή από αγώνες για την Ειρήνη, για το Σοσιαλισμό, για την Πατρίδα, για τον απλό Άνθρωπο..., μια ιστορία με την ανεξίτηλη προσωπική του σφραγίδα. Το ΑΚΕΛ, το Λαϊκό Κίνημα, η Αριστερά, ολόκληρος ο Κυπριακός λαός – Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι αποχαιρέτησαν τον Σύντροφο, τον Πατριώτη, τον Άνθρωπο Δημήτρη Χριστόφια, που έφυγε από τη ζωή στις 21 του Ιούνη 2019. Το Διεθνές Κομμουνιστικό και Εργατικό Κίνημα έχασε έναν αξιόμαχο Κομμουνιστή, ένα φλογερό Διεθνιστή, έναν υπέρμαχο υποστηρικτή κάθε αγωνιζόμενου και δοκιμαζόμενου λαού. Όλη η ζωή του Δ. Χριστόφια από νεανική ηλικία μέχρι και το θάνατο του ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το κόμμα της εργατικής τάξης - το ΑΚΕΛ, με το Λαϊκό Κίνημα, που υπηρέτησε ανιδιοτελώς, προσφέροντας τις υπηρεσίες του από διάφορα μετερίζια. Εκλεγμένος στο πόστο του Γ.Γ. της Κ.Ε. του Κόμματος σε δύσκολους καιρούς τόσο για το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα, όσο και για την κυπριακή Αριστερά ο συν. Δημήτρης με άοκνες προσπάθειες, με επίμονη δουλειά, αλλά και με το προσωπικό του παράδειγμα ανύψωσε τα λάβαρα του ΑΚΕΛ ψηλότερα, εξύψωσε περαιτέρω τον τίτλο του Κομμουνιστή-ιδεολόγου στη συνείδηση του απλού ανθρώπου. Η πολυσχιδής προσφορά του συν. Δημήτρη τόσο ως Προέδρος της Βουλής, κυρίως όμως από τη θέση του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας αναπτέρωσε τις ελπίδες ολόκληρου του λαού μας – Ελληνοκυπρίων, Τουρκοκυπρίων, Αρμένηδων, Μαρωνιτών και Λατίνων - για τη λύση και την επανένωση του νησιού. Σημαντικότατο κληροδότημα για το μέλλον της Κύπρου είναι οι επιτευχθείσες συγκλίσεις στο Κυπριακό, που δημιουργούν τη βάση και τις προϋποθέσεις για απαλλαγή από την κατοχή και τη διαίρεση, για την απελευθέρωση και επανένωση της πατρίδας μας και του λαού της μέσα σε συνθήκες ασφάλειας, συνεργασίας, αμοιβαίας κατανόησης και ευημερίας. Για μια Κύπρο, που να ανήκει στο Λαό της, απαλλαγμένη από ξένες βάσεις και στρατούς, γέφυρα ειρήνης και συνεργασίας για τους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου και ευρύτερα της Μέσης Ανατολής.

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 9-16, 2019

Άνδρος ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ

Γενικός Γραμματέας της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ

Επικήδειος

«Κι όχι να πείτε που’ κανα και τίποτα σπουδαίο, μόνο που πέρασα κι ακούμπησα στον ίδιο τοίχο που ακουμπήσατε. Κι όχι να πείτε που’ κανα και τίποτα σπουδαίο, μόνο που πόνεσα μαζί σας κι ονειρεύτηκα μαζί σας». Είχε διαλέξει αυτούς τους στίχους του Ρίτσου ο Δημήτρης Χριστόφιας για να μας αποχαιρετήσει την ώρα που παρέδιδε τη σκυτάλη της ηγεσίας του ΑΚΕΛ. Και όμως. Ο Δημήτρης Χριστόφιας, ο σύντροφος Δημήτρης, ο Δημήτρης μας, έκανε το σπουδαιότερο. Πόνεσε μαζί με τον κόσμο. Ονειρεύτηκε μαζί με τον κόσμο. Πάλεψε μαζί του. Έδωσε μάχες, κέρδισε, έχασε, ξανασηκώθηκε, στάθηκε μπροστά, σήκωσε ψηλά τη σημαία της Κύπρου, τη σημαία του ΑΚΕΛ. Σήκωσε ακόμα ψηλότερα τον τίτλο του κομμουνιστή, τον τίτλο του ΑΚΕΛιστή, το αξίωμα του Γενικού Γραμματέα του ΑΚΕΛ, του Προέδρου της Βουλής, το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Σήκωσε ψηλά το λάβαρο του σοσιαλισμού, του μαρξισμούλενινισμού και του προλεταριακού διεθνισμού και έμεινε πιστός στα ιδανικά αυτά μέχρι το τέλος. 9

Ο Δημήτρης του Χριστοφή και της Αννούς γεννήθηκε στο Κάτω Δίκωμο το 1946. Κάθε φορά που μιλούσε για τα παιδικά του χρόνια φρόντιζε να σημειώνει ότι ήταν φτωχικά μεν, όμως ευτυχισμένα. Ο ίδιος πάντα περηφανευόταν ότι ουδέποτε κυκλοφόρησε ως παιδί ατημέλητος. Είχε τη φροντίδα και την αγάπη της Αννούς και των αδελφών του, της Ελένης, της Δεσπούλας, της Μαρίας και της Άντρης. Το πουκάμισο και το παντελόνι του ήταν πάντα κολλαρισμένα και έτοιμα. Έψηνε καφέδες στο μπουφέ της Συντεχνίας, κυκλοφορούσε από σπίτι σε σπίτι τη Χαραυγή, αφού πρώτα την διάβαζε από την πρώτη μέχρι την τελευταία λέξη. Ο Δημήτρης Χριστόφιας γεννήθηκε στο Μορφωτικό και Αθλητικό Σύλλογο «Αχιλλέας Δικώμου». Γεννήθηκε μέσα στη βιβλιοθήκη του Συλλόγου, που άνοιξε μπροστά του έναν κόσμο ολόκληρο. Ο Δημήτρης δεν υπήρξε άριστος μαθητής. Όμως μέσα σε μια νύχτα διάβαζε ένα ολόκληρο βιβλίο. Από το Εμπορικό Λύκειο Νεοκλέους έφευγε για την οικοδομή και το μπουφέ των Λαϊκών Οργανώσεων. Πάντα μιλούσε για την καθοριστική επίδραση, που άσκησε πάνω του ο θείος του Ανδρέας Δημήτρη, που ουσιαστικά τον μύησε στη σοσιαλιστική ιδεολογία, αλλά ταυτόχρονα του έμαθε να αμφισβητεί, να προβληματίζεται και να αναζητεί πάντα την αλήθεια. Μπήκε στην οργανωμένη πάλη από μαθητής. Στα 14 του χρόνια έγινε μέλος της Παγκύπριας Ενιαίας Οργάνωσης Μαθητών. Το καλοκαίρι του 1964 σε ηλικία 18 ετών, έγινε μέλος του ΑΚΕΛ, της ΠΕΟ και της ΕΔΟΝ. Το 1966 εκλέγεται Γραμματέας του Αθλητικού και Καλλιτεχνικού Συλλόγου Αχιλλέα και το 1967 Γραμματέας της ΕΔΟΝ Δικώμου. Το Μάη του 1969 εκλέγεται μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΔΟΝ. Ταυτόχρονα προσλήφθηκε σε μια εταιρεία, από την οποία απολύθηκε, αφού παρότρυνε τους συναδέλφους του να διεκδικήσουν το δίκαιο τους και να γραφτούν στην ΠΕΟ. Μετά από έντονες παραστάσεις της συντεχνίας, επαναπροσλήφθηκε. Το σημείο, που αποτέλεσε στροφή στη ζωή του Δ. Χριστόφια ήταν μια παγκοινοτική εκδήλωση, που οργανώθηκε στο Δίκωμο, μετά τα γεγονότα της Κοφίνου. Σ’ αυτήν παρευρέθηκε και μίλησε ο τότε Γ.Γ της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ, ο αείμνηστος Εζ. Παπαϊωάννου. Ο Παπαϊωάννου ξεχώρισε τα χαρίσματα του νεαρού Δ. Χριστόφια, 10

που τον προλόγισε. Με δική του παρότρυνση το Κόμμα αποφάσισε να τον στείλει να σπουδάσει στη Μόσχα. Έτσι το καλοκαίρι του 1969 ξεκίνησε τις σπουδές του στη Μόσχα, στο Ινστιτούτο Κοινωνικών Επιστημών. Εκεί στη Μόσχα γνώρισε και την Ελισάβετ, τη βασίλισσα της καρδιάς του, όπως συνήθιζε να λέει, με την οποία απέκτησαν τρία παιδιά, τη Μαριάννα, τη Χριστίνα και τον Χρίστο. Ο Δημήτρης ήταν πάντα πολύ περήφανος για τα παιδιά του. Ήταν περήφανος που τα έβλεπε να μεγαλώνουν, βαδίζοντας στις γραμμές των ιδανικών που ενέπνευσαν και τον ίδιο. Στη Μόσχα, ο Δημήτρης Χριστόφιας επιβεβαίωσε τις προσδοκίες της ηγεσίας του Κόμματος. Λίγο πριν το μαύρο καλοκαίρι του 1974 ολοκλήρωσε τις σπουδές του και επέστρεψε στην Κύπρο με το πτυχίο του Δόκτορα της Ιστορίας. Τα όμορφα χρόνια της φοιτητικής ζωής τον εφοδίασαν με γνώσεις, αντίληψη για τις κατακτήσεις του σοβιετικού λαού, αλλά και των προβλημάτων της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, καθώς και εμπειρίες χρήσιμες, που σφυρηλάτησαν την πολιτική του σκέψη. Με την επιστροφή του στην Κύπρο προσλήφθηκε στην ΕΔΟΝ, όπου αργότερα εκλέγεται Οργανωτικός της Γραμματέας. Το πραξικόπημα και η εισβολή του 1974 τον ανάγκασαν να εγκαταλείψει μαζί με την οικογένεια του το Δίκωμο. Η πορεία του στο Κίνημα συνεχίστηκε με την εκλογή του το 1977 ως Γενικός Γραμματέας της ΕΔΟΝ. Το 1982 εκλέγεται μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΑΚΕΛ και το 1986 μέλος του Πολιτικού Γραφείου. Στις 22 Απριλίου 1988, μετά το θάνατο του αείμνηστου Εζεκία Παπαϊωάννου, εκλέγεται Γενικός Γραμματέας της Κ.Ε του ΑΚΕΛ, θέση στην οποία επανεκλεγόταν μέχρι το 2005 δίχως ανθυποψήφιο. Η εκλογή του στην ηγεσία του ΑΚΕΛ ήταν ένα βάρος, το οποίο ο Δημήτρης Χριστόφιας ανέλαβε αγόγγυστα και με δέος. Γνώριζε ότι το χρέος του έναντι στο Κόμμα, έναντι στην Κύπρο και τον κυπριακό λαό, ήταν μεγάλο. Το σήκωσε έντιμα, με αυτοπεποίθηση, αξιοπρέπεια και απόλυτη επιτυχία. Παρόλες τις δυσκολίες και αντιξοότητες οδήγησε μαζί με τους συντρόφους του το Κόμμα στην κορυφή της πολιτικής ζωής του τόπου. 11

Στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων αναλαμβάνοντας στο ακέραιο τις ευθύνες του. Τα χρόνια της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και της κρίσης στο ΑΚΕΛ, κατάφερε κάτω από εξαιρετικά δύσκολες και κρίσιμες συνθήκες, να αναπτυχθεί το Λαϊκό Κίνημα και να προοδεύσει ο τόπος μας ξεπερνώντας κάθε είδους αντιξοότητες. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ο σ. Δημήτρης Χριστόφιας και η τότε ηγεσία του Κόμματος όχι απλώς ξεπέρασαν δυσκολίες, που για άλλα Κόμματα υπήρξαν μοιραίες, αλλά και κατόρθωσαν να το καταστήσουν υπολογίσιμη ισχυρή πολιτική δύναμη. Το ανέβασαν μάλιστα στην 1η θέση των πολιτικών κομμάτων στην Κύπρο. Κάτω από την ηγεσία του Χριστόφια και τον ίδιο στην πρώτη γραμμή καταφέραμε τότε να ανανεώσουμε και να εκσυγχρονίσουμε το ΑΚΕΛ, παραμένοντας όμως πιστοί στις βασικές ιδεολογικές και οργανωτικές του αρχές. Καταφέραμε να ενισχύσουμε την εσωκομματική δημοκρατία, ενισχύοντας ταυτόχρονα την ενότητα και την αποτελεσματικότητα του Κόμματος στην κοινωνική και πολιτική του παρουσία. Σε άπειρες συνεντεύξεις εκείνα τα χρόνια του έθεταν ξανά και ξανά το ίδιο ερώτημα: Πώς τα κατάφερε το ΑΚΕΛ; Έδινε πάντα την ίδια απάντηση: «Στηριχτήκαμε στον εργαζόμενο λαό», «τα καταφέραμε γιατί τις καρδιές μας φλογίζουν ιδανικά και αξίες, που πάνω από όλα θέτουν τον άνθρωπο. Τα καταφέραμε γιατί σταθήκαμε δίπλα στο ξωμάχο, στο μεροκαματιάρη, δίπλα στο γραφιά και στο δάσκαλο. Σταθήκαμε δίπλα τους σαν συναγωνιστές και σύντροφοι, ποτέ σαν από καθέδρας καθηγητές». Είναι αναντίρρητη αλήθεια ότι ο σ. Δημήτρης Χριστόφιας δίδαξε σε όλους μας να ξεπερνάμε τους εαυτούς μας και να δουλεύουμε, όπως αυτός νύχτα-μέρα. Δίδαξε τι σημαίνει να αψηφάς την κούραση και την αρρώστια. Δίδαξε τι σημαίνει να βάζεις το «εμείς» πάνω από το «εγώ». Ήταν το ίδιο απαιτητικός από τους συντρόφους του όσο και από τον εαυτό του. Έδινε τεράστια σημασία στη συλλογικότητα. Χωρίς όμως να την αποδέχεται ως καταφύγιο για αποφυγή προσωπικών ευθυνών. Μαζί με τους υπόλοιπους συντρόφους της τότε ηγεσίας του ΑΚΕΛ άνοιξε νέους δρόμους δίνοντας το παράδειγμα διαρκούς 12

ανανέωσης. Με αυτή την έννοια, μάλιστα, τίμησε την ιστορία, που έγραψε ως ο νεαρότερος ηγέτης κομμουνιστικού κόμματος σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ασφαλώς η ανανέωση, την οποία πρέσβευε η εκλογή του στην ηγεσία του Κόμματος, δεν ξεκίνησε, ούτε σταμάτησε, στο θετικό ηλικιακό πρόσημο. Η ανάπτυξη της εσωκομματικής δημοκρατίας, η πολύπλευρη και πολυεπίπεδη δράση του Κινήματος, η παρουσία και η συμβολή του στα πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δρώμενα του τόπου με τρόπο πρωτοποριακό και ριζοσπαστικό, φέρουν τη σφραγίδα της εικοσαετούς παρουσίας του σ. Δημήτρη στην ηγεσία του ΑΚΕΛ. Η εκλογή του στην Προεδρία της Βουλής και έπειτα στην Προεδρία της Δημοκρατίας δεν ήταν τυχαία. Δεν ήταν απλώς μια πανηγυρική δικαίωση για έναν ΑΚΕΛικό, που βρέθηκε για πρώτη φορά στα ανώτατα πολιτειακά αξιώματα. Οι θητείες του στην Προεδρία της Βουλής ανέβασαν την κοινοβουλευτική διπλωματία σε άλλα επίπεδα. Αναβάθμισαν το θεσμικό ρόλο του Κοινοβουλίου, αλλά και την καθημερινή πολιτική του λειτουργία. Πήραν βήματα μπροστά τη Δημοκρατία στον τόπο μας. Η διακυβέρνηση της Κύπρου επί Χριστόφια φέρει ιστορικά χαρακτηριστικά. Κατατέθηκαν συνενωτικές προτάσεις επί αρκετών πτυχών για την επίλυση του Κυπριακού. Οι συγκλίσεις εκείνης της περιόδου συμπυκνώνουν όλα όσα ενώνουν το λαό μας από τις δύο πλευρές του συρματοπλέγματος. Ήταν προτάσεις, που έδιναν προοπτική στη συνύπαρξη Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων στο κοινό τους σπίτι: την Κυπριακή Δημοκρατία. Για πρώτη φορά το όραμα αυτό πήρε σάρκα και οστά με συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις και προτάσεις. Η επαναπροσέγγιση του λαού μας, η επανένωση του τόπου μας ήταν η καθημερινή δουλειά και το μεγάλο όραμα, που υπηρέτησε ο Δημήτρης με όλες του τις δυνάμεις μέχρι το τέλος. Όλοι θυμόμαστε ότι για χρόνια ολόκληρα στο Κόμμα, στη Βουλή, στο Προεδρικό κουβαλούσε πάντα μαζί του τον πίνακα, που ήταν γι’ αυτόν η υπογραφή του. Το λιμανάκι της Κερύνειας. Το λίκνο, που τον γέννησε, ο σταθμός, στον οποίο ήθελε να καταλήξει, ο πόθος μιας ολόκληρης ζωής. 13

Είναι χαρακτηριστικό ότι ένας Τουρκοκύπριος επέλεξε να τον αποχαιρετήσει με μια απλή κουβέντα στο διαδίκτυο, που τα λέει όλα. Έγραψε «στο καλό σύντροφε. Ο αγώνας σου, αγώνας μας». Αυτή η βαθιά ιδεολογική και πολιτική αλήθεια είναι το καλύτερο κατευόδιο. Ο Δημήτρης Χριστόφιας δεν ήταν ο Δημήτρης μόνο των Ελληνοκυπρίων. Ήταν ολόκληρου του κυπριακού λαού. Ελληνοκυπρίων, Τουρκοκυπρίων, Μαρωνιτών, Λατίνων, Αρμενίων. Αυτό το κέρδισε με την πολύχρονη προσφορά του στον τόπο. Το κέρδισε γιατί τόλμησε. Τόλμησε να πει αλήθειες που για πρώτη φορά λέγονταν από το στόμα Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας. Είπε ότι η Κύπρος κρύβει στα σπλάχνα της λείψανα ανθρώπων και από τις δύο κοινότητες, θυμάτων ενός τυφλού εθνικισμού. Ως Γ.Γ. του ΑΚΕΛ, αλλά και αργότερα ως Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας τόλμησε να μιλήσει και να καταδικάσει τα εγκλήματα όχι μόνο της Τουρκίας και της ΤΜΤ, αλλά και της ελληνοκυπριακής φασιστικής δεξιάς σε βάρος Τουρκοκυπρίων αμάχων. Είπε ότι για να προχωρήσει η Κύπρος μπροστά πρέπει να ξεπεράσει την εθνοτική αντιπαράθεση Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Πρέπει να συνεργαστούν οι δύο κοινότητες σε πολιτική βάση. Είπε τέλος, ότι η Κύπρος πλήρωνε το τίμημα ρητορειών των μπαλκονιών, που αποκοίμιζαν το λαό, την ώρα που σε κλειστά δωμάτια, άλλα συμφωνούνταν ερήμην του. Όταν το οικονομικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο λειτουργούσαν οι τράπεζες έφτανε στα όρια του, υπονομεύοντας την πραγματική οικονομία και οδηγώντας τη σε πρωτοφανή κρίση, η διακυβέρνηση Χριστόφια άνοιξε ένα άλλο παράθυρο: αυτό της ενέργειας. Άνοιξε, δηλαδή, το δρόμο της υπέρβασης του αδιεξόδου, στο οποίο είχε οδηγηθεί η κυπριακή οικονομία, μετατρέποντας ταυτόχρονα το φυσικό πλούτο της πατρίδας μας σε παράγοντα ειρήνης για τη χώρα και ευημερίας για το λαό. Επιπλέον, σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, χάραξε κόκκινη γραμμή αντίστασης και προστασίας των εργαζομένων και όσων είχαν ανάγκη. Σε τελική ανάλυση, παρόλη την επίθεση, που εκδηλώθηκε από την αρχή της Προεδρίας Χριστόφια, υπάρχει στον απολογισμό του ένα έργο αναμφισβήτητο. Τομές και μεταρρυθμίσεις στην παιδεία και 14

την τοπική αυτοδιοίκηση. Στην κοινωνική πολιτική, το υδατικό, τον τομέα του περιβάλλοντος και άλλα πολλά. Να μην ξεχνούμε ότι η Προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το δεύτερο εξάμηνο του 2012, ήταν απόλυτα επιτυχημένη, γεγονός που ανέβασε το κύρος της Κύπρου διεθνώς. Ο Δημήτρης Χριστόφιας δεν ήταν μόνο ο Δημήτρης Χριστόφιας της Κύπρου. Είναι μια ιστορική φυσιογνωμία του διεθνούς στερεώματος. Η διεθνής δράση του μέσα από κάθε αξίωμα που ανέλαβε υπήρξε πολυδιάστατη. Πρώτιστος στόχος του πάντα η προώθηση της υπόθεσης της Κύπρου και η δικαίωση της μαρτυρικής μας πατρίδας. Ιδεολογικό υπόβαθρο στη θεώρηση του κόσμου ο συνεπής προλεταριακός του διεθνισμός, που δεν του επέτρεπε, τη βολική για πολλούς, ουδετερότητα. Στάθηκε πάντα αλληλέγγυος στο πλευρό των αγωνιζόμενων λαών. Στάθηκε πάντα ταξικά αλληλέγγυος προς τους εργαζόμενους όλου του κόσμου, που μάχονται για το δίκαιο τους. Έλεγε τον ιμπεριαλισμό με το όνομα του και του καταλόγιζε την ευθύνη για τους πολέμους και τη δυστυχία, που κυριαρχούν στο σύγχρονο κόσμο. Όταν ήταν Πρόεδρος της Δημοκρατίας όλοι γνώριζαν στο διεθνή και ευρωπαϊκό χώρο τις ιδεολογικές καταβολές του, που ήταν ριζικά διαφορετικές από τα πιστεύω των περισσότερων συνομιλητών του. Τον αντιμετώπιζαν όμως όλοι με σεβασμό γιατί εκτιμούσαν την ειλικρίνεια, τη σοβαρότητα, την υπευθυνότητα και προ πάντων την αγάπη του για την Κύπρο. Την εκτίμηση στο πρόσωπο του την εισπράξαμε μύριες τόσες φορές είτε στα Ηνωμένα Έθνη, είτε στην Ευρώπη, είτε στη Ρωσία, είτε στην Κίνα. Ηγέτες κρατών, κυβερνήσεων, κομμάτων είτε συμφωνούσαν πολιτικά μαζί του, είτε διαφωνούσαν αναγνώριζαν πάντοτε στο πρόσωπο του ένα γνήσιο πατριώτη, έναν αληθινό διεθνιστή, έναν έντιμο και ειλικρινή ηγέτη. Ο Δ. Χριστόφιας έκανε τη ζωή του μέρος της ιστορίας του ΑΚΕΛ, μέρος της ιστορίας του τόπου. Για το ΑΚΕΛ είναι η σημαία μας. Πολεμήθηκε και λοιδορήθηκε όσο κανένας άλλος. Δεν περιμένουμε από κανένα από όσους του φέρθηκαν ανέντιμα και ανήθικα να τον δικαιώσουν. Έχει ήδη δικαιωθεί. Τον έχει ήδη δικαιώσει το δάκρυ, με το οποίο τον αποχαιρετούν σήμερα αυτοί, 15

στους οποίους αφιέρωσε όλο του το είναι: οι απλοί άνθρωποι, οι απόμαχοι της ζωής, οι εργάτες του μυαλού, της πένας, των χεριών. Όλα όσα ήδη είπαμε είναι περιττά. Μίλησαν ήδη γι’ αυτόν τα χιλιάδες χέρια, που σηκώνουν ψηλά τις σημαίες της Κύπρου, τις σημαίες του ΑΚΕΛ, τις σημαίες της ΕΔΟΝ. Μίλησαν ήδη γι’αυτόν οι χιλιάδες καρδιές, που είναι αποφασισμένες να συνεχίσουν τον ίδιο δρόμο. «Το πιο ακριβό στον άνθρωπο είναι η ζωή», έγραψε ο Οστρόφσκι στο «Πώς δενότανε το ατσάλι». «Αυτή του δίνεται μια φορά και πρέπει να τη ζήσει κανείς έτσι, που να μη τον βασανίζει ο πόνος για τα χρόνια, που τα ‘ζησε άσκοπα, για να μην τον καίει η ντροπή για το πρόστυχο και το τιποτένιο παρελθόν και να μπορέσει πεθαίνοντας να πει: Όλη μου τη ζωή, όλες μου τις δυνάμεις τις έδωσα στο πιο ωραίο ιδανικό του κόσμου - στον αγώνα για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας». Έτσι ακριβώς έδεσε τη ζωή του ο Δημήτρης Χριστόφιας με το Κόμμα, με την Κύπρο, με τον κόσμο ολόκληρο. Να πας στο καλό Δημήτρη. Πάλεψες, πρόσφερες, δάκρυσες, μάτωσες, νίκησες, κράτησες ψηλά τα λάβαρα, μας έδωσες το καλύτερο παράδειγμα. Χιλιάδες θα συνεχίσουμε τον αγώνα σου. Αθάνατος.

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 119, σσ. 17-22, 2018

Χρίστος ΧΡΙΣΤΟΦΙΑΣ

Επικήδειος εκ μέρους της οικογένειας

Κλαίνε για σένα σήμερα όλοι αυτοί, που τίμησες όσο ζούσες. Οι σύντροφοι σου, οι καρντάσιηες σου, οι γιολντάσιηες σου, οι εργάτες πάνω στις σκαλωσιές, οι αρκάτες, οι τεχνίτες, οι υπάλληλοι, οι φοιτητές, οι μαθητές, οι κουρασμένοι της δουλειάς, ο κόσμος της δουλειάς. Οι άνθρωποι των τεχνών, των γραμμάτων, του πολιτισμού. Οι απλοί και ταπεινοί κλαίνε για σένα. Καρφιτσώνουν σήμερα το δάκρυ τους στο πέτο σου, το τελευταίο και το μεγαλύτερο παράσημο. Κλαίνε για σένα σήμερα όλοι αυτοί, που πάλεψες μαζί τους, που αγωνίστηκες μαζί τους, που γέλασες μαζί τους, που έκλαψες μαζί τους. Κλαίνε για σένα σήμερα όλοι αυτοί, που πορεύτηκες μαζί τους. Όλοι αυτοί, που βάδισες μπροστά μαζί τους. Φεύγεις όπως ήρθες. Με τα χέρια καθαρά. Έντιμος, αξιοπρεπής και ακέραιος ως το τέλος. 17

Με το μέτωπο ψηλά. Γιατί σαν κομμουνιστής και σαν άνθρωπος έκαμες το καθήκον σου. Μια ολόκληρη ζωή σε ταλαιπωρούσαν τα προβλήματα υγείας. Αλλά δεν το έβαζες κάτω. Με τη μάνα μας, βράχο ακλόνητο δίπλα σου, πάλευες και χαμογελούσες. Ήταν ανάξια πλερωμή η αρρώστια, που σε βασάνισε μέχρι το τέλος. Να πας στο καλό και να μείνεις ήσυχος. Αφήνεις πίσω σου, σαν καλός ζευγάς, χιλιάδες. Εμείς, τα παιδιά σου, θα κουβαλούμε πάντοτε μαζί μας το επίθετο σου. Αλλά θα ξέρουμε ότι αυτό δεν σημαίνει τίποτε, αν δεν τιμούμε το όνομα, που αφήνεις πίσω σου. Ο Δημήτρης του αγώνα για την Κύπρο, για το Κόμμα, για τους εργαζόμενους, για τη νεολαία, για το λαό, για τον πολιτισμό, για την ειρήνη, για την αδελφοσύνη.

Ο Γ.Γ. της ΕΔΟΝ , συν. Δημήτρης Χριστόφιας στο 18ο Συνέδριο της Λενινιστικής Κομσομόλ στη Μόσχα, μαζί με άλλους ξένους αντιπροσώπους, 1977.

Δεν ήσουν ο σύζυγος και ο πατέρας, που μας επέβαλλε. Ήσουν ο άνθρωπος, που μας έκανε να πιστέψουμε. Ο άνθρωπος, που μας έκανε να πιστέψουμε βαθιά και αληθινά στις αρχές, τις αξίες και τα ιδανικά, τα ευγενέστερα, που γέννησε ποτέ ο ανθρώπινος νους. Ήσουν αυτός, που μαζί με τη μάνα μας, μάς έμαθες πρώτα και πάνω από όλα να είμαστε άνθρωποι. Μας έμαθες να δίνουμε, όχι να αρπάζουμε. Μας έμαθες να αγαπούμε, όχι να χρησιμοποιούμε. Μας έμαθες να κοιτάζουμε τίμια κατευθείαν στα μάτια τους ανθρώπους, ούτε ψηλά, ούτε χαμηλά. Μας έμαθες να είμαστε αγωνιστές μέσα στη ζωή. Είχες πάντα πολλές υποχρεώσεις, πολλά πράγματα να κάνεις και λίγη ώρα για να μας αφιερώσεις. Όμως εκείνη τη λίγη ώρα την έκανες να αξίζει για μια ζωή. Γιατί όσα σκαλιά και αν ανέβηκες, έβρισκες πάντα το χρόνο και τη διάθεση όχι να μιλάς μαζί μας, αλλά να μας ακούς. Να συζητάς μαζί μας και για τα πολιτικά και για τα κομματικά και για τα προσωπικά μας. Να μας πειράζεις, ήσουν ένα μεγάλο πειραχτήρι. Ήξερες να απολαμβάνεις μαζί μας μια ωραία ταινία, ένα όμορφο ποίημα, ένα καλό θεατρικό έργο, μια όμορφη συναυλία. Μας δίδαξες την αγάπη γιατί ήξερες και εσύ ο ίδιος να αγαπάς. Αγαπούσες τους ανθρώπους, τη ζωή, αγαπούσες τη φύση. Όποτε μπορούσες φρόντιζες να περιποιηθείς το περβόλι σου και την αυλή σου, ήσουν περήφανος για τη σοδειά σου. Προσκαλούσες ανοιχτόκαρδα κάθε φίλο για να του μαγειρέψεις εσύ ο ίδιος, ήταν ο δικός σου τρόπος να δείξεις την αγάπη σου. Μια από τις τελευταίες φορές, που σε είδαμε να χαμογελάς με την καρδιά σου ήταν όταν σε τίμησαν οι συγχωριανοί σου, το σωματείο Δίκωμο ’74. Το Δίκωμο ήταν η αφετηρία σου και εμείς ξέρουμε πόσο έκαιγε τα σωθικά σου ο πόθος της επανένωσης, ο πόθος το Δίκωμο να γίνει ξανά ο προορισμός σου.

Έφυγες από το Δίκωμο τη μέρα του πραξικοπήματος με τη μάνα μας με τα ρούχα που φορούσατε και τη Μαριάννα 40 ημερών μωρό. Και μόνο κοίταξες κατάματα αυτούς, που σας σταμάτησαν με τα καλάσνικωφ. Τους κοίταξες κατάματα και αυτοί κατέβασαν τα όπλα. Ο ίδιος μας εκμυστηρεύτηκες ότι χρόνια αργότερα ένας από αυτούς στάθηκε μπροστά σου και με δάκρυα στα μάτια σε ρώτησε: «Θα με συγχωρέσεις ποτέ;». Και εσύ τον φίλησες και του είπες: «Μακάρι να το έκαμναν όλοι τούτο, που κάμνεις εσύ τωρά». Αυτός ήσουν παπά μας. Ένας άνθρωπος λεβέντης, που δεν υποχωρούσε, που δεν λύγιζε. Ένας άνθρωπος, που ήξερε να αγαπά και να συγχωρεί. Η τιμιότητα σου ήταν αγκάθι για πολλούς. Για εμάς είναι η περηφάνια μας.

Η πίστη σου στην ιδεολογία μας ήταν εμπόδιο για πολλούς. Για εμάς είναι η φλόγα, που θα μας δίνει πάντα το παράδειγμα. Ήσουν ένας καλός ακροατής, άκουγες και ζύγιζες, είχες όμως και αποκρυσταλλωμένη άποψη. Και όταν λαμβάνονταν οι αποφάσεις έμπαινες πάντα μπροστά για να τις υλοποιήσεις, όποια άποψη και αν είχες εσύ προσωπικά. Αγαπούσες πολύ και βαθιά τη νεολαία. Είχες πάντα στην έννοια σου την ΕΔΟΝ, είχες πάντα ως προτεραιότητα σου τους νέους ανθρώπους από κάθε αξίωμα που πέρασες. Εξάλλου με κάθε ευκαιρία έκλεβες χρόνο για να βρεθείς με τους νέους, για να συζητήσεις με τους νέους, για να τους αφουγκραστείς. Αγαπούσες πολύ και βαθιά την Κύπρο και τους ανθρώπους της. Το σύνθημα «οι Τούρκοι της Κύπρου δεν είναι εχθροί μας, οι Τούρκοι της Κύπρου είναι αδερφοί μας» ήταν για σένα ευαγγέλιο. Δεν είχες απλώς σχέσεις με τους προοδευτικούς Τουρκοκύπριους. Είχες δεσμούς συντροφικούς, φιλίας και αδελφοσύνης. Αντίκριζες τον Κυπριακό λαό στην ολότητα του. Ελληνοκύπριους, Τουρκοκύπριους, Μαρωνίτες, Αρμένηδες και Λατίνους. Έφυγες με τον καημό της μοιρασμένης μας πατρίδας. Ο καημός σου είναι ο όρκος μας. Θα συνεχίσουμε κάθε ώρα, κάθε μέρα, να παλεύουμε, όλο και πιο πολύ, όλο και πιο πολλοί για να ενώσουμε τον τόπο μας και το λαό μας. Να’σαι βέβαιος. Αντίκριζες την εργατική τάξη ενιαία. Και αγωνιζόσουν γι’ αυτήν σε κάθε γωνιά της γης, ο διεθνισμός ήταν βασικό συστατικό της δράσης σου. Συγκινήσουν εύκολα, δάκρυζες συχνά. Αυτό υποδείκνυαν πολλοί ειρωνικά. Είναι αλήθεια. Βούρκωνες όταν θυμόσουν τους παλιούς συντρόφους. Τον Εζεκία, τον Πουμπουρή, τον Κουρτελλάρη, τον Κατσούρα, τον Δημητριάδη.

Όταν μιλούσες για τον Χαρίλαο Φλωράκη. Όταν αναφερόσουν στον Οζγκιέρ Οζγκιούρ. Όταν θυμόσουν εκείνη τη συναυλία με τη Μαρία Δημητριάδη. Όταν άκουγες τη φωνή του Καζαντζίδη στο «να σου δώσω μια να σπάσεις αχ βρε κόσμε γυάλινε». Όταν μιλούσες για τη Σοβιετική Ένωση. Για το σοσιαλισμόκομμουνισμό. Όταν άκουγες Ρίτσο, Ναζίμ Χικμέτ, Λειβαδίτη, Ανθία, Πιερίδη και Λιασίδη. Όταν συναντούσες ανθρώπους και σου έλεγαν τα προβλήματα τους. Όταν άκουγες τα παιδιά σου να τραγουδούν στα οικογενειακά τραπέζια. Όταν έβλεπες τα εγγόνια σου να κάνουν τα πρώτα τους βήματα. Δάκρυζες παπά μας γιατί παρέμεινες άνθρωπος, καλοσυνάτος και ευαίσθητος. Αυτή είναι η πιο μεγάλη κληρονομιά που μας αφήνεις. Να πας στο καλό παπά μας. Να ξεκουραστείς και να ησυχάσεις. Εμείς, τα εγγόνια της πλύστρας, θα το έχουμε τιμή μας τζιαι καμάρι μας. Εμείς θα μιλούμε πάντα περήφανα για το πως η ανάγκη έγινε η Ιστορία. Και δεν θα αφήσουμε την Ιστορία να γίνει σιωπή. Και τώρα, και πάντα.

ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Εγρήγορση και αγώνας ενάντια στην ακροδεξιά και τον φασισμό

ΠΟΤΕ ΠΙΑ ΦΑΣΙΣΜΟΣ Δημοσιεύονται οι χαιρετισμοί και οι ομιλίες, που κατατέθηκαν στη συζήτηση, που διοργάνωσε η Κ.Ε. του ΑΚΕΛ σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ με την ευκαιρία της Αντιφασιστικής Νίκης των Λαών στις 9 του Μάη 1945 με θέμα: Εγρήγορση και αγώνας ενάντια στην ακροδεξιά και τον φασισμό

Η συζήτηση πραγματοποιήθηκε στις 9 Μαΐου 2019 στην αίθουσα εκδηλώσεων της ΠΑΣΥΔΥ στη Λευκωσία μετά από την κατάθεση στεφάνων στο Μνημείο των Κύπριων πεσόντων πολεμιστών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Χαιρετισμούς απηύθυναν ο Γ.Γ. της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ, Άντρος Κυπριανού και ο Πρόεδρος του Δ.Σ. του ΠΡΟΜΗΘΕΑ, Γιαννάκης Κολοκασίδης – ιστορικός. Με την εισαγωγή του Υπεύθυνου του Κεντρικού Μορφωτικού Γραφείου της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ, Νίκου Κουζούπη - ιστορικού άνοιξε η συζήτηση με την κατάθεση των κύριων ομιλιών από τους: (α) Κώστα Βαξεβάνη Δημοσιογράφο, Συγγραφέα και Εκδότη, ο οποίος ξεκίνησε τη δημοσιογραφική του καριέρα το 1988 από το Ριζοσπάστη και στη συνέχεια συνεργάστηκε με εφημερίδες όπως η Ελευθεροτυπία, η Καθημερινή, το Ποντίκι και το Βήμα, ενώ από το 1991 ξεκίνησε τα ρεπορτάζ για τα τηλεοπτικά κανάλια ΝΕΤ και MEGA, όντως ανταποκριτής τους σε διάφορες εμπόλεμες ζώνες, κυκλοφόρησε τα βιβλία «Το Ω της Χριστίνας Ωνάση» (2003), «Το χαμένο γονίδιο» (2005), «Ο άνθρωπος του τείχους» (2010), το 2012 ξεκίνησε την έκδοση του 15-θήμερου περιοδικού Hot Doc.

και από το Νοέμβριο 2016 εκδίδει την Κυριακάτικη εφημερίδα DOCUMENTO, τέλος βραβεύτηκε το 2013 για τη δημοσίευση της «Λίστας Λαγκάρντ» με το βραβείο δημοσιογραφίας Index on Censorship Freedom of Expression, που πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της εφημερίδας The Guardian και τον ίδιο χρόνο για τον ίδιο λόγο με το Διεθνές Βραβείο Δημοσιογραφίας Julio Anguita Parrado και (β) Νίκο Τριμικλινιώτη Νομικό, Καθηγητή Κοινωνιολογίας, Επικεφαλής Κέντρου για τα θεμελιώδη Δικαιώματα Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, συγγραφέας μερικών βιβλίων, ο οποίος έχει εκπονήσει αρκετές μελέτες.

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 25-28, 2019

Άντρος ΚΥΠΡΙΑΝΟΥ

Χαιρετισμός Από μέρους της Κεντρικής Επιτροπής του ΑΚΕΛ χαιρετίζω θερμά τη σημερινή εκδήλωση, που πραγματεύεται ένα σημαντικό και επίκαιρο θέμα. Ευχαριστώ πολύ τους εισηγητές για την παρουσία και τη συμμετοχή τους σε αυτή. Η 9η του Μάη είναι μια ξεχωριστή μέρα˙ πρέπει να τιμάται καθημερινά. Είναι η μέρα, που οι λαοί νίκησαν τη ναζιστική θηριωδία. Η μέρα, που οι λαοί σκότωσαν το τέρας. Είναι η μέρα, που η ανθρωπότητα υπερασπίστηκε το μέλλον της με το αίμα εκατομμυρίων ανθρώπων˙ κέρδισε το μέλλον του Ανθρώπου. Είναι μέρα, που στέλνει τα δικά της νικηφόρα μηνύματα. Ως ΑΚΕΛ την τιμούμε με περηφάνια. Σε αυτή τη μεγαλειώδη νίκη των λαών, είχαμε τη δική μας μικρή συμβολή. Στις 16 Ιουνίου 1943, σε μια κορυφαία στιγμή διεθνιστικής και πατριωτικής δράσης, το ΑΚΕΛ κάλεσε τα μέλη του σε εθελοντική κατάταξη στις ένοπλες συμμαχικές δυνάμεις. Η συμμετοχή ήταν μαζική και η συμβολή, όσο μικρή και να ήταν, έχει καταγραφεί.

«Μη χαίρεστε που σκοτώσατε το κτήνος. Η σκύλα που το γέννησε ζει και είναι πάλι σε οργασμό», προειδοποίησε κάποτε ο Μπρεχτ. Δυστυχώς είχε απόλυτο δίκαιο. Ο φασισμός είναι γέννημα του συστήματος. Είναι δημιούργημα του καπιταλισμού, των πιο αντιδραστικών κύκλων του χρηματιστικού κεφαλαίου. Είναι η εφεδρεία της άρχουσας τάξης, κάθε φορά που το σύστημα βρίσκεται σε κρίση. Δεν είναι τυχαίο, που στην ίδρυση του ακροδεξιού Κόμματος για τη Γερμανία, πρόσφατα, πρωταγωνίστησαν στελέχη της γερμανικής ένωσης βιομηχάνων και του τραπεζικού συστήματος. Ούτε είναι τυχαίο, που την έγκριση της νομοθεσίας για το 12ωρο στην Αυστρία τη χαιρέτισε θερμά η ένωση βιομηχάνων της Αυστρίας. Οι συνθήκες, που δημιουργούνται μέσα σε κοινωνίες με κρίση, ανοίγουν δυστυχώς το δρόμο για να σηκώσει κεφάλι ο νεοφασισμός. Σε τέτοιες περιπτώσεις, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Δημητρώφ «ο φασισμός, πλησιάζει τις μάζες με μια ραφιναρισμένη αντικαπιταλιστική δημαγωγία, ενάντια στις τράπεζες, τα τραστ, τους μεγιστάνες του πλούτου και ρίχνει συνθήματα, που τη δεδομένη στιγμή είναι τα πιο δελεαστικά για τις πολιτικά ανώριμες μάζες. Ποντάροντας στη βαθιά απογοήτευση των μαζών, τις κερδίζει επειδή με δημαγωγικό τρόπο επικαλείται τις πιο καυτές τους ανάγκες». «Ο φασισμός δρα για το συμφέρον των ιμπεριαλιστών», λέει σε άλλη του αναφορά «αλλά μπροστά στις μάζες παρουσιάζεται με το ένδυμα του υπερασπιστή ενός ταπεινωμένου έθνους και επικαλείται τα προσβεβλημένα εθνικά αισθήματα». Ποιος δεν μπορεί να εντοπίσει στις αναφορές του Δημητρώφ τις πιο σκοτεινές στιγμές της Ιστορίας της Ελλάδας επί Χούντας, της Γερμανίας επί Χίτλερ, της Ιταλίας επί Μουσολίνι, της Ισπανίας επί Φράνκο, της Πορτογαλίας επί Σαλαζάρ, της Χιλής επί Πινοσέτ; Ποιος δεν μπορεί να εντοπίσει στις αναφορές του Δημητρώφ τη ρητορική της Χούντας τότε και της Χρυσής Αυγής σήμερα;

Ποιος δεν μπορεί, διαβάζοντας αυτές τις αναφορές να ανακαλέσει τις δημόσιες παρεμβάσεις του ΕΛΑΜ; Αυτή τη στιγμή σε όλη την Ευρώπη η ακροδεξιά κατέχει έδρες σε περισσότερα από είκοσι Κοινοβούλια, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στην Αυστρία και την Ιταλία, συγκυβερνά με τη δεξιά. Το τέρας λοιπόν είναι εδώ και αυτό πολλαπλασιάζει το χρέος μας να το αντιμετωπίσουμε. Το τονίζω αυτό γιατί και στην Ευρώπη, αλλά και στην Κύπρο η δεξιά και όχι μόνο, επιλέγει συνειδητά να χαϊδεύει το τέρας, να το καλύπτει και να το χρησιμοποιεί αναλόγως. Ήταν συνειδητή πολιτική επιλογή του κ. Αναστασιάδη να απευθυνθεί στην ακροδεξιά προκειμένου να διασφαλίσει την επανεκλογή του. Είναι συνειδητή πολιτική επιλογή του Δημοκρατικού Συναγερμού να ψαρεύει ψήφους στα θολά νερά της ακροδεξιάς με την κατά καιρούς ρατσιστική ρητορική του εναντίον μεταναστών και προσφύγων, με άκρατο αντιακελισμό, με εξάρσεις εθνικοφροσύνης και γριβισμού. Τίποτε δεν είναι τυχαίο. Οι ψήφοι του ΕΛΑΜ στήριξαν την επανεκλογή του κ. Αναστασιάδη, συμπλήρωσαν τις απαιτούμενες ψήφους για να ξεπουληθεί ο Συνεργατισμός και να φορτωθούν χρέη δισεκατομμυρίων στις επόμενες γενιές. Τους χρειάζονται, γι’ αυτό και πολλές φορές επιχειρείται από ορισμένους να παρουσιαστεί ο νεοφασισμός και η ακροδεξιά ως ακόμα μία άποψη μέσα στη δημοκρατία. Όμως είναι καιρός να τελειώνουν τα ψέματα και ο καθένας να πάρει θέση απέναντι τους. Γιατί η μισαλλοδοξία, ο ρατσισμός και ο εθνικισμός δεν είναι άλλη μια άποψη μέσα στη δημοκρατία. Ο φασισμός δε χωράει στη Δημοκρατία. Ο φασισμός εξ ορισμού στέκεται απέναντι από τη Δημοκρατία και την πυροβολεί. Τα γεγονότα με τις κατά συρροή δολοφονίες πέντε γυναικών και δύο παιδιών, που συγκλόνισαν ολόκληρη την Κύπρο, δεν στάθηκαν ικανά να συγκινήσουν το παράρτημα της Χρυσής Αυγής στην Κύπρο να εκδώσει έστω και μια ανακοίνωση. Τί να πει; Να

τα βάλει με τις αρχές, που αγνοούσαν τις καταγγελίες επειδή τα θύματα ήταν αλλοδαποί; Σαν ειρωνεία της Ιστορίας ήρθε και η δήλωση του Προέδρου Αναστασιάδη ότι η πολιτεία απολογήθηκε για τα εγκλήματα παρόλο που τα θύματα ήταν αλλοδαπές. Αυτός κι αν είναι θεσμικός ρατσισμός. Τις ίδιες μέρες, στην Επιτροπή Εργασίας της Βουλής ο ΔΗΣΥ και το ΕΛΑΜ στράφηκαν εναντίον της σύστασης Ενιαίας Υπηρεσίας Επιθεώρησης Εργασίας για να επιθεωρούν αν οι εργοδότες συμμορφώνονται με τις υποχρεώσεις τους έναντι των εργαζομένων. Όλα αυτά μας θυμίζουν ποια λεπτή γραμμή χωρίζει τις αντιλήψεις της δεξιάς και της ακροδεξιάς και ποιοι ισχυροί δεσμοί τους κρατούν δεμένους. Αγώνας λοιπόν και εγρήγορση ενάντια στην ακροδεξιά και στο φασισμό σημαίνει να τους ξεσκεπάζουμε πάντα και παντού. Να αποκαλύπτουμε το πραγματικό τους πρόσωπο. Να θυμίζουμε ότι η Κύπρος βυθίστηκε στο αίμα και εξαιτίας τους. Να τους απομονώνουμε πολιτικά, ειδικά στις γραμμές της νεολαίας. Να αντιπαλεύουμε και να απομονώνουμε πολιτικά την ακροδεξιά, καλώντας κάθε δημοκράτη και προοδευτικό άνθρωπο αυτού του τόπου να στηρίξει τη μόνη δύναμη, που έχει το ανάστημα να είναι το αντίπαλο δέος τους: το ΑΚΕΛ. Αυτό θα το πετύχουμε με συγκεκριμένες πολιτικές και πρωτοβουλίες και όχι με συνθήματα.

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 29-32, 2019

Γιαννάκης ΚΟΛΟΚΑΣΙΔΗΣ

Χαιρετισμός Από μέρους του Ινστιτούτου Ερευνών Προμηθέας χαιρετίζω τη σημερινή μας εκδήλωση και καλωσορίζω όλους και όλες σ’ αυτή. Αρχίζω την σύντομη παρέμβαση μου με την απόδοση της οφειλόμενης τιμής στην επέτειο της 9ης του Μάη 1945, ημέρασύμβολο της νίκης κατά του χιτλεροφασισμού. Ημέρα υπόμνησης των εκατομμυρίων, που πάλεψαν και θυσίασαν την ζωή τους στον αγώνα για να μην περάσει ο φασισμός. Ημέρα μνήμης για τα εκατομμύρια των αθώων θυμάτων του φασισμού. Όλοι οι λαοί και όλοι οι φιλελεύθεροι άνθρωποι είχαν το δικό τους μερτικό στην κατάκτηση της ελευθερίας και την αποτροπή της βύθισης της ανθρωπότητας σε ένα καινούργιο πιο σκοτεινό μεσαίωνα. Δεν ξεχνούμε όμως και ούτε επιτρέπεται να λησμονήσουμε τον καθοριστικό ρόλο της Σοβιετικής Ένωσης, του Σοβιετικού λαού και των απανταχού της γης κομμουνιστών στην συντριβή του χιτλεροφασιστικού τέρατος. Αυτή την ιστορική αλήθεια είναι πολλοί εντός και εκτός Ε.Ε., που επιχειρούν να την διαστρεβλώσουν και να την θάψουν. Όσο εξαρτάται από εμάς θα την υπερασπιζόμαστε με όλη μας τη 29

δύναμη, έχοντας πάντα πλήρη συνείδηση ότι η υπεράσπιση της ιστορικής αλήθειας σημαίνει ενίσχυση της πάλης του σήμερα και της προοπτικής του μέλλοντος για ένα κόσμο χωρίς πολέμους και εκμετάλλευση. Η σημερινή ημερίδα, πολύ σωστά, ρίχνει το βάρος της συζήτησης στο σήμερα και ζητά από όλους μας έμπρακτη εγρήγορση απέναντι στο φαινόμενο της αναβίωσης του φασισμού. Είμαι σίγουρος ότι οι ομιλητές στην ημερίδα μας, τους οποίους και ευχαριστώ για την ανταπόκριση τους, θα αναλύσουν διεξοδικά το φαινόμενο του σύγχρονου φασισμού. Εγώ απλά θα τονίσω ότι η σύγχρονη φασιστική δεξιά έχει όλα τα χαρακτηριστικά του κλασσικού φασισμού. Φανατικός εθνικισμός, τυφλός αντικομμουνισμός, αντισημιτισμός, ρατσισμός, κοινωνική δημαγωγία. Εμφανίζεται ότι τάχα ξεσκεπάζει και πολεμά το σύστημα. Μισεί τη δημοκρατία. Χρησιμοποιεί την ωμή βία, έστω κι’ αν καμουφλάρεται. Μισεί τον ανθρωπισμό και τις αξίες του. Εσχάτως αποκτά, δυστυχώς, και μαζικό λαϊκό έρεισμα, που ήταν επίσης γνώρισμα του κλασσικού φασισμού. Ο φασισμός ήταν και παραμένει γέννημα του καπιταλιστικού συστήματος. Είναι η εφεδρεία του στην πάλη ενάντια στο εργατικό κίνημα. Οι παρουσιαζόμενοι ως αντισυστημικοί συνδέονται με χίλια μύρια υπόγεια νήματα με το μεγάλο κεφάλαιο, το οποίο σε τελευταία ανάλυση υπηρετούν. Και αν είναι σχετικά εύκολο να καταδείξουμε την κοινωνική τους δημαγωγία, τη βία και τον μισάνθρωπο χαρακτήρα τους, είναι πιο δύσκολο να βγάλουμε στο φως τις υπόγειες διασυνδέσεις τους με το μεγάλο κεφάλαιο. Εδώ είναι που οι μελετητές του σύγχρονου φασισμού θα πρέπει, κατά την γνώμη μου, να ρίξουν ιδιαίτερο βάρος. Γιατί εδώ κρύβεται και η ρίζα των ερωτημάτων, που μας απασχολούν και κατ’ επέκταση οι σωστές απαντήσεις σε τούτα τα ερωτήματα.

Αγαπητοί φίλοι, Εν όψει ευρωεκλογών γινόμαστε μάρτυρες μιας φαινομενικής εν πολλοίς αντιπαράθεσης νεοφιλελεύθερων και σοσιαλδημοκρατών με την ακροδεξιά. Μας λεν ότι η Ευρώπη κινδυνεύει από την ακροδεξιά – εδώ στην Κύπρο μας λεν ότι κινδυνεύει εξίσου και από την αριστερά – και ως εκ τούτου έχουμε υποχρέωση να στηρίξουμε την Ε.Ε. για να αποτρέψουμε την επικράτηση της ακροδεξιάς. Αυτό μας είπε και ο Μάρτιν Σουλτς στην τελευταία του επίσκεψη στην Κύπρο. Παραδέχτηκε ότι η Ε.Ε. έχει κοινωνικά και δημοκρατικά ελλείματα, είναι όμως, όπως μας είπε, ότι καλύτερο υπάρχει στον κόσμο, άρα πρέπει να την στηρίξουμε για να αντιπαλέψουμε την ακροδεξιά. Αυτή τη λογική εμείς δεν τη δεχόμαστε. Γιατί είναι ασήκωτες οι ευθύνες νεοφιλελεύθερων και σοσιαλδημοκρατών για τη σύγχρονη άνοδο της ακροδεξιάς. Γιατί πρέπει να αλλάξουν και να αλλάξουν ριζικά πολλά πράγματα στην Ευρώπη προκειμένου να φραχτεί ο δρόμος στη φασιστική δεξιά. 31

Η Αριστερά όπως και τότε, έτσι και σήμερα καλείται να διαδραματίσει ένα καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση του νεοφασισμού. Με αυτές τις σκέψεις εύχομαι κάθε επιτυχία στην σημερινή μας συζήτηση.

Η άνοδος των Ναζί στην εξουσία συνοδεύτηκε από μαζική καύση προοδευτικών βιβλίων.

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 33-40, 2019

Νίκος ΚΟΥΖΟΥΠΗΣ

Η άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη Εισαγωγή

Η Ευρώπη έζησε τον τρόμο του φασισμού και ναζισμού για την καταστολή των οποίων οι λαοί της Γηραιάς Ηπείρου πλήρωσαν εκατόμβες νεκρούς, θύματα και ανυπολόγιστες οικονομικές ζημιές. Η άνοδος των πιο ακραίων και έξαλλων εκφράσεων της ακροδεξιάς ήταν απόρροια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Κύρια αιτία όμως ήταν η αδυναμία εθνικών αστικών τάξεων να αντιμετωπίσουν το αυξανόμενο, επαναστατικοποιημένο, διεκδικητικό εργατικό κίνημα, που άμεσα ήταν επηρεασμένο από τη νίκη της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης στη Ρωσία το 1917.

Η επικράτηση του ναζισμού στη Γερμανία και η οικονομική στήριξη, που δέχτηκε το οικονομικο-στρατιωτικό κατεστημένο της χώρας από διάφορα δυτικά μονοπώλια, είχαν άμεση σχέση με τις καταβαλλόμενες προσπάθειες τους να στρέψουν στο τέλος τη ναζιστική στρατιωτική μηχανή προς ανατολάς για συντριβή της Σοβιετικής Ένωσης και εξάλειψης του σοσιαλισμού από προσώπου γης. Μετά την αντιφασιστική Νίκη των λαών, πρωταρχικό ρόλο στην οποία διαδραμάτισε ο Σοβιετικός λαός προ-φασιστικές και προναζιστικές ομάδες βρίσκονταν στο περιθώριο της πολιτικής ζωής των καπιταλιστικών χωρών χωρίς να έχουν τη δυνατότητα ουσιαστικής παρεμβολής στα πολιτικά και κοινωνικο-οικονομικά τεκταινόμενα. Οι περιθωριοποιημένες αυτές ομάδες στις τελευταίες δεκαετίες, δυστυχώς, έχουν ανακτήσει πολιτικό λόγο, προσπαθούν να παρεμβαίνουν στη δημόσια ζωή, αλλά κύρια αποτελούν την αιχμή του δόρατος για την Ακροδεξιά, η οποία έχει μια συνεχώς αυξανόμενη άνοδο και επιρροή, ιδιαίτερα στις χώρες της Ε.Ε., που ευελπιστεί στις ερχόμενες Ευρωεκλογές να αναδειχτεί σε καθοριστική πολιτική δύναμη. Παρακολουθούμε λοιπόν να βρικολακιάζουν φαντάσματα του παρελθόντος και σ’ όλη την Ήπειρο – περιοριζόμενοι μόνο στην Ευρώπη – ακροδεξιά, εθνικιστικά κόμματα κερδίζουν εκλογικό έδαφος, εισέρχονται στα εθνικά Κοινοβούλια, σε μερικές περιπτώσεις συμμετέχουν σε κυβερνητικά σχήματα είτε ως οργανωμένα σύνολα, είτε ως προσωπικότητες. Πλείστες φορές τέτοια κόμματα διαδραματίζουν το ρόλο της κύριας αντιπολίτευσης σε εθνικό επίπεδο, μετατρεπόμενα σε συστημικό μέρος του διπολισμού στον πολιτικό χάρτη της χώρας. Ποια όμως η αιτία αναβίωσης και ενίσχυσης της ακροδεξιάς, η οποία από το περιθώριο της πολιτικής ζωής στα τελευταία χρόνια θέλει και επιδιώκει να μετατραπεί σ’ ένα ισχυρό καθοριστικό 34

πολιτικό ρεύμα μέσα στην κοινωνία; Αποτελεί μήπως η ακροδεξιά απειλή για την επιβίωση του υπάρχοντος κοινωνικο-οικονομικού συστήματος; Εξετάζοντας το περιβάλλον της ευρωπαϊκής κοινωνίας, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούμε ότι: 1) Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές, αρχής γενομένης με την Πρωθυπουργό της Βρετανίας Θάτσερ και τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Ρέιγκαν, έθεσαν τις βάσεις για την κατάργηση του «κράτους πρόνοιας», που στηριζόταν στο σύστημα της μεικτής οικονομίας σε συνθήκες καπιταλισμού φυσικά, που διαμορφώθηκε ως αντιστάθμισμα του παγκόσμιου σοσιαλιστικού συστήματος και με επιδίωξη τη μείωση της έντασης και των κραδασμών της ταξικής πάλης εντός του καπιταλιστικού συστήματος. 2) Μετά την κατάρρευση του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ανατολική Ευρώπη και τη διάλυση της ΕΣΣΔ παρατηρείται η ενίσχυση και η αποθράσυνση των νεοφιλελεύθερων επιλογών, οι οποίες καταφέρονται ενάντια στην ανάμειξη του κράτους σε θέματα οικονομίας και κοινωνικής πολιτικής και εκθειάζεται όλο και περισσότερο η ούτω καλούμενη ελεύθερη αγορά, η οποία είναι σε θέση τάχατες να ρυθμίσει τα πάντα μέσα στην κοινωνία. 3) Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο υιοθετήθηκε από τους θεσμούς της Ε.Ε., θεσμοί που ελέγχονται από την ηγετική πυραμίδα της Ένωσης και οι οποίοι ουσιαστικά δια πυρός και σιδήρου το επέβαλαν στα υπόλοιπα κράτη-μέλη. 4) Οι επαναλαμβανόμενες οικονομικές κρίσεις, ιδιαίτερα η χρηματο-οικονομική του 2007/08 ενίσχυσε τις τάσεις απορρύθμισης των εργασιακών σχέσεων, την προώθηση ευέλικτων ωραρίων, τη μείωση μισθών και εισοδημάτων, την κατάργηση εργατικών κεκτημένων και δικαιωμάτων, τέλος στην αύξηση της φτωχοποίησης του πληθυσμού, στην αύξηση της ανεργίας (ιδιαίτερα της μακροχρόνιας), στην πτώχευση 35

των μικρομεσαίων οικογενειακών επιχειρήσεων, ενώ την ίδια στιγμή καταγράφεται αύξηση εν μέσω κρίσης της κερδοφορίας των επενδύσεων του μεγάλου κεφαλαίου. Το 2018 όχι εντελώς τυχαία μόλις 26 άνθρωποι κατείχαν τόσο πλούτο, όσο ο μισός πληθυσμός της γης. 5) Ο νεοφιλελευθερισμός, αφού κυριάρχησε στις ηγέτιδες καπιταλιστικές χώρες με τη συμβολή μιας σειράς παγκόσμιων καπιταλιστικών θεσμών (ΔΝΤ, Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, ΠΟΕ, συνάξεις των διάφορων G) υποχρέωσε μια σειρά από χώρες, συμπεριλαμβανομένων κύρια των νότιων κρατών της Ε.Ε. να εφαρμόσουν νεοφιλελεύθερες πολιτικές, οδηγώντας τις στη φτωχοποίηση και στην κοινωνική αναταραχή υπό το πρόσχημα τήρησης της δημοσιονομικής πειθαρχίας, που επέβαλλε η Ευρωζώνη υπό την ηγεμονία της Γερμανίας. 6) Ο νεοφιλελευθερισμός, ο οποίος προπαγανδίζει από τη μια το «ολιγότερο» κράτος, ταυτόχρονα ενισχύει τον αυταρχισμό της κρατικής εξουσίας, έχοντας ως συνεργούς τα διαπλεκόμενα ΜΜΕ. Ένας αυταρχισμός, που στοχεύει τις εργατικές κατακτήσεις, τις λαϊκές κινητοποιήσεις και εναντιώνεται σε κάθε τι το προοδευτικό. 7) Η διαχρονική προσπάθεια, που εντατικοποιήθηκε τις τελευταίες τρεις δεκαετίες να αποδομηθεί η Αριστερά, οι κομμουνιστές και ο Σοσιαλισμός ως εναλλακτική πρόταση και να εξισωθούν από τη μια με το υπάρχον κατεστημένο (όλοι είναι το ίδιο) και από την άλλη ιστορικά με το ναζισμό (ολοκληρωτικά καθεστώτα) δημιουργούν αναχώματα σε απογοητευμένες μάζες πολιτών να κινηθούν προς τα αριστερά. 8) Ιδιαίτερο ρόλο σ’ αυτό έχει διαδραματίσει και το γεγονός ότι η ηγεσία της Σοσιαλδημοκρατίας όλο αυτό το διάστημα ταυτίστηκε ουσιαστικά πλήρως με τις νεοφιλελεύθερες οικονομικές και όχι μόνο πολιτικές και μετατράπηκε σε συστημικό εργαλείο άσκησης αντιλαϊκών πολιτικών και διασώστης του καπιταλιστικού συστήματος. 36

Μέσα λοιπόν στις συνθήκες – πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές - που διαμορφώθηκαν από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και που επιδεινώθηκαν με την παγκόσμια συστημική κρίση του καπιταλισμού, που εκδηλώθηκε το 2007/08 παρατηρήθηκε μια αυξανόμενη στροφή προς την ακροδεξιά διάφορων εμφάσεων. Το ερώτημα, που καλούμαστε να απαντήσουμε είναι γιατί η ακροδεξιά ελκύει ψηφοφόρους και ποιους ακριβώς προσεταιρίζεται. Έχουν γίνει αρκετές μελέτες και αναλύσεις για τις παρουσιαζόμενες μετατοπίσεις του εκλογικού σώματος σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και διαφαίνεται παρά τις όποιες διαφοροποιήσεις ότι η ακροδεξιά: I. Απευθύνεται σε άτομα, που εξ’ αιτίας της οικονομικής κρίσης του καπιταλισμού και των νεοφιλελεύθερων οικονομικών πολιτικών βρίσκονται σε δυσμενή θέση μέσα στην κοινωνία, νιώθοντας ανασφάλεια για απώλεια της εργασίας και του εισοδήματος τους, που ανήκουν κύρια στα μεσαία και μικρομεσαία κοινωνικά στρώματα. II. Διεκδικεί την ονομαζόμενη ψήφο «διαμαρτυρίας» απέναντι στο πολιτικό κατεστημένο, στους πολιτικούς και τα κόμματα γενικά και αόριστα (που είναι όλοι οι ίδιοι). III. Καλλιεργεί το μίσος, τη μισαλλοδοξία και τη ξενοφοβία ενάντια σε μετανάστες, πρόσφυγες, θρησκευτικές ομάδες (κύρια μουσουλμάνους), ειδικές ομάδες πληθυσμού κ.ο.κ. IV. Αρθρώνει αντικομουνιστικό λόγο και διεκδικεί τα πρωτεία γιατί θέλει να παρουσιάζεται ως η αιχμή του δόρατος ενάντια στα Κομμουνιστικά Κόμματα και το εργατικό κίνημα, επιδιώκοντας να αποτελεί και τελικά χρησιμοποιείται ως η στρατηγική ρεζέρβα του κοινωνικο-οικονομικού κατεστημένου. V. Καμουφλάρεται, ελίσσεται και λαϊκίζει, χρησιμοποιώντας φοβικό λόγο, που υποθάλπεται και συντηρείται από τα κυρίαρχα ΜΜΕ. 37

VI. Αποτελεί την προμετωπίδα του αρρωστημένου εθνικισμού και σωβινισμού, που μάχεται δήθεν για την καθαρότητα του έθνους, ενώ ειδικά στην Κύπρο με τη διαιώνιση του κυπριακού προβλήματος προβλήθηκε από διάφορους πολιτικούς κύκλους στην πρώτη γραμμή ενάντια στην ομοσπονδία και τη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης μεταξύ Ε/κ και Τ/κ Βρισκόμαστε λοιπόν σήμερα σ’ ένα κρίσιμο σταυροδρόμι όπου η ακροδεξιά διεκδικεί καθοριστικό λόγο μέσα στην κοινωνία και ευελπιστεί στις επερχόμενες ευρωεκλογές να αυξήσει περαιτέρω τα ποσοστά της και την εκλογική της δύναμη ως προϋπόθεση για αναρρίχηση στην εξουσία. Καθήκον μας είναι η ανακοπή μιας τέτοιας πορείας μέσον του ξεσκεπάσματος της ακροδεξιάς πολιτικής και πρακτικής. Μια διαδικασία όχι και τόσο εύκολη γι’ αυτό και πρέπει να καταφέρουμε να συσπειρώσουμε πολιτικές δυνάμεις για τη δημιουργία ενός ευρύτερου μετώπου αντίστασης, πράγμα που στην Κύπρο έχει ιδιαίτερες δυσκολίες λόγω μιας σειράς ιδιομορφιών, προεξάρχοντος της ύπαρξης του κυπριακού προβλήματος. Γιατί όμως η κοινωνία να στραφεί στην Αριστερά και όχι στην Ακροδεξιά; Η απάντηση μας και ειδικά ο πολιτικός μας λόγος πρέπει να είναι ξεκάθαρος: επειδή η Ακροδεξιά είναι επικίνδυνη. Και το πρώτο, που οφείλουμε να κάνουμε είναι η αποκάλυψη του πραγματικού, αποκρουστικού της προσώπου και τον αρνητικό ρόλο, που έχει διαδραματίσει μέχρι σήμερα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και στα περιορισμένα όρια της πατρίδας μας. Οφείλουμε να ζωντανέψουμε την ιστορική μνήμη. Δυστυχώς, υπάρχει μια γενιά νέων, που αγνοούν το ρόλο του φασισμού, που αγνοούν ότι οι φασιστικές δυνάμεις αιματοκύλισαν την Ευρώπη με έναν Παγκόσμιο Πόλεμο. Αγνοούν ότι οι φασιστικές δικτατορίες, που αιματοκύλισαν την Ευρώπη με εκατομμύρια νεκρούς και θύματα δεν δίστασαν να κάνουν business προς όφελος των μονοπωλίων, ακόμα και με το Ολοκαύτωμα. 38

Τεράστιες εταιρείες, όπως οι IG Farben, Siemens, IBM, ΒΜW, Bayer, Audi, Daimler Benz, αυγάτισαν τα πλούτη και τα υπερκέρδη τους από τις δουλειές που έκαναν με τους Ναζί, πουλώντας εξοπλισμό ή χρησιμοποιώντας τους κρατούμενους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ως δωρεάν εργατικό δυναμικό, αναλώσιμο μέχρι θανάτου. Ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι αποδείχτηκαν οι καλύτεροι υπηρέτες ενός ολοκληρωτικού καπιταλισμού. Οι σημερινοί επίγονοι τους, οι θαυμαστές και ακόλουθοι τους και στις μέρες μας κάνουν ακριβώς την ίδια δουλειά. Αυτή λοιπόν η τάχατες «ξεχασμένη» ιστορία του φασισμού επαναλαμβάνεται και σήμερα. Για παράδειγμα ο ακροδεξιός Όρμπαν στην Ουγγαρία. Πρόσφατα ψηφίστηκε από τη Βουλή της χώρας ο «Νόμος των σκλάβων», όπως ορθά χαρακτηρίστηκε, σύμφωνα με τον οποίο αυξάνει τις επιτρεπόμενες υπερωρίες από 250 ώρες σε 400 μέσα στο έτος και παρέχοντας στον εργοδότη το δικαίωμα να τις ξοφλά μέχρι και σε τρία χρόνια. Την ίδια στιγμή στην Αυστρία του Κουρτς, που συγκυβερνά με την Ακροδεξιά, υπερψηφίστηκε η επιβολή της 12-ωρης εργασίας. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε να φέρνουμε παρόμοια παραδείγματα και από άλλες χώρες, αλλά και από τη στάση τόσο της Χρυσής Αυγής στην Ελλάδα, όσο και του εδώ παραρτήματος της στην Κύπρο του ΕΛΑΜ, που παρά τον δήθεν αντισυστημικό τους λόγο πορεύονται χέρι-χέρι με τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και ψηφίζουν όλα όσα προωθούν τα συμφέροντα των τραπεζών και του μεγάλου κεφαλαίου. Αυτή είναι η αλήθεια πίσω από τις ψευδείς διακηρύξεις της Ακροδεξιάς και των ναζιστικών παραφυάδων της, που διατυμπανίζουν ότι «μάχονται για τον φτωχό πολίτη, για τους μη προνομιούχους». Πίσω από τη «λατρεία» για την πατρίδα και την «καθαρότητα της φυλής» κρύβεται η εξυπηρέτηση ισχυρών οικονομικών συμφερόντων και η προώθηση. αντιλαϊκών μέτρων. Η Ακροδεξιά όχι μόνο δεν αντιτίθεται στο νεοφιλελευθερισμό, αλλά υπόσχεται και δίνει διαβεβαιώσεις με τη στάση της ότι μπορεί να τον εφαρμόσει στην πιο ακραία του μορφή 39

Καταλήγοντας: βασικός στόχος μας σε συνεργασία με άλλες προοδευτικές δυνάμεις είναι να αποκαλύπτουμε ότι η Ακροδεξιά δεν είναι αυτό που προσπαθεί να δείξει. Τόσο το παρελθόν της, όσο και το παρόν της μαρτυρά ότι πάντα συμμαχούσε με τα συμφέροντα των λίγων σε βάρος των πολλών, με κάθε τίμημα. Δεν πρέπει λοιπόν να επιτρέψουμε με κανένα τρόπο και ούτε να της αφήσουμε καμιά ευκαιρία να επαναλάβει ξανά το φρικτό αιματοβαμμένο παρελθόν της.

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 41-52, 2019

Κώστας ΒΑΞΕΒΑΝΗΣ

Ευρώπη - Σκοτεινή Ήπειρος

Πριν από μερικά χρόνια, λιγότερο από δέκα, κανένας απ’ όσους βρισκόμαστε σ’ αυτή την αίθουσα δεν θα μπορούσε να πιστέψει πως μια τέτοια εκδήλωση θα είχε άλλο χαρακτήρα από ένα τυπικό αφιέρωμα ενθύμησης όσων φρικτών είχαν γίνει στην ανθρωπότητα. Κανένας δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι μια εκδήλωση, όπως η σημερινή, θα είχε δυστυχώς την τοποθέτηση μας έναντι του φαντάσματος, που ζωντανεύει και την εξεύρεση τρόπων ώστε να το αποτρέψουμε. Κάτι κακό, κάτι περίεργο συμβαίνει στις μέρες μας και αφορά τον κόσμο, όλο τον κόσμο και όχι μόνο την Κύπρο ή την Ελλάδα. Κάτι συμβαίνει με την ανθρωπότητα. Από τη μια μεριά, από την ώρα, που γενικώς ο κόσμος, η ανθρωπότητα θεωρητικά εξασφαλίζει 41

όλους τους όρους για την ευνοϊκή της εξέλιξη, την ίδια ώρα κατασκευάζει και βιώνει τις πιο καταστροφικές αντιφάσεις. Και ενώ η ανθρωπότητα είναι έτοιμη να κατακτήσει την πιο ειδική γνώση μέσα στα εργαστήρια, εισχωρώντας στο άτομο, ταξιδεύοντας στο διάστημα την ίδια ώρα αρνείται να μάθει από τα πιο κραυγαλέα μαθήματα της ίδιας της ιστορίας της. Το χειρότερο απ’ όλα είναι αυτό, που ήδη ανέφερε ο Γ.Γ. του ΑΚΕΛ ότι, η κατά Μπρεχτ σκύλα, που γέννησε το τέρας, δεν βρίσκεται πια σε οργασμό, αλλά τολμώ να πω ότι κοιλιοπονεί το νέο τέρας, πράγμα που θα πρέπει να αποτρέψουμε. Η Ευρώπη, που έπρεπε περισσότερο απ’ όλους να αναγνωρίζει την απειλή, βουτηγμένη στην ηθελημένη άγνοια γίνεται ξανά η μήτρα του τέρατος. Έχει ιδιαίτερη σημασία να καταλάβουμε, να εξηγήσουμε γιατί συμβαίνει αυτό. Η δημοκρατία δείχνει αδύναμη να επιβεβαιώσει την ανωτερότητα και τη λειτουργικότητα της, ενώ έχει υιοθετήσει θεσμούς, που δεν γνωρίζουν πια αν εξυπηρετούν τους ανθρώπους, αν εξυπηρετούν κάποια συμφέροντα ή στις καλύτερες περιπτώσεις κάποιες στερεοτυπίες.. Ποια είναι η αντίφαση τώρα; Ζούμε σε μια εποχή, που ο κάθε άνθρωπος μπορεί μέσον διαδιχτύου να συναντά έναν συνάνθρωπο του στην άλλη άκρη της γης και σε ελάχιστα δευτερόλεπτα να εξοικειώνεται μαζί του, να γίνεται κοινωνός της κουλτούρας του, των αντιλήψεων του, μπορεί να αναπτυχθεί μια φιλία μεταξύ τους ηλεκτρονικά, ενώ την ίδια στιγμή ο ίδιος άνθρωπος μπορεί να θεωρήσει αυτό τον «φίλο», που προέρχεται από αλλού, εχθρό αν τον συναντήσει έξω από την πόρτα του. Αυτό το πράγμα δεν έχει καμιά λογική εξήγηση. Η επιστήμη είναι πια ξεκάθαρη όσο ποτέ ότι δεν υπάρχουν γονίδια ανώτερων φυλών, εθνών ή εξευγενισμένων τάξεων, αλλά οι άνθρωποι είναι αυτό που βλέπουμε καθημερινά. Ωστόσο και το μικροσκόπιο και ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, ακόμα και ευφυείς άνθρωποι μπορούν να ηττηθούν από ένα βλάκα, που θεωρεί πως 42

εκπροσωπεί κάτι ανώτερο και υπερκόσμιο, δηλαδή από έναν απλό φασίστα. Πρέπει να αντιληφθούμε ότι ο φασισμός δεν είναι μια θεωρία, που επεξηγεί τον κόσμο, που θέλει να τον αλλάξει, αλλά είναι μια θεωρία μίσους. Ο φασισμός δεν έχει καμιά λειτουργικότητα με την ανθρώπινη φύση. Το να θεωρείς τον εαυτό σου ανώτερο επειδή έτυχε να γεννηθείς μερικά χιλιόμετρα δυτικά ή ανατολικά από τη δυστυχία άλλων ανθρώπων και να αισθάνεσαι περήφανος για την ιστορία κάποιων προγόνων σου, στην οποία εσύ δεν είχες καμιά, μα απολύτως καμιά συμμετοχή, γιατί απλώς ήσουν αγέννητος, άσε που δεν την ξέρεις και καλά, είναι μια τρομερή ανοησία. Τί είναι όμως αυτό, που επικαιροποιεί και νομιμοποιεί ξανά το φασισμό; Τί τον κάνει σήμερα να έχει το θάρρος, αυτό το αισχρό θάρρος να προσπαθεί να πείσει τις μάζες και μερικές φορές μάλιστα σε πολλά μέρη της Ευρώπης να τις καθοδηγεί; Το πρώτο φυσικά είναι η άγνοια. Ο φασισμός δεν χρειάζεται δυστυχώς να αποδείξει τίποτα. Μόνο να επιβεβαιώσει την καταστροφική του μανία, δημιουργώντας αντιεπιστημονικές παραδοχές και ψέματα, με τα οποία να μπορεί να ζήσει ο καθένας. Δεν έχει ανάγκη την αλήθεια. Αρκούν θεωρίες συνομωσίας και μίσους, αυθαίρετες παραδοχές για κάποιαν ανωτερότητα, με την οποία θα μπορούν να βολευτούν και να παρηγορηθούν όλοι οι φτωχοδιάβολοι, που έχουν συνηθίσει στη ζωή τους να είναι οι μίζεροι του κόσμου. Γι’ αυτό ο φασισμός έχει μια υπέρμετρη λειτουργικότητα γιατί απευθύνεται σε στρώματα και τάξεις, που βρίσκονται υποταγμένοι σε μια συνεχή βία της εξουσίας και του καπιταλισμού. Ο φασισμός λειτουργεί ακριβώς όπως οι θρησκείες, που δίνουν υποσχέσεις για μιαν άλλη ζωή, που θα αποκαθιστά δια παντός την αδικία. Όπως όλες οι θρησκείες υποβάλουν να ανεχτούμε τη σημερινή αδικία, έτσι λοιπόν και ο φασισμός υπόσχεται την ανωτερότητα, που δίνεται σε τιμή ευκαιρίας, κυρίως στους φτωχοδιάβολους, στους οποίους θυμίζουν συνεχώς πως είναι 43

κατώτεροι. Μπορεί λοιπόν του λέει ο φασισμός να είσαι κατώτερος, μπορεί να είσαι φτωχός, να είσαι καταπιεσμένος, αλλά η μέλλουσα σωτηρία καιροφυλαχτεί μέσα στα γονίδια και τη φυλή σου, στην πατρίδα, το έθνος και την Ιστορία σου. Αυτή η ψυχολογική επένδυση του φασισμού, που αρκετά συχνά απευθύνεται σε λαϊκά στρώματα, η υπόσχεση δηλαδή της προσωπικής σου ανωτερότητας μέσα από ένα εθνικό αφήγημα, είναι μια τοποθέτηση, που δεν είναι ψυχολογική, αλλά βαθιά πολιτική. Αποτελεί τον πολιτικό μεσσιανισμό, μέσα από τον οποίο αναπαράγεται η κοινωνική αδικία και μετατρέπονται οι ταξικές διαφορές σε άλλου είδους διαφορές. Δεν φταίνε οι ταξικές διαφορές ή ο καπιταλισμός για το ότι υπάρχουν φτωχοί και πλούσιοι. Αυτές οι διαφορές είναι περισσότερο διαφορές συνόρων, ιστορίας, ηρώων και εθνικών μυθευμάτων. Το δεύτερο, που ζωντανεύει το φάντασμα του φασισμού και είναι άκρως επίκαιρο σήμερα είναι η ίδια η ευρωπαϊκή πραγματικότητα, όπως διαμορφώνεται ειδικά στην Ε.Ε και ο εκφυλισμός της Δημοκρατίας. Η Ευρώπη δεν κατάφερε να υλοποιήσει καμιά οραματική εξαγγελία. Βγήκε από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια από τον Ψυχρό Πόλεμο χωρίς να καταφέρει τελικώς να υλοποιήσει ούτε την ουσιαστική της Ένωση, ούτε την ουσιαστική δημοκρατία, ούτε τις αξιακές της εξαγγελίες, στη βάση των οποίων έγινε η Ε.Ε. και η ενωμένη Ευρώπη. Δεν έγινε Ευρώπη των λαών της, αλλά έγινε Ευρώπη των πολυεθνικών, των τραπεζών, των offshore και των fund, κάτι άλλωστε που δεν μπορούν να αποκρύβουν. Δεν καθιέρωσε καμία συνεργασία και αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών, αλλά ενέτεινε τις διαφορές, τις αδικίες και το χάσμα, πάνω στο οποίο ο φασισμός βρίσκει πρόσφορο έδαφος. Τα θεσμικά όργανα της Ε.Ε. αποτελούν στην ουσία σύμβολα εκχώρησης των δημοκρατικών διαδικασιών σε τεχνοκράτες και ειδικούς, (και βάλτε τη λέξη ειδικός ή άριστος, επειδή είναι πολυσυζητημένη στην Ελλάδα, εντός εισαγωγικών). Στα χρόνια της κρίσης, η Ευρώπη έγινε με μεγάλη ευκολία όργανο των Τραπεζών και μιας κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικής ελίτ. Κατ’ αρχάς μετέτρεψε τα 44

χρέη των ιδιωτών, των τραπεζών σε δημόσια χρέη των κρατών και απαίτησε από τους πολίτες να τα πληρώσουν με το επιχείρημα ότι διαφορετικά θα καταρρεύσουν οι τράπεζες, τα εθνικά κράτη και κατ’ επέκταση η ίδια η Ε.Ε. Στην πραγματικότητα η ευρωπαϊκή κρίση απλώς κατέδειξε τη μαρξιστική πρόβλεψη πως κάποιοι πραγματικά από φτωχοί έγιναν φτωχότεροι έναντι των πλουσίων, που έγιναν πλουσιότεροι σε μιαν Ευρώπη, η οποία φροντίζει να διαιωνίζει αυτή την κατάσταση, τη συνέχιση δηλαδή του πλουτισμού των δεύτερων, αντί να την αλλάξει ή να την κάνει τουλάχιστο πιο δίκαιη και πιο ωφέλιμη για τον περισσότερο κόσμο. Το κοινωνικό κράτος ισοπεδώθηκε ως λύση για την έξοδο από την κρίση και η δημοσιονομική επιβολή καθιερώθηκε ως ευρωπαϊκή θρησκεία. Εν ολίγοις, η Ευρώπη αυτοδιαψεύστηκε, διαψεύδοντας και τις προσμονές, που είχαν οι λαοί των κρατών-μελών της για περισσότερη Δημοκρατία και περισσότερο κοινωνικό κράτος και μετατράπηκε σε εργαλείο των φονταμενταλιστών της τεχνοκρατίας και των αγορών. Εδώ λοιπόν έρχεται ο φασισμός, αφού τα κράτη και οι λαοί, που επένδυσαν στο όραμα της Ευρώπης, χάθηκαν μέσα σε μια χαοτική μεταβολή, που δεν είχε κανένα σεβασμό για τον άνθρωπο, τον πολίτη, για τα κοινωνικά κεκτημένα, για τα κράτη και τις παραδόσεις τους. Σήμερα, η Ευρώπη μοιάζει με το δράκο απέναντι στον οποίο οι ακροδεξιές θεωρίες και οι φασιστικές απόψεις καβάλα στο άλογο του επιφανειακού πατριωτισμού είναι διατεθειμένες να τον σκοτώσουν ως νέοι ιππότες για να τη σώσουν. Αυτή την εικόνα θέλουν να δώσουν γι’ αυτό και καθημερινά μετασχηματίζονται από ακραία φασιστικά ρατσιστικά κόμματα σε λάιτ φασιστικά κόμματα με προκάλυμμα τον πατριωτισμό και την αγάπη για την πατρίδα. Οι εθνικιστικές αντιλήψεις, η ακροδεξιά ρητορική και η επιμονή στο μίγμα εθνικής ιστορίας και εθνικών μύθων φαντάζουν ως μοναδικό ανάχωμα στην ισοπέδωση, που επελαύνει στην Ε.Ε. Το εθνικό κράτος και οι εθνικές παραδόσεις εμφανίζονται ως κάστρο, που θα αποκρούσει τον αόρατο εχθρό, στον οποίο αποδίδονται διάφορες 45

ιδιότητες. Στην καταστροφική ομογενοποίηση της Ευρώπης, την κακή ισοπέδωση, που επιχειρείται στην Ε.Ε., δηλαδή σ΄ όλη αυτή τη λειτουργία των αγορών, την εκχώρηση της δημοκρατίας, την εκχώρηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, τα εθνικά στοιχεία προτάσσονται ως αντίσταση, ως ένα κράτος μονοπολιτισμικό, ένα κράτος δικό μας εθνικό, ένα κράτος μόνο με τους δικούς μας, μόνο με τους καλούς και όλα τα συναφή Από την άλλη πλευρά, ενώ διαμορφώνεται αυτή η εικόνα, αυτή η τεχνητή αναγκαιότητα υπάρχει και το πάρα πολύ απλό ότι οι θεωρίες του μίσους απέναντι σε μετανάστες, αλλόθρησκους, αλλόφυλους ή διαφορετικούς, που συνοδεύουν όλα αυτά τα αφηγήματα, φιλοδοξούν να δώσουν όνομα και πρόσωπο στις αιτίες του κακού. Πιο εύκολα φταίει για όλα τα κακά ο μετανάστης από την πολυεθνική, με την οποία πλέον ταυτίζεται η ζωή σου και έχει γίνει κομμάτι της καθημερινότητας σου. Ποιο εύκολα φταίει ένας φτωχοδιάβολος, ένας φτωχός, που ήρθε από τον πόλεμο της Συρίας από τον κατά συρροή ψεύτη πολιτικό, που έχουμε σε τελευταία ανάλυση συνηθίσει να μας εξαπατά. Έτσι λοιπόν απλοί άνθρωποι συχνά υιοθετούν απλοϊκές ερμηνείες για εχθρούς, σε κατανοητά σχήματα και εύκολες μάχες με σημαία την πατρίδα και τον πατριωτισμό ή μύθους, που είναι πιο ισχυροί από την ιστορική πραγματικότητα και την ιστορική αφήγηση. Υπάρχει όμως και ένας ιστορικός λόγος, που ευνοεί την άνοδο της ακροδεξιάς και τροφοδοτεί μετά από τόσες δεκαετίες τον φασισμό. Η Ευρώπη ποτέ δεν ξεκαθάρισε τους λογαριασμούς της με το φασισμό. Μπορεί να ανέδειξε το Ολοκαύτωμα, να τίμησε Αντιστασιακούς ή μάχες, αλλά στην πραγματικότητα σήκωσε το χαλάκι και έκρυψε από κάτω τα σκουπίδια του φασισμού. Μπροστά στις ανάγκες, που δημιουργήθηκαν ακριβώς μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τις ανάγκες του Ψυχρού Πολέμου, οι συνεργάτες των Ναζί εν μια νυκτί έγιναν σύμμαχοι ενάντια στον κομμουνιστικό κίνδυνο και την ερυθρά επιβολή. Στην πρώτη μεταπολεμική κυβέρνηση του Αντενάουρερ στη Γερμανία πολλοί Ναζί έγιναν Υπουργοί. Ακόμα και ο Γ.Γ. του ΝΑΤΟ την εποχή εκείνη 46

είχε κατηγορηθεί ως αξιωματικός των Ναζί, αλλά αυτή η υπόθεση ουδέποτε ξεκαθάρισε για τον απλούστατο λόγο ότι όλοι τότε ήταν ευπρόσδεκτοι σε μια συμμαχία ενάντια στον κομμουνισμό και τη Σοβιετική Ένωση. Στην Ελλάδα, ακόμα χειρότερα, οι ταγματασφαλίτες βαφτίστηκαν πατριώτες και πρωτοστάτησαν ως τέτοιοι ενάντια στους απάτριδες αριστερούς, τους απάτριδες κομμουνιστές, τους ανθέλληνες και ανθέλληνας ήταν οποιοσδήποτε διαφωνούσε μαζί τους και μπορεί να είχε πολεμήσει τους Ναζί στο Βουνό για να απελευθερώσει την πατρίδα. Οι συνεργάτες των Ναζί και οι δωσίλογοι αντί να τιμωρηθούν κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή και κατέλαβαν την εξουσία. Φθάσαμε στο σημείο σε μια μεταπολεμική κοινοβουλευτική περίοδο ένας βουλευτή – αξιωματικός του ελληνικού στρατού, που ανήκε στην ΕΡΕ και όχι στην Αριστερά να διαμαρτυρηθεί γιατί έγινε βουλευτής συνεργάτης των Ναζί, ο γνωστός Παπαδόπουλος, όχι ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, αλλά ο Παπαδόπουλος, που έδρασε στη Θεσσαλονίκη με τα Τάγματα Ασφαλείας. Έτσι ο φασισμός και οι πρακτικές του όχι μόνο αποενοχοποιήθηκαν, αλλά φρόντισαν να είναι οικείοι και συμβατοί με το σύστημα της Δημοκρατίας, που επικράτησε Στη σημερινή Ελλάδα, οι ιδεολογικοί επίγονοι της ακροδεξιάς κατέχουν επίσης εξέχουσες θέσεις στο κόμμα της Νέας Δημοκρατίας. Ο κ. Βορίδης, ο οποίος ήταν ο εκπρόσωπος του Γεώργιου Παπαδόπουλου αμέσως μετά τη μεταπολίτευση, έχει εξέχουσα θέση στη Ν.Δ. και δίπλα σ’ αυτόν να συνυπολογίσουμε Πλεύρηδες, Αδώνηδες και λοιπούς ιδεολογικούς συγγενείς. Το πρόβλημα δεν είναι ότι όλοι αυτοί κοσμούν ψηφοδέλτια ή το χώρο της Ν.Δ., γιατί ας μη γελιόμαστε η Δεξιά στην Ελλάδα, όπως και στην Κύπρο πάντα είχε τέτοια φυντάνια, τέτοια μπουμπούκια από βασιλόφρονες και χουντικούς μέχρι ακροδεξιούς των συνομοσιολογικών θεωριών. Η διαφορά είναι άλλη, αυτή τη στιγμή οι αντιλήψεις τους τείνουν να γίνουν η επίσημη γραμμή του δεξιού κόμματος. Ενώ μέχρι τώρα βρίσκονταν στο παρασκήνιο και ήταν τροφοδότες ψήφων, δηλαδή πήγαιναν οι 47

βασιλόφρονες και ψήφιζαν τον τάδε αρχηγό της Ν.Δ. γιατί έχουν μια πολιτική συγγένεια. Βρε αδελφέ όλοι δεξιοί είμαστε και να δούμε μην πέσει το κράτος στα χέρια των Αριστερών. Σήμερα όμως αυτό έχει διαφοροποιηθεί, βλέπετε ότι όχι μόνο κυριαρχούν τέτοιες θεωρίες, αλλά πολλές φορές κοσμούν και τις επίσημες δηλώσεις και του ΔΗΣΥ. Εύστοχο το παράδειγμα, το τραγικό παράδειγμα, που έδωσε ο Γ.Γ. του ΑΚΕΛ με τη δήλωση Αναστασιάδη, με την οποία αναφέρθηκε για τη συγνώμη ακόμα και στους αλλοδαπούς… Κάτι τέτοια εμφανίζονται και σε μας στην Ελλάδα και από τον Άδωνη Γεωργιάδη και από τον ίδιο το Μητσοτάκη. Οι συνθήκες σήμερα για να επικρατήσει ξανά ο φασισμός φαίνεται πως ωριμάζουν, κυρίως πάνω στο έδαφος της άγνοιας και της λήθης. Της αμάθειας και του «ωχαδερφισμού». Για να επικρατήσει σήμερα ο φασισμός δεν χρειάζεται να ανεμίσει σβάστικες, ίσα – ίσα αυτές τις κρύψανε και σηκώνουν διάφορα άλλα εφευρετικά λάβαρα, μετασχηματιζόμενοι σε αγνό πατριωτισμό και σε «δικαιολογημένη» απέχθεια για τους άλλους. Προσέξτε, η ρητορική του φασισμού σήμερα δεν θα αντιγράψει το «ο Αγών μου» του Χίτλερ, ούτε θα μιλήσει ανοιχτά ρατσιστικά. Έχει αναπτυχθεί ένα φαινόμενο, ο όρος που θα χρησιμοποιήσω δεν είναι δικός μου ανήκει σ’ ένα φίλο, του λεγόμενου «κουλτουραλισμού», δηλαδή δεν λένε ο «μαύρος» ή φταίει ο μαύρος και φταίει ο Εβραίος και φταίει ο κομμουνιστής. Δεν μπαίνουν πλέον σε μια τέτοια λογική. Αναπτύσσουν τον «κουλτουραλισμό», σύμφωνα με τον οποίο μπορεί να δηλώνει πως δεν έχει τίποτα με τον αλλοδαπό, αλλά θα του φταίει η κουλτούρα του, που δεν ταιριάζει με τη δική μας «Εγώ δεν είμαι ρατσιστής, αλλά ο γύφτος ρε αδελφέ όλη μέρα κλέβει». «Εγώ δεν έχω τίποτε με τον αλλόθρησκο, με το μουσουλμάνο, αλλά η θρησκεία του είναι θρησκεία μίσους». Δεν θα μισεί ανοιχτά τη θρησκεία των άλλων, αλλά θα διατυπώνει την άποψη πως η άλλη θρησκεία είναι απειλητική. Δημιουργείται πλέον όχι ένας εθνοκεντρικός φασισμός όπως τον γνωρίσαμε, αλλά ένας φασισμός, που αναπτύσσει θεωρίες γύρω από τους πολιτισμούς, 48

γύρω από την ενοχλητικότητα των πολιτισμών, την ενοχλητικότητα των ανθρώπων και κατά τ’ άλλα τους αγαπάει όλους, αλλά αυτοί φταίνε που είναι μαύροι (κατά το γνωστό ανέκδοτο). Για να επικρατήσει σήμερα ο φασισμός και οι ακροδεξιές απόψεις χρειάζεται απαραιτήτως να κάνει κάτι. Χρειάζεται να ξαναγράψει την ιστορία. Ένα μεγάλο εμπόδιο, που υπάρχει αυτή τη στιγμή για να επικρατήσει ο φασισμός είναι το «αίμα», το αίμα που χύθηκε στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι το αίμα των βασανισμένων, το αίμα εκείνων που οι ακροδεξιοί έσυραν στα κρεματόρια και στους τάφους και είναι εκατομμύρια τα θύματα. Αυτή η ιστορική πραγματικότητα, η οποία βρίσκεται εκεί και είναι πάρα πολύ ισχυρή ώστε να μπορούν να την ανατρέψουν και να πουν ήρθαμε να σώσουμε τον κόσμο, αυτοί, που πριν μερικά χρόνια τον είχαν αιματοκυλήσει. Για να επιστρέψει όμως ο φασισμός πρέπει να αποδεσμευθεί και να απομακρυνθεί από τις μνήμες του αίματος. Επομένως λοιπόν πρέπει να ξαναγραφεί, να αναθεωρηθεί η Ιστορία Οι αναθεωρητές της ιστορίας είναι ένα νέο φαινόμενο, το οποίο δίνει πολύ καλά επιχειρήματα στο φασισμό και οι φορείς του δεν είναι φασίστες. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι φορείς αυτοί είναι διάφοροι ιστορικοί νεοφιλελεύθεροι, στυλ Καλυβά στην Ελλάδα, οι οποίοι προσπαθούν θεωρητικά και με ένα τεχνητό τρόπο να σταθούν δήθεν στη μέση και να πουν ότι δεν έσφαξαν μόνο οι μεν, έσφαξαν και οι δε. Άρα, θέμα δεν είναι ο φασισμός, είναι η βία της σφαγής στον εμφύλιο. Ξεχνάμε δηλαδή τι έκαναν οι φασίστες στον εμφύλιο και τι έκαναν οι αριστεροί. Ξεχνάμε τι έκαναν μαζί με τους Γερμανούς οι φασίστες και τι έκαναν οι αριστεροί στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Καταβάλλεται μια έντονη προσπάθεια να ονομαστούν όλα τα καθεστώτα ότι είναι φασιστικά είτε αυτά είναι κομμουνιστικά, είτε δεξιά. Ο Στάλιν γι’ αυτούς ήταν φασίστας. Επίτηδες αρνιούνται τη μεγάλη διαφορά, που υπάρχει. Μπορεί να κατηγορεί όποιος θέλει τον Στάλιν για το πώς ερμήνευσε και εφάρμοσε τον κομμουνισμό, 49

αλλά οι σοσιαλιστικές θεωρίες, στη φιλοσοφία του ο υπαρκτός σοσιαλισμός, η μαρξιστική φιλοσοφία είναι μια πανανθρώπινη θεωρία, είναι μια θεωρία δικαίου, είναι μια ιδεολογία δικαίου. Σ’ αντίθεση με το φασισμό, που είναι μια θεωρία βίας και μίσους. Τα μεγάλα εμπόδια επαναλαμβάνουμε στον φασισμό είναι η μνήμη και η Ιστορία, που στέκεται εκεί, έχοντας καταγράψει εκατομμύρια θύματα. Γι’ αυτό ο φασισμός σήμερα επιχειρεί να αναθεωρήσει την Ιστορία και να εφεύρει ή να συμψηφίσει με τις «ευθύνες και άλλων», γι’ αυτό οι αναθεωρητές της ιστορίας κατασκευάζουν τεχνητές ομοιότητες για να ξεπλύνουν αυτό το αίμα της ιστορίας. Και το αποτέλεσμα να μπορεί να έρθει ο κάθε εκλεπτυσμένος και στολισμένος με εθνικά σύμβολα Μιχαλολιάκος, ο οποίος πλέον αντιγράφει την κα Λεπέν, η οποία εμφανίζεται ως πατριώτισσα και όχι ως φασίστρια, διακηρύσσοντας: ας αφήσουμε πίσω το παρελθόν, όλοι οι ίδιοι είναι κι’ ας δούμε εμείς, που είμαστε πατριώτες πως μπορούμε να φέρουμε τη λύση στα προβλήματα, που ταλανίζουν τον τόπο. Αυτό λοιπόν είναι ένα ιστορικο-πολιτικό τρικ, που στοχεύει κύρια στο να ξεμπερδεύουν με την Αριστερά, με τη Δημοκρατία, με τα κοινωνικά δικαιώματα για να επικρατήσουν μ’ έναν τρόπο, που ονειρεύονται, αλλά δεν τον περιγράφουν. Δεν τον περιγράφει η Λεπέν, τον περιγράφουν όμως οι ηγέτες των δεξιών κομμάτων στην Ευρώπη. Τον τρόπο και τις μεθόδους της περιγράφει ο κ. Βέμπερ, της περιγράφει ο κ. Μητσοτάκης. Αν δείτε όλα τα κόμματα το τελευταίο διάστημα ίσως από το φόβο μήπως και έχουν διαρροή ψήφων προς την ακροδεξιά, προς τους Ναζί, τους ντόπιους Ναζί της Κύπρου ή της Ελλάδας αναπτύσσουν μια ρητορική. Μια ρητορική, που λέει ότι ναι οι μετανάστες είναι ενοχλητικοί, έχουμε πρόβλημα με τους πρόσφυγες, η οποία – ρητορική - στο τέλος φτάνει σε θεωρίες, όπως ανέπτυξε ο Βορίδης όταν έλεγε: η Αριστερά είναι μια προβληματική θεωρία με την οποία πρέπει να τελειώνουμε. Αναπτύσσοντας τέτοιες θεωρίες θέλουν να εξασφαλίσουν το ακροδεξιό ακροατήριο για να μην στραφεί στη Χρυσή Αυγή, για να μην πάει στο ΕΛΑΜ. 50

Μέσα σ’ ένα ιδεολογικό και πολιτικό μακιαβελισμό υιοθετούν την ατζέντα της ακροδεξιάς. Διασπείρουν στον κόσμο τέτοιες θεωρίες μόνο και μόνο για να μαζέψουν ψήφους. Δεν έχουν καμιά θέση ενάντια στο φασισμό, δεν έχουν καμιά θέση ενάντια στην ακροδεξιά. Ίσα – ίσα είναι φορείς αυτών των ακροδεξιών απόψεων και ο εχθρός τους είναι, ιδιαίτερα στην Ελλάδα ο ΣΥΡΥΖΑ, η Αριστερά, όσοι είναι υπέρ των κοινωνικών δικαιωμάτων. Όπως μπορώ να διακρίνω με όση ιστορία και ενασχόληση έχω με την Κύπρο και εδώ το πρόβλημα τους είναι το ΑΚΕΛ. Δεν είναι τυχαίο ότι ο κ. Αναστασιάδης με τη ρητορική, που σταδιακά αναπτύσσει κλείνει το μάτι στο ΕΛΑΜ, στη Χρυσή Αυγή της Κύπρου.

“Είμαστε η Χρυσή Αυγή της Κύπρου”, δήλωση Χρ. Χρίστου, Προέδρου ΕΛΑΜ, σε εκπομπή στο ΣΙΓΜΑ 18/09/2013

Είτε πρόκειται λοιπόν για τις θεωρίες των ίσων ευθυνών και του «μέσου όρου» είτε για την προκλητική προσπάθεια να βαφτίσουν τα τάγματα θανάτου και τους ταγματασφαλίτες «ακτιβιστές του πατριωτισμού», η ακροδεξιά και ο φασισμός έχουν ως πρώτο στόχο να εξαφανίσουν από το σύγχρονο αφήγημά τους το φόντο του ιστορικού αίματος. Και πάντα ο εγκληματίας δεν αποζητά την πλήρη αποδοχή. Δεν θέλει να του πούμε έχεις δίκαιο. Για να επικρατήσει του αρκούν η αμφιβολία και η σύγχυση, τα οποία 51

είναι υπέρ του εγκληματία, υπέρ του κατηγορούμενου. Δίπλα στα πραγματικά γεγονότα η ακροδεξιά σήμερα γεννά την αυθαίρετη και προσβλητική για τη μνήμη αμφισβήτηση. Στην Ελλάδα έχουμε την αμφισβήτηση για τους νεκρούς του Πολυτεχνείου. Την αμφισβήτηση για το πόσο κακή ήταν η Χούντα, όταν σου λένε: έλα ρε αδελφέ με τη Χούντα κοιμόμασταν με ανοικτά παράθυρα και είχαμε και οικονομική ανάπτυξη στη χώρα σ’ αντίθεση με τη Δημοκρατία, που όλα πήγαν κατά διαόλου και τότε δεν είχαμε ληστείες και δε είχαμε το ένα και το άλλο… Αμφιβολίες για τον πατριωτικό αγώνα της Εθνικής Αντίστασης, για το τι έκανε ο Άρης, για το τι έκαναν οι πατριώτες στην Κύπρο, για τα πάντα. Σπέρνουν την αμφιβολία και περιμένουν να θερίσουν. Αλλά δεν είναι σίγουρο ότι όταν οι ίδιοι αναπτύσσουν τέτοια ρητορική, με την οποία ταΐζουν το τέρας, στο τέλος θα θερίσουν θύελλες. Αν η σύγχυση και η καχυποψία επικρατήσουν, αν οι εθνικοί μύθοι και η συνωμοσία αντικαταστήσουν την ιστορική πραγματικότητα, την οποία πρέπει να γνωρίζουμε, τότε οι άνθρωποι θα λοιδορήσουν την αλήθεια γιατί το ψέμα θα υπόσχεται περισσότερα. Ένας μεγάλος συγγραφέας έλεγε ότι μέχρι να βάλει το παντελόνι της η αλήθεια το ψέμα έχει ταξιδέψει τον κόσμο ολόκληρο. Αν λοιπόν συμβούν αυτά το τέρας μόλις θα έχει επιστρέψει, η σκύλα μόλις θα έχει γεννοβολήσει και δυστυχώς, νομίζω ότι τότε θα επιβεβαιωθεί ο Γκαίμπελς, που είπε θα ξαναγυρίσουμε και τότε ναι, η γη θα τρέμει.

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 53-82, 2019

Νίκος ΤΡΙΜΙΚΛΙΝΙΩΤΗΣ

Η καταπολέμηση του ακροδεξιού φαινομένου στην Κύπρο, την Ευρώπη και τον κόσμο1

Το ακροδεξιό φαινόμενο στην Ευρώπη και τον κόσμο Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε στην Ευρώπη και αλλού μια «αναβίωση» ή καλύτερα μια άνοδο του ακροδεξιού φαινομένου, η οποία ωστόσο μπορεί να αναχαιτιστεί, αν υπάρξει μια συντονισμένη και αποφασιστική στρατηγική, όπου θα ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα. Η ανάλυση του φαινομένου αυτού δεν πρέπει να περιορίζεται στην ανάλυση απλώς των επιμέρους, μα προπάντων ποικίλων φορέων, σχημάτων ή κομμάτων. Αυτά τα σχήματα εμφανίζονται και προωθούν πολιτικές ιδεολογίες ή με τη ρητορική τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή δημιουργούν ομάδες κρούσης εκτός θεσμών, ενώ άλλα συμμετέχουν σε εκλογικές διαδικασίες ή/και με εξωκοινοβουλευτικές δράσεις, συμπεριλαμβανομένης και βίαιων επιθέσεων. 1 Η αναφορά στα αποτελέσματα των Ευρωεκλογών αποτελεί ύστερη προσθήκη του αρθρογράφου 53

Ο ιστορικός φασισμός είναι ένα ιδεολογικά συγκεκριμένο σχήμα, που στερεοποιήθηκε με βασικό πυρήνα τον ρατσιστικό εθνοσοβινισμό και αντικομμουνισμό με σκοπό την κατάλυση της δημοκρατίας και την επιβολή ενός αυταρχικού, δικτατορικού καθεστώτος «εκτάκτου ανάγκης». Η βασική δομή του καπιταλισμού όχι μόνο δεν ανατρέπεται με την επιβολή του φασισμού και του ναζισμού, παρά τις όποιες λαϊκίστικες αντικαπιταλιστικές ρητορικές προτού καταλάβουν την εξουσία, αλλά αντιθέτως ενισχύεται με βίαιους τρόπους αναπαραγωγής του συστήματος. Αυτό το είδα και στην περίπτωση του ιταλικού φασισμού και γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού/ναζισμού. Δεν είναι όμως όλα τα δικτατορικά καθεστώτα.2 Σήμερα, μπορούμε να μιλάμε για καθαρά φασιστικά και ναζιστικά κόμματα, όπως η «Χρυσή Αυγή», αλλά και σχήματα, που προέκυψαν ως μετεξέλιξη τους, εξ’ ου και ο όρος «μεταφασισμός».3 Είναι σημαντικό να αποφύγουμε το τσουβάλιασμα όλων των ακροδεξιών σχημάτων ή δικτατορικών καθεστώτων ως φασισμό, παρόλο που πολλές φορές χρησιμοποιούμε τον όρο «φασισμός» με υβριστικό τρόπο, και όχι αδίκως. Υπάρχουν διάφορες παραδόσεις, συνήθειες, τακτικές και ιδεολογικά στοιχεία, που απορρέουν σαφώς από τον ιστορικό φασισμό και ναζισμό και τις παραφυάδες τους. Υπάρχουν συγγένειες και σχέσεις, που συνδέουν το ιστορικό φασιστικό και ναζιστικό φαινόμενο με σημερινά ιδεολογικά και πολιτικά σχήματα της άκρας δεξιάς. Είναι όμως σημαντικό να αποφύγουμε το τσουβάλιασμα όλων των ακροδεξιών σχημάτων ως φασισμού, παρόλο που πολλές φορές χρησιμοποιούμε το φασισμό με υβριστικό τρόπο, όσο κι αν αυτό δικαιολογείται σε συναισθηματικό επίπεδο.

2 Είναι ένα ανοικτό ζήτημα τί ήταν το καθεστώς του Φράνκο στην Ισπανία ή του Μεταξά στην Ελλάδα, μάλλον παραφασιστικά καθεστώτα ήταν. 3 Όπως προτείνει ο Ε. Traverso (2016) Τα νέα πρόσωπα του Φασισμού. Συζήτηση με τον Règis Meyran, εκδόσεις του εικοστού. 54

Επίσης, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως αυτά τα «νέα» αυταρχικά και αντιδραστικά αντι-κινήματα θα στερεοποιηθούν και θα ενεργήσουν, αν αναλάβουν την εξουσία και πως θα διαμορφώσουν τα καθεστώτα, δηλαδή πώς ακριβώς θα συμπεριφέρονται ή θα μπορούν να συμπεριφέρονται στο σημερινό πλαίσιο: Μείζον ζήτημα είναι πως θα επενεργήσουν στην ουσία της δημοκρατίας, αν θα καταλύσουν τη δημοκρατία και πώς θα επιχειρήσουν να υποτάξουν και απορροφήσουν οτιδήποτε αυτόνομο, συντρίβοντας οποιαδήποτε αντίσταση, ιδίως σε σχέση με το εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα. Δεν υπάρχει αμφιβολία για το ότι έχουμε να κάνουμε με αντιδημοκρατικά-αυταρχικά σχήματα. Το ζήτημα είναι αν θα επιφέρουν τέτοια πλήγματα, ποιοτικά και ποσοτικά, στους δημοκρατικούς θεσμούς, στα δικαιώματα και τις ελευθερίες, στις εργατικές κατακτήσεις και κεκτημένα, θα υπονομεύσουν τα εργατικά συνδικάτα και τους αυτόνομους εργατικούς και κοινωνικούς θεσμούς, έτσι ώστε να εκφασίσουν την κοινωνία. Υπάρχουν πολλά στοιχεία, που δείχνουν ότι τα σημερινά ακροδεξιά σχήματα αντλούν ή μιμούνται από τον ιστορικό φασισμό, ωστόσο υπάρχουν άλλα στοιχεία, που δείχνουν ότι είτε αδυνατούν ή δεν έχουν τη βούληση στο σημερινό πλαίσιο να δημιουργήσουν το «φασιστικό κράτος», όταν αναλάβουν την εξουσία, παρά τα πλήγματα, που επιφέρουν στα δημοκρατικά και τα εργατικά δικαιώματα.4

4 Στην Αυστρία όταν πρόσφατα ανέλαβε ξανά η ακροδεξιά αμέσως κατάργησε το οκτάωρο και άλλες εργατικές κατακτήσεις. Στην Ουγγαρία και την Πολωνία έχουμε σαφέστατα καταβαράθρωση της δημοκρατίας και απόπειρες να υποτάξει και επιφέρουν μόνιμες αλλαγές στους θεσμούς. Στην Ιταλία ο ισχυρός ανήρ, Σαλβίνι και η «Λίγκα» προσομοιάζουν όλο και περισσότερο με μεταφασιστικό κόμμα, αλλά εξακολουθούν να λειτουργούν εντός του συστήματος, απορροφώντας δύναμη ως βρικόλακας από τη λαϊκή στήριξη των συμμάχων τους, το λαϊκίστικό κόμμα των «Πέντε Αστέρων». 55

Σήμερα παρατηρείται ένα νέο κύμα με διάφορα αυταρχικά και αντιδραστικά πρόσωπα από αντι-κινήματα αυτού του είδους που πήραν την εξουσία: περιέχουν στοιχεία που αντλούν από τον ιστορικό φασισμό, αλλά περιέχουν και σαφείς διαφοροποιήσεις εξάλλου είμαστε σε μια πολύ διαφορετική εποχή. Από το Trump (ΗΠΑ) στον Orban (Ουγγαρία), τον Kurtz (Αυστρία), τον Salvini (Ιταλία) και τον Mateusz Morawiecki (Πολωνία), το Bolsovaro (Βραζιλία) το Modi (Ινδία), καθώς και τον Ερντογάν (Τουρκία), τον Νετανιάχου (Ισραήλ), τον Πούτιν (Ρωσία), το Σίσσι (Αίγυπτο) ή τους Σαουδάραβες δικτάτορες κ.λπ., οι διάφοροι ακροδεξιοί αυταρχικοί δεσποτάδες (κάποιοι εκλεγμένοι), οι οποίοι ωστόσο λειτουργούν σε διαφορετικά καθεστώτα και με διαφορετικούς περιορισμούς, αντιθέσεις και αντιφάσεις. Πρέπει να μάθουμε από το παρελθόν - επομένως είναι απαραίτητες οι συγκρίσεις με τον ιστορικό φασισμό και άλλα δικτατορικά καθεστώτα. Ταυτόχρονα, πρέπει να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε και να αντιπαραβάλλουμε τι τα διαχωρίζει από το φασισμό, τι το καινούριο και ιστορικά διαφορετικό. Τα έργα κλασσικών μελετητών αποτελούν πολύτιμες αφετηρίες, ωστόσο έχουν σοβαρές ανεπάρκειες και σε πολλά σημεία είναι ξεπερασμένα. Έθεσαν όμως σημαντικά ερωτήματα, που ισχύουν και σήμερα. Ένα τέτοιο ζήτημα το έθεσε εύστοχα ο Πουλαντζάς5:

«Αν και ο φασισμός δεν είναι ούτε ακαταμάχητος ούτε αναπόφευκτος, ωστόσο στη διαδικασία εκφασισμού μπορούμε να εντοπίσουμε μια στιγμή, ύστερα από την οποία η πορεία αυτή δύσκολα ανακόπτεται. Αυτή η στιγμή δεν συμπίπτει με την άνοδο του φασισμού στην εξουσία. Αποτελεί ατράνταχτη αλήθεια ότι η κατάληψη της εξουσίας είναι μια απλή και τελευταία τυπική πράξη, που διαδραματίζεται όταν το ουσιαστικό μέρος του δράματος έχει ήδη παιχτεί και η έκβασή του έχει κριθεί, όταν με δυο λόγια, η τελική επικράτηση είναι η επιβεβαίωση μιας νίκης που έχει ήδη 5 Νίκου Πουλαντζά, Φασισμός και Δικτατορία, Η 3η Διεθνής αντιμέτωπη στον φασισμό, Θεμέλιο, σελ. 73. 56

συντελεστεί. Αντιλαμβανόμαστε τη σπουδαιότητα του ζητήματος: Πράγματι αν συγκεντρώναμε την προσοχή μας αποκλειστικά στα συμβαίνοντα στο πολιτικό προσκήνιο, τότε το προσκήνιο θα λειτουργούσε σαν μια οθόνη που θα έκρυβε τους βαθύτερους μηχανισμούς της πάλης των τάξεων όπου και διακυβεύεται η πραγματική εξουσία». Ζούμε σε μια πολύ διαφορετική εποχή από τη δεκαετία του 1930 και του ‘40. Ωστόσο, χρειαζόμαστε απεγνωσμένα μια κατάλληλη ιστορική και συγκριτική προοπτική για να διαβάσουμε τον κόσμο γεμάτο «νοσηρά συμπτώματα» για τη δική μας «εποχή της τερατογένεσης», όπως το απόδιδε ο Ιταλός κομμουνιστής Αντόνιο Γκράμσι κατά τις αρχές του 20ου αιώνα. Στα Τετράδια της Φυλακής, ο Γκράμσι αναφέρει: «Η κρίση συνίσταται ακριβώς στο ότι το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί. Σ’ αυτό το μεσοδιάστημα εμφανίζονται πολλά διαφορετικά νοσηρά συμπτώματα».6 Ένα από τα προβλήματα με την πληθώρα μελετών, κυρίως από πολιτικούς επιστήμονες, αλλά όχι μόνο, είναι ότι στην παρούσα συγκυρία της οξείας πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης και πόλωσης είναι ότι εσφαλμένα φαίνεται να εστιάζουν στα πολιτικά κόμματα της ακροδεξιάς, αφήνοντας έτσι στο απυρόβλητο τόσο τα παραδοσιακά «κεντρώα» ή «μεϊνστριμάτα» (mainstream) κόμματα και τις πολιτικές τους, που ευθύνονται για το ότι άνοιξαν τον δρόμο σε αυτά τα σχήματα. Επίσης, υποτιμούνται οι θεσμικές διεργασίες στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, που γέννησαν και ευθύνονται για τη διαιώνιση και αναπαραγωγή αντί να συντρίψουν τα φασιστικά φαινόμενα. Κι αυτά σχετίζονται με φαινόμενα παρακμής των αντιπροσωπευτικών θεσμών, όπως φυσικά και ο φόβος, η ανασφάλεια, εργασιακή επισφάλεια και το ευρύτερο κοινωνικόοικονομικό υπόβαθρο, που υποβιβάζει κοινωνικά στρώματα των μικρομεσαίων τάξεων, που αισθάνονται να απειλείται ο κόσμος τους, ενώ εξοβελίζει κοινωνικές ομάδες. 6 ντόνιο Γκράμσι (1972), Selections from the Prison Notebooks, σελ. 276. Βλ. «Αναζητώντας “τα τέρατα”», Lenin Reloaded, 9.1.2014, στο http:// leninreloaded.blogspot.com/2014/01/blog-post_9.html 57

Ασφαλώς, η διαπίστωση αυτή κάθε άλλο παρά οδηγεί σε λογικές μιας Αριστερής αυτοαπομόνωσης και σεκταριστικές προσεγγίσεις. Είναι απλώς μια προφανής διαπίστωση ότι έχουμε να κάνουμε με πολιτική και ιδεολογική κατάρρευση των παλιών κεντρώων δυνάμεων όπως τις ξέραμε, τόσο γιατί είναι πολύ διαφορετικές στο εσωτερικό κάθε πολιτικού ιδεολογικού σχηματισμού, όσο γιατί έχει ριζικά αλλάξει το πλαίσιο στο οποίο λειτουργούν, που εκφράζει τις μεταβολές στην κοινωνική τους βάση. Το συμπέρασμα, που θα αναπτύξω στη συνέχεια, είναι ότι σε πολιτικό επίπεδο απαιτείται μια νέα πλατιά αντιφασιστική δράση για να μαζέψουμε εξ υπαρχής τις δυνάμεις εκείνες, τα δίκτυα, τις τάσεις και τ’ άτομα, που έχουν δημοκρατικές ευαισθησίες από τον παλιό κεντρώο/αριστερό και κεντροδεξιό χώρο, που σήμερα βρίσκεται υπό αναδιαμόρφωση. Στον πυρήνα της πρόταση μου είναι η ανάγκη για άμεση σύσταση ενός πλατιού μετώπου, αντλώντας από την εμπειρία των λαϊκών και ενιαίων μετώπων. Οι ιστορικές διαφορές σήμερα έχουν λιγότερη σημασία διότι παρατηρούνται ριζικές κοινωνικές, ταξικές μεταβολές σε κοινωνικό επίπεδο, ενώ τα ιδεολογικοπολιτικά υποκείμενα είναι υπό αναδιαμόρφωση. Την ανάγκη δημιουργίας ενιαίου μετώπου την είχε προβάλει ο Γκ. Δημητρώφ από το 1935 μετά από τα σοβαρά λάθη, που είχαν προηγηθεί:

«Πώς μπορεί κανείς να εμποδίσει την άνοδο του φασισμού στην εξουσία, πώς μπορεί κανείς ν’ ανατρέψει το φασισμό, όταν κιόλας έχει νικήσει; Η Κομμουνιστική Διεθνής απαντάει: Το πρώτο πράγμα που πρέπει να γίνει, το πρώτο με το οποίο πρέπει να αρχίσει κανείς, είναι η δημιουργία του Ενιαίου Μετώπου, η αποκατάσταση της ενότητας δράσης των εργατών σε κάθε εργοστάσιο, σε κάθε συνοικία, σε κάθε περιοχή, σε κάθε χώρα, σε ολόκληρο τον κόσμο. Η ενότητα δράσης του προλεταριάτου σε εθνική και διεθνή κλίμακα - αυτό είναι το πιο ισχυρό όπλο, που κάνει την εργατική τάξη ικανή όχι μόνο για να αμυνθεί με επιτυχία, αλλά και να προχωρήσει σε επιτυχή αντεπίθεση ενάντια στο φασισμό, ενάντια στον ταξικό εχθρό.»7 7 Γκ. Δημητρώφ, Το Ενιαίο Μέτωπο της Εργατικής Τάξης, Εισήγηση στο VΙΙ Συνέδριο της Κ.Δ, Αθήνα ανατ. 1975: 47-49 58

Αυτό πηγάζει από την ορθή ανάλυση του Δημητρώφ, όπως υιοθετήθηκε από το 7ον Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς, η οποία μπορεί να ήρθε αργά τότε για να συντριβεί στα σπάργανα του ο ναζισμός, όμως εξακολουθεί να αποτελεί δίδαγμα για μας, ότι ο φασισμός και ναζισμός δεν είναι μια οποιαδήποτε δικτατορία:

«Ο φασισμός δεν είναι η απλή και συνηθισμένη υποκατάσταση μιας αστικής κυβέρνησης από μια άλλη, αλλά μια αλλαγή μορφής κράτους: Δεν θα έπρεπε να αποκομίσουμε την απλοϊκή και μονοκόμματη εντύπωση ότι μια κάποια επιτροπή του χρηματιστικού κεφαλαίου αποφασίζει μια δοσμένη στιγμή να εγκαθιδρύσει φασιστική δικτατορία. Στην πραγματικότητα, ο φασισμός συνήθως φτάνει στην εξουσία μέσα από μια αμοιβαία και συχνά σφοδρή πάλη εναντίον των παλαιών αστικών κομμάτων. [ ... ] Αυτά βέβαια δεν μειώνουν τη σημασία του γεγονότος ότι, πριν από την εγκαθίδρυση της φασιστικής δικτατορίας, οι αστικές κυβερνήσεις περνούν συνήθως από διάφορες προπαρασκευαστικές φάσεις, παίρνουν διάφορα αντιδραστικά μέτρα και συντελούν, συνεπώς, στην άμεση επικράτηση του φασισμού». Σήμερα, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε ότι και τώρα ακόμα ανάμεσα σε αυτούς, που πρωτοστατούσαν στην ιδεολογική εγκατάλειψη από το Μαρξισμό στο Μεταμαρξισμό8, η πολιτική ατζέντα της Αριστεράς έφτασε στο αντίθετο άκρο από αυτό που κριτικάραν τότε. Ενώ τη δεκαετία του 19809, επιζητούσαν τη συμπερίληψη των αιτημάτων των διαφόρων ομάδων γύρω από άλλους «ταυτοτικούς» άξονες πέραν της έννοιας της κοινωνικής τάξης, σήμερα έχουν «παραμελήσει τα αιτήματα που σχετίζονται με την εργατική τάξη».10 Κι έτσι προβάλλεται το επιχείρημα ότι σε μια «λαϊκίστικη στιγμή» απαιτείται «Αριστερός Λαϊκισμός». 8 Όπως πχ η Chantal Mouffe αναγνωρίζουν ότι στη σημερινή πραγματικότητα, Mouffe, C. (2018) For A Left Populism, Verso. 9 Laclau, E. and Mouffe, C. (1985) Hegemony and Socialist Strategy, Verso. 10 Mouffe, C. (2018) For a Left Populism, Verso, σελ. 59. 59

Αυτό έχει ήδη αρχίσει ως αντίσταση στην άνοδο του ακροδεξιού λαϊκισμού, που απευθύνεται στις γηγενείς εργατικές μάζες με ξενοφοβίες, μισαλλόδοξες και ρατσιστικές ρητορικές, ενός νέου κύματος «αριστερού λαϊκισμού»: Πρώτα με το ΣΥΡΙΖΑ και PODEMOS και τώρα με τους Sahra Wagenknecht, ηγέτης του Γερμανικού αριστερού κόμματος Die Linke, ξεκίνησε ένα νέο κίνημα, που ονομάζεται Aufstehen (μεταφρασμένο, «Σηκωθείτε»). Προσπαθεί κάπως να αντιγράψει το κίνημα όπως το Momentum στη Βρετανία (το αριστερό κίνημα της βάσης που έφερε Corbyn στην ηγεσία του Εργατικού Κόμματος και το La France Insoumise του Jean-Luc Mélenchon στη Γαλλία. Η τάση να αξιοποιηθεί η «λαϊκίστικη στιγμή» δεν είναι κατ’ ανάγκη κακή – αντιθέτως, η Αριστερά έχει καθήκον να ανταποκριθεί στη συγκυρία, παίρνοντας την πρωτοβουλία των κινήσεων σε καιρούς κρίσης. Το πρόβλημα είναι στο περιεχόμενο: αν η Αριστερά υιοθετήσει την ακροδεξιά ατζέντα π.χ. στον αντιμεταναστευτικό λόγο, τότε αυτοαναιρείται και επιτρέπει στη διολίσθηση της πολιτικής, ιδεολογικής ατζέντας προς την άκρα δεξιά. Πρόκειται για μια καταστροφική πορεία εκφυλισμού και εκφασισμού της πολιτικής ζωής και της κοινωνίας. Στις αναλύσεις μας οφείλουμε να αποφύγουμε την τάση υποτίμησης ή παραγνώρισης της ιστορικής συνέχειας, που εξετάζει φαινόμενα μακράς διάρκειας, το λεγόμενο longue durée, που εντοπίζει το ιστορικό νήμα, που συνδέει το σύγχρονο ακροδεξιό φαινόμενο με το παρελθόν τον φασισμό και ναζισμό.11 Στον πυρήνα αυτών των σχημάτων βρίσκονται οι βασικές φυλετικές ιδέες περί «ανωτέρων» και «κατωτέρων» φυλών, που μας πάνε πίσω στις ψευδο-επιστημονικές θεωρίες περί βιολογικού φυλετισμού των προηγούμενων δύο αιώνων, που συνδέει φαινόμενα όπως η δουλεία/δουλεμπόριο, την αυτοκρατορίααποικιοκρατία, το φασισμό, το ναζισμό μέχρι το απαρτχάιντ κ.τ.λ., αλλά και πιο «εκλεπτυσμένες» μορφές του όπως «πολιτιστική ανωτερότητα» και αναπόφευκτης «σύγκρουση πολιτισμών» 11 Βλ. Richard Saull, Alexander Anievas, Neil Davidson, Adam Fabry (2014) The Longue Durée of the Far-Right an International Historical Sociology, Routledge, London. 60

κ.τ.λ. Πολύτιμα μαθήματα από τους ιστορικούς αγώνες κατά του ιστορικού φασισμού, του ναζισμού, του απαρτχάιντ κ.τ.λ. πρέπει να εξαχθούν και αξιοποιηθούν δημιουργικά σήμερα από στελέχη μας, που δεν είχαν την εμπειρία, τη γνώση από αυτούς τους μεγάλους ιστορικούς αγώνες. Επίσης πρέπει να διδαχθούμε από σοβαρότατα ιστορικά σφάλματα του παρελθόντας από την Αριστερά π.χ. το ότι η αριστερά στη Γερμανία στην αρχή δεν μπόρεσε να διακρίνει την επικινδυνότητα του ναζιστικού φαινομένου ή οι καταστροφικές ισοπεδώσεις, που θεωρούσαν τη σοσιαλδημοκρατία «σοσιαλφασισμό»12 πριν προχωρήσουν στη δημιουργία λαϊκών μετώπων, όταν ήταν ήδη αργά. Πάνω σε αυτό σήμερα πρέπει να οικοδομήσουμε τη στρατηγική μας. Από την αντίθετη πλευρά, οφείλουμε να αποφύγουμε τις παγίδες, που βρίσκουμε σε αναλύσεις, κυρίως από Μαρξιστές και άλλους αριστερούς χώρους, αλλά και φιλελεύθερους, που τείνουν να υποτιμούν τους σημερινούς παράγοντες, που παράγουν και αναπαράγουν όπως αυτοί αναδύονται στα συγκεκριμένα δεδομένα της παρούσας συγκυρίας και που αποτελούν νεοφανή φαινόμενα, που χρίζουν ανάλυσης και κατανόησης. Αυτή η υποτίμηση ότι «τα ξέρουμε όλα» ή ότι «όλα τα έχουμε ξαναδεί» στερεί από τη δυνατότητα να δούμε τι είναι πραγματικά «νέο», παράγωγο της σημερινής κοινωνικής/ιδεολογικής/πολιτικής πραγματικότητας για εντοπισμό τρωτών σημείων των ακροδεξιών σχημάτων και φαινομένων για αποτελεσματική αναχαίτηση τους. Απαιτείται καλή γνώση και στενή παρακολούθηση τόσο των τοπικών συνθηκών, όσο των εξωτερικών και διεθνών επιδράσεων, 12 Αυτή την εσφαλμένη και σεκταριστική προσέγγιση είχε υιοθετήσει αρχικά η Κομμουνιστική Διεθνής υπό τον Στάλιν. Ωστόσο, υπήρχαν ιστορικοί λόγοι, που οι κομμουνιστές δεν έβλεπαν τη διαφορά ανάμεσα στους σοσιαλδημοκράτες και τους φασίστες: Στη Γερμανία για παράδειγμα ήταν ο Σοσιαλδημοκράτης ηγέτης, Φρίντριχ Έμπερτ που χρησιμοποίησε εθνικιστικές πολιτοφυλακές, τα Freikorps (Φράικορπς), για να καταστείλει την επανάσταση. Η Λούξεμπουργκ και ο Λίμπκνεχτ δολοφονήθηκαν το 1919 και εκατοντάδες μέλη του KPD εκτελέστηκαν. 61

γιατί μόνο μέσα από αυτά θα αναπτυχθούν τα εργαλεία και οι αποτελεσματικές μέθοδοι αντιμετώπισης στην κατάλληλη στιγμή, στη γένεση, όπου είναι δυνατό ή σε στιγμή αδυναμίας στη δημιουργία κι ανάπτυξη των ακροδεξιών σχημάτων. Επίσης, απαιτείται μια ολοκληρωμένη στρατηγική στην καταπολέμηση ιδεών, φαινομένων και μορφών οργάνωσης μέσα από την αναπαραγωγή με χρήση νέων τεχνολογιών, μέσων κοινωνικής δικτύωσης και κινητοποίησης. Ασφαλώς, είναι απαραίτητο να μελετώνται οι συγκεκριμένοι φορείς, κόμματα και παραφυάδες για να γίνουν κατανοητοί στην παρούσα συγκυρία κι όχι στο κενό τόσο ως κομμάτι, που συνδέει την ε/κ ακροδεξιά ιστορικά στην Κύπρο από τη μια μεριά και από την άλλη μεριά τα εισαγόμενα στοιχεία, κυρίως από τον Ελλάδα, αλλά και από άλλες εστίες παραγωγής ακροδεξιών και νεοφασιστικών ιδεών και πολιτικών (ΗΠΑ, Βρετανία, Γερμανία, Γαλλία, Τουρκία κ.τ.λ.).

Ξαναδιαβάζοντας την ιστορία:

ο ομφάλιος λώρος με τους επίγονους του φασισμού/ναζισμού Για να κατανοήσουμε το φαινόμενο του φασισμού και του ναζισμού και πως σχετίζεται με τη σημερινή ακροδεξιά οφείλουμε να εξετάσουμε τους βασικούς του «πυλώνες» ως ιδεολογικών σχημάτων και καθεστώτων. Αυτά εμφανίζονται σε ιστορικές στιγμές κρίσης της δημοκρατίας συνήθως (αλλά όχι πάντα), σε συνθήκες οικονομικής κρίσης και κοινωνικής καταβαράθρωσης και μετά από ιστορικές ήττες της Αριστεράς ή ως έκφανση της ήττας αυτής. Εμφανίζονται λοιπόν ως «κράτη έκτακτης ανάγκης», που επιχειρούν να νομιμοποιηθούν επικαλούμενα «εξαιρετικές περιστάσεις» για τη «σωτηρία του έθνους», για να επιβάλουν δια της βίας και με δικτατορικά μέσα ειδικές μορφές καπιταλιστικών κρατών «εξαιρετικών περιστάσεων»13 - εξ’ ου και η χρήση σήμερα 13 62

Νίκου Πουλαντζά, Φασισμός και δικτατορία

του όρου του νομικού απολογητή των Ναζί θεωρητικού Καρλ Σμιτ «καθεστώτα» ή «κράτη εξαίρεσης» ή «εκτάκτου ανάγκης». Κυρίαρχος είναι αυτός, που έχει τη δύναμη να κηρύττει κατάσταση εκτάκτου ανάγκης14: Στη συνέχεια υμνεί τον ισχυρό άνδρα του ναζισμού, που παρουσιάζεται ως ο σωτήρας του Γερμανικού έθνους, υποσχόμενος εθνική παλιγγενεσία και γίνεται ο νομικός, θεωρητικός και απολογητής του ναζισμού. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν υπάρχει μια διαδικασία κανονικοποίησης της ναζιστικής βίας, που πήρε ακραία μορφή με γενοκτονίες και μαζικές εξοντώσεις πληθυσμών.15 Ενώ λοιπόν έχουμε ένα φαινόμενο βραχείας διάρκειας, τριάμισι πυκνών χρόνων 19411944, όπου συντελείται μια τρομακτική ιστορική βιαιότητα, όπου οι Ναζί θα σβήσουν μια κοινότητα πλήρως ενταγμένη στην καρδιά της Ευρώπης με ιστορία δύο χιλιετιών, με πλήρη εξάλειψη της για παράδειγμα από την Πολωνία,16 οφείλουμε να δούμε τις ιστορικές προϋποθέσεις μακράς διάρκειας, που έκαναν δυνατή αυτή τη φρικιαστική ιστορική στιγμή. Δεν μένουμε όμως στις τεχνοιδεολογικές προϋποθέσεις, αλλά σε κοινωνικούς, πολιτικούς και οικονομικούς λόγους για να συμπληρωθεί το παζλ. Σε αυτές τις συνθήκες, πέραν των καθαρών συγκυριακών στοιχείων βραχείας διάρκειας, συνέβαλαν οι διεργασίες μακράς διάρκειας, όπως τα εξής πέντε βασικά στοιχεία, που βασίζονται στα επιμέρους ιστορικά δεδομένα, που έκαναν δυνατή τη ναζιστική βία:

14 Βλ. Καρλ Σμιτ Κυριαρχία και Αγκάμπεν Καθεστώτα εξαίρεσης 15 Σύμφωνα με τον Ερζο Τραβέρσο (2013) Οι Ρίζες της Ναζιστικής Βίας, μια Ευρωπαϊκή Γενεαλογία, Εκδόσεις του εικοστού Πρώτου. 16 Τραβέρσο, Οι Ρίζες της Ναζιστικής Βίας, μια Ευρωπαϊκή Γενεαλογία σελ. 15. 63

(α) Η τελειοποίηση των διαδικασιών επιτήρησης, τιμωρίας και θανάτωσης στα σύγχρονα κράτη Πρώτα, έχουμε τεχνολογικές και τεχνικές εφευρέσεις και εξελίξεις, που επέτρεπαν σειριοποιημένους και μαζικούς θανάτους π.χ. η γκιλοτίνα, που επέτρεπε τη θανάτωση χωρίς δήμιους. Δεύτερο, η εξέλιξη της φυλακής ως τεχνολογίας πειθάρχησης των σωμάτων,17 κι αυτό βασίστηκε στην οργάνωση της σύγχρονης και του καταμερισμού εργασίας ως αποτέλεσμα της εργοστασιακής μαζικής παραγωγής στον καπιταλισμό, αλλά και της σύγχρονης γραφειοκρατίας, που βασίζεται στην άκριτη, τυποποιημένη ορθολογιστική διοίκηση: Το Άουσβιτς ήταν κυριολεκτικά εργοστάσιο θανάτου με αποτελεσματική εκτέλεση των αποφάσεων με την τελειοποίηση των μεθόδων εξόντωσης των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης, που λειτουργούν ως τόπος αποτελεσματικής μαζικής εξόντωσης. Ο δε εξαιρετικός ρόλος της γραφειοκρατία όπου λειτούργησε ως βασικό όργανο για πραγματοποίηση, μεταβίβαση και εκτέλεση. Δεν είναι λοιπόν παράξενο, που οι στατιστικολόγοι στην υπηρεσία του καθεστώτος είχαν μετονομαστεί από το Γ’ Ράιχ σε «στρατιώτες της επιστήμης»: ενώ δεν ήταν ούτε επινοητές, ούτε υπεύθυνοι για την πολιτική, ήταν σημαντικό εργαλείο στην υπηρεσία του κεφαλαίου. (β) Η κατάκτηση: Ιμπεριαλισμός, Φυλετισμός και Ιστορία και πρακτική της αποικιοκρατίας ως το ιστορικό υπόβαθρο της ναζιστικής θηριωδίας και των επιγόνων του Είναι ιδιαίτερα σημαντικό σήμερα να τονιστεί η σχέση ναζισμού/ φασισμού με τον ιμπεριαλισμό.18 Σήμερα, παρατηρούνται 17 Όπως τόσο παραστατικά καταδεικνύει ο Μισέλ Φούκο στο έργο του Επιτήρηση και Τιμωρία. 18 Πολλοί επικαλούνται τον Νίκο Πουλαντζά σήμερα για να δικαιολογήσουν τη στροφή των παλιών Ευρωκομουνιστών προς τα δεξιά, σε τέτοιο βαθμό, που έφτασαν να μη ξεχωρίζουν ούτε από την κυρίαρχη τάση της σοσιαλδημοκρατίας (τύπου Μπλερ, Σρέντερ και Σημίτη), όπου ελάχιστα τους διαχωρίζουν από τους νεοφιλελεύθερους της συντηρητικής σοσιαλδημοκρατίας. Διάφοροι όψιμοι και εκλεκτικοί «Πουλαντζικοί» επιμελώς ή εν αγνοία παραγνωρίζουν το κεντρικό του επιχείρημα στην ανάλυση του φασιστικού φαινομένου ότι το φαινόμενο αυτό δε μπορεί να 64

διάφορες απόπειρες αναθεωρητισμού με σκοπό να αρνηθούν ή να υποβαθμίσουν τη σημασία του ιμπεριαλισμού ως του αναγκαίου υπόβαθρου τόσο για την εμφάνιση, την εξέλιξη και τις αντιφάσεις, που περιέχονται σε εθνικές/εθνοτικές συγκρούσεις και στις εδαφικές και εθνικές διαιρέσεις στο σημερινό ρατσισμό και εθνικισμό, σάμπως κι αυτά αναπτύχτηκαν στο κενό ή σάμπως και έπαψε ως δια μαγείας να υπάρχει το φαινόμενο, που ονομάζεται ιμπεριαλισμός. Ο ιμπεριαλισμός περιέχει μέσα του το βασικό ιδεολογικό στοιχείο, τη δικαιολόγηση της αποικιοκρατίας και της επέκτασης με διαφορετικές μορφές. Πρώτα ως φυλετισμός: ας μη ξεχνούμε ότι η ιεράρχηση των φυλών και η θεώρηση ότι υπάρχει πολιτιστική παρακμή και εκφυλισμός λόγω της επιμειξίας, ο ευγονισμός, ο κοινωνικός δαρβινισμός («επιβίωση του ισχυρότερου) είναι αδιαχώριστες από τις διαδικασίες αποικιοποίησης της Ασίας και της Αφρικής. Είναι εκπληκτικό πως σήμερα αυτό φαίνεται παντελώς να υποτιμάται στην περίπτωση της Κύπρου, όπου μόνο επιλεκτικά κατά το δοκούν θυμούνται κάποιοι την αποικιοκρατία και τις παρακαταθήκες της στη χώρα μας. Η δικαιολόγηση της βίας κατά των «κατωτέρων φυλών», που θεωρούνταν «βάρβαρες» και «απολίτιστες», ενώ σήμερα με πιο εκλεπτυσμένους τρόπους «λιγότερο πολιτιστικά ανεπτυγμένες» ή «μη σύγχρονες» αποτελούν αναγκαίο συστατικό ιδεολογικό στοιχείο στο φασισμό, ναζισμό και σε διάφορες άλλες ιδεολογικές παραφυάδες και συγγενικές απολήξεις. Ωστόσο, θα ήταν σφάλμα να περιορίσουμε το ζήτημα στο ιδεολογικό: υπάρχει εδώ κάτι βαθύτερα ταξικό γιατί αποτελεί συστατικό στοιχείο στην ηγεμονία του συστήματος, που επιτρέπει την κοινωνική και πολιτική συμμαχία με τεράστια οικονομικά και πολιτικά οφέλη μέσα από την καταπίεση και εκμετάλλευση των «κατώτερων» φυλών, αλλά και τάξεων.

γίνει κατανοητό αν δε το δούμε υπό το πρίσμα του ιμπεριαλισμού. Όπως επίσης παραγνωρίζεται η σημασία, που έδινε μέχρι το τέλος της ζωής του, στις διαδικασίες ιμπεριαλιστικής διεθνοποίησης, στην ανάλυση των διαδικασιών καπιταλιστικής ενσωμάτωσης. 65

Τα περί «κόκκινου φασισμού» και η εξίσωση φασισμού/ ναζισμού με τον κομμουνισμό: ο νέος αντικομουνισμός, που ξεπλένει τη φασιστική θηριωδία Αποτελεί συσκότιση, που έχει σαφείς ιδεολογικές κατευθύνσεις, η απόπειρα της εξίσωσης «ναζισμός = κομμουνισμός». Οι δε αναφορές σε «κόκκινο φασισμό» είναι πλέον ευρέως διαδεδομένες, ακόμα και στη Κύπρο. Κι αυτό δεν γίνεται μόνο από ακροδεξιούς και δήθεν φιλελεύθερους απολογητές, αλλά και από ορισμένους, που δηλώνουν αριστεροί. Είναι πλέον παραδεκτό για όλους τους σοβαρούς αναλυτές και ιστορικούς ότι η πτώση της ΕΣΣΔ και το τέλος του ψυχρού πολέμου δεν έχει επιφέρει αντικειμενική και νηφάλια προσέγγιση της ιστορίας. Αντιθέτως, παρατηρείται και θα έλεγα ότι εντείνεται ακόμα περισσότερο, αυτό που ο Τραβέρσο εύστοχα ονομάζει «εμπαθή και ιδεολογική προσέγγιση του 20ου αιώνα» με την ανάπτυξη ενός «νέου κύματος αντικομουνισμού». Πρόκειται για ένα νεο-Μακαρθισμό, που έχει διεθνική βάση και χαρακτηρίζεται από «ένα μαχητικό αντικομμουνισμό, οξύμωρο έτι περαιτέρω, αφού ο εχθρός του έχει πλέον πεθάνει». 19 Το γεγονός ότι έχει διασπαρθεί σε χώρους, που δηλώνουν αριστεροί (ή πρώην αριστερών) δεν είναι άσχετος με την απόπειρα κάποιων να αρνηθούν τη σημασία ή την ύπαρξη του ιμπεριαλισμού, όπως αναλύσαμε πιο πάνω. Οι ιδεολογικοί ταγοί, από τους οποίους αντλούν αυτές τις θεωρήσεις, είναι βαθύτατα συντηρητικοί ή/και ακροδεξιοί διανοούμενοι και ιστορικοί, μερικοί από τους οποίους συνδέονται άμεσα και προσωπικά με ναζιστές και συνοδοιπόρους απολογητές τους, όπως τους Μάρτιν Χέϊντεγκερ20 και Καρλ Σμιτ.21 19 Τραβέρσο, 2018, σελ. 215. 20 Φιλόσοφος που διετέλεσε Πρύτανης του πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, μέλος του ναζιστικού κόμματος και υμνητής του ναζισμού. Η πρόσφατη δημοσίευση των «Μαύρων Σημειωματάριων» (Black Notebooks) διέλυσε τις όποιες αυταπάτες για τις βαθύτατα ρατσιστικές απόψεις του «δασκάλου». 21 Νομικός θεωρητικός, που υμνούσε τον Χίτλερ ως «κυρίαρχο» και την «κατάσταση εξαίρεσης». Δικάστηκε, αλλά γλύτωσε την καταδίκη στη Δίκη της Νυρεμβέργης. 66

Οι σημερινοί (νέο)αντι-κομμουνιστές ιστορικοί, που παρά τις διαφορές τους, έχουν βασικό χαρακτηριστικό ότι ερμηνεύουν την Οκτωβριανή Επανάσταση ως την απαρχή του σύγχρονου ολοκληρωτισμού. Σε μια προκλητική αντιστροφή της ιστορικής αλήθειας επιχειρούν να απεικονίσουν τους Ναζιστές ως θύματα και τους Ρώσους, που είχαν 20 εκατομμύρια νεκρούς ως τους θύτες: Θεωρούν για παράδειγμα ότι ήταν οι Μπολσεβίκοι, που εισήγαγαν αυτό που αποκαλείται «ασιατική βία» το 1917 και οι «κακόμοιροι Γερμανοί (Ναζιστές) απλώς αντέδρασαν πανικόβλητοι και με ακραίο τρόπο.22 Ο Μαρξισμός παρουσιάζεται ως «ιδεολογία της εξόντωσης» και το μπολσεβικισμό ως «πρακτική εφαρμογή της εξόντωσης» (Νόλτε). Ο δε πρώην μαοϊκός συγγραφέας του μπεστσέλλερ «Η Μαύρη Βίβλος του Κομμουνισμού», ο οποίος προφανώς μισεί θανάσιμα τον πρότερο εαυτό του, Στεφάν Κουρτουά αναφέρει ότι το πρόβλημα είναι η ιδεολογία του κομμουνισμού, που περιέχει κατά βάση το ίδιο πράμα με το ναζισμό: ο πρώτος περιέχει αυτό, που ονομάζει «ταξική γενοκτονία» και ο δεύτερος «φυλετική γενοκτονία». Όλα είναι μια σούπα, όπου η «ιδεοκρατία» περιέχει τη βία και την εξόντωση στον πυρήνα της ιδεολογίας του κομμουνισμού και το ναζισμού.23 22 Έρνστ Νόλτε (1995) Ο Ευρωπαϊκός εμφύλιος 1917-1945: Εθνικοσοσιαλισμός και Μπολσεβικισμός, έκδ. Τροπή, Αθήνα. 23 Τραβέρσο 2018, σελ. 315. 67

Πρόκειται για ιστορικές αλχημείες και διαστρεβλώσεις ολκής με σοβαρότατες και επικίνδυνες απολήξεις. Πρώτο, η κριτική του φιλόσοφου Γιούργκεν Χάμπερμας κατά τη δεκαετία του 1980 στη λεγόμενη διαμάχη των ιστορικών, υπάρχει μια σαφής απόπειρα νομιμοποίησης, κανονικοποίησης και απολογητικής του ναζισμού μέσα από εντελώς μη συγκρίσιμα και ανόμοια πράγματα. Ο βασικός πυρήνας του ναζιστικού και φασιστικού φαινομένου είναι η φυλετική ανωτερότητα, που απαιτεί τη βίαιη υποδούλωση και εξόντωση των άλλων, που απλώς είναι «υπαρξιακά διάφοροι/ αποκλίνοντες». Αυτό καμία σχέση δεν έχει με τον κομμουνισμό. Ακόμα και ως καθεστώς στην ΕΣΣΔ ιστορικά διήρκησε 74 χρόνια, δεν ήταν ένα πράγμα, αλλά πέρασε από διάφορες φάσεις κι ας είχε κάποια χαρακτηριστικά, που θεμελιακά στρέβλωναν και απέκλιναν ριζικά από την ιδεολογία, που είχε ως πρόσταγμα το σοσιαλισμόκομμουνισμό, όπου θα καταργούσε την εκμετάλλευση, την καταπίεση και το κράτος. Ποτέ δεν υπήρξε ένα καθεστώς, που είχε ιδεολογικό σκοπό τη μαζική εξόντωση πληθυσμών – αυτά ήταν ακριβώς οι στρεβλώσεις και τα εγκλήματα, που έγιναν σε κατάχρηση και σφετερισμό της εξουσίας. Ασφαλώς υπήρξαν ριζικές στρεβλώσεις του κομμουνισμού είτε σε επίπεδο ιδεολογίας, είτε ως καθεστώτα, όπως ο Σταλινισμός, ο Μαοϊσμός ή άλλα καθεστώτα όπως οι Κμερ Ρουζ του Πολ-Ποτ ή τα καθεστώτα στην ανατολική Ευρώπη (Ενβέρ Χότζα και Τσαουσέσκου κ.τ.λ.). Ωστόσο η απόπειρα να απεικονιστεί ότι ο κομμουνισμός εν γένει οδηγεί αυτόματα και υποχρεωτικά στη βία, όπως οι πιο πάνω στρεβλώσεις και παραμορφώσεις του κομμουνιστικού κινήματος, αποτελεί απόπειρα να μειωθεί η μοναδικότητα της κτηνωδίας και φύσει ρατσιστικής βίας του φαινομένου φασισμός. Αποτελεί κατ’ ουσία απόπειρα απολογητικού ξεπλύματος και σχετικοποίησης της φασιστικής και ναζιστικής θηριωδίας του πιο αποτρόπαιου εγκλήματος πολέμου, που περιέχει τη γενοκτονία.

Ακροδεξιά Κόμματα και Σχηματισμοί σήμερα Η άνοδος ξεχωριστών πολιτικών σχηματισμών δεν έρχεται από το πουθενά κι απροσδόκητα. Να μη ξεχνούμε ότι μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ως ξεχωριστοί πολιτικοί σχηματισμοί τα ακροδεξιά κόμματα/οργανώσεις ζουν στο περιθώριο ως υποκουλτούρες, αλλά με ξεσπάσματα και επιρροές κατά καιρούς και υπό συγκεκριμένες περιστάσεις: Η Κου-Κλουξ-Κλαν διατηρεί επιρροή και θεσμική παρέμβαση στο νότο των ΗΠΑ, αλλά στη νότια Ευρώπη τα πράγματα με τις δικτατορίες στην Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα μέχρι τα μέσα του 1970 συνδέονται με τα καθεστώτα αυτά. Είναι μέσα από συγκεκριμένες πολιτικές των μεγάλων κομμάτων της κεντροδεξιάς και κεντροαριστεράς, την αντιμεταναστευτική ρητορική και του λεγόμενου «πολέμου κατά της τρομοκρατίας» και την επικράτηση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, μετά την ήττα μαζικών εργατικών αγώνων και της Αριστεράς στις δεκαετίες 1980 - 90, την περιθωριοποίηση των μαχητικών συνδικάτων, που οδηγεί στην καταβαράθρωση του κοινωνικού κράτους και την όξυνση των κοινωνικών ανισοτήτων και φτωχοποίησης, που αναβιώνει το ακροδεξιό φαινόμενο. Υπάρχει μια τάση κανονικοποίησης και υποτίμησης των μεταφασιστικών και άλλων επικίνδυνων ακροδεξιών σχημάτων να κρύβονται ως απλώς «εθνικιστές», εξάλλου αυτό προβάλλουν ως το ιδεολόγημα τους. Για παράδειγμα, το BBC τσουβαλιάζει όλα τα σχήματα ως «εθνικιστές», ανάμεσα τους και νεοναζιστικά κόμματα:24 Κόμματα και κινήματα ακροδεξιού τύπου έχουν αυξήσει τα εκλογικά τους ποσοστά, κάποια συμμετέχουν ακόμα και σε κυβερνήσεις με πιο πρόσφατο παράδειγμα την Ιταλία, Αυστρία, Ουγγαρία και Πολωνία. Υπάρχει αύξηση των ποσοστών τους, αλλά όχι θεαματική στις πρόσφατες Ευρωεκλογές στη Γαλλία και Ισπανία. 24 Europe and nationalism: A country-by-country guide, BBC News, 5.11.2018, https://www.bbc.com/news/world-europe-36130006 69

Στη Βρετανία του Brexit υπάρχει σαφώς άνοδος των ακροδεξιών, καταποντισμός των Συντηρητικών, που έχουν πάρει τα χαμηλότερα ποσοστά τους από ποτέ. Οι δε Εργατικοί λόγω της επαμφοτερίζουσας θέσης στο Brexit έχουν τιμωρηθεί, ενώ έχουμε αλματώδη άνοδο των Πρασίνων. Στη Γερμανία η ακροδεξιά, ενώ έχει σημαντική άνοδο στην ανατολική Γερμανία, συνολικά δεν έχει κερδίσει – κι ενώ η Σοσιαλδημοκρατία έχει ηττηθεί και η Αριστερά έχει μείωση των ποσοστών της, οι Πράσινοι είναι οι πραγματικοί νικητές. Μετά τις ευρωεκλογές Απαιτείται μια νηφάλια ανάλυση των Ευρωεκλογών. Ενώ ανάμεναν όλοι μια μεγάλη άνοδο της ακροδεξιάς, αυτό δεν συνέβη.25 Υπήρξε μεν άνοδος σε κάποιες χώρες, αλλά παρατηρείται ένας κατακερματισμός των «κεντρώων δυνάμεων» και η κρίση της Ευρώπης συνεχίζει να βαθαίνει και εμφανίζονται νέες αντιφάσεις. Το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (κεντροδεξιά-συντηρητικά κόμματα) έχει 179 έδρες και το κόμμα Σοσιαλιστών-Δημοκρατών 153 έδρες στο Ευρωκοινοβούλιο. Έχουν πλέον απωλέσει την πλειοψηφία του μεγάλου συνασπισμού μεταξύ ΕΛΚ και Σοσιαλιστών-Δημοκρατών. Άνοδο έχουν οι Φιλελεύθεροι, οι οποίοι αύξησαν τις έδρες τους σε 105. Όπως ορθά διαπιστώνεται, λόγω των θέσεων των Φιλελευθέρων αυτό θα οδηγήσει σε περισσότερο νεοφιλελεύθερες πολιτικές, ενώ υπήρξε οπισθοδρόμηση για πολλά από τα αριστερά κόμματα της ΕΕ.26 Κερδισμένοι των εκλογών ήταν επίσης και οι Πράσινοι, με αύξηση 22 βουλευτών (από 52 στους 74), που τους ανάδειξε στην τέταρτη μεγαλύτερη κοινοβουλευτική ομάδα. Είναι σημαντικό ότι δεν επικράτησε η ακροδεξιά ατζέντα στην Ευρώπη. 25 Μια πρώτη ανάλυση έχει επιχειρηθεί στην εκπομπή Διαδράσεις: https://www.mixcloud.com/Dialogos/29-05-2019-%CE%B4%CE%B9%CE %B1%CE%B4%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%83/ 26 Η κοινοβουλευτική ομάδα της Αριστεράς μειώθηκε από 52 ευρωβουλευτές σε 39, καθιστώντας την τη μικρότερη κοινοβουλευτική ομάδα στο κοινοβούλιο. 70

Οι Πράσινοι κεφαλαιοποίησαν τις μεγάλες κινητοποιήσεις, που έγιναν για την κλιματική αλλαγή, το φαινόμενο «Γκρέτα» και στο ότι δεν ακολούθησαν την ακροδεξιά κατρακύλα ενάντια στους μετανάστες και τους πρόσφυγες. Ωστόσο, η άνοδος της ακροδεξιάς και η συνεχιζόμενη διολίσθηση της Δεξιάς στη ξενοφοβική και ρατσιστική ρητορική δεν μπορεί να αφήσει ανεπηρέαστη την πολιτική του Ευρωκοινοβουλίου: «Οι ακροδεξιοί της Ολλανδίας, της Αυστρίας, ο Σαλβίνι της Ιταλίας και η Λεπέν της Γαλλίας αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του ENF με 58 βουλευτές. Πλέον δεν αποκλείεται η συνεργασία της Δεξιάς με την ακροδεξιά σε επίπεδο κοινοβουλίου, όπως εξάλλου ήδη γίνεται στην Αυστρία, την Ουγγαρία, την Ιταλία και αλλού.»27 Φαίνονται να υπάρχουν τρεις στρατηγικές, που υιοθετήθηκαν από τα κυρίαρχα κεντρώα κόμματα: είτε που αγνοούσαν την ύπαρξη τους, είτε τους αντιμετώπιζαν επικριτικά με ιδεολογική επίθεση, είτε υιοθετούσαν σε μεγάλο βαθμό την ακροδεξιά ατζέντα «νέων» κομμάτων ή σχημάτων.28 Ωστόσο, θεωρώ ότι η συγχώνευση των ζητημάτων και των κομμάτων είναι ιδιαίτερα προβληματική. Ενώ μπορεί κανείς να μιλήσει σε γενικές γραμμές για τις τρεις αυτές στρατηγικές απόκρισης, δεν μπορεί να υιοθετούμε την άποψη λίγο πολύ της λογικής ότι η πολιτική είναι ουσιαστικά ως στρατηγική μάρκετινγκ. Πρέπει να εξετάσουμε βαθύτερα το περιεχόμενο, τις δομές και τις διαδικασίες των ιδεολογικών αγώνων και των ρητορικών στρατηγικών σε κάθε πολιτικό και κοινωνικό σχηματισμό, που είναι δομημένο από τις ιδιαιτερότητες κάθε χώρας.

27 Βλ. Νεοκλή Συλικιώτης «Η Αριστερά στην ΕΕ μπροστά σε νέες προκλήσεις», 9/7/2019 https://dialogos.com.cy/i-aristera-stin-ee-mprostase-nees-prokliseis/ 28 Sheri Berman (2019) «Populists, greens and the new map of European politics», Social Europe, 3rd June 2019, https://www.socialeurope.eu/ populists-greens-new-political-map?fbclid=IwAR2arrGJfNC880cbGlkysh Rcg0yLBbuzCtESQiRLO8WFP4G2FS3KhQN02P8 71

Η πολιτική δεν είναι απλώς μάρκετινγκ - είναι το αντίθετο του μάρκετινγκ, έστω και αν η τακτική «branding» και «επισήμανση» και η απεύθυνση στις μάζες είναι στην καρδιά της πολιτικής. Η παράμετρος οικονομική κρίση δεν μπορεί πάντα να εξηγήσει την ακροδεξιά εμφάνιση και παρουσία, ωστόσο τα οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά δεδομένα, ιδίως σε καταστάσεις κοινωνικής ανασφάλειας, φόβου και ραγδαίων αλλαγών, γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης από ακροδεξιές δυνάμεις προς όφελος τους. Για παράδειγμα, η Πορτογαλία, η οποία έχει πληγεί έντονα από την κρίση, δεν εμφάνισε κάποιο σημαντικό κόμμα της ακροδεξιάς, ενώ η Αυστρία εδώ και πολλά χρόνια έχει ένα από τα πιο ισχυρά τέτοια κόμματα. Η Ε.Ε. και η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης σε συνδυασμό με την τεραστίων διαστάσεων οικονομική κρίση, αλλά και συγκεκριμένων πολιτικών επιλογών με πολιτικές λιτότητας και άλλες νεοφιλελεύθερες πολιτικές π.χ. η διάλυση του ισχνού και ελλιπούς κοινωνικού κράτους στη χώρα μας, που απορρυθμίζουν όλο το πλέγμα των κοινωνικών σχέσεων και δράσεων και ιδιαίτερα το εργασιακό πεδίο με άμεσες επιπτώσεις και στο πολιτισμικό πεδίο και τον τρόπο πρόληψης των φαινομένων, απορρυθμίζουν ολόκληρο το πλαίσιο των υλικών παραγόντων, των κοινωνικών σχέσεων και των κοινωνικών και πολιτισμικών αντιλήψεων, πάνω στα οποία είχαν οικοδομηθεί οι ζωές και αντιλήψεις των ανθρώπων. Τα πιο πάνω επιτείνονται από το γεγονός ότι στη χώρα μας τα πιο πάνω φαινόμενα/αλλαγές εκδηλώθηκαν σε πολύ μικρή χρονική έκταση και αρκετά απότομα σε σχέση με άλλες χώρες με αποτέλεσμα να λειτουργούν περισσότερο αποπροσανατολιστικά. Όλα αυτά γεννούν ανασφάλειες, τις οποίες η ακροδεξιά ως «συλλέκτης» και «πομπός φόβου» πολύ εύκολα κεφαλαιοποιεί, δεδομένης της επίκλησης της στα αισθήματα και στα ένστικτα παρά στη λογική και τον ορθολογισμό. Αυτό όμως δεν δημιουργείται στο κενό: Το γεγονός ότι έχουν απήχηση, αντί λοιπόν οι κοινωνικές αυτές μερίδες των τάξεων (κυρίως εργατικών και μικροαστικών μαζών) να ωθούνται στην ταξική ριζοσπαστικοποίηση και στροφή προς 72

τα Αριστερά, καταδεικνύει τις αδυναμίες της Αριστεράς να δώσει τις διεξόδους, τις οργανωτικές και κοινωνικές διαδρομές προς την κατεύθυνση αυτή. Αυτό μπορεί και πρέπει να αντιμετωπιστεί αποφασιστικά και άμεσα μέσα από πρωτοβουλίες και αλλαγές στο λόγο, την πράξη και τρόπο οργάνωσης. Η ακροδεξιά στη Κύπρο Τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών για την Κύπρο πρέπει να γίνουν ασφαλώς αντικείμενο μελέτης. Ίσως ένα κατ’ αρχήν συμπέρασμα είναι ότι ίσως έχουμε την αρχή της λήξης της ηγεμονίας του ΔΗΣΥ. Το 10 % κάτω είναι καταποντισμός, ό,τι κι αν λένε. Αν μερικές χιλιάδες ακόμα ψηφοφόροι του ΑΚΕΛ δεν έπεφταν θύματα του εκβιασμού του φασιστικού μπαμπούλα δανείζοντας τη ψήφο τους στην ΕΔΕΚ ή αν επέτρεπαν στους 1700-2000 Τ/κ να ψηφίσουν, θα έχαναν και την οριακή πρωτιά. Επίσης πρώτος με διαφορά στο ΔΗΣΥ βγήκε ο δημοσιογράφος Λουκάς Φουρλάς με σημαντική παρουσία στα life style και social media,29 αφήνοντας πίσω τον εκφραστή της «λαϊκής Δεξιάς» (Λευτέρη Χριστοφόρου) και τον εκφραστή της φιλελεύθερης αστικής Λευκωσίας της λύσης (Νίκο Τορναρίτη). Το πιο σημαντικό, αυτό που θα μείνει ως ιστορική παρακαταθήκη, είναι ότι το ΑΚΕΛ είναι το πρώτο κόμμα στην ιστορία της χώρας, που εξέλεξε από κοινού, σε κοινό ψηφοδέλτιο Τ/κ αιρετό εκπρόσωπο και μάλιστα σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες. Γι’ αυτό και είναι ιστορικής σημασίας η εκλογή του Νιαζί Κιζιλγιουρέκ στην Ευρωβουλή.

29 Παλιά ήταν ο νεαρός ακροδεξιός υπαρχηγός των μοτορτζήδων, που μεταμορφώθηκε σε δημοσιογράφο του Αντένα “Έχεις Μέσον”. Ήταν και εκπρόσωπος του Γιαννάκη Κασουλίδη όταν ήταν υποψήφιος πρόεδρος το 2008. 73

Το τρίτο είναι ότι είναι ισχυρό ως λαϊκό κεκτημένο τα αντιφασιστικά αντανακλαστικά της κυπριακής κοινωνίας, παρά το γεγονός ότι το νεοναζιστικό ΕΛΑΜ τριπλασίασε τους ψήφους του, παίρνοντας σχεδόν 25000 ψήφους. Σίγουρα η ΕΔΕΚ έπαιξε εκβιαστικά με τα αντιφασιστικά αντανακλαστικά, ωστόσο αυτό δεν αναιρεί το βασικό ότι υπάρχει βαθιά ένα εμπεδωμένο αντιφασιστικό κεκτημένο, με το οποίο οι διάφοροι φασίστες και ακροδεξιοί έχουν απέναντι. Αυτό είναι ένα μείζον ανάχωμα, πάνω στο οποίο πρέπει να κτίσουμε την αντιφασιστική μας στρατηγική. Η Κύπρος δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση στην ευρύτερη διεθνή παραβατικότητα, αλλά πρέπει να κατανοήσουμε την άνοδο της ακροδεξιάς εδώ μέσα από τα συγκεκριμένα δεδομένα της χώρας: • Έχουμε μια μακρά πορεία διαιώνισης και απογοήτευσης με τη μη λύση από τη μια και τις δυνάμεις, που οικοδομούνται, επενδύοντας στη διαιώνιση της διχοτόμησης από την άλλη, αλλά και την αναπαραγωγή και όξυνση ενός υστερικού και φοβικού δημόσιου λόγου για τους Τούρκους, τους αλλόθρησκους και τους κινδύνους, που μας περιβάλλουν. • Έχουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα, που αναπαράγει το σοβινισμό-εθνικισμό, τον εθνοκεντρισμό, την υποτίμηση μέχρι και το ρατσισμό έναντι των «άλλων», τη θρησκοληψία και παρέμβαση της εκκλησία στα της παιδείας και όχι την ειρηνική συμβίωση με τους Τουρκοκύπριους και τους μη Κύπριους, που επιχείρησε ανεπιτυχώς να μεταρρυθμίσει η Επιτροπή για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. •

Οι κρατικές πολιτικές για τη μετανάστευση και υπηκοότητα, που είναι βαθύτατα συνυφασμένες με το ρατσισμό και τον ταξικό διαχωρισμό ανάμεσα σε δύο τάξεις: ενώ υπάρχει πολιτική υποτέλεια με παροχή διευκολύνσεων για τη διεθνική αστική τάξη, που εξαγοράζει την κυπριακή υπηκοότητα (6.6 δισεκατομμύρια ευρώ σε 2000 οικογένειες), υπάρχει μια σκληρή πολιτική γενικότερης απέχθειας και ανταγωνισμού κατά των «ξένων εργατών», που αντιμετωπίζονται απλά ως

«εργατικά χέρια» κι όχι ως μέρος της εργατικής τάξης. Ο παράγοντας Κυπριακό είναι ένας ιδιαίτερος παράγοντας, που ορίζει τα πολιτικά δρώμενα στη χώρα – χρησιμοποιείται από διάφορους και εντάσσεται στο πολιτικό παιγνίδι της ακροδεξιάς. Ως «άλυτο εθνικό ζήτημα» αποτελεί εστία αναπαραγωγής στο ιδεολογικό και πολιτικό πεδίο: Το ΕΛΑΜ το έφερε δυστυχώς στην κεντρική πολιτική σκηνή ο Αναστασιάδης και ο ΔΗΣΥ, πρώτα με τους χειρισμούς γύρω από τον εορτασμό του «Ενωτικού δημοψηφίσματος», που οδήγησε στη διακοπή των συνομιλίων και το Γ.Γ. του ΟΗΕ να αναφέρεται ρητά σε αυτό στην έκθεση του στο Σ.Α. του ΟΗΕ, στις εκλογές, που στηρίχθηκε στον απορριπτισμό και στην ακροδεξιά ευρύτερα για την επανεκλογή του και στη συνέχεια ο νέος Υπουργός Παιδείας, που δήλωνε ότι έχουν «κοινές αξίες με το ΕΛΑΜ». Επομένως, η δημιουργία ελπίδας ότι μπαίνουμε σε διαδικασίες λύσης, που θα αναπτερώσουν το ηθικό και θα ενδυναμώσουν όσους θέλουν λύση, λειτουργεί καταλυτικά στην ενδυνάμωση του αντιφασιστικού κλίματος. Μια ενδεχόμενη λύση του Κυπριακού δύναται να έχει ένα θετικό αποτέλεσμα ως προς την καταπολέμηση του φασισμού γιατί αλλάζουν άρδην οι συσχετισμοί δύναμης, ωστόσο δεν υπάρχουν εγγυήσεις. Εσφαλμένες προσεγγίσεις: «Συστημικότητα/αντισυστημικότητα» Η συζήτηση περί «συστημικότητας» δεν είναι απλώς αδιέξοδη, αλλά και λανθασμένη γιατί δεν είναι δική μας ορολογία ή ζήτημα τα περί «συστημικότητας». Ο Γιώργος Τσιάκαλος30 καταδεικνύει ότι η ακροδεξιά και ειδικά ο νεοναζισμός αναπτύσσεται «στα μετόπισθεν της Αριστεράς», κι ότι η αποδοχή ως «φυσιολογική κατάσταση» από τα δημοκρατικά κόμματα τη συμμετοχή του νεοναζιστικού, 30 Για τη ναζιστική ακροδεξιά και την πολιτική καθημερινότητα την εποχή της κρίσης, Επίκεντρο 2015. 75

του ρατσιστικού φαινομένου και της «νέας» ακροδεξιάς ως «εστία βαρβαρότητας για την κοινωνία». Αυτό απαιτεί υπεράσπιση της δημοκρατίας κι όχι να βρεθούμε σε ανταγωνισμό με τους φασίστες και τα άλλα ακροδεξιά στοιχεία για το ποιος είναι περισσότερο ή λιγότερο «συστημικός» ή «αντισυστημικός». Όπως εύστοχα τονίζει ο Μάκης Κουζέλης:31 «Αυτός ο αγώνας δεν δίνεται με εργαλεία και έννοιες των άλλων. Δεν δίνεται ιδεολογικά υποχωρώντας στη βαθιά συντηρητική ορολογία περί «συστήματος» και «αντισυστημισμού», που παραβλέπει το κύριο χαρακτηριστικό της κοινωνίας ως ταξικής, που παραβλέπει τις αντιφάσεις και τις συγκρούσεις στο εσωτερικό της. Και δεν δίνεται πολιτικά, υιοθετώντας την εξίσου βαθιά συντηρητική λογική, που κινητοποιεί το δυναμικό μιας εφηβικής εξέγερσης ενάντια στον αδιαφοροποίητο υπαρκτό κόσμο — ο κόσμος αυτός είναι και οι ζωές μας και η εργασία και οι κοινωνικοί δεσμοί και η αλληλεγγύη και οι ίδιοι οι αγώνες». Εξάλλου, το ΑΚΕΛ δεν είναι ενάντια στους δημοκρατικούς θεσμούς, έστω κι αν είναι περιθωριοποιημένο. Είναι δύσκολο για κόσμο έξω από το χώρο της Αριστεράς να δουν το ΑΚΕΛ ως «αντισυστημικό», έστω κι αν ο απώτερος σκοπός μας είναι ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός του συστήματος διότι είναι κόμμα που υπερασπίστηκε και υπερασπίζεται όσο κανένα άλλο τη Δημοκρατία και τους θεσμούς της στη χώρα. Κύπρος: Η απάντηση της Αριστεράς στην ακροδεξιά παρουσία στους θεσμούς Μετά τον όλεθρο του 1974 ακολούθησε ο εξευτελισμός και απονομιμοποίηση των ακροδεξιών στοιχείων. Ωστόσο η διαμάχη για το τι έγινε και αν το πραξικόπημα είναι «φασιστικό-προδοτικό» ή απλώς πράξη «αφρόνων», δεν έκλεισε ποτέ. Απλώς με τα χρόνια, οι νέες γενεές, που δεν το έζησαν ή αυτοί που κουράστηκαν με τα ίδια αδιέξοδα το άφησαν. Σταδιακά η επαναφορά της Δεξιάς

31 76

Φασισμός και Δημοκρατία, Νήσος 2014.

στη εξουσία «ξέπλυνε» το παρελθόν, καθώς τα νέα δεδομένα άφησαν τα παλιά στο περιθώριο. Ο «κλάδος ελαίας» από τον Μακάριο στη γριβική δεξιά ήταν η αρχή της πολιτικής της λήθης, που επέτρεψε στη Δεξιά να επανέλθει στην εξουσία και στους θεσμούς – πολλοί φυσικά μεταμελήθηκαν και έγιναν «νούσιμοι» και «ρεαλιστές» Δεξιοί στο Κυπριακό τουλάχιστον. Ωστόσο, αυτό δεν σταμάτησε εκεί, καθώς η οργανωμένη ακροδεξιά βρήκε έκφραση και συνέχεια ως η σκληρή και εθνικιστική-απορριπτική πτέρυγα μέσα και έξω από το ΔΗΣΥ με εκφραστικό όργανο τον οίκο «ΔΙΑ» με ανοικτή γραμμή στους ηγέτες του ΔΗΣΥ, αλλά και άλλα καπετανάτα της άκρας Δεξιάς όπως η Μάχη/το Θάρρος της κλίκας του Σαμψών, τους συνδέσμους και τα σωματεία εθνικοφρόνων και αγωνιστών. Μέσα από αυτά ξεπήδησαν οι παραφυάδες της νεοναζιστικής Δεξιάς. Ασφαλώς μέσα στους θεσμούς (π.χ. Βουλή κ.τ.λ.) παρατηρούνται ακροδεξιά στοιχεία, υπάρχουν και στα άλλα κόμματα π.χ. η πιο συγκροτημένη Ακροδεξιά υπάρχει οργανωμένη ή ως καπετανάτα εντός του ΔΗΣΥ από το 1975, όταν ο Κληρίδης «στέγασε την ΕΟΚΑ B’», αλλά σήμερα έχουμε τους επίγονους τους, δηλαδή τις νέες γενεές πέραν από την παλιά φρουρά του Σαμψών, Σ. Σ. Σύρου και άλλους. Ωστόσο όμως, κατά τα τελευταία 30 χρόνια αναπτύσσονται και ρατσιστικά-σοβινιστικά στοιχεία μέσα στο ΔΗΚΟ και την ΕΔΕΚ – υπάρχει η διαδικασία εκφυλισμού και σε ορισμένες περιπτώσεις εκφασισμού, όλο και περισσότερο στα «εθνικά θέματα»: Παρατηρείται ηθικο-ιδεολογικός εκφυλισμός και πολιτικοκοινωνική μετατόπιση προς τα δεξιά, καθώς το πλαίσιο, στο οποίο στηρίζονταν τα κοινωνικά στρώματα, που αποτελούσαν τη μικροαστική τάξη, καταρρέει. Υπάρχει η αίσθηση ότι η χρόνια παρουσία των τμημάτων της ΕΟΚΑΒήτικης ακροδεξιάς, που δεν έχει μετανοήσει ή αλλάξει ιδεολογικά, στο θεσμικό πλαίσιο τους έχει νομιμοποιήσει, παρά τις σοβινιστικές εξάρσεις τους, τις εντάσεις, που δημιουργούν και ενστάσεις που κατά καιρούς προβάλλει η Αριστερά.

Τί γίνεται όμως με ένα οργανωμένο τμήμα, που αποφάσισε να διαχωριστεί και να δημιουργήσει ένα ξεχωριστό πολιτικό σύνολο, το μεγάλο τμήμα του οποίου έχει μορφοποιηθεί ως νεοναζιστική οργάνωση και ιδεολογία, ως τμήμα ημιαυτόνομο από τη μητρική Χρυσή Αυγή; Το ΕΛΑΜ επιχειρεί να νομιμοποιηθεί, παρουσιαζόμενο ως δήθεν νόμιμο και νομότυπο κόμμα, που θέλει να παίξει το κοινοβουλευτικό παιγνίδι. Αυτό φυσιολογικά προκαλεί προβληματισμό: Μια προσέγγιση, που υιοθετείται κυρίως από φιλελεύθερους, είναι να ενθαρρύνονται οι «ακραίοι» να ενταχθούν και να συμμετέχουν στον κοινοβουλευτισμό, έτσι ώστε να εγκαταλείψουν τις όποιες αντιδημοκρατικές/ εξωκοινοβουλευτικές τους διαθέσεις μέσα από την ενσωμάτωση τους στο κοινοβουλευτικό παιγνίδι. Κάποτε παίζεται το γνωστό παιγνίδι του «καρότου και του μαστιγίου» - σε κάποιες περιπτώσεις οι θεσμοί και τα mainstream κόμματα κάνουν «τα στραβά μάτια» κατά τις όποιες εκτροπές τους π.χ. φασιστικός λόγος, ρατσιστικά σχόλια κ.τ.λ. Στην Κύπρο ο Γενικός Εισαγγελέας είχε αρνηθεί να προσάψει κατηγορίες για εγκλήματα, που διώκονται από τον Ποινικό Κώδικα, όταν έκαναν παράνομα στρατιωτικά γυμνάσια σε πάρκα ρητώς παραβιάζοντας τον Ποινικό Κώδικα, ενώ ανοικτά δίνουν στήριξη σε άλλες νεοναζιστικές οργανώσεις στην Ευρώπη, πέραν της συνεχούς στήριξης του ΕΛΑΜ και τη σαφή οργανική διασύνδεση του ως παράτημα της νεοναζιστικής συμμορίας της Χρυσής Αυγής. Μια πρόχειρη ματιά στην ιστοσελίδα τους είναι αρκετή για να εντοπίσει κάποιος ότι αυτή είναι γεμάτη από αναρτήσεις της Χ.Α. Φαίνεται ότι η τακτική της δήθεν σχετικής αυτονόμησης από τη μήτρα αποσκοπεί στην «ανοχή», που θα τους δώσει κάποιο «χώρο» για μανούβρα. Κι έτσι μπορούν να ρίχνουν στάχτη στους αδαείς ακόλουθους τους, που είναι αποχαυνωμένοι ιδεολογικά, ωστόσο στην πράξη αυτή (η ανοχή) τους δίνει ζωτικό χώρο για νομιμοποίηση, αντί να τους «ενθαρρύνει» να προωθήσουν την ομαλή και σταδιακή ενσωμάτωση τους στο φιλελεύθερο πλαίσιο και το δημοκρατικό παιγνίδι. Επίσης, έχουν «αυτονομηθεί» τα πιο ανοικτά βίαια στοιχεία, που λειτουργούν ως κανονικά φασιστικά 78

τάγματα εφόδου, όπως π.χ. ως δήθεν αποσχισθείσες ομάδες, που «καταγγέλλουν» το ΕΛΑΜ κ.τ.λ. Σε τέτοιες περιπτώσεις η παραδοσιακή Δεξιά χρησιμοποιεί τις ομάδες αυτές ως «εφεδρείες», που κινούνται και «πολιτεύονται» χωρίς τα δημοκρατικά «βαρίδια» της πολιτικής ορθότητας, του αξιοπρεπούς και κοινώς αποδεχτού τρόπου συμμετοχής στους κοινοβουλευτικούς θεσμούς. Κάνουν συμμαχίες κατά καιρούς (το ΕΛΑΜ ψήφισε όλα τα εθνικιστικά μέτρα, αλλά και νεοφιλελεύθερα μέτρα όπως τις ιδιωτικοποιήσεις παραλιών κ.τ.λ.). Σ’ αυτό το πλαίσιο οι θεσμοί κάνουν τα στραβά μάτια στα «τάγματα εφόδου», τις συμβολικές, αλλά και συγκεκαλυμμένες πράξεις σοβινιστικής/ ρατσιστικής επίδειξης δύναμης κ.τ.λ. Μπορεί να τους ενοχλούν, που έχουν πιο δημοκρατικές ευαισθησίες στη δημοκρατική Δεξιά, ωστόσο υπάρχουν και αυτοί, που όχι μόνο δεν ενοχλούνται, αλλά συμφωνούν και βολεύονται, που κάποιοι άλλοι λένε αυτά, που θα ήθελαν να πουν, αλλά λόγω καθωσπρεπισμού δεν τα λένε. Συγκρούονται μόνο αν προβούν σε πράξεις, που προκαλούν λαϊκή ή κοινωνική κατακραυγή – κι’ αυτό είναι διάχυτο στην ιστορία. Αυτό δεν είναι καινούργιο – η ιστορία του ιστορικού φασισμού αυτό καταδεικνύει. Στη φασιστική Ιταλία αυτό γίνεται με τη δολοφονία από φασίστες του Σοσιαλιστή Τζάκομο Ματτεόττι, (Giacomo Matteotti) στις 10 Ιουνίου 1924), αλλά ήταν ήδη αργά γιατί αμέσως μετά διάλυσε τη Βουλή ο Μουσολίνι για να εφαρμόσει το φασιστικό του καθεστώς. Στην ύστερη άνοδο του νεοφασισμού στην Ελλάδα, η Νέα Δημοκρατία κάνει μυστικές διαβουλεύσεις με τη Χρυσή Αυγή, που εν πάση περιπτώσει διατηρεί στενές σχέσεις με το ελληνικό παρακράτος, τα χουντικά κατάλοιπα στον υπόκοσμο και τις μυστικές υπηρεσίες κ.τ.λ. και σπάζει το πράγμα με τη δολοφονία του Φύσσα από τους Χρυσαυγίτες και από αυτό το σημείο και μετά αντιμετωπίζεται ποινικά ως εγκληματική οργάνωση με τη δική που συνεχίζει. Ασφαλώς δεν είμαστε στο σημείο, που ήμασταν στο μεσοπόλεμο, ακριβώς γιατί έχουμε την εμπειρία, τη γνώση και κυρίως διαφορετικούς συσχετισμούς από τότε, δεν είμαστε 79

στον προθάλαμο μιας άμεσης κατάληψης της εξουσίας από τους Νεοναζί ή τους ακροδεξιούς. Ωστόσο, έχουμε να αντιμετωπίσουμε μια ολομέτωπη επίθεση από αντιδραστικές, ακροδεξιές και αυταρχικές δυνάμεις, που βρίσκονται σε ανοδική πορεία στην Ευρώπη και τον κόσμο, που ακολούθησε μια σειρά από ιστορικές ήττες της Αριστεράς και των δημοκρατικών δυνάμεων, όπως και τότε, ενώ ο φόβος που δημιουργεί η τάση για «ασφαλειοποίηση», τσουβαλιάζοντας μέτρα δήθεν κατά της τρομοκρατίας, της μετανάστευσης, του εγκλήματος, τις διαδικασίες αποδημοκρατικοποίησης, διαπλοκής, διαφθοράς και παρακμής μέσα από κατάληψη χώρων, που προηγουμένως ήταν υπό το κράτος με ιδιωτικοποιήσεις και αναθέσεις σε ιδιώτες σε όλο και περισσοτέρους τομείς (όπως απαιτεί το νεοφιλελεύθερο δόγμα), δημιουργούν το έδαφος για κυνισμό, παρακμή και απαξίωση της δημοκρατίας. Αυτά δημιουργούν φοβικούς πολίτες, έτοιμα θύματα για αυταρχικές και ακροδεξιές λαϊκίστικες «λύσεις» Όμως, οι συνθήκες διαφέρουν από τότε. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα είναι ότι μέσα από την ανοχή γίνεται όλο και πιο επιτρεπτό και κοινωνικά αποδεχτό όλο το ακροδεξιό εγχείρημα, μετατοπίζοντας το πολιτικό σκηνικό προς τα δεξιά και έτσι νομιμοποιεί και επαυξάνει τις ακροδεξιές προσεγγίσεις, που δεν προβάλλουν ως ενοχλητικά κατάλοιπα του παρελθόντος, αλλά ως «εμπροσθοφυλακή» στη διαμόρφωση «νέων κανονικοτήτων» και «αντίστασης» σε ένα κόσμο, που καταρρέει, για την «παλιγγενεσία» του έθνους. Αυτό καταβαραθρώνει όλο τον πολιτισμό, που οικοδομήθηκε στη βάση της ισότητας, της καταπολέμησης του φασισμού και ρατσισμού και διαλύει τις κοινωνικές βάσεις της αλληλεγγύης σε κοινωνικό και ταξικό επίπεδο διότι τις φυλετικοποιεί ποικιλοτρόπως. Η Αριστερά δεν πρέπει να δείχνει αμηχανία ή ολιγωρία ενάντια στην άνοδο της ακροδεξιάς. Ορθά τους κατακεραυνώνει και καλεί τον κόσμο σε εγρήγορση ενάντια στο φασισμό, συνδέοντας τους με την ΕΟΚΑ Β και το φασισμό σε επίπεδο ρητορικής, σε συνέδρια κ.τ.λ. Ωστόσο, είναι λάθος το ότι καθυστερήσαμε τόσο να δημιουργήσουμε τα δεδομένα για μια πλατιά αντιφασιστική 80

συσπείρωση. Να μη ξεχνούμε την εμπειρία της καθυστέρησης μέχρι να συσταθούν τα ενιαία και τα λαϊκά μέτωπα στο μεσοπόλεμο. Έχουμε τη γνώση και την εμπειρία, η οποία όμως πρέπει να εμπλουτιστεί και να προσαρμοστεί στα συγκεκριμένα δεδομένα της εποχής και της δικής μας κοινωνίας. Η πρακτική μας μέχρι τώρα ήταν να τους αγνοούμε, εσφαλμένα, θεωρώντας ότι έτσι τους περιφρονούμε και μόνο όταν αυτοί εκτραχυνθούν τους ρίχνουμε λίγες μπηχτές σε επίπεδο λογομαχίας και αντιπαράθεσης. Στα σχολεία και τα πανεπιστήμια δεν τους πολεμήσαμε επαρκώς, τουλάχιστον ιδεολογικά με συστηματικό τρόπο (στην Πάφο και στο Παραλίμνη είναι ήδη ισχυροί). Απαιτείται όπως προβούμε άμεσα στην αναγκαία προεργασία και διερεύνηση για να οικοδομήσουμε συμμαχίες - η πολύτιμη εμπειρία των ενιαίων και λαϊκών μετώπων των «πατριωτικών δημοκρατικών δυνάμεων» ή των «προοδευτικών-δημοκρατικών δυνάμεων» φαίνεται αγνοείται παντελώς σε οργανωτικό και πολιτικό επίπεδο. Εξάλλου η πρόσφατη μαζική κινητοποίηση στην παιδεία δίνει προοπτικές. Απαιτείται στρατηγική με όλες τις δυνάμεις σε τοπικό και εθνικό επίπεδο, που θα συμμαχήσουμε για την αναχαίτηση του ακροδεξιού, του νεοφασιστικού και του ρατσιστικού φαινομένου. Τρόποι αντιμετώπισης: Α. Ιδεολογική επίθεση σε όλα τα επίπεδα κι όχι μόνο σε επίπεδο στελεχών. Αυτό σημαίνει ότι μια ομάδα ή γραφείο πρέπει να ασχολείται συστηματικά με το θέμα και να πληροφορεί συνεχώς και να αναπτύσσει πρόγραμμα δράσης. Β. Περιεχόμενο: Κεντρικά σημεία, που πρέπει να τονίζονται είναι αυτό, που τονίζει ο Γ. Τσιάκαλος: • «Πρέπει να γνωρίζουν οι άνθρωποι σε τι συνίσταται η ρατσιστική και ναζιστική ιδεολογία γιατί αυτό από τη φύση του οδηγεί σε εγκλήματα» (σελ. 83).

• Να αναδείξουμε την ιδιαιτερότητα του ναζισμού ως ιδεολογίας κι ότι άμεσα ή έμμεσα συσχετίζεται – όταν φυλετικοποιείται η πολιτική και η κοινωνία καταργείται η δημοκρατία – έτσι απλά. • Να αντιμετωπιστούν αποφασιστικά και άμεσα να μην περάσουν στα απαλά και έτσι με ελαφρά καρδιά οι προσπάθειες νομιμοποίησης της άκρας δεξιάς/ νεοφασισμού ως μέρος τους κανονικότητας: Να δημιουργούμε κλίμα σε όλα τα επίπεδα ότι κοινωνικά δεν είναι αποδεκτό – σκοπός να δημιουργήσουμε ζώνες και χώρους ελευθέρους από τα φαινόμενα αυτά σε γειτονιές, χωριά, πόλεις κ.α. Να αισθάνονται άβολα. Γ. Να αναλάβουμε πρωτοβουλίες στα σχολεία και τα πανεπιστήμια για τη δημιουργία αντιφασιστικών κινήσεων μέσα από εκδηλώσεις και δράσεις. Να δημιουργήσουμε πυρήνες στις γειτονιές για συνεχή παρακολούθηση και καταγραφή κρουσμάτων και ανάδειξη τους στα ΜΜΕ. Δ. Χρειάζονται νέου τύπου εκδηλώσεις μνήμης, που να αγγίζουν νέους και παλιούς σήμερα κι όχι τυποποιημένα και επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Ε. Να αναλάβουμε πρωτοβουλίες για την ορθή εφαρμογή και βελτίωση της νομοθεσίας καταπολέμησης του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και του εθνικιστικού μίσους, της παραπληροφόρησης, διόγκωσης και ψευδών ειδήσεων για τους μετανάστες, τους Τ/κ και τους μουσουλμάνους, που αποτελεί το μέσο για τη διάδοση των ιδεολογιών τους.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Από την κυπριακή ιστορία

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 83-98, 2019

Αλέξης ΑΛΕΚΟΥ

Η «εισβολή» του εμφυλίου στην Κύπρο: η οργάνωση «Χ»

Αναφερόμενοι στον ελληνικό Εμφύλιο πόλεμο εννοούμε τη χρονική περίοδο ένοπλων συγκρούσεων, που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα μεταξύ του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) υπό τον έλεγχο ουσιαστικά των κομουνιστών και του Ελληνικού Στρατού, που ήταν υπό τον έλεγχο της κεντροδεξιάς κυβέρνησης των Αθηνών. Επίσημα διήρκησε από το Μάρτιο του 1946 έως τον Οκτώβριο του 1949 και είχε ως αποτέλεσμα την ήττα του ΔΣΕ. Οι ένοπλες συγκρούσεις ανάμεσα στο στρατό, τα σώματα ασφαλείας, τις συντηρητικές, φιλελεύθερες και ακροδεξιές δυνάμεις (από τη μία πλευρά) και τις κυρίως αριστερές αντάρτικες δυνάμεις (από την άλλη) δεν ξεκίνησαν ξαφνικά, αλλά ήταν αποτέλεσμα αλυσιδωτών γεγονότων. Από μία άποψη ο Εμφύλιος αποτέλεσε την συνέπεια συσσωρευμένων πολιτικών και κοινωνικών διεργασιών, την κορύφωση της πολιτικής σύγκρουσης, που άρχισε να παρουσιάζεται από την εποχή του Εθνικού Διχασμού το 1915, εντάθηκε με τη Μικρασιατική καταστροφή και την έλευση και εγκατάσταση ενός τεράστιου αριθμού προσφύγων και κορυφώθηκε με την επιβολή της Δικτατορίας της 4ης Αυγούστου. 83

Το καταλυτικό στοιχείο όμως υπήρξε η τριπλή ξένη κατοχή και το πολιτικό κενό, που δημιούργησε η έλλειψη μιας ελληνικής κυβέρνησης, που να διαθέτει στοιχεία νομιμοποίησης και αποδοχής. Ως πρόδρομος του Εμφυλίου Πολέμου μπορούν να θεωρηθούν οι συγκρούσεις μεταξύ των διαφόρων αντιστασιακών οργανώσεων κατά τη διάρκεια της κατοχής. Κορυφαίος παράγοντας ήταν η εμπλοκή της Βρετανίας στην αντίσταση με πρωτεύοντα στόχο τον πόλεμο κατά του άξονα, αλλά και με δευτερεύοντα στόχο να ελέγξει τις μεταπολεμικές πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Σημαντικό επιβαρυντικό στοιχείο ήταν η απουσία μιας δημοκρατικά νομιμοποιημένης αρχής, που θα διηύθυνε τον αντιστασιακό αγώνα εξ ονόματος του Ελληνικού λαού. Η εξόριστη κυβέρνηση στο Κάιρο δεν είχε ποτέ τεθεί στην κρίση του Ελληνικού λαού, καθώς της κατοχής είχε προηγηθεί η δικτατορία του Μεταξά και αυτή είχε με τη σειρά της προέλθει από ανώμαλες πολιτικές εξελίξεις. Ουσιαστικά ο Ελληνικός λαός δεν άσκησε το δικαίωμα της ψήφου από την προηγούμενη δεκαετία. Αυτή ωστόσο η κυβέρνηση συντηρείτο από τους Βρετανούς και αποτέλεσε την νομιμοποιητική βάση της επέμβασης τους στην Ελλάδα. Σε κάθε περίπτωση, ο ελληνικός Εμφύλιος έμελλε να διαδραματίσει τεράστιας σημασίας ρόλο στις κυπριακές πολιτικές εξελίξεις, και ιδιαίτερα στις πολιτικές συγκρούσεις της περιόδου 1946-1949. Στην Κύπρο, στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ‘40, οι ήδη υπάρχουσες διαφορές μεταξύ του εργατικού κινήματος και της Αριστεράς από τη μια και από την άλλη της Δεξιάς και της Εθναρχίας οδηγούσαν τις δυο πλευρές σε μετωπική σύγκρουση υπό την επίδραση όμως των γεγονότων του ελληνικού Εμφυλίου. Η ταξική αντιπαράθεση εντός της κυπριακής κοινωνίας σταδιακά κορυφωνόταν και θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε κάποια στιγμή με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τις δυο παρατάξεις σε σύγκρουση. Όμως ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα αποτέλεσε ένα επιπρόσθετο πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς, επιταχύνοντας τη διαδικασία συγκρότησης ενός δίπολου συστήματος κομμάτων, στο

οποίο εκφράστηκε τελικά η κάθετη διαίρεση των Ελληνοκυπρίων. Ήταν η περίοδος κατά την οποία το ΑΚΕΛ σημείωνε σημαντική ενίσχυση τόσο στη μαζικοποίηση του, όσο και στην εκλογική του δύναμη (σημειώνω τις δημοτικές εκλογές του 1943, αλλά και κυρίως αυτές του 1946, όπου το ΑΚΕΛ κέρδισε σχεδόν όλους τους μεγάλους Δήμους της Κύπρου)1. Παράλληλα οι ζυμώσεις στο εργατικό κίνημα ήταν τέτοιες, που παρά τις διώξεις από τους Βρετανούς ενδυνάμωναν ακόμα περισσότερο την Αριστερά. Σημειώνεται επίσης ότι σε αυτή την περίοδο έλαβαν χώρα και οι απεργίες του 1948, οι μεγαλύτερες σε διάρκεια, αλλά και πολιτική βία στην ιστορία του κυπριακού εργατικού κινήματος, οι οποίες απεργίες είχαν εμφανή τα στοιχεία του εμφυλίου και ιδιαίτερα με την ενεργό συμμετοχή της οργάνωσης Χ (του κυπριακού παραρτήματος της). Επίσης καθοριστικό ρόλο στην ένταση της εποχής διαδραμάτισε η Διασκεπτική Συνέλευση, που συγκάλεσαν οι Βρετανοί τόσο ως πρόταση «λύσης» του κυπριακού προβλήματος, όσο και ως παράγοντας, που σε συνδυασμό με την ταύτιση Αριστεράς και Δεξιάς με τις αντιμαχόμενες ελληνικές παρατάξεις, οδήγησε την κυπριακή κοινωνία στην πόλωση. Η Διασκεπτική υπήρξε γεγονός κεφαλαιώδους σημασίας για την πολιτική ζωή του νησιού. Η ελληνική κοινότητα διχάστηκε και η τουρκική κοινότητα εμφανίστηκε για πρώτη φορά συσπειρωμένη, γεγονός που επιβεβαίωνε και επισήμως πως οι ηγεσίες των δύο κοινοτήτων του νησιού στόχευαν προς αντίθετες κατευθύνσεις.2

1 Για τις δημοτικές εκλογές στην Κύπρο της δεκαετίας του ’40 βλ. Αλέκου Α. 1948: Ο ελληνικός εμφύλιος και η Κύπρος. (Εκδόσεις Power Publishers, Λευκωσία 2012). 2 Γενικά για τη Διασκεπτική, βλ. το εξαιρετικό σύγγραμμα του Ρολάνδου Κατσιαούνη, Η Διασκεπτική 1946-1948. (Εκδόσεις Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 2000). 85

Η στάση Αριστεράς-Δεξιάς έναντι του Εμφυλίου Ασφαλώς ο ελληνικός Εμφύλιος δεν αποτελούσε το κατεξοχήν σημείο αντιπαλότητας μεταξύ των δύο παρατάξεων. Οι ενέργειες όμως, που σχετίζονταν με τον Εμφύλιο τόσο του ΑΚΕΛ, όσο και των δεξιών οργανώσεων αποτέλεσαν καθοριστική αφορμή για περεταίρω σύγκρουση, αλλά και για ενδοπαραταξιακές αλλαγές. Το ΑΚΕΛ, ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1947, στο Ε΄ Συνέδριο του, αποφάσισε όπως στηρίξει ακόμη περισσότερο και έμπρακτα πλέον τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ).3 Έτσι υλοποιώντας αυτή την απόφαση το Κόμμα οργάνωσε εράνους για συλλογή χρημάτων και ειδών ιματισμού. Το αποτέλεσμα δεν ήταν το επιθυμητό και ένας από τους λόγους ήταν η διχογνωμία, που υπήρχε στην ελληνοκυπριακή Αριστερά ως προς το μέγεθος της εμπλοκής στον εμφύλιο, και οι αντιδράσεις κάποιων από τους συνοδοιπόρους και συνεργαζόμενους του ΑΚΕΛ. Σε έκθεση, που παραδόθηκε στην ηγεσία του ΚΚΕ κατά την επίσκεψη στο βουνό, του Φιφή Ιωάννου, Γ.Γ. του ΑΚΕΛ και του Αντρέα Ζιαρτίδη, Γ.Γ. της ΠΕΟ4 για την εκεί τους συνάντηση, περιλαμβάνει πληθώρα στοιχείων τόσο για τα προβλήματα, που αντιμετώπιζε το ΑΚΕΛ στο να στείλει έμψυχο δυναμικό, όσο και για την κατάσταση στην Κύπρο, αλλά και για τις εσωκομματικές τριβές του ΑΚΕΛ. Αναφέρεται όμως ξεκάθαρα στην έκθεση η πρόθεση του ΑΚΕΛ για αποστολή 500 εθελοντών.5 Μια άλλη επιστολή, του Βάσου Βασιλείου, στελέχους του ΑΚΕΛ, προς τον Δημήτρη Παρτσαλίδη για ενημέρωση της Κ.Ε. του ΚΚΕ, αποκαλύπτει ότι από το Καλοκαίρι του 1948 έγιναν συστηματικές προσπάθειες για τη συγκρότηση ενός σώματος 350 περίπου εθελοντών, στη συντριπτική πλειοψηφία μελών του ΑΚΕΛ, απόστρατων 3 Πολιτικές Αποφάσεις και Ψηφίσματα Συνεδρίων ΚΚΚ και ΑΚΕΛ, (Εκδ. Κ.Ε. ΑΚΕΛ, Λευκωσία 2014), σ. 130. 4 ΠΕΟ: Παγκύπρια Εργατική Ομοσπονδία. 5 Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 371, Φ 20/21/13, ΑΣΚΙ. Φ. Ιωάννου-Α. Ζιαρτίδης, προς ΚΚΕ, «Οι τεχνικές δυσκολίες στο καθήκον για την ενίσχυση του Δ.Σ.Ε.», Ελεύθερη Ελλάδα, Νοέμβρης 1948. 86

του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι οποίοι όπως σημειώνεται στην επιστολή δεν έχουν οικογενειακές υποχρεώσεις στην Κύπρο. Οι προσπάθειες δεν καρποφόρησαν αφού το κόστος της μετάβασης από τη μια και η μη κατοχή ταξιδιωτικών εγγράφων από την άλλη έκαναν το όλο εγχείρημα να μοιάζει ακατόρθωτο.6 Τελικά, πέραν από μερικούς γιατρούς7 και αρκετούς κύπριους φοιτητές, που σπούδαζαν τότε σε ευρωπαϊκές χώρες8 που μετέβησαν στην Ελλάδα για να ενταχθούν στις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού, το ΑΚΕΛ επικεντρώθηκε στη διενέργεια εράνων ενίσχυσης. Σε κάθε ευκαιρία τα στελέχη του κόμματος δήλωναν ότι «...το ΑΚΕΛ είναι ΕΑΜ», καθώς επίσης και ότι «... πολιτισμός της Ελλάδος είναι σήμερον οι αντάρται της». 9

6 Αρχείο ΚΚΕ, κουτί 371, Φ 20/21/15, ΑΣΚΙ. Επιστολή Βάσου Βασιλείου προς Παρτσαλίδη, χωρίς ημερομηνία. Επιπρόσθετα στην επιστολή αναφέρεται και η προσπάθεια των δύο κομμάτων να επικοινωνήσουν μέσω ασυρμάτου, για διευκόλυνση του συντονισμού των ενεργειών τους. 7 Για τους γιατρούς, που αποτέλεσαν την αποστολή του ΑΚΕΛ στο βουνό, βλ. Παπαϊωάννου Εζεκίας, Ενθυμήσεις από τη ζωή μου, (Λευκωσία 1988), σ. 86. Για την περίπτωση του γιατρού Βάσου Βασιλείου και της συζύγου του Φωφώς, βλ. Κυριάκου Αντρέας, Αυτόπτης Μάρτυρας, Τόμος Α, (Λευκωσία 2001), σ. 26. Σε συνέντευξη του στο περιοδικό «Καλημέρα» της ελληνικής κοινότητας Πράγας, ο Θεωρής Ζαμπάς, στέλεχος του ΑΚΕΛ, αναφέρει ότι «πολλές εκατοντάδες κύπριοι καταγράφηκαν σε μακροσκελείς λίστες του ΑΚΕΛ για να παν εθελοντές στο αντάρτικο. Δεν κατάφεραν να παν. Έφτασαν μέχρι την Τσεχοσλοβακία». Σύμφωνα με τον Ζαμπά, πολλοί από τους κύπριους, που πολέμησαν στο πλευρό του ΔΣΕ βρέθηκαν στο βουνό είτε μεταπηδώντας από τον Αγγλικό στρατό, είτε μετά από σύλληψη τους από τους Γερμανούς δραπέτευσαν και κατέφειγαν στο βουνό. Βλ. Συνέντευξη Θεωρή Ζαμπά, περ. Καλημέρα, Δεκέμβριος 2008, τ. 43. 8 Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η «Χ» Το χαμένο Αρχείο, (Νέα Θέσις, Αθήνα 2004), σ. 613. 9 Παπαγεωργίου, ΑΚΕΛ το άλλο ΚΚΕ, (Επιφανίου, Λευκωσία 1984), σ. 119. 87

Η αναμενόμενη αντίδραση της Δεξιάς ήρθε από τη Συνομοσπονδία Εργατών Κύπρου (ΣΕΚ), η οποία από τα μέσα του 1947 με ανακοίνωση της προειδοποιούσε τα μέλη της να μείνουν «μακριά από τα σχέδια των εθνοπροδοτών πουλημένων, των οργάνων των εχθρών του Λάου μας οι οποίοι εργάζονται με κάθε τρόπον για να υποτάξουν την Ελλάδα στους Σλαύους και στον κομμουνισμόν. Αύριον την Κυριακήν θα χυθούν στους δρόμους για να κάνουν έρανο να μαζέψουν χρήματα να στείλουν στην Ελλάδα, στους πληρωμένους αντάρτες του Ε.Α.Μ.,. Μην δώσετε δεκάρα για να κάμουν όπλα οι Βούλγαροι να σφάξουν την Ελλάδα. Μην δώσετε δεκάρα για να αγοράσουν βόμβες οι Αλβανοί να βομβαρδίσουν τον Παρθενώνα».10 Αργότερα η δεξιά εφημερίδα Εφημερίς θα παροτρύνει τους κύπριους να μείνουν μακριά από τους εράνους του ΑΚΕΛ για τον «προδότη Μάρκο», απειλώντας τους πως αν ενισχύσουν «τους ποδογλύφτες του Στάλιν θα σημαδευτούν και θα στιγματιστούν».11 Σε μια εποχή όπου η Αριστερά διένυε ένα στάδιο πολιτικής και ιδεολογικής αποκρυστάλλωσης, με κυρίαρχες τις εσωτερικές συγκρούσεις κύρια λόγω της Διασκεπτικής, το σύνθημα «ένωσις και μόνον ένωσις» αν και συσπείρωνε σε μεγάλο βαθμό τη Δεξιά, δεν αποτελούσε τόσο ουσιαστικό συγκολλητικό στοιχείο για τα διάφορα τμήματα της, όσο ο φανατικός αντικομουνισμός. Η στάση του ΑΚΕΛ υπέρ του ΔΣΕ και του ΚΚΕ διευκόλυνε την αντικομουνιστική προπαγάνδα της Δεξιάς και της Εθναρχίας, η οποία πλέον ζητούσε επίμονα από τους Βρετανούς αποικιοκράτες να θέσουν εκτός νόμου το ΑΚΕΛ και να κλείσει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης όλους τους κομουνιστές, «...ως δημοκρατικόν μέσον της ασφάλειας των πολλών δια του περιορισμού των ολίγων επικινδύνων».12 Η συμπαράσταση της Δεξιάς στους Έλληνες εθνικόφρονες και τον κυβερνητικό στρατό ήταν επίσης σημαντική, αφού πέραν από τους Κύπριους Χίτες και την υποστήριξη προς τους ομοϊδεάτες τους, 10 11 12 88

Ό.π., σ. 123. Εφημερίς, 09 Οκτωβρίου 1948. Εφημερίς, 03 Απριλίου 1948, «Εις την γραμμήν, Λόρδε».

εθνικόφρονα σωματεία και οργανώσεις διεξήγαγαν εράνους «προς ανακούφιση των συμμοριοπλήκτων».13 Υπήρξε όμως και έμψυχη υποστήριξη, αφού Ελληνοκύπριοι εθνικόφρονες πολέμησαν στο πλευρό του Ελληνικού Στρατού.14 Η στάση της Εκκλησίας Η Εκκλησία της Κύπρου, έχοντας υιοθετήσει τον αντικομουνισμό ως επίσημη πολιτική της, δεν θα μπορούσε να μείνει αμέτοχη σε αυτό το θυελλώδες κλίμα, που επικρατούσε. Στις 7 Σεπτεμβρίου του 1948, η Ιερά Σύνοδος καταδίκασε τα μέλη του ΑΚΕΛ ως «άθεους» και «απάτριδες», αφήνοντας καθαρά να φανεί πλέον ότι θα έθετε σε εφαρμογή σχέδιο αποκλεισμού της Αριστεράς από κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής της Κύπρου, που έλεγχε τουλάχιστον η ίδια.15 Η υποστήριξη του ΑΚΕΛ προς το ΚΚΕ και τον ΔΣΕ αποτέλεσε την κύρια αιτία καταδίκης του από την Εθναρχία, παράλληλα όμως, και στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο κύριος λόγος ήταν η εκλογική του δύναμη. Το γεγονός ότι ένα μεγάλο τμήμα του «ποιμνίου» της Εκκλησίας είχε ξεφύγει από τον ιδεολογικό και πολιτικό έλεγχο της αστικής τάξης και του ανώτερου κλήρου, ενεργοποίησε τα αντανακλαστικά της Εκκλησίας και πλέον η διενέργεια εκλογών για την ανάδειξη των προκαθήμενων της Εκκλησίας με πλήρη διαφάνεια διαδικασιών θα αποτελούσε παρελθόν. Η μαζική συμμετοχή της Αριστεράς στις αρχιεπισκοπικές εκλογές του Μαΐου 1947 είχε επιφέρει τη συντριπτική ήττα του υποψηφίου της Δεξιάς Σιναίου Πορφυρίου. Η δυνατότητα επανάκτησης του ελέγχου των εκκλησιαστικών θεσμών από την αστική τάξη, είχε καταστεί δυνατή μόνο μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Λεόντιου και την ανάληψη της τοποτηρητείας από το Μακάριο Μυριάνθεως. 13 Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η «Χ», ό.π., σ. 634. 14 Περισσότερα για τους κύπριους εθνικόφρονες που μετείχαν στον εμφύλιο βλ. Παπαγεωργίου, ΑΚΕΛ το άλλο ΚΚΕ, ό.π., σ. 160, και Παπαδημήτρης Παναγιώτης, Ιστορική Εγκυκλοπαίδεια της Κύπρου, 18781978, (Επιφανίου, Λευκωσία 1980), τ. 8, σ. 180. 15 Παπαδημήτρη, Εγκυκλοπαίδεια, ό.π., τ. 8, σ. 183. 89

Κατά τις εκλογές του Οκτωβρίου του 1947 οι υποστηρικτές του Μυριάνθεως είχαν αξιοποιήσει το μηχανισμό της Εκκλησίας. Ο αποκλεισμός των αριστερών από τους εκλογικούς καταλόγους είχε συμβάλει στη διαφοροποίηση της σύνθεσης του εκλογικού σώματος υπέρ του Μυριάνθεως.16 Όμως, παρά το γεγονός ότι είχε επιτευχθεί η ανάδειξη Ιεράς Συνόδου με σαφείς αντικομουνιστικούς προσανατολισμούς, οι ιθύνοντες κύκλοι της Εθναρχίας δεν αισθάνονταν ακόμα ασφαλείς. Η διαγραφή αρκετών μελών της Αριστεράς δεν υπήρξε εύκολη υπόθεση, λόγω του μεγάλου αριθμού τους. Για τον ίδιο λόγο υπήρχε η πιθανότητα σε μελλοντικές εκλογές αριστεροί να κατόρθωναν και πάλι να εγγραφούν σε μεγάλο αριθμό ενοριών και να προκύψει και πάλι η ανάγκη διαγραφής τους. Η ενδεδειγμένη μέθοδος για μια οριστική λύση σε αυτό το ζήτημα, θα ήταν η ετοιμασία από την αρχή νέων καταλογών, στους οποίους να επιτρέπεται η εγγραφή μόνο όσων ήταν αποδεκτοί από την Εθναρχία. Στις 30 Σεπτεμβρίου 1948 η Ιερά Σύνοδος επιλήφθηκε του θέματος, τροποποιώντας κατάλληλα το Καταστατικό της Εκκλησίας της Κύπρου:

Δεν δύνανται να εγγραφούν εις τον εκλογικόν κατάλογον οι τελούντες υπό εκκλησιαστικόν επιτίμιον, οι οπωσδήποτε εκδηλώσαντες απόψεις αντικείμενας προς την Ορθόδοξον Χριστιανικήν διδασκαλίαν, οι εκφρασθέντες κατά τρόπον ασεβή δια ταύτην ή την Εκκλησία ή τους λειτουργούς ταύτης και οι ενεργούντες ή συνεργαζόμενοι κατά τρόπον προάγοντα ή υποβοηθούντα τοιαύτας εκδηλώσεις, εκτός εάν πείσουν τον Επίσκοπον περί της ειλικρινούς μετανοίας των...17 Η πολιτική σημασία της τροποποίησης του Καταστατικού διευκρινίζεται ξεκάθαρα στο εκφραστικό όργανο της Μητρόπολης Κυρήνειας: 16 Κατσιαούνης, Διασκεπτική, ό.π., σ. 485. 17 Εφημ. Ελευθερία, «Έτροποποιήθη το καταστατικόν της Εκκλησίας της Κύπρου - Αποκλείονται των εκλογικών καταλόγων οι κομμουνισταί και οι συνοδοιπόροι - Ούτε Γενικοί ή Ειδικοί αντιπρόσωποι, ούτε θρονικοί ή Ενοριακοί Επίτροποι δύνανται να εκλεγούν», 23 Οκτωβρίου 1948. 90

Από τους καταλόγους δια τας εκλογάς εκκλησιαστικών επιτροπειών αποκλείονται και οι κομμουνισταί και οι συνοδοιπόροι. Ούτε ένας από αυτούς να εγγραφή. Ιερείς οι οποίοι δεν θα τηρήσουν πιστώς τας διατάξεις της Επισκοπικής εγκυκλίου υπόκεινται εις αυστηράν πειθαρχικήν τιμωρίαν.18 Η ίδρυση της «Χ» Κύπρου19 Στα τέλη του 1946 δύο αξιωματικοί του ελληνικού στρατού μέλη της ελληνικής «Χ», οι Κωνσταντίνος Ντάβιος και Χαρίδημος Φραγκέσκου, είχαν φτάσει στην Κύπρο για να ιδρύσουν κίνημα των Χιτών.20 Οι πρώτες δραστηριότητες της οργάνωσης ξεκίνησαν στα τέλη του 1947, κατά τη διάρκεια των αρχιεπισκοπικών εκλογών. Η «Χ» επεδίωκε να εκφοβίσει τους αντιπάλους της, στέλλοντας ανώνυμες απειλητικές επιστολές και σε πολλές περιπτώσεις, φορώντας προσωπίδα, μέλη της «Χ» πήγαιναν στα σπίτια στελεχών της Αριστεράς για να τους απειλήσουν.21 Η παρουσία των Χιτών συνέβαλε καθοριστικά στο να διεξαχθούν οι αρχιεπισκοπικές εκλογές του 1947 μέσα σε συνθήκες πρωτοφανούς πολιτικής έντασης και βίας. 22 Ο αντικομουνισμός καθόριζε πλέον την πολιτική της Εθναρχίας. Μέσα από το εκφραστικό της όργανο (Εφημερίς) απαιτούσε όπως ιδρυθεί επίσημα πλέον και στην Κύπρο σώμα Χιτών.23 18 Εφημ. Εφημερίς, «ΠΡΟΣΟΧΗ!», 28 Οκτωβρίου 1948. 19 Για την παρουσία της οργάνωσης Χ στην Κύπρο βλ. Alecou A. Communism and Nationalism in Postwar Cyprus. (Palgrave Macmillan, New York 2016). 20 Ρολάνδος Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική, 1946-1948, Λευκωσία 2000, σ. 287. 21 TNA, CO 67/341/7, Απόρρητο, «Πολιτική κατάσταση στην Κύπρο τον Οκτώβριο του 1947». 22 Εφημ. Δημοκράτης, «Νέοι τρόποι προκλήσεων των μπράβωνΑσχημίαι Χιτών και σύνδεσις του «Χ» με τον Μακάριον», 27 Σεπτεμβρίου 1947. 23 Οι Χίτες υπήρχαν και δρούσαν στην Κύπρο, αλλά δεν είχαν επίσημα συγκροτηθεί σε ομάδες κατά τα πρότυπα της Ελλάδας. Για αυτό το λόγο 91

Χαρακτηριστικά η Εφημερίς αναφέρει:

Να ιδρυθεί Σώμα Χιτών, δια να ασχοληθεί όχι με τους σφυροδρεπανίτας-αυτούς περιποιείται δεόντως ο φιλόθρησκος και φιλόπατρις λαός-αλλά να διεκπεραιώσει το επείγον και τιμητικόν καθήκον σωφρονισμού των ιδιόρρυθμων εκείνων «εθνικοφρόνων», οι οποίοι απέβησαν οι τακτικώτεροι και γενναιοδωρότεροι οικονομικοί χορηγοί της κομμουνιστικής μαφίας. Εννοούμεν τους προβάλλοντας μεν ως «εθνικόφρονες», αλλά και μη δυσκολευόμενους να τροφοδοτούν ανελλιπώς τα κομμουνιστικά έντυπα με εμπορικάς και άλλος διαφημίσεις(...)θα στιγματίζονται, θα τους φτύνουν τα πατριωτικά παιδιά και ιδιαιτέρως και δημοσίως, θα ξεσχίζουν και θα τους πετούν στα μούτρα τες κιτρινοπατσαβούρες, που θα ευρίσκουν εις τα γραφεία ή τες τσέπες των, ή που θα δημοσιεύουν ιδικάς των εμπορικάς και άλλας αγγελίας. Και κατόπιν θα τους παραδίδουν εις κοινήν διαπόμπευσιν και χλεύην, δια δημοσιεύσεως των ονομάτων των, ως ευτελών συνεργατών του εκθεμελιωτού των πάντων σλαυοκομμουνισμού.24 Τα σκήπτρα στον αντικομουνιστικό αγώνα μέχρι και την επίσημη εμφάνιση των Χιτών στην Κύπρο κρατούσε η Συνομοσπονδία Εργατών Κύπρου (ΣΕΚ), η οποία οργάνωνε εκστρατείες και συλλαλητήρια κατά του ΑΚΕΛ και του ΕΑΜ. Κατά τον Σπύρο Παπαγεωργίου, ένθερμο υποστηριχτή της «Χ», η οργάνωση των αντικομουνιστικών και «αντισλαβικών» συλλαλητηρίων αποτελούσε έργο θάρρους και πατριωτισμού της ΣΕΚ, η οποία «πρωτοπορούσε στην αντιμετώπιση του Κομμουνισμού, οργάνωσε, τον Σεπτέμβριο 1946, παλμώδη και ογκώδη Αντισλαυικά Συλλαλητήρια». Σε εγκύκλιο της προς τις εθνικόφρονες οργανώσεις (09/09/1946), η ΣΕΚ ανέφερε:

Στις συγκεντρώσεις αυτές θα χαιρετήσουν, σύμφωνα με προκαθορισμένο πρόγραμμα, αντιπρόσωποι όλων των παρατηρούμε να ζητούν ακόμα και 1 χρόνο μετά την εμφάνιση τους στην Κύπρο, την επίσημη ίδρυση σώματος Χιτών. 24 Βλ. Εφημ. Εφημερίς, 03 Οκτωβρίου 1948. 92

εθνικοφρόνων οργανώσεων και θα κυκλοφορήσουν φυλλάδια και πινακίδες με φράσεις σαν: “Κάτω ο Κομμουνισμός”, “ΑΚΕΛ και ΕΑΜ είναι προδότες του Έθνους μας”, “Απόδοση της Β. Ηπείρου στην Ελλάδα”, “Θάνατος στους Πανσλαβιστές και στους συμμάχους τους”, “Δόξα και τιμή στους φιλέλληνες”, “Ζήτω η ολοκλήρωση των πανελληνίων πόθων”, “Ζήτω η Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα” κ.λπ.”. 25 Για τη σχέση της ΣΕΚ και της «Χ» ο Σπ. Παπαγεωργίου αναφέρει:

Παράλληλα ήσαν τα τεχνάσματα και τα φερσίματα των Κυπρίων κομμουνιστών με εκείνα των Ελλαδιτών αυταδέλφων τους. Μικρή Ελλάδα η Κύπρος, ζούσε στην αθέατη πλευρά της Μεσογείου σε ρυθμούς ανάλογους μ’ εκείνους της Μητέρας Πατρίδας. Σε μικρά και μεγάλα θέματα εντοπίζεται αυτή η παράπλευρη πορεία. Αλλά τα συναφή γεγονότα δεν αφορούσαν μόνο την κομμουνιστική επιβουλή, αλλά και την αντίδραση των εθνικοφρόνων. Η ΣΕΚ, από την οποία προήλθαν και Χίτες και αγωνιστές της ΕΟΚΑ, ήταν τότε η πρωτοπορία στον αντικομμουνιστικόν αγώνα. Όταν την 1.4.1947 πέθανε ο Βασιλεύς Γεώργιος, στο πανελλήνιο πένθος μετείχε και η Κύπρος, με εξαίρεση βεβαίως το ΑΚΕΛ και τις παραφυάδες του.(...) Η περί Βασιλέως Γεωργίου φρασεολογία της ΣΕΚ θυμίζει εντυπωσιακώς τα εν Ελλάδι κείμενα των βασιλοφρόνων και των Χιτών.26 Λίγες μέρες μετά το αίτημα των εθνικοφρόνων για ίδρυση επίσημου σώματος Χιτών στην Κύπρο, το Υπουργείο Δημόσιας Τάξης της Ελλάδας, σε σημείωμα του προς το Υπουργείο Εξωτερικών θα επιβεβαιώσει την ίδρυση του:

Επληροφορήθημεν ότι εις Κύπρον πρόκειται να ιδρυθή ειδικόν Σώμα από Κυπρίους Εθνικόφρονας, όπερ θα ονομασθή Σώμα Χιτών και θα έχη ως έργον την παρακολούθησιν των εμπόρων και επιχειρηματιών 25 Σπύρος Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η «Χ», Το χαμένο αρχείο, Αθήνα 2004, σ. 640. 26 Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η «Χ», ό.π., σσ. 646-648. 93

οίτινες τροφοδοτούν με εμπορικάς και άλλας διαφημίσεις τα κομμουνιστικά έντυπα ως και εκείνων οίτινες αγοράζουν τοιαύτα. Η εργασία αύτη θα αφορά τους αριστερίζοντες Κυπρίους και θα σκοπή την διακοπήν της ενισχύσεως και συνεργασίας αυτών μετά των Ακελιστών. 27 Σε επόμενο σημείωμα του Υπουργείου, επιβεβαιώνονται οι πληροφορίες για τη δράση του σώματος Χιτών στην Κύπρο και αναφέρεται ότι:

Ευτυχώς μέσα στην υποβόσκουσαν αυτήν μαυρίλα, μια κάποια κίνησις άρχισε να δημιουργείται και η οποία συνεχώς εντείνεται εκ μέρους νέων, με άκρως Εθνικιστικάς αρχάς κι έχουν όλον τον πόθον και την λαχτάρα να εργασθούν για την Εθνικήν τους αποκατάστασιν, εναντίων όλων των αντιξοοτήτων πάνω σε αψεγάδιστη Ελληνική γραμμή. Καυχώνται να τους λένε Χίτες της Κύπρου κι όπου παρουσιάσθησαν κατετρόπωσαν τους κομμουνιστάς ακόμα και δια ροπάλου. Έχουν την ανοχήν των Ελληνικών στοιχείων της Αστυνομίας. Οι νέοι αυτοί αποτελούν το Αθλητικό σωματείον “ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΣ” στη Λευκωσία, του οποίου οι σκοποί είναι να εξελίσσεται σε καθαρόν αντικομμουνιστικόν αγώνα. Είναι όλοι ενθουσιώδεις νέοι, αλλά τους λείπει η οργάνωσις τους λείπει ο άνθρωπος που θα τους οργανώσει...28 Παρά το ότι η οργάνωση χαρακτηριζόταν ως εθνικιστική και εκπορευόταν από την Αθήνα, δεν είχε στο ενεργητικό της καμιά ενέργεια ενάντια στο αποικιακό καθεστώς. Όπως στην Ελλάδα την περίοδο της κατοχής, έτσι και στην Κύπρο, η δράση της «Χ» ήταν στραμμένη ενάντια όχι στον ξένο κυρίαρχο, αλλά στον εσωτερικό εχθρό, δηλαδή στο κίνημα της Αριστεράς. Από την Ελλάδα, 27 ΔΙΑΥΕ, Φάκελος 88/1, 5ος Υποφάκελος (1948), Εξωτερικών προς Α.Κουντουριώτη, 19 Οκτωβρίου 1948, σημείωμα της 6ης Οκτωβρίου 1948. 28 ΔΙΑΥΕ, Φάκελος 88/1, 5ος Υποφάκελος (1948), Εξωτερικών προς Α.Κουντουριώτη, 22 Νοεμβρίου 1948, σημείωμα της 6ης Οκτωβρίου 1948. 94

Υπουργείο συνημμένο Υπουργείο συνημμένο

η «Χ» του Γρίβα προσδοκούσε στους Βρετανούς προκειμένου να περιθωριοποιηθεί η Αριστερά στην Κύπρο. Το εκφραστικό όργανο της ελληνικής «Χ» αναφέρει χαρακτηριστικά:

«Εν τω μεταξύ όλοι οι εθνικόφρονες αναμένουν από την Μητρικήν Ελληνικήν Κυβέρνησιν να ζητήσει διπλωματικώς παρά της Συμμάχου Αγγλικής Κυβερνήσεως αλλαγήν τακτικής έναντι των αποθρασυνθέντων κομμουνιστικών κυνών. Γιατί πρέπει να δώσει (αυτό είναι βέβαιο) την Κύπρο στην Ελλάδα με όσο το δυνατό λιγότερους πεμπτοφαλαγγίτες».29 Αρχηγός των Χιτών στην Κύπρο ήταν ο γιατρός Ευριπίδης Ζεμενίδης, ο οποίος παράλληλα ήταν και πρόεδρος του ποδοσφαιρικού σωματείου «Ολυμπιακός». Το εκφραστικό όργανο της ελληνικής «Χ» γράφει: «Ο Αρχηγός των Χιτών Κύπρου και πρόεδρος του Εθνικού Σωματείου ‘Ολυμπιακός’, ιατρός κ. Ευριπίδης Ζεμενίδης, όστις διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλον εις τας πλέον δραματικάς φάσεις του εν Κύπρω αντικομμουνιστικού αγώνος». 30 Η δράση των ανδρών του Γρίβα στην Αθήνα την περίοδο 194344, οι οποίοι τηρούσαν την κατοχική τάξη σε συνεργασία με τους Γερμανούς εναντίον του ΕΑΜ, ήταν παρόμοια με αυτή στη Λευκωσία του 1948, όπου οι Ελληνοκύπριοι ομοϊδεάτες τους βοηθούσαν την αποικιακή αστυνομία να τηρεί την τάξη εναντίον των αριστερών συντεχνιακών. Η εφημερίδα Έθνος στη Λευκωσία, ανέφερε χαρακτηριστικά στις 24 Οκτωβρίου 1948:

Στον ύπνο τους και το ξύπνιο τους οι Κομμουνισταί βλέπουν “χίτες” τιμωρούς των εγκλημάτων των. Μήπως τους κατέλαβε φόβος και τρόμος από αυτούς; Ή μήπως αι κραυγαλέαι καθημεριναί διαμαρτυρίαι των είναι απόδειξις της αποτελεσματικής εργασίας που προσφέρουν 29 Εφημ. Εφημερίς των Χιτών, «Η νίκη των εθνικοφρόνων Κυπρίων κατά τας νέας επισκοπικάς εκλογάς-Συνετρίβησαν και πάλιν οι προδόται», 23 Φεβρουαρίου 1948. 30 Εφημ. Εφημερίς των Χιτών, «Οι Χίτες της Κύπρου μας», 20 Δεκεμβρίου 1948. 95

μερικά καλά παλληκάρια της εθνικόφρονος παρατάξεως δια την επικουρικήν προς το έργον της Αστυνομίας φρούρησιν της πόλεως από τους κόκκινους τρομοκράτας; Ο φιλήσυχος και φιλόνομος λαός της πρωτευούσης έκδηλοι βαθείαν ευγνωμοσύνην προς τα καλά παλληκάρια που φρουρούν την πόλιν και ματαιώνουν τα σατανικά, εγκληματικά σχέδια των κομμουνιστών. Οι “χίτες” είναι οι φρουροί - τιμωροί των και πανικός τους καταλαμβάνει επί τη θέα των. Αυτό το μέτρο εχρειάζοντο οι κομμουνισταί και ότι ήθελαν το ηύραν.31 Η σε συνεργασία με την αποικιακή αστυνομία δραστηριότητα περιλάμβανε τη διενέργεια συλλήψεων από μέλη της «Χ» όσων θεωρούνταν ως ύποπτοι και ταραξίες και την παράδοση τους στις αρχές ασφαλείας. Χαρακτηριστική ήταν η καταγγελία συνδικαλιστή, ο οποίος στις 19/09/1948 συνελήφθη από μέλη της «Χ» και μεταφέρθηκε στο σωματείο «Ολυμπιακός». Εκεί ο συλληφθείς τέθηκε υπό τη φρούρηση Χιτών οπλισμένων με ρόπαλα, μέχρι να τον παραδώσουν στην αστυνομία.32 Σε μια άλλη περίπτωση, κατά τη διάρκεια εκδίκασης μιας υπόθεσης την 1η Νοεμβρίου 1948, ηγέτες της «Χ» κατέθεσαν ότι είχαν προφορική άδεια από αστυνομικούς να συλλαμβάνουν πολίτες κατά την κρίση τους. 33 Τον Ιούλιο του 1949 ιδρύεται το Εθνικό Αγροτικό Κόμμα Χιτών Κύπρου, συνώνυμο και παράλληλο προς αυτό της Ελλάδας. Το νέο κόμμα, που ιδρύθηκε με στόχο την ανακοπή του κομμουνισμού, «θα ενδιαφερθεί δια την ανύψωσιν του βιοτικού επιπέδου του κυπριακού εργαζόμενου λαού, (...) θα απαιτηθεί η γενναία εισφορά των πλουσίων εις τον αγώνα του Κυπριακού λαού δια 31 Εφημ. Έθνος, «Σημειώσεις και σχόλια - Οι φρουροί τιμωροί», 24 Οκτωβρίου 1948. 32 Βλέπε τη μαρτυρία του Φρίξου Ζωγράφου στο βιβλιάριο Λαϊκές Οργανώσεις Κύπρου, Λευκή Βίβλος-Το Συνταγματικό Ζήτημα-Η συμπεριφορά της αστυνομίας-Οι βαρείες καταδίκες-Η ασυδοσία των μπράβων της Δεξιάς, Λευκωσία 1948, σ. 19. 33 Εφημ. Δημοκράτης, «Μία ενδιαφέρουσα υπόθεση στο δικαστήριο», 02/11/1948. 96

την επίτευξην της Ενώσεως και την πάταξιν των κομμουνιστών».34 Σημαντική βοήθεια στη διαφωτιστική εκστρατεία του κόμματος των Χιτών πρόσφερε ο Γ.Γ. της ΣΕΚ, Μιχαλάκης Πισσάς, ο οποίος αναλάμβανε εξορμήσεις στην ύπαιθρο.35 Υπάρχει πληθώρα στοιχείων για τη -βραχεία- δράση της «Χ» στην Κύπρο τόσο στον τύπο, όσο και σε αναφορές του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών. Στοιχεία όμως, τα οποία εκλείπουν σχεδόν ταυτόχρονα με το πέρας του εμφυλίου στην Ελλάδα. Γύρω στο 1950 χάνονται τα ίχνη της οργάνωσης «Χ» και δεν εντοπίζεται καμία άλλη αναφορά στον τύπο, είτε δραστηριότητα ή ενέργεια της οργάνωσης. Εικάζω, ότι ο τερματισμός του εμφυλίου στην Ελλάδα, η σημαντική εκλογική οπισθοχώρηση του ΑΚΕΛ στις δημοτικές εκλογές του 1949, αλλά και η δυναμική ανάληψη της πρωτοκαθεδρίας του ενωτικού αγώνα από την Εθναρχία, συνέτειναν στο να παροπλιστεί ή να αδρανοποιηθεί η οργάνωση «Χ» στην Κύπρο. Ακόμα, η εμβληματική παρουσία του Μακαρίου Γ’ και κάποιες ενέργειες του, που λειτούργησαν συγκολλητικά για το σύνολο των δεξιών οργανώσεων, λειτούργησαν καταλυτικά προς την «κατάπαυση του πυρός» από την οργάνωση «Χ». Συμπεράσματα Η αναφορά στην «επιρροή του Εμφυλίου» στις πολιτικές εξελίξεις στην Κύπρο, δεν είναι γενική και αόριστη, αλλά αφορά την εν μέρη αμφίδρομη σχέση μεταξύ των συντελεστών του εμφυλίου και των κυπριακών παρατάξεων. Πιο συγκεκριμένα, η ελληνική κυβέρνηση δεν έπαψε σε καμία περίπτωση να επιχειρεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την καθοδήγηση της κυπριακής Δεξιάς και της Εκκλησίας. Η Κύπρος, είτε ως ζήτημα εσωτερικής κατανάλωσης της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας, είτε ως αλυτρωτικό θέμα, που επηρέαζε την εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση, αποτελούσε σημείο αναφοράς. Έτσι, οι διεκδικήσεις των ελληνοκυπρίων και οι σχέσεις τους με τη Βρετανία σχετίζονταν άμεσα με την εξωτερική 34 Εφημ. Εφημερίς των Χιτών, 01/08/1949. 35 Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η «Χ», ό.π., σελ. 662. 97

πολιτική της Ελλάδας, η οποία δεν μπορούσε να μείνει αμέτοχη: η καθοριστική παρέμβαση των ελληνικών κυβερνήσεων με στόχο να κατευθύνεται προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση το ενωτικό ζήτημα, υπήρξε σημαντική. Επίσης, η συμμετοχή της ελληνικής Δεξιάς μέσω του προξενείου στην αντιπαράθεση της κυπριακής Αριστεράς και Δεξιάς, αλλά και η συμβολή του Προξενείου στη μεταφορά του εμφυλιακού κλίματος στην Κύπρο είναι καθοριστικής σημασίας και καταγράφεται στα έγγραφα του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών. Καταληκτικά, πρέπει να σημειωθεί ότι πέρα από τα ορατά σημεία, που καταγράφονται σχετικά με την παρουσία του Εμφυλίου στην Κύπρο, για τους χαρακτηρισμούς, τους εράνους και τις αποστολές εθελοντών, ο Εμφύλιος επίδρασε καταλυτικά ως προς την διαμόρφωση πολιτικών ταυτοτήτων και ιδιαίτερα ως προς τη ριζοσπαστικοποίηση της ελληνοκυπριακής Δεξιάς. Ο αντικομμουνισμός ασφαλώς δεν εφευρέθηκε στα χρόνια του Εμφυλίου, αλλά από την εμφάνιση των πρώτων σοσιαλιστικών ιδεών στο νησί. Η ανάπτυξη όμως του μίσους ενάντια σε κάθε τι, που είχε σχέση με την Αριστερά κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’40, σχετιζόταν άμεσα με τα γεγονότα, που διαδραματίζονταν στην Ελλάδα. Η έλευση της οργάνωσης «Χ» στην Κύπρο αποτελούσε μια φυσιολογική εξέλιξη, αφού το ιδεολογικό τοπίο, που αναπτυσσόταν ραγδαία (αντικομμουνισμός, Εκκλησία, αποκλεισμός Αριστεράς) χρειαζόταν και πολιτική έκφραση, αλλά και κινηματική πρακτική. Ο Εμφύλιος ουσιαστικά έδωσε στην ελληνοκυπριακή Δεξιά το στοιχείο της εθνικοφροσύνης. Στα χρόνια του Εμφυλίου η εθνικοφροσύνη στην Ελλάδα αναδείχθηκε σε κυρίαρχη εθνική και υπερκομματική αξία. Παράλληλα ταυτίστηκε σχεδόν αποκλειστικά -κάτι που ως ένα βαθμό ήταν αναπόφευκτο- με τον αντικομμουνισμό. Αυτό μεταφέρεται σε μεγάλο βαθμό και στην Κύπρο και η έννοια της εθνικοφροσύνης αποκτά στοιχεία συλλογικής ταυτότητας.

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Θεωρητικά – Ιδεολογικά

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 99-110, 2019

Ενρίκε Ουμπιέτα ΓΚΟΜΕΣ

Μαρξ, Μαρτί * και Φιντέλ στην Κούβα του 21ου αιώνα

Ανάμεσα στο Μάρτιο - 135η επέτειο από το θάνατο του Καρλ Μαρξ, και το Μάιο του 2018, οι Κουβανοί του νέου αιώνα τιμήσαμε τον Γερμανό επαναστάτη, τον πιο σημαντικό κοινωνικό επιστήμονα στην ιστορία. Τίποτα δεν ήταν ξένο στη διαλεκτική περιέργεια αυτού του ανδρός, που διάβαζε σχεδόν σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, και ξεκουραζόταν, σύμφωνα με τον κουβανογάλλο γαμπρό του, τον Πάμπλο Λαφάργκ, λύνοντας ασκήσεις άλγεβρας ή διαβάζοντας μυθιστορήματα. Δεν μπορεί όμως να τιμηθεί ο άνθρωπος των επιστημών, αν δεν ληφθούν υπόψη οι ηθικές αρχές και το αίσθημα χειραφέτησης του κληροδοτήματος του. Γνωρίζω λόγιους μελετητές του έργο του, οι οποίοι δεν έχουν ποτέ στρατευτεί σε αγώνες κοινωνικής δικαιοσύνης, ακαδημαϊκούς, που μπορούν από μνήμης να παραθέτουν τα κείμενα του, αλλά δεν νοιώθουν στο πετσί τους τις διεκδικήσεις του λαού. Όντας γνώστες του κειμένου του, προδίδουν το πνεύμα του και ως εκ τούτου δεν είναι και δεν μπορούν να είναι μαρξιστές. 99

Ο Μαρξ έχει μετατρέψει τη θεωρία σε δράση, έθεσε την επιστήμη, κατά τρόπο συνειδητό, στην υπηρεσία της χειραφέτησης και έδειξε πως η αλήθεια πάντοτε τιμά τη δικαιοσύνη. Δυο λανθασμένες προσεγγίσεις της κοινωνικής σκέψης ανατράπηκαν: δεν υπάρχουν αλήθειες στο περιθώριο των ανθρώπινων αναγκών – που είναι ιστορικές, και ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες συνθήκες-, ούτε όνειρα, που μπορούν να κατακτηθούν χωρίς τη συμβολή της επιστήμης. Με τον Μαρξ το ηθικό συστατικό διεκδίκησε τελειωτικά τη θέση του στον επιστημονικό ορίζοντα. Η τοποθέτηση υπέρ της δικαιοσύνης ήταν το πρώτο, που παρατήρησε ο Χοσέ Μαρτί από τον Καρλ Μαρξ, για τον οποίο έγραφε: «ο τρόπος κατά τον οποίο στάθηκε με το μέρος των αδυνάτων αξίζει τιμή». Ο Μαρτί, ο οποίος ήταν ένας από τους πιο καλλιεργημένους ανθρώπους του δεύτερου ήμισυ του 19ου αιώνα, είχε επίσης απορρίψει τη σχολαστική μέθοδο. Ο Καρλ Μαρξ (1818 – 1883) ήταν μεγαλύτερος απο το Χοσέ Μαρτί (1853 – 1895), και παρόλο που ήταν σύγχρονοι, δεν έζησαν μέσα σε ίδιες κοινωνικές και εθνικές πραγματικότητες. Και για αυτό δεν είναι δυνατό ή αναγκαίο να εξισώνονται οι στόχοι τους. Υπάρχουν ωστόσο κάποια χαρακτηριστικά στοιχεία, που τους συσχετίζουν.. Για παράδειγμα, η ξεκάθαρη τοποθέτηση μαζί με «τους φτωχούς της Γης», μιλώντας για το Μαρτί, η έμφαση σε ένα τρόπο ζωής, που να προκρίνει το είναι έναντι του να έχεις και τον όρο, στις αντίστοιχες συνθήκες, των επαναστατών. Τί καταλαβαίνω με το να λέω είμαι επαναστάτης; να θέτεις τις ανάγκες της ανθρώπινης χειραφέτησης - με ειδική έμφαση στους πιο ταπεινούς, στα θύματα της εκμετάλλευσης. πέραν από τα συμφέροντα ή τις θεωρητικές πεποιθήσεις (η θεωρία στην υπηρεσία της χειραφέτησης και όχι το ανάποδο, σύμφωνα δε με τα λόγια του Φιντέλ: «είναι ακριβώς ο άνθρωπος, το όμοιο, η λύτρωση των ομοίων, που αποτελεί το αντικείμενο των επαναστατών». Να έχεις πίστη στο λαό, στην ικανότητα του να ξεπερνά τα «αδύνατα», και να πιστεύει στη νίκη. Να προτείνεις ριζοσπαστικές λύσεις (τέτοιες που να αγγίζουν τις ρίζες του προβλήματος με όλη την ετυμολογική σημασία της λέξης), αν και δεν μπορούν τέτοιες λύσεις να εφαρμοστούν από 100

την αρχή και διαμιάς, να κατανοείς βαθιά, όπως θα έλεγε ο Φιντέλ, «την ιστορική στιγμή». Η επανάσταση του Μαρτί δεν στόχευε μόνο την πολιτική ανεξαρτησία από την Ισπανία, αλλά και την κοινωνική δικαιοσύνη, την οικοδόμηση μιας «πατρίδας» «με όλους και για το καλό όλων», που να εγγυάται την πλήρη αξιοπρέπεια των πολιτών της. Ένα άλλο χαρακτηριστικό, που ενώνει τον Μαρτί με τον Λένιν είναι ότι η διαμονή του στις ΗΠΑ για 15 χρόνια του επέτρεψε να κατανοήσει, αλλά και να καταγγείλει τον κίνδυνο, που σήμαινε για την Κούβα και τη Λατινική Αμερική γενικότερα η άνοδος του ιμπεριαλισμού. «Έζησα μέσα στο τέρας και ξέρω τα εντόσθια του», έγραψε. Η διαδικασία εδραίωσης του έθνους στο κουβανικό αρχιπέλαγος – που συντελείται μέσα στον ορυμαγδό των δυο πολέμων για την ανεξαρτησία στα τελευταία τριάντα χρόνια του 19ου αιώνα – συμπίπτει με την εμφάνιση του ιμπεριαλισμού ως ανώτερη μορφή του καπιταλισμού, σε απόσταση ενενήντα μόνο μιλίων από τις ακτές του. Έτσι θα το όριζε ο Λένιν στις αρχές ήδη του 20ου αιώνα, αλλά ο Χοσέ Μαρτί, αρχικός στόχος του οποίου ήταν η ανεξαρτησία της Κούβας ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ίδρυση μιας δημοκρατίας, που δεν θα αντίγραφε, όπως υποδείκνυε επανειλημμένα, ούτε το φιλελεύθερο αρχηγικό μοντέλο της Λατινικής Αμερικής, ούτε το βορειο-αμερικάνικο (δηλ.: των ΗΠΑ), έγραψε: «οι αμερικάνικοι νόμοι έχουν δώσει στο Βορρά ψηλό επίπεδο ευημερίας, αλλά τον έχουν επίσης ανεβάσει και στο ψηλότερο επίπεδο διαφθοράς. Το έχουν μεταλλοποιήσει (Σημ. Μετ. ωραιοποιήσει το μοντέλο) για να το καταστήσουν ευημερούντα. Με τέτοιο κόστος η ευημερία αποτελεί βλασφημία!» Κάποιοι μπορούν α ισχυριστούν πως ο Μαρτί ήταν 18 χρονών όταν διατύπωνε αυτές τις σκέψεις. Ωστόσο, στο τελευταίο κείμενο της ζωής του, στην ατέλειωτη επιστολή προς τον μεξικανό φίλο του Μανουέλ Μερκάδο, που γράφτηκε λίγες μέρες πριν σκοτωθεί στη μάχη, επαναλάμβανε, με ακόμα μεγαλύτερη έμφαση, πως η πραγματική του αποστολή υπήρξε «να αποτρέψει έγκαιρα μέσω της ανεξαρτησίας της Κούβας να επεκταθούν οι Ηνωμένες Πολιτείες προς τις Αντίλλες για να πέσουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή 101

πάνω μας, στα εδάφη της Αμερικής. Όσα έχω πράξει μέχρι σήμερα και όσα θα πράξω είναι για αυτό». Οι πρώτοι κουβανοί μαρξιστές θεωρούσαν τον Μαρτί σημείο αναφοράς. Ο Μαρξ και ο Μαρτί ενώνονται τελικά στο Φιντέλ, στην Επανάσταση του 1959. Η αντιαποικιακή σκέψη, απαραίτητα αντιιμπεριαλιστική – αν και η έννοια αυτή είναι μεταγενέστερη -, και το βλέμμα προς τον «τρίτο κόσμο» του Μαρτί (για να δώσουμε ένα μόνο παράδειγμα, ήταν ο πρώτος ισπανόφωνος, που έγραψε για το Βιετνάμ μέσα στο 19ο αιώνα), είναι απαραίτητα για να προχωρήσουμε προς το σοσιαλισμό στην Κούβα. Ενσωματώνοντας τον μαρξισμό με τα ιδανικά της επανάστασης του Μαρτί, ο αντιιμπεριαλισμός μετατράπηκε σε αντικαπιταλισμό. Η Επανάσταση του 1959 δεν κηρύχθηκε μαρξιστική γιατί χρειαζόταν νέες γεωστρατηγικές συμμαχίες για να επιβιώσει, το έκανε ως πράξη λογικής συνέπειας: «μέσα σε ένα κοινωνικό καθεστώς ημιαποικιοκρατικό και καπιταλιστικό όπως αυτό – έγραφε το 1961 ο Φιντέλ -, δεν μπορούσε να υπάρξει άλλη επαναστατική αλλαγή από το σοσιαλισμό, αφού θα εκπληρωνόταν η φάση της εθνικής απελευθέρωσης». Η δική μας Αμερική, όπως την ονόμαζε ο Χοσέ Μαρτί σε αντίθεση προς αυτή «που δεν είναι δική μας», έδωσε τόσο αυθεντικούς μαρξιστές στοχαστές όπως ο Jose Carlos Mariategui, ο Julio Antonio Mella, ο Franz Fanon Ernesto και ο Che Guevara, ανάμεσα σε πολλούς άλλους. Άνθρωποι, που δε μπορούν να κλειστούν στα στεγανά της παραδοσιακής σκέψης. Το έτος 1959 ήταν καθοριστικό στη λατινοαμερικάνικη ιστορία. Δεν μπορώ να επεκταθώ στην ανάλυση των επιπτώσεων του για την ευρύτερη περιοχή, αλλά είναι ορθό τουλάχιστον να τονιστεί πως τα σύνορα, ανάμεσα σε αυτό που ο Μαρτί ονόμασε «η Αμερική μας» και εκείνη, που δεν είναι δική μας -- ορισμός, ο οποίος πάει πέραν του αυστηρά γεωγραφικού και πολιτιστικού ή γλωσσικού ορίου, μιας και περιλαμβάνει την αγγλόφωνη και γαλλόφωνη Καραϊβική και στην πραγματικότητα αναφέρεται στην αντίθεση συμφερόντων ανάμεσα στον ιμπεριαλισμό και τις κοινωνίες στο Νότο με μια κοινή ιστορία αποικιοκρατίας, που 102

είχε ως αποτέλεσμα να μοιραστούμε ήρωες και κακοποιούς--, υπερβαίνονταν κατά συμβολικό τρόπο, δίνοντας στους λαούς μεγαλύτερο χώρο ελευθερίας. Ο ριζοσπαστισμός και η διάρκεια στο χρόνο αυτής της Επανάστασης δημιούργησαν συνθήκες και για άλλες διαδικασίες χειραφέτησης διαφορετικού χαρακτήρα. Η ονομαζόμενη «ειρηνική» οδός στη Χιλή του Αλιέντε δημιούργησε σημαντικό προηγούμενο, κύρια όμως σε παραδειγματικές εμπειρίες. Στα τέλη της δεκαετίας του ‘90 ο Φιντέλ προειδοποίησε ότι η ένοπλη πορεία της Επανάστασης δεν θα ήταν πλέον εφικτή και ότι ήταν απαραίτητο να αναληφθούν νέες ουσιαστικά διαδικασίες. Η επαναστατική εμπειρία των τελευταίων δεκαετιών στη Λατινική Αμερική μας προσφέρει κάποια παραδείγματα εξαιρετικής σημασίας. Α) Εάν το σύστημα (σημ. συν. το καπιταλιστικό) είναι αρκετά καταβεβλημένο ώστε οι επαναστάτες να μπορούν να ανέλθουν στην εξουσία μέσω των παραδοσιακών μηχανισμών της αστικής δημοκρατίας, που το σύστημα την αποκαλεί «η δημοκρατία», μηχανισμοί που σχεδιάστηκαν για να αποτρέπουν κάτι τέτοιο, το θαύμα θα γίνει. Από εκείνη τη στιγμή θα ξεκινήσει μια αποφασιστική πάλη για την εξουσία και δεν θα υπάρξει οποιαδήποτε δυνατότητα για μετριοπάθεια ή για ικεσίες για μείωση της αντιπαλότητας του ιμπεριαλισμού και των ντόπιων λακέδων του, που στοχεύουν την ανατροπή αυτού του θριάμβου. Β) Οποιαδήποτε προσπάθεια της Αριστεράς να συμμορφωθεί σχολαστικά με τους «κανόνες του παιχνιδιού» της αστικής δημοκρατίας θα αποτύχει, αν δεν καταλήξει σε ήττα. Η πολυεθνική αστική τάξη και η εξαρτώμενη από αυτή εγχώρια μπουρζουαζία θα διατυμπανίζουν με μια δόση λογικής πως «η δημοκρατία» σε μια τέτοια περίπτωση δεν λειτουργεί σε αυτές τις χώρες, επειδή αυτοί οι κανόνες έχουν σχεδιαστεί κατά τρόπο, ώστε η αντι-συστημική Αριστερά να μη μπορεί να εδραιώσει τη νίκη της.

103

Γ) Πώς πρέπει να κατανοούμε την αντι-συστημική Αριστερά; Κάθε εθνικό σχέδιο, το οποίο σπάει έναν κρίκο της αλυσίδας είναι αντισυστημικό. Για αυτό, προοδευτικές κυβερνήσεις οι οποίες ποτέ δεν διακήρυξαν πως θα προχωρούσαν προς τον σοσιαλισμό στη Λατινική Αμερική, από τη στιγμή που έσπασαν κατά συμβολικό ή ρεαλιστικό τρόπο τη σχέση υποταγής με τον ιμπεριαλισμό, θεωρούνται αμέσως εχθροί του συστήματος. Δ) Η ενότητα είναι μια απαίτηση, που δεν έχει επιτευχθεί στο λατινοαμερικάνικο επαναστατικό και προοδευτικό κίνημα (αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο για την μπολιβαριανή συμμαχία, ALBA) και ήταν η προϋπόθεση του θριάμβου και της διατήρησης της Επανάστασης στην Κούβα. Ενότητα όλων των δυνάμεων σε κάθε χώρα και ενότητα του κινήματος σ’ όλη την Ήπειρο. Η ενότητα δεν οικοδομείται από συγκυριακές πολιτικές συμφωνίες, αλλά με λαϊκές συναινέσεις. Από την άλλη, οι επαναστάτες δεν μπορούν να αποδεχτούν παθητικά τις συναινέσεις, που στήνει ο εχθρός, γιατί δεν μπορούν να είναι διαχειριστές προϋπάρχουσων συναινέσεων, αλλά πρέπει να δημιουργούν τις δικές τους συναινέσεις. Ε) Ο πόλεμος, που διεξάγεται εναντίον μας, δεν είναι, με την αυστηρή έννοια, για τις ιδέες, δεν είναι μια μάχη για την αλήθεια, αλλά για την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας και για τη διατήρηση της (αφού για τον ιμπεριαλισμό αυτά και μόνο έχουν αξία). Ωστόσο, ο δικός μας πόλεμος είναι για τις ιδέες: δεν βολεύεται έναντι στον κυνικό και κωφάλαλο εχθρό. Αλλά πρέπει να αποδείξει στους δυνητικούς αναγνώστες- θεατέςακροατές πως τα μηνύματα, που δέχτηκαν είναι παγίδες, που θα εκραγούν στα χέρια τους. Είναι λοιπόν μια μάχη, που δεν μπορεί να διαχωριστεί από την αλήθεια, τις ιδέες. Ωστόσο δεν πρέπει να συγχέεται με μια ακαδημαϊκή συζήτηση. Αυτή η διττή κατάσταση – που είναι ορατή μόνο στην επαναστατική πλευρά-, δημιουργεί διχασμούς, τους οποίους εκμεταλλεύεται πολύ καλά ο εχθρός, μια και δεν συμφωνούμε πάντα στον προσδιορισμό της αλήθειας. 104

Στ) Από την πρώτη μέρα πρέπει να αρχίζεις να οικοδομάς «τον νέο ορίζοντα», με άλλα λόγια, τη σοσιαλιστική κουλτούρα, ενώ αυτή ακόμα παραμένει μη ορατή, η κάθε υλική κατάκτηση θα εμφανίζεται να είναι μόνο ένα βήμα προς την κοινωνική άνοδο του καπιταλισμού και οι εκμεταλλευόμενοι θα συνεχίσουν να ονειρεύονται να γίνουν οι νέοι εκμεταλλευτές. Ζ) Αν οι δυνάμεις της Αριστεράς σταματήσουν να πιστεύουν στην ανάγκη και επιπρόσθετα στη δυνατότητα υπέρβασης του καπιταλισμού – και την απορρίψουν σιωπηρά – τότε θα καταστεί αδύνατο να επιτευχθεί μόνο του αυτό, στο οποίο πιστεύεις.

Η παλιά διαμάχη, που είχαν οι πρώτοι μαθητές του Μαρξ, ανάμεσα στο ρεφορμισμό και την επανάσταση, προσλαμβάνει εκ νέου ισχύ. Θεωρώ πλεονασμό να αναφέρω πως δεν διαφωνώ με τη λέξη μεταρρύθμιση και θεωρώ ότι και οι επαναστάτες προωθούν και υλοποιούν μεταρρυθμίσεις. Υπάρχουν επαναστατικές μεταρρυθμίσεις. Τον όρο ρεφορμισμό τον χρησιμοποιώ μόνο για να αναφερθώ στην τάση σκέψης, που πλέον δεν θέτει θέμα υπέρβασης του καπιταλισμού. Αν μελετήσουμε τον όρο αυτό στην κουβανική παράδοση, θα δούμε άλλα στοιχεία, όπως έλλειψη πίστης στο λαό και ως εκ τούτου ανικανότητα να δουν ότι η δύναμη τους καταστρέφει τα «αδύνατα» («να είμαστε ρεαλιστές, να κάμουμε το αδύνατο», έλεγαν οι παριζιάνοι φοιτητές το ‘68 και ο Μαρτί έγραφε: «στην πολιτική, το πραγματικό είναι αυτό που δεν φαίνεται»). Ο Φιντέλ με 7 ντουφέκια και 12 άνδρες αναφώνησε: «Τώρα μάλιστα! Κερδίσαμε τον πόλεμο!» Ο Φιντέλ και οι επαναστάτες της Γενιάς του «Αιώνα του Μαρτί», αντιλαμβάνονταν τον μαρξισμό και τον λενινισμό ως απελευθερωτική επιστήμη και όχι ως κατήχηση. «Το γεγονός ότι είχαμε ερμηνεύσει με δημιουργικό και αυθεντικό τρόπο το μαρξισμό- λενινισμό - υπογράμμιζε ο Φιντέλ το 1988 - δεν μας άφησε να κατολισθήσουμε σε δόγματα και είναι ακριβώς αυτό, που μας οδήγησε στη νίκη και μας έφερε μέχρι εδώ». 105

Αυτό δε σήμαινε υποεκτίμηση του επιστημονικού χαρακτήρα της θεωρίας, που δημιούργησαν οι Μαρξ και Ένγκελς, αλλά το αντίθετο. Ο Φιντέλ επέμενε πάντοτε στη σημασία της μελέτης της θεωρίας τους, και στην υπεράσπιση της επαναστατικής ιδεολογία: «οι ήττες της ιδεολογίας - επιβεβαίωνε το 1971- πληρώνονται με οπισθοδρομήσεις στην πορεία των επαναστάσεων». Την αντίληψη αυτή την επικαιροποίησε το 1988, μπροστά στην ιδεολογική «κατάρρευση» των Κομμουνιστικών Κομμάτων στην Ανατολική Ευρώπη διερωτώμενος: «Αλλά μήπως είναι με το να εγκαταλείπεις τις πιο στοιχειώδεις αρχές του μαρξισμούλενινισμού, που μπορεί να τελειοποιηθεί ο σοσιαλισμός;» Τον Καρλ Μαρξ έχουν προσπαθήσει πολλές φορές να τον θάψουν. Πάντοτε επιστρέφει πιο ανανεωμένος από πριν. Εμείς οι επαναστάτες αγωνιζόμαστε ενάντια στην εκμετάλλευση, την επιβολή, τον φετιχισμό και την αποξένωση των ανθρώπων, που αποτελούν πραγματικούς κινδύνους μέσα στο σύστημα, το οποίο ο Μαρξ μελέτησε και καθόρισε, και που επαναβεβαιώνουν την επικαιρότητα εκείνων των μελετών. Όσοι ντρέπονταν στη δεκαετία του ‘90 για την ιδιότητα του μέλους του Κομμουνιστικού Κόμματος είχαν ξεχάσει την πρωταρχική και ουσιαστική σχέση του μαρξισμού με την πρακτική, που χειραφετεί. Με μια φράση του Μαρτί, που ταυτόχρονα είναι και μια βαθιά μαρξιστική και λενινιστική έννοια, ο Φιντέλ διευκρίνιζε το 1966: «το καλύτερο εγχειρίδιο, το πραγματικό μας εγχειρίδιο σε ερωτήματα για την Επανάσταση, θα είναι η δική μας επαναστατική διαδικασία». Οι επαναστάτες ουσιαστικά είτε είναι διεθνιστές, είτε δεν είναι. Δεν πρόκειται για θέμα γεωπολιτικής, αλλά αρχών. Και αυτή η αλληλεγγύη - μια λέξη που ορίζει το σοσιαλισμό - , προς τα έσω και προς τα έξω, πολλές φορές υπονομεύεται από δογματικές προσεγγίσεις. Η πρώτη από τις αρχές της διεθνιστικής ενότητας πρέπει να είναι ο αντιιμπεριαλισμός και δεν μπορεί να εξαρτάται από την εκτίμηση των επιτυχιών και των λαθών 106

της κάθε διαδικασίας. Η Κουβανική Επανάσταση εμβάθυνε στην κληρονομιά του Λένιν και συνέβαλε στο να μετατραπούν οι αγώνες για την ανεξαρτησία των καταπιεσμένων λαών, σε αγώνες αντιιμπεριαλιστικούς και αντικαπιταλιστικούς. Για τον Ερνέστο Τσε Γκεβάρα, η θεμελιακή αντίθεση της εποχής ήταν ανάμεσα στους εκμεταλλευόμενους λαούς και τους λαούς εκμεταλλευτές, χωρίς να αγνοεί το γεγονός πως αυτή η αντίθεση μπορούσε να λυθεί μόνο με την υπέρβαση του καπιταλισμού ως σύστημα. Είναι αλήθεια, ότι η πρόοδος του σοσιαλισμού δεν πραγματοποιείται μόνο στις χώρες, που κατά συνειδητό τρόπο έχουν υπερβεί τον καπιταλισμό, αν και αυτές αποτελούν την πρωτοπορία του. Η κάθε κατάκτηση της εργατικής τάξης και των εργαζομένων, η κάθε νέα νίκη της κοινωνικής δικαιοσύνης – φύλου, φυλής, έθνους ή σεξουαλικού προσανατολισμού, ανάμεσα σε άλλες πιθανές νίκες-, αποτελεί ένα μικρο χώρο ανοιχτής ρήξης στα σπλάχνα του καπιταλισμού. Για τους χώρους αυτούς ωστόσο, δεν σημειώνεται εξελικτική πρόοδος γιατί ο καπιταλισμός δεν καταρρέει απο μόνος του, θα πρέπει να τον ανατρέψεις. Υπάρχει μια ζώνη πολέμου, στην οποία οι επαναστάτες δε επίδειξαν τη δέουσα προσοχή στη διάρκεια του περασμένου αιώνα: την μάχη για τον πολιτισμό, η οποία πολύ πιθανά να αποτελεί τη δυσκολότερη και ταυτόχρονα την πιο καθοριστική. Δεν υφίσταται νέα κοινωνία χωρίς νέα κουλτούρα. Ο σοσιαλισμός είναι ή ο θρίαμβος μιας διαφορετικής κουλτούρας ζωής ή τίποτα. Αναφέρομαι στην ανάγκη μεταρρύθμισης του σχεδιασμού της κοινωνίας, αλλά και της προσωπικής ευτυχίας και επιτυχίας, που στον καπιταλισμό επικεντρώνονται περισσότερο για να «έχουν» παρά για να «είναι», προωθώντας έναν άκρατο επιθετικό καταναλωτισμό, τον ατομικισμό, που διαφθείρει τις ατομικές προσωπικότητες. 107

Αν οι επωφελούμενοι από την επαναστατική δικαιοσύνη δεν πετύχουν να αλλάξουν αυτόν τον τρόπο ζωής – που κυριαρχεί στις κινηματογραφικές ταινίες, στις σαπουνόπερες, στα τραγούδια, στις «κοινωνικές» στήλες των μεγάλων εφημερίδων, και γενικά στα ΜΜΕ, τέλος στην κουλτούρα, που επικρατεί και αναπαράγει τις αξίες του συστήματος, αν η ψευδαίσθηση, λέξη κλειδί, ότι οι εκμεταλλευόμενοι τελικά θα μπορέσουν να γίνουν και να ζήσουν όπως οι εκμεταλλευτές τους (ψευδαίσθηση, που καλλιεργείται εκ των έσω ότι είναι δυνατόν δηλαδή το θαύμα της Σταχτοπούτας) δεν ανατρέπεται και δεν ανοικοδομείται, τότε οι επαναστάσεις θα είναι πάντα αναστρέψιμες. Για αυτο είναι αναγκαίο να γίνεται κατανοητό ότι ο σοσιαλισμός πρέπει να πετύχει υψηλότερα επίπεδα αποτελεσματικής δημοκρατίας, αλλά μιας δημοκρατίας διαφορετικής από την αστική, που έχει επαναπροσδιορίσει τον πρωταρχικό απελευθερωτικό της χαρακτήρα σε απλό προστάτη των ελίτ του συστήματος, να θέτει φραγμούς για το θρίαμβο των καταφρονημένων. Ανάφερα τη μαγική λέξη: ψευδαίσθηση. Ο καπιταλισμός ζει και στηρίζεται σ΄ αυτήν. Αρχικά ο σοσιαλισμός δεν ενδιαφέρεται για τις αρχές του, γιατί «την επίθεση στους ουρανούς» τη μεταμορφώνει σε ελπίδα, σε μια βεβαιότητα, που απαιτεί αυξημένες προσπάθειες. Δεν ήταν απαραίτητο να εμφανιστεί αν τελικά είχε ήδη καταχτηθεί το άτομο. Είναι μεγάλο λάθος σε έναν κόσμο, όπου η αλήθεια ουσιαστικά χάνεται ανάμεσα σε χιλιάδες ψευδείς ενδείξεις, σχολαστικά επιλεγμένες και όπου πελώρια εμπόδια καθυστερούσαν και επιμηκύνουν την υλοποίηση των στόχων. Ο σοσιαλισμός πρέπει να είναι και να φαίνεται. Πρέπει να τοποθετηθεί στον ατομικό ορίζοντα του ανθρώπου – που είναι στενότερος απο εκείνον της Ιστορίας και της Ανθρωπότητας, και γι’ αυτό πιο άμεσο και απαιτητικό για ένα επιθυμητό και 108

εφικτό πεπρωμένο. Όμως αυτό δεν σημαίνει πως θολώνει τους μακροπρόθεσμους στόχους ευρύτερης εμβέλειας. Ο σοσιαλισμός πρέπει να είναι ευημερών, βιώσιμος, δημοκρατικός, να εμφανίζεται με ένα διαφορετικό τρόπο από ότι τον παρουσιάζει ο καπιταλισμός. Και είναι εδώ που επανεμφανίζεται η οικονομία – που πρόδηλα είναι η αρχή των πάντων – φέρνοντας στην επικαιρότητα το λαϊκό αίνιγμα για την κότα και το αυγό. Ποιο έγινε πρώτα η κότα ή το αυγό; Η οικονομία, η εκκρεμότητα του σοσιαλισμού, σύμφωνα με τα λόγια του συντρόφου Ραούλ Κάστρο, πρώτου Γραμματέας της κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος, αποτελεί επίσης απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαμόρφωση μιας αντικαπιταλιστικής κουλτούρας. Χωρίς την ύπαρξη μιας σταθερής οικονομίας, δεν θα υπάρξει σοσιαλιστική κουλτούρα και αν δεν προχωρήσουμε παράλληλα στην οικοδόμηση μιας νέας κουλτούρας ζωής, δεν θα υπάρξει τελικά ούτε σοσιαλιστική οικονομία. Το έργο του Καρλ Μαρξ, κολοσσιαίο, μη ολοκληρωμένο, και μόνο η δημιουργική πρακτική μπορεί να διευρύνει τα όρια της εποχής του. Δεν πρόβλεψε την ανοικοδόμηση ενός νέου κόσμου σ’ ένα απομονωμένο νησί χωρίς μεγάλους φυσικούς πόρους, αποκλεισμένο και δεχόμενο τις παρενοχλήσεις απο την μεγαλύτερη ιμπεριαλιστική δύναμη στην ιστορία. Αλλά ο σοσιαλισμός προχώρησε μέσα στον 20ο αιώνα, δημιουργώντας νησίδες, απελευθερώνοντας χώρους, όπου εμφανίστηκε η ευκαιρία, μετατρέποντας το αδύνατο σε εφικτό. Στον Καρλ Μαρξ αξίζουν τιμές, είπε ο Μαρτί, και προσθέτουμε: διότι παράδωσε στους αδύνατους, στους φτωχούς, την επιστήμη για την απελευθέρωση τους. Όπως είπε ο Φιντέλ: «χωρίς τις παραδόσεις της χώρας μας και χωρίς την επιστήμη της μαρξιστικής σκέψης δεν θα μπορούσε ο λαός μας να κάμει αυτό το τεράστιο βήμα προόδου που έκανε, δε θα μπορούσε η χώρα μας να μετατραπεί στην πρώτη 109

σοσιαλιστική χώρα της Λατινικής Αμερικής, της τελευταίος που ελευθερώθηκε από τον ισπανικό αποικιακό ζυγό, πρώτη που απελευθερώθηκε πλήρως από τον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό.1

* Χοσέ Μαρτί– (ισπ. José Julián Marti y Pérez, 28 Γενάρη 1853 – 19

Μαΐου 1895). Ποιητής και συγγραφέας, εθνικός ήρωας και σύμβολο του αγώνα για την ανεξαρτησία της Κούβας. Γεννήθηκε στην Αβάνα. Ενεργοποιήθηκε στον πολιτικό αγώνα από νεαρή ηλικία. Αγωνίστηκε για την ανεξαρτησία της Κούβας και την ενοποίηση της Κουβανών στη διασπορά, ιδιαίτερα στη Φλώριδα. Το 1869, για την υποστήριξη του στους ξεσηκωμένους Κουβανούς ενάντια στο ισπανικό αποικιοκρατικό καθεστώς, συνελήφθη, καταδικάστηκε σε καταναγκαστική εργασία για προδοσία και υποκίνηση ανταρσίας και τελικά εξορίστηκε στην Ισπανία. Το 1895 μαζί με ομάδα εξόριστων κουβανών, υπό την αρχηγία του Μάξιμο Γκόμεζ, αποβιβάζεται στο νησί και παίρνει μέρος στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Ο Μαρτί σκοτώνεται στη μάχη του Dos Rio, χωρίς να προλάβει να δει τη χώρα του να απελευθερώνεται από τα δεσμά της ισπανικής αποικιοκρατίας. Το ποιητικό και συγγραφικό του έργο αποτέλεσε το πνευματικό έναυσμα για τη φλόγα του απελευθερωτικού αγώνα και γι’ αυτό ο Μαρτί εορτάζεται μέχρι και σήμερα στην Κούβα ως ο Εθνικός Ποιητής της χώρας. Τόσο ο Φιντέλ Κάστρο, όσο και ο Ερνέστο Τσε Γκεβάρα (όπως και άλλα στελέχη της Κουβανικής Επανάστασης), αναφέρονταν στο Χοσέ Μαρτί ως πηγή έμπνευσης και επαναστατικού πνεύματος. 110

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Κομμουνιστικό Μανιφέστο

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 111-112, 2019

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ Το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», συγγραφείς του οποίου είναι ως γνωστό οι Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς είναι ένα βασικό προγραμματικό έγγραφο του επιστημονικού κομμουνισμού, που πρωτοεκδόθηκε τον Φλεβάρη 1848. Στην εποχή του ο Β.Ι. Λένιν έγραφε: «Αυτό το μικρό βιβλιαράκι αξίζει ολόκληρους τόμους, στο πνεύμα του ζει και κινείται μέχρι σήμερα όλο το οργανωμένο και αγωνιζόμενο προλεταριάτο του πολιτισμένου κόσμου». Και συνεχίζει: «Στο έργο αυτό εκτίθεται με μεγαλοφυή σαφήνεια και διαύγεια η νέα κοσμοαντίληψη, ο συνεπής υλισμός που αγκαλιάζει και την περιοχή της κοινωνικής ζωής, η διαλεκτική σαν η πιο ολόπλευρη κι η πιο βαθιά διδασκαλία της εξέλιξης, η θεωρεία της ταξικής πάλης και ο κοσμοϊστορικός επαναστατικός ρόλος του προλεταριάτου του δημιουργού της νέας κοινωνίας, της κομμουνιστικής κοινωνίας».

111

Σίγουρα ο κόσμος έχει αλλάξει από τότε, που πρωτοεκδόθηκε το «Μανιφέστο» και σίγουρα ο ρόλος, που διαδραμάτιζε αυτό το προγραμματικό έγγραφο στη διάρκεια δεκαετιών αναμφίβολα επίσης έχει διαφοροποιηθεί. Η αδιάλειπτη όμως ιστορική και θεωρητική του σημασία καταστούν το «Μανιφέστο» ένα από τα πιο διαδομένα έργα της επιστημονικής και πολιτικής σκέψης. Στο παρόν τεύχος του Νέου Δημοκράτη δημοσιεύονται προκαταρκτικά κείμενα, που προηγήθηκαν της συγγραφής του «Μανιφέστου», και δυο σχετικά άρθρα για το περιεχόμενο και τη δομή του: •

«Το Σχέδιο του Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης», γραμμένο από τον Ένγκελς, που αποτέλεσε προγραμματικό ντοκουμέντο και συζητήθηκε στο πρώτο Συνέδριο της Ένωσης Κομμουνιστών (Ιούνιος 1847),

•

«Οι Αρχές του Κομμουνισμού», ένα πιο ολοκληρωμένο σχέδιο Προγράμματος, στο οποίο ο Ένγκελς αξιοποίησε το κείμενο του «Σχεδίου» (Οκτώβρης – Νιόβρης 1847),

•

Άρθρο του Μπαγκατουριάν Γκ. Α. για το θεωρητικό περιεχόμενο και τη λογική δομή του «Μανιφέστου» και

•

Άρθρο του Ντροπάν Α.Τ. για το «Μανιφέστο» ως Πρόγραμμα του 21ου αιώνα.

Τα κείμενα του «Σχεδίου Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης» και των «Αρχών του Κομμουνισμού» στηρίζονται στην έκδοση της ΚΟΜΕΠ τεύχος 2, 2008, ενώ τα δύο άρθρα δημοσιεύθηκαν στο βιβλίο «Το πρώτο Πρόγραμμα της Ένωσης Κομμουνιστών ‘Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος’ μέσα στο πλαίσιο της ιστορίας», που εκδόθηκε στη Μόσχα το 2018 από το Κεντρικό Συμβούλιο του ΡΟΥΣΟ (Ρώσσοι επιστήμονες σοσιαλιστικού προσανατολισμού) και το Ανοικτό ακαδημαϊκό θεωρητικό Σεμινάριο «Μαρξιστικοί κύκλοι διαλέξεων» του Ινστιτούτου Φιλοσοφίας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών.

112

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 112-120, 2019

Φρίντριχ ΕΝΓΚΕΛΣ

ΣΧΕΔΙΟ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΛΟΥ ΠΙΣΤΗΣ Ιούνης 1847

Ερώτηση 1η: Είσαι κομμουνιστής; Απάντηση: Ναι. Ερώτηση 2η: Ποιος ο στόχος των κομμουνιστών; Απάντηση: Ο μετασχηματισμός της κοινωνίας με τέτοιο τρόπο που να επιτρέπει σε κάθε μέλος της να αναπτύσσει και να αξιοποιεί απολύτως ελεύθερα όλες τις ικανότητες και τις δυνάμεις του, χωρίς συνάμα να επιβουλεύεται τις βασικές συνθήκες αυτής της κοινωνίας. Ερώτηση 3η: Πώς σκοπεύετε να πετύχετε αυτό το στόχο; Απάντηση: Μέσω της κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας, τη θέση της οποίας θα καταλάβει η κοινή ιδιοκτησία. 113

Ερώτηση 4η: Πώς τεκμηριώνετε την κοινή ιδιοκτησία σας; Απάντηση: Πρώτον, με την ανάπτυξη της βιομηχανίας, της αγροτικής παραγωγής, του εμπορίου και της αποικιοποίησης που δημιούργησαν πλήθος παραγωγικών δυνάμεων και μέσων επιβίωσης και με τις άπειρες δυνατότητες που εμπεριέχονται στις μηχανές, στα χημικά και στα άλλα βοηθητικά εξαρτήματα, για απεριόριστη αύξησή τους. Δεύτερον, με το ότι στη συνείδηση ή στα αισθήματα κάθε ανθρώπου οι γνωστές θέσεις υπάρχουν ως ακλόνητες αρχές, θέσεις που είναι αποτέλεσμα όλης της ιστορικής ανάπτυξης και δεν απαιτούν απόδειξη. Ερώτηση 5η: Ποιες είναι αυτές οι θέσεις; Απάντηση: Για παράδειγμα, κάθε άνθρωπος επιδιώκει να είναι ευτυχισμένος. Η ευτυχία κάθε ανθρώπου είναι αναπόσπαστη από την ευτυχία όλων κ.λπ. Ερώτηση 6η: Πώς σκοπεύετε να προετοιμάσετε την κοινή σας ιδιοκτησία; Απάντηση: Με τη διαφώτιση και την ένωση του προλεταριάτου. Ερώτηση 7η: Τι είναι το προλεταριάτο; Απάντηση: Προλεταριάτο είναι εκείνη η κοινωνική τάξη που ζει αποκλειστικά από την εργασία της και όχι από το κέρδος από κάποιο κεφάλαιο. Επομένως η τάξη εκείνη, της οποίας η ευτυχία ή η δυστυχία, η ζωή ή ο θάνατος εξαρτώνται από την οικονομική συγκυρία, με μια λέξη από τις διακυμάνσεις του ανταγωνισμού. Ερώτηση 8η: Δηλαδή οι προλετάριοι δεν υπήρχαν πάντα; Απάντηση: Όχι πάντα. Φτωχές και εργαζόμενες τάξεις υπήρχαν πάντα και συνήθως οι εργαζόμενοι ήταν σχεδόν πάντα φτωχοί. Οι προλετάριοι δεν υπήρχαν πάντα, όπως και ο ανταγωνισμός δεν ήταν πάντα ελεύθερος. 114

Ερώτηση 9η: Πώς εμφανίστηκε το προλεταριάτο; Απάντηση: Το προλεταριάτο εμφανίστηκε ως αποτέλεσμα της εισαγωγής των μηχανών που άρχισαν να εφευρίσκονται από τα μέσα του περασμένου αιώνα και από τις οποίες οι σημαντικότερες είναι: η ατμομηχανή, η κλωστική μηχανή και η υφαντική μηχανή4. Αυτές οι μηχανές που κόστιζαν πολύ και επομένως ήταν προσιτές μόνο στους πλούσιους, εκτόπισαν τους τότε εργάτες, εφόσον με τη βοήθεια των μηχανών μπορούσαν πιο γρήγορα και πιο φθηνά να παραχθούν εμπορεύματα, απ’ ό,τι ήταν σε θέση να τα παράγουν οι τότε εργάτες με τις ατελείς τους κλωστικές μηχανές και τους αργαλειούς. Με αυτό τον τρόπο οι μηχανές παρέδωσαν πλήρως τη βιομηχανία στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστών και οδήγησαν στο να χάσει τελείως την αξία της εκείνη η ασήμαντη ιδιοκτησία που κατείχαν οι εργάτες και που αποτελούνταν κυρίως από τα εργαλεία τους, από τους αργαλειούς κ.λπ. Έτσι ο καπιταλιστής τα πήρε όλα και ο εργάτης τίποτα. Με αυτό τον τρόπο τέθηκε η αρχή του βιομηχανικού συστήματος. Όταν οι καπιταλιστές είδαν πόσο τους συμφέρει, άρχισαν να επιδιώκουν την εξάπλωση του βιομηχανικού συστήματος σε όλο και περισσότερους κλάδους εργασίας. Όλο και περισσότερο πραγματοποιούσαν τον καταμερισμό της εργασίας μεταξύ των εργαζομένων, έτσι ώστε αυτός που πριν εκτελούσε εξολοκλήρου τη δουλειά, από εδώ και στο εξής εκτελούσε μόνο κάποιο τμήμα της. Η απλοποιημένη με τον τρόπο αυτό δουλειά επέτρεπε την κατασκευή των ειδών πιο γρήγορα και για αυτό πιο φθηνά και μόνο αργότερα σχεδόν σε κάθε κλάδο εργασίας ανακάλυπταν ότι και εδώ μπορούσαν να αξιοποιηθούν μηχανές. Μόλις σε κάποιο κλάδο εργασίας εδραιωνόταν η βιομηχανική παραγωγή, όπως συνέβη στην κλωστική και υφαντουργία, πέρναγε στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστών και οι εργάτες έχαναν και τα τελευταία υπολείμματα της ανεξαρτησίας τους. Σταδιακά φτάσαμε στην καθιέρωση σε όλους σχεδόν τους κλάδους της εργασίας της βιομηχανικής παραγωγής. Ως αποτέλεσμα αυτού, το τότε μεσαίο κοινωνικό στρώμα, ειδικά οι μικροί τεχνίτες, όλο και περισσότερο χρεοκοπούσαν, η προηγούμενη κατάσταση του 115

δουλευτή άλλαξε τελείως και διαμορφώθηκαν δύο νέες τάξεις που σταδιακά καταβρόχθιζαν όλες τις υπόλοιπες. Συγκεκριμένα: Ι. Η τάξη των μεγάλων καπιταλιστών, οι οποίοι σε όλες τις πρωτοπόρες χώρες είναι σχεδόν οι μοναδικοί ιδιοκτήτες των μέσων επιβίωσης, όπως και εκείνων των μέσων (μηχανών, εργοστασίων, εργαστηρίων κ.ο.κ.), με τη βοήθεια των οποίων παράγονται αυτά τα μέσα επιβίωσης. Είναι η αστική τάξη ή μπουρζουαζία. ΙΙ. Η τάξη των απολύτως μη εχόντων, οι οποίοι εξαιτίας αυτού είναι αναγκασμένοι να πουλούν στην πρώτη τάξη των αστών την εργασία6 τους, για να πάρουν από αυτούς σε αντάλλαγμα μονάχα μέσα επιβίωσης. Εφόσον σε αυτό το εμπόριο εργασίας οι πλευρές βρίσκονται σε άνιση θέση και οι αστοί σε πιο συμφέρουσα, οι μη έχοντες αναγκάζονται και συμβιβάζονται με τις κακές συνθήκες που διαμορφώνουν γι’ αυτούς οι αστοί. Αυτή η εξαρτώμενη από τους αστούς τάξη ονομάζεται τάξη των προλεταρίων ή προλεταριάτο. Ερώτηση 10η: Ποια η διαφορά του προλετάριου από το δούλο; Απάντηση: Ο δούλος έχει πουληθεί μια για πάντα. Ο προλετάριος είναι αναγκασμένος από μόνος του να πουλά τον εαυτό του καθημερινά και κάθε ώρα. Ο δούλος αποτελεί ιδιοκτησία ενός αφεντικού και γι’ αυτό η ύπαρξη του δούλου, όσο μίζερη και αν είναι, είναι εξασφαλισμένη. Ο προλετάριος, μπορούμε να πούμε, είναι δούλος όλης της αστικής τάξης και όχι ενός αφεντικού και γι’ αυτό η ύπαρξή του δεν είναι εξασφαλισμένη όταν κανείς δεν αγοράζει την εργασία του, όταν κανείς δεν έχει ανάγκη την εργασία του. Ο δούλος θεωρείται αντικείμενο και όχι μέλος της αστικής κοινωνίας. Ο προλετάριος αναγνωρίζεται ως προσωπικότητα, ως μέλος της αστικής κοινωνίας. Συνεπώς η ύπαρξη του δούλου μπορεί να είναι πιο ανεκτή από του προλετάριου, αλλά ο τελευταίος βρίσκεται σε ανώτερο επίπεδο ανάπτυξης. Ο δούλος απελευθερώνεται με το να γίνει προλετάριος και απ’ όλες τις σχέσεις ιδιοκτησίας καταργεί μόνο 116

τη σχέση της δουλείας. Ο προλετάριος μπορεί να απελευθερωθεί μόνο εάν καταργήσει την ιδιοκτησία γενικά. Ερώτηση 11η: Ποια η διαφορά του προλετάριου από το δουλοπάροικο; Απάντηση: Υπό τη χρήση του δουλοπάροικου βρίσκεται κομμάτι γης, συνεπώς εργαλείο παραγωγής και γι’ αυτή δίνει μεγάλο ή μικρό μέρος των εσόδων του. Ο προλετάριος δουλεύει με εργαλεία παραγωγής που αποτελούν ιδιοκτησία άλλου και εκείνος παραχωρεί στον προλετάριο για την εργασία του μερίδιο του προϊόντος, το οποίο καθορίζεται από τον ανταγωνισμό. Το μερίδιο του δουλοπάροικου καθορίζεται από την ίδια του την εργασία, συνεπώς από τον ίδιο. Το μερίδιο του προλετάριου καθορίζεται από τον ανταγωνισμό, συνεπώς, πρώτα από όλα από τον αστό. Η ύπαρξη του δουλοπάροικου είναι εξασφαλισμένη, ενώ η ύπαρξη του προλετάριου δεν είναι. Ο δουλοπάροικος απελευθερώνεται με το να εκδιώξει το φεουδάρχη του και να γίνει ο ίδιος ιδιοκτήτης, συνεπώς εισέρχεται στη σφαίρα του ανταγωνισμού και προσχωρεί προσωρινά στους εύπορους, στην προνομιακή τάξη. Ο προλετάριος απελευθερώνεται με το να καταργήσει την ιδιοκτησία, τον ανταγωνισμό και όλες τις ταξικές διαφορές. Ερώτηση 12η: Ποια η διαφορά του προλετάριου από τον τεχνίτη; Απάντηση: Σε αντίθεση με τον προλετάριο ο ονομαζόμενος τεχνίτης, που τον περασμένο αιώνα ακόμη υπήρχε σχεδόν παντού και ακόμη υπάρχει πού και πού, είναι το πολύ-πολύ προσωρινός προλετάριος. Στόχος του είναι να αποκτήσει ο ίδιος κεφάλαιο και με τη βοήθειά του να εκμεταλλεύεται άλλους εργάτες. Αυτό το στόχο μπορεί συχνά να πετύχει εκεί όπου ακόμη υπάρχουν συντεχνίες ή εκεί όπου η ελευθερία της τέχνης δεν οδήγησε ακόμη στη βιομηχανοποίησή της και στον έντονο ανταγωνισμό. Μα μόλις το βιομηχανικό σύστημα εισέρχεται σε μια τέχνη και ανθεί πλατιά ο ανταγωνισμός, αυτή η προοπτική εκλείπει και ο τεχνίτης όλο και περισσότερο μεταμορφώνεται σε προλετάριο. Με αυτό τον τρόπο 117

ο τεχνίτης απελευθερώνεται, είτε γινόμενος αστός είτε περνώντας εντελώς στο μέσο κοινωνικό στρώμα είτε γινόμενος προλετάριος ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού (όπως συμβαίνει τώρα στις περισσότερες των περιπτώσεων) και προσχωρεί στο κίνημα του προλεταριάτου, δηλαδή στο λιγότερο ή περισσότερο συνειδητό κομμουνιστικό κίνημα. Ερώτηση 13η: Συνεπώς δε θεωρείτε ότι η κοινή ιδιοκτησία ήταν δυνατή σε όλες τις εποχές; Απάντηση: Όχι. Ο κομμουνισμός εμφανίστηκε μόνο τότε, όταν οι μηχανές και οι άλλες εφευρέσεις έκαναν δυνατή για όλα τα μέλη της κοινωνίας την προοπτική της ολόπλευρης μόρφωσης, της ευτυχισμένης ύπαρξης. Ο κομμουνισμός είναι διδασκαλία της απελευθέρωσης που δεν ήταν εφικτή για τους δούλους, τους δουλοπάροικους ή τους τεχνίτες, μα έγινε δυνατή μόνο για τους προλετάριους και γι’ αυτό αναπόφευκτα ανήκει στο 19ο αιώνα και δεν ήταν δυνατή οποτεδήποτε σε προηγούμενες εποχές. Ερώτηση 14η: Ας επιστρέψουμε στην έκτη ερώτηση. Εάν εσείς σκοπεύετε να προετοιμάσετε την κοινή ιδιοκτησία μέσω της διαφώτισης και της ένωσης του προλεταριάτου, τότε συνεπακόλουθα απορρίπτετε την επανάσταση; Απάντηση: Είμαστε πεπεισμένοι ότι κάθε συνομωσία όχι μόνο δεν ωφελεί αλλά και βλάπτει. Γνωρίζουμε επίσης ότι οι επαναστάσεις δε γίνονται προμελετημένα και αυθαίρετα και ότι οι επαναστάσεις παντού και πάντα αποτελούν αναγκαία συνέπεια των περιστάσεων, οι οποίες εξ ολοκλήρου δεν εξαρτώνται από τη θέληση και την καθοδήγηση μεμονωμένων κομμάτων, όπως και ολόκληρων τάξεων. Παράλληλα όμως βλέπουμε ότι η ανάπτυξη του προλεταριάτου σχεδόν σε όλες τις χώρες του κόσμου καταπιέζεται βίαια από τις εύπορες τάξεις και ότι με αυτό τον τρόπο οι αντίπαλοι των κομμουνιστών δουλεύουν με όλες τους τις δυνάμεις για την επανάσταση (σημ. μετ.. εξωθούν το προλεταριάτο στην επανάσταση). Αν όλα αυτά, τελικά, σπρώξουν το καταπιεσμένο 118

προλεταριάτο σε επανάσταση, τότε θα υπερασπιζόμαστε την υπόθεση του προλεταριάτου με τις πράξεις το ίδιο καλά, όπως τώρα με τα λόγια. Ερώτηση 15η: Σκοπεύετε στη θέση της τωρινής κοινωνικής τάξης να εισάγετε αμέσως την κοινή ιδιοκτησία; Απάντηση: Δεν το σκεφτόμαστε καν. Η ανάπτυξη των μαζών δεν επιτρέπει την έκδοση διαταγμάτων. Καθορίζεται από την ανάπτυξη των σχέσεων, στις οποίες ζουν αυτές οι μάζες και γι’ αυτό γίνεται σταδιακά. Ερώτηση 16η: Με ποιο τρόπο θεωρείτε δυνατή τη μετάβαση από τη σύγχρονη κατάσταση στην κοινή ιδιοκτησία; Απάντηση: Πρώτη βασική προϋπόθεση για την εισαγωγή της κοινής ιδιοκτησίας είναι η πολιτική απελευθέρωση του προλεταριάτου μέσω της καθιέρωσης δημοκρατικού συντάγματος. Ερώτηση 17η: Ποιο θα είναι το πρώτο σας μέτρο αφότου καθιερώσετε τη δημοκρατία; Απάντηση: Η εξασφάλιση μέσων συντήρησης στο προλεταριάτο. Ερώτηση 18η: Πώς σκοπεύετε να το πραγματοποιήσετε; Απάντηση: Ι. Μέσω ενός τέτοιου περιορισμού της ατομικής ιδιοκτησίας, που προετοιμάζει τη σταδιακή μεταμόρφωσή της σε κοινωνική ιδιοκτησία, για παράδειγμα, μέσω της προοδευτικής φορολογίας, του περιορισμού του δικαιώματος κληρονομιάς προς όφελος του κράτους κ.ο.κ. ΙΙ. Μέσω της εξασφάλισης δουλειάς στους εργάτες σε εθνικά εργαστήρια και εργοστάσια, όπως και σε εθνικά κτήματα. ΙΙΙ. Μέσω της διαπαιδαγώγησης όλων των παιδιών με έξοδα του κράτους. 119

Ερώτηση 19η: Πώς θα οργανώσετε αυτή την διαπαιδαγώγηση στη μεταβατική περίοδο; Απάντηση: Όλα τα παιδιά, από τη στιγμή που μπορούν να κάνουν χωρίς τη μητρική φροντίδα, θα ανατρέφονται και θα μορφώνονται σε κρατικά ιδρύματα. Ερώτηση 20η: Δε θα διακηρυχθεί μαζί με την εισαγωγή της κοινής ιδιοκτησίας και η κοινοκτημοσύνη των γυναικών; Απάντηση: Με κανένα τρόπο. Στις προσωπικές σχέσεις μεταξύ συζύγων, όπως και στις υποθέσεις της οικογένειας γενικά, θα ανακατευόμαστε στο βαθμό που η διατήρηση των υπαρχόντων μορφών θα εμποδίζει το νέο κοινωνικό σύστημα. Αλώστε γνωρίζουμε πολύ καλά ότι στην πορεία της Ιστορίας οι οικογενειακές σχέσεις έχουν υποστεί αλλαγές ανάλογα με τις σχέσεις ιδιοκτησίας και τις περιόδους ανάπτυξης και γι’ αυτό το λόγο η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας θα ασκήσει σημαντική επίδραση και σε αυτές. Ερώτηση 21η: Θα διατηρηθούν οι εθνότητες στο σοσιαλισμό; Απάντηση: Τα εθνικά χαρακτηριστικά των λαών που ενώνονται στη βάση της αρχής της κοινής ιδιοκτησίας, ακριβώς ως αποτέλεσμα αυτής της ένωσης θα αναμειχθούν αναπόφευκτα και με αυτό τον τρόπο θα εξαλειφθούν, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που θα εκλείψουν κάθε είδους διαφορές μεταξύ κοινωνικών στρωμάτων και οι ταξικές διαφορές ως αποτέλεσμα της καταστροφής της βάσης τους, της ατομικής ιδιοκτησίας. Ερώτηση 22η: Οι κομμουνιστές απορρίπτουν τις υπάρχουσες θρησκείες; Απάντηση: Όλες οι θρησκείες που υπήρξαν έως τώρα ήταν εκφράσεις της ιστορικής βαθμίδας ανάπτυξης χωριστών λαών ή λαϊκών μαζών. Ο κομμουνισμός είναι εκείνη η βαθμίδα ιστορικής ανάπτυξης που κάνει περιττές και καταργεί [aufhebt] όλες τις υπάρχουσες θρησκείες. 120

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 121-146, 2019

Φρίντριχ ΕΝΓΚΕΛΣ

ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ Οκτώβρης 1847

1η Ερώτηση: Τι είναι κομμουνισμός; Απάντηση: Κομμουνισμός είναι η διδασκαλία για τις συνθήκες απελευθέρωσης του προλεταριάτου. 2η Ερώτηση: Τι είναι το προλεταριάτο; Απάντηση: Προλεταριάτο ονομάζεται εκείνη η κοινωνική τάξη, η οποία εξασφαλίζει τα μέσα επιβίωσης αποκλειστικά μέσω της πώλησης της εργασίας της και δε ζει από το κέρδος από κάποιο κεφάλαιο. Είναι η τάξη της οποίας η ευτυχία ή η δυστυχία, η ζωή ή ο θάνατος, όλη της η ύπαρξη εξαρτάται από τη ζήτηση εργασίας, δηλαδή από την οικονομική συγκυρία, από τη διακύμανση ενός ανταγωνισμού που δε συγκρατείται από τίποτα. Με μία λέξη, το προλεταριάτο ή η τάξη των προλετάριων είναι η εργαζόμενη τάξη του 19ου αιώνα. 121

3η Ερώτηση: Δηλαδή οι προλετάριοι δεν υπήρχαν πάντοτε; Απάντηση: Όχι, όχι πάντα. Φτωχές και εργαζόμενες τάξεις υπήρχαν πάντα και συνήθως οι εργαζόμενες τάξεις ζούσαν στη φτώχεια. Αλλά τέτοια φτωχολογιά, τέτοιοι εργάτες που να ζούσαν στις προαναφερθείσες συνθήκες, δηλαδή προλετάριοι, δεν υπήρχαν πάντα, όπως και ο ανταγωνισμός δεν ήταν πάντα εντελώς ελεύθερος και απεριόριστος. 4η Ερώτηση: Πώς εμφανίστηκε το προλεταριάτο; Απάντηση: Το προλεταριάτο εμφανίστηκε ως αποτέλεσμα της βιομηχανικής επανάστασης που έγινε στην Αγγλία το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνα και μετά από αυτό επαναλήφθηκε σε όλες τις πολιτισμένες χώρες του κόσμου. Αυτή η βιομηχανική επανάσταση προκλήθηκε από την εφεύρεση της ατμομηχανής, διαφόρων κλωστικών μηχανών, της υφαντικής μηχανής και μιας σειράς άλλων μηχανημάτων. Αυτές οι μηχανές, που κόστιζαν πολύ και επομένως ήταν προσιτές μόνο στους μεγάλους καπιταλιστές, άλλαξαν όλο τον υπάρχοντα έως τώρα τρόπο παραγωγής και παραμέρισαν τους τότε εργάτες, καθώς οι μηχανές παρασκεύαζαν τα εμπορεύματα πιο φθηνά και καλύτερα απ’ ό,τι ήταν σε θέση να τα παρασκευάσουν οι τότε εργάτες με τις ξεπερασμένες τους κλωστικές μηχανές και τους αργαλειούς. Με αυτό τον τρόπο αυτές οι μηχανές παρέδωσαν τη βιομηχανία εξολοκλήρου στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστών και οδήγησαν στο να χάσει τελείως την αξία της εκείνη η ασήμαντη ιδιοκτησία που κατείχαν οι εργάτες (εργαλεία, αργαλειοί κ.λπ.). Έτσι οι καπιταλιστές τα πήραν όλα στα χέρια τους και στους εργάτες δεν έμεινε τίποτα. Κατά αυτόν τον τρόπο στον τομέα της παρασκευής υφασμάτων εισήχθη το εργοστασιακό σύστημα. Μόλις δόθηκε ώθηση στην εισαγωγή μηχανών και του εργοστασιακού συστήματος, το τελευταίο εξαπλώθηκε γρήγορα και σε όλους τους άλλους κλάδους της βιομηχανίας, ιδιαίτερα στον κλάδο των εμπριμέ υφασμάτων, στην τυπογραφία, στην αγγειοπλαστική παραγωγή και στην παραγωγή μεταλλικών ειδών. Όλο και περισσότερο πραγματοποιούνταν 122

καταμερισμός της εργασίας μεταξύ μεμονωμένων εργατών, έτσι ώστε ο εργάτης, που πριν εκτελούσε τη δουλειά εξολοκλήρου, από εδώ και στο εξής εκτελούσε μόνο ένα τμήμα της. Αυτός ο καταμερισμός εργασίας επέτρεπε να παρασκευάζονται τα προϊόντα πιο γρήγορα και γι’ αυτό πιο φθηνά. Περιόρισε τη δραστηριότητα κάθε εργάτη σε κάποιο λίαν απλό, συνεχώς επαναλαμβανόμενο χειρισμό, που με την ίδια επιτυχία ή και πολύ καλύτερα μπορούσε να εκτελείται από μηχανή. Με αυτό τον τρόπο όλοι αυτοί οι κλάδοι της βιομηχανίας, ο ένας μετά τον άλλον, υποτάχθηκαν στον ατμό, στις μηχανές και στο εργοστασιακό σύστημα, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που έγινε στην κλωστική και υφαντική παραγωγή. Αλλά με αυτόν τον τρόπο πέρναγαν εξ ολοκλήρου στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστών και οι εργάτες και εδώ έχασαν τα τελευταία υπολείμματα της αυτοτέλειάς τους. Σταδιακά το εργοστασιακό σύστημα όχι μόνο εξάπλωσε στην κυριολεξία την κυριαρχία του στη μανιφατούρα, αλλά και άρχισε όλο και περισσότερο να κυριεύει τις τέχνες, εφόσον και σε αυτό τον τομέα οι μεγάλοι καπιταλιστές όλο και περισσότερο εκτόπιζαν τους μικροτεχνίτες, οργανώνοντας μεγάλα εργαστήρια, στα οποία μπορούσε να επιτευχθεί εξοικονόμηση πολλών εξόδων και να εισαχθεί λεπτομερής καταμερισμός εργασίας. Ως αποτέλεσμα φτάσαμε πλέον στο ότι στις πολιτισμένες χώρες, σχεδόν σε όλους τους κλάδους της εργασίας, καθιερώθηκε η εργοστασιακή παραγωγή και σχεδόν σε όλους αυτούς τους κλάδους οι τέχνες και η μανιφατούρα έχουν παραμεριστεί από τη μεγάλη βιομηχανία. Ως αποτέλεσμα αυτού, το πρώην μεσαίο στρώμα, ιδιαίτερα οι μικροτεχνίτες, όλο και περισσότερο χρεοκοπεί, η προηγούμενη θέση του εργαζόμενου αλλάζει εντελώς και δημιουργούνται δύο νέες τάξεις που σταδιακά απορροφούν όλες τις άλλες. Συγκεκριμένα: Ι. Η τάξη των μεγάλων καπιταλιστών, οι οποίοι σε όλες τις πολιτισμένες χώρες είναι ήδη σχεδόν οι μοναδικοί ιδιοκτήτες όλων των πόρων ζωής, όπως και των πρώτων υλών και των εργαλείων (μηχανών, εργοστασίων κ.ο.κ.) που είναι απαραίτητα για την παραγωγή τους. Είναι η αστική τάξη ή μπουρζουαζία. 123

ΙΙ. Η τάξη των απολύτως μη εχόντων, οι οποίοι εξαιτίας αυτού είναι αναγκασμένοι να πουλούν στους αστούς την εργασία τους, για να πάρουν από αυτούς σε αντάλλαγμα μέσα επιβίωσης. Αυτή η τάξη ονομάζεται τάξη των προλεταρίων ή προλεταριάτο. 5η Ερώτηση: Υπό ποιες συνθήκες πραγματοποιείται αυτή η πώληση της εργασίας των προλετάριων στους αστούς; Απάντηση: Η εργασία είναι εμπόρευμα σαν όλα τ’ άλλα και η τιμή του καθορίζεται από τους ίδιους νόμους, όπως και η τιμή κάθε άλλου εμπορεύματος. Σε συνθήκες κυριαρχίας της μεγάλης βιομηχανίας ή του ελεύθερου ανταγωνισμού, που όπως φαίνεται παρακάτω είναι το ίδιο και το αυτό, η μέση τιμή του εμπορεύματος πάντα ισούται με τα έξοδα παραγωγής αυτού του εμπορεύματος. Επομένως η τιμή της εργασίας ισούται, επίσης, με τα έξοδα της παραγωγής της εργασίας και τα έξοδα της παραγωγής της εργασίας αποτελούνται ακριβώς από εκείνη την ποσότητα μέσων επιβίωσης που είναι απαραίτητη για να μπορεί ο εργάτης να διατηρεί την ικανότητά του για εργασία και για να μην εκλείψει η εργατική τάξη. Ο εργάτης δε θα πάρει για την εργασία του περισσότερα από όσα χρειάζονται γι’ αυτό το σκοπό. Η τιμή της εργασίας ή μισθός θα είναι επομένως η πιο χαμηλή, θα αποτελέσει εκείνο το ελάχιστο που είναι απαραίτητο για τη διατήρηση της ζωής. Αλλά καθώς οι δουλειές μία πάνε καλύτερα, μία χειρότερα, ο εργάτης θα παίρνει μία περισσότερα, μία λιγότερα, ακριβώς όπως και ο εργοστασιάρχης μία παίρνει λιγότερα, μία περισσότερα για το εμπόρευμά του. Και σαν τον εργοστασιάρχη, που εάν λάβουμε υπ’ όψιν τις καλές και τις κακές περιόδους, παίρνει για το εμπόρευμά του κατά μέσο όρο ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα από τα έξοδα παραγωγής, έτσι και ο εργάτης θα πάρει κατά μέσο όρο ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα από αυτό το ελάχιστο. Αυτός ο οικονομικός νόμος του μισθού θα πραγματοποιείται όλο και πιο αυστηρά, στο βαθμό που η μεγάλη βιομηχανία θα καταλαμβάνει όλους τους κλάδους εργασίας. 124

6η Ερώτηση: Ποιες εργαζόμενες τάξεις υπήρχαν πριν από τη βιομηχανική επανάσταση; Απάντηση: Οι εργαζόμενες τάξεις, ανάλογα με τις διάφορες βαθμίδες κοινωνικής ανάπτυξης, ζούσαν σε διαφορετικές συνθήκες και καταλάμβαναν διαφορετική θέση ως προς τις εύπορες και κυρίαρχες τάξεις. Στην αρχαιότητα οι εργαζόμενοι ήταν δούλοι των αφεντικών τους, όπως εξακολουθούν να είναι δούλοι σε πολλές καθυστερημένες χώρες, ακόμη και στο νότιο τμήμα των Ηνωμένων Πολιτειών. Κατά το Μεσαίωνα ήταν δουλοπάροικοι των ευγενών - γαιοκτημόνων, όπως παραμένουν ακόμη και σήμερα στην Ουγγαρία, την Πολωνία και τη Ρωσία. Εκτός από αυτό, στις πόλεις κατά το μεσαίωνα, ως και τη βιομηχανική επανάσταση, υπήρχαν οι μαθητευόμενοι τεχνίτες που δούλευαν στους μικροαστούς τεχνίτες και με την ανάπτυξη της μανιφατούρας άρχισαν να εμφανίζονται εργάτες της μανιφατούρας, τους οποίους προσλάμβαναν μεγαλύτεροι καπιταλιστές. 7η Ερώτηση: Ποια η διαφορά του προλετάριου από το δούλο; Απάντηση: Ο δούλος έχει πουληθεί μια για πάντα, ο προλετάριος πρέπει από μόνος του να πουλά τον εαυτό του καθημερινά και κάθε ώρα. Κάθε μεμονωμένος δούλος είναι ιδιοκτησία συγκεκριμένου ιδιοκτήτη και ως συνέπεια του συμφέροντος του τελευταίου, η ύπαρξη του δούλου είναι εξασφαλισμένη όσο μίζερη και αν είναι. Ο κάθε προλετάριος, μπορούμε να πούμε, είναι δούλος όλης της αστικής τάξης. Η εργασία του αγοράζεται μόνο όταν κάποιος τη χρειάζεται και γι’ αυτό η ύπαρξή του δεν είναι εξασφαλισμένη. Αυτή η ύπαρξη είναι εξασφαλισμένη μόνο στην τάξη των προλεταρίων συνολικά. Ο δούλος βρίσκεται εκτός ανταγωνισμού, ενώ ο προλετάριος βρίσκεται σε συνθήκες ανταγωνισμού και βιώνει όλες του τις διακυμάνσεις. Ο δούλος θεωρείται αντικείμενο και όχι μέλος της αστικής κοινωνίας. Ο προλετάριος αναγνωρίζεται ως προσωπικότητα, ως μέλος της αστικής κοινωνίας. Συνεπώς η ύπαρξη του δούλου μπορεί να είναι 125

πιο ανεκτή από του προλετάριου, αλλά ο προλετάριος ανήκει σε κοινωνία που βρίσκεται σε υψηλότερη βαθμίδα ανάπτυξης και ο ίδιος βρίσκεται σε υψηλότερη βαθμίδα ανάπτυξης από το δούλο. Ο δούλος απελευθερώνεται με το να καταργήσει απ’ όλες τις σχέσεις της ατομικής ιδιοκτησίας μόνο τη σχέση της δουλείας και χάρη σε αυτό, μόνο τότε γίνεται προλετάριος. Ο προλετάριος μπορεί να απελευθερωθεί μόνο καταργώντας την ατομική ιδιοκτησία γενικά. 8η Ερώτηση: Ποια η διαφορά του προλετάριου από το δουλοπάροικο; Απάντηση: Στην ιδιοκτησία και χρήση του δουλοπάροικου βρίσκεται εργαλείο παραγωγής, κομμάτι γης και γι’ αυτή δίνει μέρος των εσόδων του ή εκτελεί σειρά εργασιών. Ο προλετάριος δουλεύει με εργαλεία παραγωγής που ανήκουν σε άλλον και επιτελεί εργασία προς όφελος αυτού του άλλου, παίρνοντας ως αντάλλαγμα μέρος των εσόδων. Ο δουλοπάροικος δίνει, στον προλετάριο δίνουν. Η ύπαρξη του δουλοπάροικου είναι εξασφαλισμένη, η ύπαρξη του προλετάριου δεν είναι εξασφαλισμένη. Ο δουλοπάροικος βρίσκεται εκτός ανταγωνισμού, ο προλετάριος βρίσκεται σε συνθήκες ανταγωνισμού. Ο δουλοπάροικος απελευθερώνεται είτε με το να δραπετεύσει στην πόλη και εκεί να γίνει τεχνίτης είτε με το να δίνει στο γαιοκτήμονά του χρήματα αντί για δουλειά ή προϊόντα, γινόμενος ελεύθερος μισθωτής είτε με το να εκδιώξει το φεουδάρχη του και να γίνει ο ίδιος ιδιοκτήτης. Με μια λέξη, απελευθερώνεται, μπαίνοντας με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στις γραμμές της τάξης που έχει ιδιοκτησία και στη σφαίρα του ανταγωνισμού. Ο προλετάριος απελευθερώνεται με το να καταργήσει τον ανταγωνισμό, την ατομική ιδιοκτησία και όλες τις ταξικές διαφορές.

126

9η Ερώτηση: Ποια η διαφορά του προλετάριου από τον τεχνίτη; Απάντηση: … 10η Ερώτηση: Ποια η διαφορά του προλετάριου από τον εργάτη στη μανιφατούρα; Απάντηση: Ο εργάτης της μανιφατούρας των 16ου - 18ου αιώνων σχεδόν παντού κατείχε ακόμη εργαλεία παραγωγής: τον αργαλειό του, την κλωστική μηχανή για την οικογένειά του και μικρό κομμάτι γης που καλλιεργούσε τις ελεύθερες από τη δουλειά ώρες. Ο προλετάριος δεν έχει τίποτε από αυτά. Ο εργαζόμενος της μανιφατούρας ζει σχεδόν πάντα στο χωριό και βρίσκεται σε λιγότερο ή περισσότερο πατριαρχικές σχέσεις με το γαιοκτήμονα ή τον εργοδότη του. Ο προλετάριος, ως επί το πλείστον, μένει σε μεγάλες πόλεις και με τον εργοδότη του τον δένουν καθαρά χρηματικές σχέσεις. Η μεγάλη βιομηχανία αποκόβει τον εργάτη της μανιφατούρας από τις πατριαρχικές του συνθήκες. Χάνει και την τελευταία ιδιοκτησία που κατείχε και μόνο τότε μεταμορφώνεται, εξαιτίας αυτού, σε προλετάριο. 11η Ερώτηση: Ποιες ήταν οι αμεσότερες συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης και του διαχωρισμού της κοινωνίας σε αστούς και προλετάριους; Απάντηση: Πρώτον, ως συνέπεια της όλο και μεγαλύτερης μείωσης των τιμών στα βιομηχανικά προϊόντα, εξαιτίας της μηχανοποίητης εργασίας, το προηγούμενο σύστημα της μανιφατούρας ή της βιομηχανίας, που βασιζόταν σε χειρωνακτική εργασία, γκρεμίστηκε εντελώς σε όλες τις χώρες του κόσμου. Όλες οι ημιβάρβαρες χώρες, που ως τώρα παρέμεναν λιγότερο ή περισσότερο ξένες προς την ιστορική ανάπτυξη και η βιομηχανία των οποίων ως τώρα βασιζόταν στη μανιφατούρα, με αυτόν τον τρόπο αποσπάστηκαν βίαια από την κατάσταση απομόνωσης στην οποία βρίσκονταν. Αρχίσαν να αγοράζουν τα όλο και πιο φθηνά εμπορεύματα των Άγγλων και 127

καταδίκασαν σε χαμό τους δικούς τους εργάτες μανιφατούρας. Με αυτό τον τρόπο, χώρες που για χιλιετίες δε γνώριζαν την πρόοδο, όπως για παράδειγμα η Ινδία, υπέστησαν πλήρη επανάσταση. Ακόμη και η Κίνα, τη δεδομένη περίοδο, οδεύει προς την επανάσταση. Φτάσαμε στο σημείο που το καινούργιο μηχάνημα, που σήμερα εφευρίσκεται στην Αγγλία, αφαιρεί σε ένα χρόνο το ψωμί από εκατομμύρια εργάτες στην Κίνα. Με αυτό τον τρόπο η μεγάλη βιομηχανία έδεσε μεταξύ τους όλους τους λαούς της γης, συνένωσε όλες τις μικρές τοπικές αγορές σε παγκόσμια αγορά, προετοίμασε παντού το έδαφος για τον πολιτισμό και την πρόοδο και οδήγησε στο γεγονός πως ό,τι και αν ολοκληρώνεται στις πολιτισμένες χώρες, πρέπει να ασκεί επίδραση σε όλες τις άλλες χώρες. Επομένως, εάν τώρα στην Αγγλία ή τη Γαλλία οι εργάτες απελευθερώσουν τον εαυτό τους, αυτό πρέπει να προκαλέσει επαναστάσεις σε όλες τις άλλες χώρες, που αργά ή γρήγορα θα οδηγήσουν και εκεί στην απελευθέρωση των εργατών. Δεύτερον, παντού όπου η μεγάλη βιομηχανία αντικατέστησε τη μανιφατούρα, η βιομηχανική επανάσταση πολλαπλασίασε σε υπερβολικό βαθμό τον πλούτο και την ισχύ της αστικής τάξης και την έκανε πρώτη τάξη στη χώρα. Αποτέλεσμα αυτού ήταν ότι παντού όπου ολοκληρώθηκε αυτή η διαδικασία, η αστική τάξη πήρε στα χέρια της την πολιτική εξουσία και παραμέρισε τις τάξεις που κυριαρχούσαν ως τότε, την αριστοκρατία, τους αρχιμαστόρους των συντεχνιών και την απόλυτη μοναρχία που εκπροσωπούσε και τους δύο. Η μπουρζουαζία σύντριψε την ισχύ της αριστοκρατίας, των ευγενών, καταργώντας το κληρονομικό δικαίωμα του πρωτότοκου ή το αναπαλλοτρίωτο των γαιοκτησιών και όλα τα προνόμια των ευγενών. Σύντριψε την ισχύ των αρχιμαστόρων των συντεχνιών, καταργώντας όλες τις συντεχνίες και όλα τα προνόμια των τεχνιτών. Στη θέση και των δύο έβαλε τον ελεύθερο ανταγωνισμό, δηλαδή μια τέτοια κατάσταση της κοινωνίας, στην οποία ο καθένας έχει το δικαίωμα να ασχολείται με οποιονδήποτε κλάδο της βιομηχανικής δραστηριότητας και τίποτα δεν μπορεί να τον εμποδίσει, πέρα από την έλλειψη του απαραίτητου γι’ αυτό κεφαλαίου. Η εισαγωγή του ελεύθερου 128

ανταγωνισμού ισοδυναμεί κατ’ αυτό τον τρόπο με ανοιχτή δήλωση ότι στο εξής τα μέλη της κοινωνίας είναι μεταξύ τους άνισα μόνο στο βαθμό που διαφέρουν τα κεφάλαιά τους, ότι το κεφάλαιο γίνεται αποφασιστική δύναμη και οι καπιταλιστές, οι αστοί, γίνονται ως εκ τούτου πρώτη τάξη της κοινωνίας. Αλλά ο ελεύθερος ανταγωνισμός είναι απαραίτητος για την αρχική περίοδο της ανάπτυξης της μεγάλης βιομηχανίας, γιατί αποτελεί τη μόνη κοινωνική κατάσταση στην οποία μπορεί να αναπτυχθεί η μεγάλη βιομηχανία. Η αστική τάξη συντρίβοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την κοινωνική ισχύ των ευγενών και των αρχιμαστόρων των συντεχνιών, σύντριψε ταυτόχρονα και την πολιτική τους εξουσία. Έχοντας γίνει πρώτη τάξη στην κοινωνία, αυτοανακηρύχτηκε πρώτη τάξη και στον τομέα της πολιτικής. Το έκανε μέσω της εφαρμογής του αντιπροσωπευτικού συστήματος, που βασίζεται στην αστική ισότητα ενώπιον του νόμου, στη νομοθετική κατοχύρωση του ελεύθερου ανταγωνισμού. Αυτό το σύστημα εισήχθη στις Ευρωπαϊκές χώρες ως συνταγματική μοναρχία. Στις συνταγματικές μοναρχίες εκλογικό δικαίωμα έχουν μόνο όσοι κατέχουν δεδομένο κεφάλαιο, δηλαδή μόνο οι αστοί. Αυτοί οι αστοί-ψηφοφόροι εκλέγουν βουλευτές και αυτοί οι αστοί-βουλευτές, αξιοποιώντας το δικαίωμα άρνησης φόρων, εκλέγουν αστική κυβέρνηση. Τρίτον, η βιομηχανική επανάσταση συνέβαλε παντού στην ανάπτυξη του προλεταριάτου, στον ίδιο βαθμό που συνέβαλε στην ανάπτυξη της αστικής τάξης. Όσο πλουσιότερη γινόταν η αστική τάξη, τόσο περισσότεροι γίνονταν οι προλετάριοι. Εφόσον μόνο το κεφάλαιο μπορεί και παρέχει δουλειά στους προλετάριους και το κεφάλαιο αυξάνεται μόνο όταν αξιοποιεί την εργασία, η ανάπτυξη του προλεταριάτου πραγματοποιείται σε πλήρη αντιστοιχία με την αύξηση του κεφαλαίου. Την ίδια ώρα η βιομηχανική επανάσταση συγκεντρώνει τους αστούς και τους προλετάριους στις μεγάλες πόλεις, όπου συμφέρει περισσότερο να αναπτύσσει κανείς τη βιομηχανία και με αυτή τη συνάθροιση μεγάλων μαζών σε ένα μέρος εμπνέει στους προλετάριους τη συνείδηση της δύναμής τους. Υστέρα, στο βαθμό που 129

αναπτύσσεται η βιομηχανική επανάσταση, στο βαθμό που εφευρίσκονται νέες μηχανές που παραμερίζουν τη χειρωνακτική εργασία, η μεγάλη βιομηχανία ασκεί όλο και περισσότερη πίεση στους μισθούς και τους μειώνει, όπως είπαμε ήδη, στο ελάχιστο. Ως συνέπεια αυτού, η θέση του προλεταριάτου γίνεται όλο και πιο ανυπόφορη. Έτσι, από τη μία πλευρά, ως αποτέλεσμα της αύξησης της δυσαρέσκειας του προλεταριάτου και από την άλλη ως αποτέλεσμα της αύξησης της ισχύος του, η βιομηχανική επανάσταση προετοιμάζει την κοινωνική επανάσταση που θα πραγματοποιήσει το προλεταριάτο. 12η Ερώτηση: Ποιες ήταν οι περαιτέρω συνέπειες της βιομηχανικής επανάστασης; Απάντηση: Η μεγάλη βιομηχανία δημιούργησε μέσα, στη μορφή της ατμομηχανής και άλλων μηχανών, που επιτρέπουν σε σύντομο χρονικό διάστημα και με μικρές δαπάνες να αυξάνουν απείρως τη βιομηχανική παραγωγή. Χάρη σε αυτή την ευκολία της διεύρυνσης της παραγωγής ο ελεύθερος ανταγωνισμός, που αποτελεί απαραίτητη επίπτωση αυτής της μεγάλης βιομηχανίας, σύντομα απέκτησε εξαιρετικά οξύ χαρακτήρα. Μάζα καπιταλιστών ρίχτηκε στη βιομηχανία και σύντομα είχαν παραχθεί περισσότερα από αυτά που μπορούσαν να καταναλωθούν. Ως αποτέλεσμα, ήταν αδύνατον να πωληθούν τα παραχθέντα εμπορεύματα και επήλθε ονομαζόμενη εμπορική κρίση. Τα εργοστάσια έπρεπε να σταματήσουν, οι εργοστασιάρχες χρεοκόπησαν και οι εργάτες έχασαν το ψωμί τους. Τρομερή ένδεια απλώθηκε παντού. Με το πέρας κάμποσου χρόνου τα περισσευούμενα προϊόντα πωλήθηκαν, τα εργοστάσια ξανάρχισαν να δουλεύουν, οι μισθοί αυξήθηκαν και σταδιακά τα πράγματα γίνανε καλύτερα από ποτέ. Αλλά όχι για πολύ, γιατί σύντομα ξαναπαράχθηκαν υπερβολικά πολλά εμπορεύματα και επήλθε νέα κρίση που κυλούσε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο με την προηγούμενη. Έτσι από την αρχή αυτού του αιώνα στην κατάσταση της βιομηχανίας συνεχώς συνέβαιναν διακυμάνσεις μεταξύ των περιόδων ακμής και των περιόδων κρίσης και σχεδόν σε τακτά χρονικά διαστήματα. Κάθε 130

πέντε έως επτά χρόνια ερχόταν τέτοια κρίση και κάθε φορά έφερνε μεγάλες συμφορές στους εργάτες, γενική επαναστατική ταραχή και μεγάλο κίνδυνο για όλο το υπάρχον σύστημα. 13η Ερώτηση: Τι συμπέρασμα βγαίνει από αυτές τις επαναλαμβανόμενες σε τακτά χρονικά διαστήματα εμπορικές κρίσεις; Απάντηση: Πρώτον, ότι αν και η μεγάλη βιομηχανία την πρώτη περίοδο της ανάπτυξής της δημιούργησε από μόνη της τον ελεύθερο ανταγωνισμό, την παρούσα περίοδο έχει πλέον ξεπεράσει τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Ότι ο ανταγωνισμός και γενικά η διεύθυνση της βιομηχανικής παραγωγής από μεμονωμένα πρόσωπα έγιναν δεσμά για τη μεγάλη βιομηχανία, τα οποία πρέπει να σπάσει και θα τα σπάσει. Ότι η μεγάλη βιομηχανία ενόσω διευθύνεται με βάση τις τωρινές αρχές, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να οδηγεί στην επαναλαμβανόμενη κάθε επτά χρόνια γενική διαταραχή, η οποία κάθε φορά θέτει σε κίνδυνο όλο τον πολιτισμό και όχι μόνο ρίχνει στον πάτο της ένδειας τους προλετάριους, αλλά και καταστρέφει πολλούς αστούς. Συνεπώς είναι απαραίτητο είτε να απαρνηθούμε τη μεγάλη βιομηχανία, πράγμα εντελώς αδύνατον, είτε να παραδεχτούμε ότι κάνει αναμφισβήτητα αναγκαία τη δημιουργία νέας οργάνωσης της κοινωνίας, κατά την οποία η διεύθυνση της βιομηχανικής παραγωγής δεν πραγματοποιείται από μεμονωμένους εργοστασιάρχες που ανταγωνίζονται μεταξύ τους, αλλά από όλη την κοινωνία, βάσει αυστηρού σχεδίου και σε αντιστοιχία με τις ανάγκες όλων των μελών της κοινωνίας. Δεύτερον, ότι η μεγάλη βιομηχανία και η εξασφαλισμένη από αυτή δυνατότητα της άπειρης διεύρυνσης της παραγωγής επιτρέπουν τη δημιουργία τέτοιου κοινωνικού συστήματος, στο οποίο θα παράγονται τόσα απαραίτητα για τη ζωή αντικείμενα που κάθε μέλος της κοινωνίας θα είναι σε θέση εντελώς ελεύθερα να αναπτύσσει και να αξιοποιεί τις δυνάμεις και ικανότητές του. Έτσι, ακριβώς εκείνη η ιδιότητα της μεγάλης βιομηχανίας, 131

που στη σύγχρονη κοινωνία γεννά όλη την ένδεια και όλες τις εμπορικές κρίσεις, θα αποτελέσει σε άλλη κοινωνική οργάνωση ακριβώς εκείνη την ιδιότητα που εξαλείφει την ένδεια και όσες διακυμάνσεις φέρνουν συμφορές. Με τον τρόπο αυτό έχει επαρκώς πειστικά αποδειχτεί: 1. Ότι στην παρούσα περίοδο όλες αυτές οι κακουχίες εξηγούνται αποκλειστικά από το κοινωνικό σύστημα που δεν αντιστοιχεί πλέον στις συνθήκες του καιρού. 2. Ότι ήδη υπάρχουν τα μέσα για την τελειωτική εξάλειψη αυτών των κακουχιών μέσω της δημιουργίας καινούργιου κοινωνικού συστήματος. 14η Ερώτηση: Πώς πρέπει να είναι αυτό το νέο κοινωνικό σύστημα; Απάντηση: Πρώτα απ’ όλα, η διεύθυνση της βιομηχανίας και όλων των κλάδων της παραγωγής θα αφαιρεθεί πλήρως από τα χέρια των μεμονωμένων, ανταγωνιζόμενων μεταξύ τους, ατόμων. Αντί γι’ αυτό, όλοι οι κλάδοι της παραγωγής θα υπόκεινται σε διεύθυνση από όλη την κοινωνία, δηλαδή θα διευθύνονται με βάση τα κοινωνικά συμφέροντα, βάσει του κοινωνικού σχεδίου και με συμμετοχή όλων των μελών της κοινωνίας. Κατ’ αυτό τον τρόπο, το νέο αυτό κοινωνικό σύστημα θα εξαλείψει τον ανταγωνισμό και θα βάλει στη θέση του το συνεταιρισμό. Εφόσον η διεύθυνση της βιομηχανίας από μεμονωμένα πρόσωπα έχει ως απαραίτητη συνέπεια την ατομική ιδιοκτησία και εφόσον ο ανταγωνισμός δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας τέτοιος τρόπος διεύθυνσης της βιομηχανίας, όταν αυτή διευθύνεται από μεμονωμένους ατομικούς ιδιοκτήτες, η ατομική ιδιοκτησία είναι αναπόσπαστη από την ατομική διεύθυνση της βιομηχανίας και από τον ανταγωνισμό. Επομένως η ατομική ιδιοκτησία πρέπει να καταργηθεί και τη θέση της θα πάρει η κοινή χρήση όλων των εργαλείων παραγωγής και η κατανομή των προϊόντων βάση της κοινής αποδοχής ή η ονομαζόμενη κοινή ιδιοκτησία. Η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας είναι μάλιστα η πιο σύντομη 132

και η πιο γενικευμένη έκφραση εκείνης της αναμόρφωσης όλου του κοινωνικού συστήματος, που έγινε απαραίτητη ως συνέπεια της ανάπτυξης της βιομηχανίας. Γι’ αυτό οι κομμουνιστές, εντελώς ορθά, προωθούν ως κύριό τους αίτημα την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. 15η Ερώτηση: Δηλαδή η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας ήταν αδύνατη πριν; Απάντηση: Ναι, ήταν αδύνατη. Κάθε αλλαγή του κοινωνικού συστήματος, κάθε ανατροπή των σχέσεων ιδιοκτησίας ήταν απαραίτητη συνέπεια της δημιουργίας νέων παραγωγικών δυνάμεων, που έπαψαν να αντιστοιχούν στις παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας. Το ζήτημα είναι ότι δεν υπήρχε πάντα ατομική ιδιοκτησία. Όταν στο τέλος του Μεσαίωνα εμφανίστηκε στη μορφή της μανιφατούρας ένας νέος τρόπος παραγωγής που δε χωρούσε στα πλαίσια της τότε φεουδαρχικής και συντεχνιακής ιδιοκτησίας, αυτή η μανιφατούρα, που είχε ήδη ξεπεράσει τις παλιές σχέσεις ιδιοκτησίας, δημιούργησε για τον εαυτό της μία καινούργια μορφή ιδιοκτησίας, την ατομική ιδιοκτησία. Για τη μανιφατούρα και για το πρώτο στάδιο ανάπτυξης της μεγάλης βιομηχανίας δεν ήταν δυνατή καμία άλλη μορφή ιδιοκτησίας, πέραν της ατομικής ιδιοκτησίας, δεν ήταν δυνατό κανένα άλλο κοινωνικό καθεστώς, πέραν του κοινωνικού καθεστώτος που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία. Ενόσω δεν είναι δυνατό να παράγουμε σε τέτοια έκταση, που όχι μόνο να αρκεί για όλους, αλλά και να μένει περίσσευμα προϊόντων για την αύξηση του κοινωνικού κεφαλαίου και την περαιτέρω ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, ως τότε πρέπει πάντα να μένει μια κυρίαρχη τάξη που να διευθύνει τις παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας και μια άλλη τάξη φτωχή και καταπιεσμένη. Ποιες είναι αυτές οι τάξεις, εξαρτάται από το βαθμό ανάπτυξης της παραγωγής. Στο Μεσαίωνα, που εξαρτιόταν από τη γεωργία, είχαμε το γαιοκτήμονα και το δουλοπάροικο. Στις πόλεις του ύστερου Μεσαίωνα είχαμε το μάστορα των συντεχνιών, το μαθητευόμενο και το μεροκαματιάρη. Το 17ο αιώνα είχαμε τον 133

ιδιοκτήτη της μανιφατούρας και τον εργάτη της μανιφατούρας. Το 19ο αιώνα έχουμε το μεγάλο εργοστασιάρχη και τον προλετάριο. Είναι πασιφανές ότι ως τώρα οι παραγωγικές δυνάμεις δεν ήταν ακόμη αναπτυγμένες σε τέτοιο βαθμό που να μπορεί να παράγεται αρκετή για όλους ποσότητα προϊόντων και που να έχει ήδη γίνει η ατομική ιδιοκτησία δεσμά, εμπόδιο στην ανάπτυξη αυτών των παραγωγικών δυνάμεων. Αλλά τώρα, χάρη στην ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας, πρώτον, έχουν δημιουργηθεί κεφάλαια και παραγωγικές δυνάμεις σε ανήκουστες πριν διαστάσεις και υπάρχουν μέσα για να αυξηθούν σύντομα απείρως αυτές οι παραγωγικές δυνάμεις. Δεύτερον, αυτές οι παραγωγικές δυνάμεις είναι συγκεντρωμένες στα χέρια λίγων αστών, ενώ πλατιές λαϊκές μάζες όλο και περισσότερο μεταμορφώνονται σε προλετάριους. Συνάμα η θέση τους γίνεται όλο και πιο μίζερη και ανυπόφορη, όσο περισσότερο αυξάνονται τα πλούτη των αστών. Τρίτον, αυτές οι πανίσχυρες, εύκολα αυξανόμενες παραγωγικές δυνάμεις έχουν ξεπεράσει την ατομική ιδιοκτησία και τους αστούς σε τέτοιο βαθμό, που συνεχώς προκαλούν ισχυρότατες κλυδωνίσεις του κοινωνικού συστήματος. Γι’ αυτό, μόνο τώρα η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας δεν έγινε μόνο δυνατή, αλλά και εντελώς αναγκαία. 16η Ερώτηση: Είναι δυνατή η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας ειρηνικά; Απάντηση: Θα μπορούσαμε να ευχηθούμε να είναι έτσι και οι κομμουνιστές βέβαια θα ήταν οι τελευταίοι που θα διαφωνούσαν σε κάτι τέτοιο. Οι κομμουνιστές γνωρίζουν πολύ καλά ότι κάθε είδους συνομωσίες όχι μόνο δεν ωφελούν, αλλά και βλάπτουν. Γνωρίζουν πολύ καλά ότι οι επαναστάσεις δε γίνονται προμελετημένα και αυθαίρετα και ότι οι επαναστάσεις παντού και πάντα αποτελούσαν απαραίτητη συνέπεια των περιστάσεων, οι οποίες δεν εξαρτώνταν διόλου από τη θέληση και την καθοδήγηση μεμονωμένων κομμάτων και ολόκληρων τάξεων. Παράλληλα όμως βλέπουν ότι η ανάπτυξη του προλεταριάτου 134

σχεδόν σε όλες τις πολιτισμένες χώρες καταπιέζεται βίαια και ότι με αυτό τον τρόπο οι αντίπαλοι των κομμουνιστών δουλεύουν με όλες τους τις δυνάμεις για την επανάσταση. Αν όλα αυτά, τελικά, σπρώξουν το καταπιεσμένο προλεταριάτο σε επανάσταση, τότε εμείς, οι κομμουνιστές, θα υπερασπιζόμαστε την υπόθεση του προλεταριάτου με τις πράξεις το ίδιο καλά, όπως τώρα με τα λόγια. 17η Ερώτηση: Είναι δυνατό να καταργηθεί η ατομική ιδιοκτησία αμέσως; Απάντηση: Όχι, δεν είναι δυνατό, όπως ακριβώς δεν είναι δυνατό να αυξηθούν αμέσως οι υπάρχουσες παραγωγικές δυνάμεις σε τέτοια όρια, που είναι αναγκαία για τη δημιουργία κοινωνικής οικονομίας. Γι’ αυτό η επικείμενη, με βάση όλες τις ενδείξεις, επανάσταση του προλεταριάτου μόνο σταδιακά θα μπορέσει να μετασχηματίσει την τωρινή κοινωνία και μόνο τότε θα καταργήσει την ατομική ιδιοκτησία, όταν θα δημιουργηθεί η απαραίτητη γι’ αυτό μάζα μέσων παραγωγής. 18η Ερώτηση: Ποια θα είναι η πορεία αυτής της επανάστασης; Απάντηση: Πρώτα απ’ όλα θα δημιουργήσει δημοκρατικό καθεστώς και με αυτό τον τρόπο, άμεσα ή έμμεσα, πολιτική κυριαρχία του προλεταριάτου. Άμεσα στην Αγγλία, όπου οι προλετάριοι ήδη αποτελούν την πλειοψηφία του λαού, έμμεσα σε Γαλλία και Γερμανία, όπου η πλειοψηφία του λαού δεν αποτελείται μόνο από προλετάριους αλλά επίσης από μικρούς αγρότες και μικροαστούς της πόλης, που βρίσκονται μόλις στο στάδιο περάσματος σε προλεταριάτο, που στην πραγματοποίηση όλων των πολιτικών συμφερόντων τους εξαρτώνται όλο και περισσότερο από το προλεταριάτο και γι’ αυτό σύντομα θα πρέπει να προσχωρήσουν στα αιτήματά του. Γι’ αυτό ίσως χρειαστεί νέος αγώνας, που ωστόσο θα λήξει απαραίτητα με νίκη του προλεταριάτου. 135

Η δημοκρατία θα ήταν εντελώς άχρηστη για το προλεταριάτο, εάν δεν αξιοποιηθεί αμέσως ως μέσο για τη εφαρμογή πλατιών μέτρων που επιτίθενται ευθέως στην ατομική ιδιοκτησία και που εξασφαλίζουν την ύπαρξη του προλεταριάτου. Τα σημαντικότατα αυτά μέτρα, που απαραίτητα πηγάζουν από τις υπάρχουσες τώρα συνθήκες, είναι ουσιαστικά τα ακόλουθα: 1. Ο περιορισμός της ατομικής ιδιοκτησίας: προοδευτική φορολογία, υψηλός φόρος κληρονομιάς, κατάργηση της κληρονομιάς σε εκ πλαγίου συγγενείς (αδέλφια, ανίψια κ.λπ.), υποχρεωτικά δάνεια κ.ο.κ. 2. Σταδιακή απαλλοτρίωση των ιδιοκτητών γης, των εργοστασιαρχών, των ιδιοκτητών σιδηροδρόμων και εφοπλιστών, εν μέρει μέσω του ανταγωνισμού από την πλευρά της κρατικής βιομηχανίας, εν μέρει άμεσα μέσω της εξαγοράς με χρήματα. 3. Κατάσχεση της περιουσίας όλων των μεταναστών και των ταραχοποιών που εξεγέρθηκαν κατά της πλειοψηφίας του λαού. 4. Οργάνωση της εργασίας ή παροχή εργασίας στους προλετάριους στα εθνικά κτήματα, εργοστάσια και εργαστήρια, χάρη στην οποία θα εξαλειφθεί ο ανταγωνισμός των εργατών μεταξύ τους και οι εργοστασιάρχες, ενόσω θα παραμένουν ακόμη, θα είναι αναγκασμένοι να πληρώνουν το ίδιο υψηλά με το κράτος. 5. Ιδιά υποχρέωση στην εργασία για όλα τα μέλη της κοινωνίας ως την πλήρη κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Δημιουργία βιομηχανικών στρατών, ιδιαίτερα για την αγροτική οικονομία6. 6. Η συγκεντροποίηση του πιστωτικού συστήματος και του εμπορίου χρημάτων στα χέρια του κράτους μέσω μιας εθνικής τράπεζας με κρατικό κεφάλαιο. Κλείσιμο κάθε ιδιωτικής τράπεζας και τραπεζιτικών γραφείων. 136

7. Αύξηση του αριθμού των εθνικών εργοστασίων, εργαστηρίων, σιδηροδρόμων, πλοίων, καλλιέργεια όλων των εδαφών που παραμένουν ακαλλιέργητα και βελτίωση της καλλιέργειας των ήδη καλλιεργούμενων εδαφών σε αντιστοιχία με την αύξηση των κεφαλαίων και την αύξηση του αριθμού των εργατών που διαθέτει το έθνος. 8. Ανατροφή όλων των παιδιών, από τη στιγμή που μπορούν να κάνουν χωρίς τη μητρική φροντίδα, σε κρατικά ιδρύματα και με κρατικά έξοδα. Ενωση της διαπαιδαγώγησης με την εργοστασιακή εργασία. 9. Εξοπλισμός μεγάλων παλατιών στα εθνικά ακίνητα, ως κοινών κατοικιών των κομμούνων των πολιτών, οι οποίες θα ασχολούνται με τη βιομηχανία, την αγροτική οικονομία και θα συνενώνουν τα προτερήματα του τρόπου ζωής της πόλης και του χωριού, χωρίς να υποφέρουν από τη μονομέρεια και τις ελλείψεις τους. 10. Κατεδάφιση όλων των μη υγιών και κακοχτισμένων κατοικιών και συνοικιών στις πόλεις. 11. Ίδιο κληρονομικό δικαίωμα στα παιδιά από γάμο και στα εξώγαμα παιδιά. 12. Συγκέντρωση όλων των μεταφορών στα χέρια του έθνους. Όλα αυτά τα μέτρα δε γίνεται, εννοείται, να εφαρμοστούν μονομιάς, αλλά καθένα θα επιφέρει το επόμενο. Αρκεί μόνο να διεξαχθεί η πρώτη ριζοσπαστική επίθεση στην ατομική ιδιοκτησία και ο προλετάριος θα αναγκαστεί να προχωρήσει παραπέρα, να συγκεντρώνει όλο και περισσότερο στα χέρια του κράτους όλο το κεφάλαιο, όλη την αγροτική οικονομία, όλη τη βιομηχανία, όλες τις μεταφορές και όλη την ανταλλαγή. Σε αυτό οδηγούν όλα τα απαριθμημένα μέτρα. Η πραγματοποίηση αυτών των μέτρων και η γενόμενη από αυτά συγκεντροποίηση θα αυξάνονται στο βαθμό ακριβώς που οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας θα πολλαπλασιάζονται με την εργασία του προλεταριάτου. Τέλος, 137

όταν όλο το κεφάλαιο, όλη η παραγωγή, όλη η ανταλλαγή θα συγκεντρωθούν στα χέρια του έθνους, τότε η ατομική ιδιοκτησία θα εκλείψει από μόνη της, τα χρήματα θα γίνουν περιττά, η παραγωγή θα αυξηθεί σε τέτοιο βαθμό, οι άνθρωποι θα αλλάξουν τόσο, που θα μπορέσουν να εκλείψουν και οι τελευταίες μορφές σχέσεων της παλιάς κοινωνίας. 19η Ερώτηση: Μπορεί αυτή η επανάσταση να πραγματοποιηθεί σε μια οποιαδήποτε χώρα; Απάντηση: Όχι. Η μεγάλη βιομηχανία, δημιουργώντας την παγκόσμια αγορά, έδεσε έτσι τους λαούς της υδρογείου, ιδιαίτερα τους πολιτισμένους λαούς, που καθένας από αυτούς εξαρτάται απ’ ό,τι γίνεται στον άλλον. Έπειτα, η μεγάλη βιομηχανία έχει εξισώσει σε τέτοιο βαθμό την κοινωνική ανάπτυξη σε όλες τις πολιτισμένες χώρες, που παντού η αστική τάξη και το προλεταριάτο έγιναν οι δύο αποφασιστικές τάξεις της κοινωνίας και η μεταξύ τους πάλη έγινε κύρια πάλη του καιρού μας. Γι’ αυτό η κομμουνιστική επανάσταση δεν θα είναι μόνο εθνική, αλλά θα συμβεί ταυτόχρονα σε όλες τις πολιτισμένες χώρες, δηλαδή τουλάχιστον σε Αγγλία, Αμερική, Γαλλία και Γερμανία. Σε καθεμιά από αυτές τις χώρες θα αναπτύσσεται πιο αργά ή πιο γρήγορα, σε σχέση με το βαθμό ανάπτυξης της βιομηχανίας, της συσσώρευσης πλούτου, της ύπαρξης σημαντικής ποσότητας παραγωγικών δυνάμεων σε καθεμιά από αυτές. Γι’ αυτό θα πραγματοποιηθεί πιο αργά και πιο δύσκολα απ’ όλες στη Γερμανία, πιο γρήγορα και πιο εύκολα στην Αγγλία. Θα ασκήσει επίσης σημαντική επιρροή και στις άλλες χώρες του κόσμου, θα αλλάξει εντελώς και θα επιταχύνει εξαιρετικά την προηγούμενη πορεία ανάπτυξής τους. Είναι παγκόσμια επανάσταση και γι’ αυτό θα έχει παγκόσμια αρένα. 20η Ερώτηση: Ποιες θα είναι οι συνέπειες της τελικής εξάλειψης της ατομικής ιδιοκτησίας; Απάντηση: Με το να αφαιρέσει η κοινωνία από τα ιδιωτικά χέρια των καπιταλιστών τη χρήση όλων των παραγωγικών 138

δυνάμεων και μέσων επικοινωνίας, όπως και την ανταλλαγή και την κατανομή των προϊόντων, με το να διευθύνει όλα αυτά βάσει σχεδίου που προκύπτει από τα υπάρχοντα μέσα και τις ανάγκες της κοινωνίας συνολικά, πρώτα απ’ όλα θα εξαλειφθούν όλες οι καταστρεπτικές επιπτώσεις που σχετίζονται με το τωρινό σύστημα διεύθυνσης της μεγάλης βιομηχανίας. Οι κρίσεις θα σταματήσουν, η διευρυμένη παραγωγή, που στο υπάρχον κοινωνικό σύστημα προκαλεί υπερπαραγωγή και αποτελεί τόσο ισχυρή αιτία ένδειας, θα αποδειχτεί τότε μακράν ανεπαρκής και θα πρέπει να πάρει πολύ ευρύτερες διαστάσεις. Το περίσσευμα της παραγωγής που υπερβαίνει τις άμεσες ανάγκες της κοινωνίας, αντί να γεννά ένδεια, θα εξασφαλίζει την ικανοποίηση των αναγκών όλων των μελών της κοινωνίας, θα προκαλεί νέες ανάγκες και ταυτόχρονα θα δημιουργεί μέσα για την ικανοποίησή τους. Θα αποτελέσει προϋπόθεση και κίνητρο για περαιτέρω πρόοδο και θα πραγματοποιεί αυτή την πρόοδο, χωρίς συνάμα να οδηγεί, όπως πριν, στην περιοδική διαταραχή όλης της κοινωνικής τάξης. Η μεγάλη βιομηχανία, απελευθερωμένη από τα δεσμά της ατομικής ιδιοκτησίας, θα αναπτυχθεί σε τέτοιες διαστάσεις, σε σύγκριση με τις οποίες η τωρινή της κατάσταση θα φαίνεται τόσο μηδαμινή, όσο μας φαίνεται η μανιφατούρα σε σύγκριση με τη μεγάλη βιομηχανία του καιρού μας. Αυτή η ανάπτυξη της βιομηχανίας θα δώσει στην κοινωνία μας αρκετή ποσότητα προϊόντων για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες όλων των μελών της. Το ίδιο ακριβώς και η γεωργία, για την οποία ως συνέπεια της καταπίεσης από την ατομική ιδιοκτησία και του κατακερματισμού των κλήρων, έχει δυσκολέψει την εισαγωγή των ήδη υπαρχόντων τελειοποιήσεων και επιτευγμάτων της επιστήμης, θα μπει επίσης σε μια καινούργια λωρίδα ακμής και θα παρέχει στη διάθεση της κοινωνίας λίαν επαρκή ποσότητα προϊόντων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η κοινωνία θα παράγει αρκετά προϊόντα για να οργανώσει την κατανομή, που υπολογίζεται να ικανοποιήσει τις ανάγκες όλων των μελών της. Με αυτό θα γίνει περιττός ο διαχωρισμός της κοινωνίας σε διάφορες εχθρικές η μια προς την άλλη τάξεις. Αλλά δε θα γίνει μόνο περιττός, θα 139

είναι ασύμβατος με το καινούργιο κοινωνικό σύστημα. Η ύπαρξη των τάξεων έχει προκληθεί από τον καταμερισμό εργασίας, αλλά ο καταμερισμός εργασίας στην τωρινή του μορφή θα εκλείψει εντελώς, εφόσον για να αναπτυχθεί η βιομηχανική και αγροτική παραγωγή στο καθορισμένο επίπεδο δεν αρκούν μόνο τα μηχανικά και χημικά βοηθητικά μέσα. Πρέπει κατά τον ίδιο τρόπο να αναπτυχθούν και οι ικανότητες των ανθρώπων που θέτουν σε κίνηση αυτά τα μέσα. Όπως τον περασμένο αιώνα οι αγρότες και οι εργάτες των μανιφατούρων, μετά την προσέλκυσή τους στη μεγάλη βιομηχανία, άλλαξαν όλο τον τρόπο ζωής τους και οι ίδιοι έγιναν εντελώς διαφορετικοί άνθρωποι, έτσι ακριβώς η κοινή διεύθυνση της παραγωγής με τις δυνάμεις όλης της κοινωνίας και η εκπορευόμενη από εδώ νέα ανάπτυξη αυτής της παραγωγής, θα έχει ανάγκη από εντελώς νέους ανθρώπους και θα τους δημιουργήσει. Η κοινωνική διεύθυνση της παραγωγής δεν μπορεί να πραγματοποιείται από τέτοιους ανθρώπους, όπως είναι τώρα, καθένας εκ των οποίων είναι υποταγμένος σε κάποιον κλάδο της παραγωγής, είναι προσδεμένος σε αυτόν, εκμεταλλευόμενος από αυτόν, αναπτύσσει μόνο μία πλευρά των ικανοτήτων του σε βάρος όλων των άλλων και γνωρίζει μόνο έναν κλάδο ή μέρος κάποιου κλάδου όλης της παραγωγής. Ήδη η τωρινή βιομηχανία βρίσκεται όλο και λιγότερο σε θέση να αξιοποιεί τέτοιους ανθρώπους, ενώ η βιομηχανία που διευθύνεται συλλογικά και σχεδιασμένα από όλη την κοινωνία προϋποθέτει πολύ περισσότερο ανθρώπους με ολόπλευρα ανεπτυγμένες ικανότητες, ανθρώπους ικανούς να προσανατολίζονται σε όλο το σύστημα της παραγωγής. Επομένως ο καταμερισμός της εργασίας που έχει ήδη σήμερα υπονομευτεί από τη μηχανή, που μεταμορφώνει τον ένα σε αγρότη τον άλλο σε υποδηματοποιό, τον τρίτο σε εργάτη εργοστασίου, τον τέταρτο σε κερδοσκόπο του χρηματιστηρίου, θα εξαφανιστεί εντελώς. Η διαπαιδαγώγηση θα δώσει στους νέους τη δυνατότητα να αφομοιώνουν στην πράξη όλο το σύστημα της παραγωγής, θα τους επιτρέψει να περνάνε με τη σειρά από τον ένα κλάδο παραγωγής στον άλλο, ανάλογα με τις ανάγκες της κοινωνίας ή τις προσωπικές τους κλίσεις. Η διαπαιδαγώγηση επομένως θα τους απελευθερώσει από εκείνη τη μονομέρεια, που επιβάλλει ο 140

σύγχρονος καταμερισμός εργασίας σε κάθε άνθρωπο χωριστά. Με αυτό τον τρόπο η οργανωμένη στη βάση κομμουνιστικών αρχών κοινωνία θα δώσει στα μέλη της τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν συνολικά τις ολόπλευρα ανεπτυγμένες ικανότητές τους. Αλλά μαζί με αυτό θα εκλείψουν αναπόφευκτα και οι διάφορες τάξεις. Επομένως, από τη μία πλευρά η οργανωμένη στη βάση κομμουνιστικών αρχών κοινωνία είναι ασυμβίβαστη με την περαιτέρω ύπαρξη των τάξεων και από την άλλη πλευρά η ίδια η οικοδόμηση αυτής της κοινωνίας παρέχει τα μέσα για την εξάλειψη των ταξικών διαφορών. Από εδώ προκύπτει ότι η αντίθεση πόλης και χωριού επίσης θα εκλείψει. Οι ίδιοι άνθρωποι θα ασχολούνται με τη γεωργία και με τη βιομηχανική εργασία, αντί αυτά να γίνονται από δύο διαφορετικές τάξεις. Αυτό αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση του κομμουνιστικού συνεταιρισμού ήδη εξαιτίας λίαν υλικών αιτιών. Ο διασκορπισμός του ασχολούμενου με τη γεωργία πληθυσμού στα χωριά, παράλληλα με τη συγκέντρωση του βιομηχανικού πληθυσμού στις μεγάλες πόλεις, αντιστοιχεί μόνο σε ανεπαρκώς υψηλό επίπεδο ανάπτυξης της γεωργίας και της βιομηχανίας και αποτελεί εμπόδιο για κάθε περαιτέρω ανάπτυξη, που ήδη σήμερα γίνεται έντονα αισθητό. Ο καθολικός συνεταιρισμός όλων των μελών της κοινωνίας με σκοπό την από κοινού σχεδιασμένη εκμετάλλευση των παραγωγικών δυνάμεων, η ανάπτυξη της παραγωγής σε τέτοιο βαθμό που να ικανοποιεί τις ανάγκες όλων, η κατάργηση μια τέτοιας κατάστασης, στην οποία οι ανάγκες ορισμένων ανθρώπων ικανοποιούνται σε βάρος άλλων, η πλήρης κατάργηση των τάξεων και των μεταξύ τους αντιθέσεων, η ολόπλευρη ανάπτυξη των ικανοτήτων όλων των μελών της κοινωνίας μέσω της εξάλειψης του πρώην καταμερισμού εργασίας, μέσω της παραγωγικής διαπαιδαγώγησης, της αλλαγής των κατηγοριών δραστηριότητας, της συμμετοχής όλων στη χρήση των αγαθών που παράγονται απ’ όλους και τέλος, μέσω της συγχώνευσης της πόλης με το χωριό. Να τα κύρια αποτελέσματα της κατάργησης της ατομικής ιδιοκτησίας. 141

21η Ερώτηση: Ποια θα είναι η επίδραση του κομμουνιστικού κοινωνικού συστήματος στην οικογένεια; Απάντηση: Οι σχέσεις των φύλων θα γίνουν αποκλειστικά ιδιωτική υπόθεση, που θα αφορά μόνο τα ενδιαφερόμενα άτομα και στις οποίες η κοινωνία δεν θα έχει λόγο να ανακατεύεται. Αυτό είναι δυνατό χάρη στην εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας και της κοινωνικής διαπαιδαγώγησης των παιδιών, ως συνέπεια των οποίων καταργούνται και οι δύο βάσεις του σύγχρονου γάμου, που σχετίζονται με την ατομική ιδιοκτησία, η εξάρτηση της γυναίκας από τον άντρα και των παιδιών από τους γονείς. Σε αυτό συνίσταται η απάντηση στα ουρλιαχτά των υψηλά ηθικών μικροαστών σε σχέση με την κομμουνιστική κοινοκτημοσύνη των γυναικών. Η κοινοκτημοσύνη των γυναικών αποτελεί φαινόμενο που ανήκει εξολοκλήρου στην αστική κοινωνία και που σήμερα υπάρχει πλήρως στη μορφή της πορνείας. Αλλά η πορνεία βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και θα εκλείψει μαζί με αυτή. Επομένως η κομμουνιστική οργάνωση αντί να εισάγει την κοινοκτημοσύνη των γυναικών, αντίθετα, θα την εξαλείψει. 22η Ερώτηση: Πώς θα αντιμετωπίσει η κομμουνιστική οργάνωση τις υπάρχουσες εθνότητες; - Παραμένει. 23η Ερώτηση: Πώς θα αντιμετωπίσει τις υπάρχουσες θρησκείες; - Παραμένει. 24η Ερώτηση: Ποια η διαφορά των κομμουνιστών από τους σοσιαλιστές; Απάντηση: Οι ονομαζόμενοι σοσιαλιστές διαιρούνται σε τρεις κατηγορίες.

142

Η πρώτη κατηγορία αποτελείται από τους υποστηρικτές της φεουδαρχικής και πατριαρχικής κοινωνίας που έχει εξαλειφθεί και εξαλείφεται καθημερινά από τη μεγάλη βιομηχανία, το παγκόσμιο εμπόριο και τη δημιουργημένη από αυτά αστική κοινωνία. Αυτή η κατηγορία (σημ. μετ. των σοσιαλιστών), από τις συμφορές της σύγχρονης κοινωνίας συνάγει το συμπέρασμα ότι πρέπει να αποκατασταθεί η φεουδαρχική και πατριαρχική κοινωνία, επειδή αυτή ήταν απαλλαγμένη από αυτές τις συμφορές. Όλες τους οι προτάσεις άμεσα ή έμμεσα κατευθύνονται σε αυτό το στόχο. Οι κομμουνιστές θα παλεύουν πάντα αποφασιστικά κατά αυτής της κατηγορίας αντιδραστικών σοσιαλιστών. παρά τη δήθεν συμπόνια της στην ένδεια του προλεταριάτου και τα μαύρα δάκρυα που χύνει εξαιτίας της. Διότι αυτοί οι σοσιαλιστές: 1. Επιδιώκουν κάτι εντελώς αδύνατο. 2. Προσπαθούν να αποκαταστήσουν την κυριαρχία της αριστοκρατίας, των μαστόρων των συντεχνιών και των ιδιοκτητών μανιφατούρων, με την ακολουθία των απόλυτων ή φεουδαρχικών μοναρχών, γραφειοκρατών, στρατιωτών και ιερέων. Θέλουν να αποκαταστήσουν μια κοινωνία που θα ήταν πράγματι απελευθερωμένη από τα ελαττώματα της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά αντί αυτού θα έφερνε μαζί της άλλες τουλάχιστον ισάριθμες συμφορές και συνάμα δε θα άνοιγε καμία προοπτική για την απελευθέρωση των καταπιεσμένων εργατών μέσω της κομμουνιστικής οργάνωσης. 3. Αποκαλύπτουν τους πραγματικούς τους σκοπούς πάντα όταν το προλεταριάτο γίνεται επαναστατικό και κομμουνιστικό. Σε αυτές τις περιπτώσεις ενώνονται αμέσως με την αστική τάξη ενάντια στους προλετάριους. Η δεύτερη κατηγορία αποτελείται από τους υποστηρικτές της τωρινής κοινωνίας, τους οποίους, οι αναπόφευκτα γεννούμενες από αυτή την κοινωνία συμφορές, τους κάνουν να φοβούνται για την ύπαρξή της. Επιδιώκουν επομένως να διατηρήσουν την τωρινή κοινωνία, αλλά να εξαλείψουν τις συνδεδεμένες με αυτή 143

συμφορές. Γι’ αυτό ορισμένοι προτείνουν καθαρά φιλανθρωπικά μέτρα, άλλοι μεγαλεπήβολα σχέδια μεταρρυθμίσεων, που υπό το πρόσχημα της αναδιοργάνωσης της κοινωνίας έχουν σκοπό τη διατήρηση των βάσεων της τωρινής κοινωνίας και με αυτό τον τρόπο την ίδια την τωρινή κοινωνία. Οι κομμουνιστές θα πρέπει να διεξάγουν ακατάπαυστο αγώνα και κατά αυτών των αστικών σοσιαλιστών, γιατί η δράση τους ωφελεί τους εχθρούς των κομμουνιστών και γιατί αυτοί υπερασπίζονται εκείνο το κοινωνικό σύστημα που οι κομμουνιστές θέλουν να διαλύσουν. Τέλος, η τρίτη κατηγορία αποτελείται από τους δημοκρατικούς σοσιαλιστές. Προχωρώντας μαζί με τους κομμουνιστές, θέλουν την επίτευξη μέρους των μέτρων που υποδεικνύει η …ερώτηση (Σημ. Μετ. εννοείται η 18η ερώτηση), όχι ως μεταβατικά μέτρα που οδηγούν στον κομμουνισμό, αλλά ως μέτρα αρκετά για την καταπολέμηση της ένδειας και την εξάλειψη των συμφορών της τωρινής κοινωνίας. Αυτοί οι δημοκρατικοί σοσιαλιστές είτε είναι προλετάριοι που δεν έχουν ακόμη κατανοήσει αρκετά τις συνθήκες απελευθέρωσης της τάξης τους είτε εκπρόσωποι των μικροαστών, δηλαδή της τάξης που ως και την κατάκτηση της δημοκρατίας και της πραγματοποίησης των εκπορευόμενων από αυτή σοσιαλιστικών μέτρων, έχει από πολλές απόψεις τα ίδια συμφέροντα με τον προλετάριο. Γι’ αυτό οι κομμουνιστές σε στιγμές δράσης θα κλείνουν συμφωνίες με τους δημοκράτες σοσιαλιστές και γενικά, για την ώρα, πρέπει να ακολουθούν κατά το δυνατό κοινή με αυτούς πολιτική, με την προϋπόθεση ότι αυτοί οι σοσιαλιστές δε θα μπουν στην υπηρεσία της κυρίαρχης μπουρζουαζίας και δε θα αρχίσουν να επιτίθενται στους κομμουνιστές. Εννοείται πως οι κοινές δραστηριότητες δεν αποκλείουν τη συζήτηση εκείνων των διαφωνιών που υπάρχουν μεταξύ αυτών και των κομμουνιστών.

144

25η Ερώτηση: Πώς αντιμετωπίζουν οι κομμουνιστές τα άλλα σύγχρονα πολιτικά κόμματα; Απάντηση: Η στάση αυτή διαφέρει από χώρα σε χώρα. Στην Αγγλία, τη Γαλλία και το Βέλγιο, όπου κυριαρχεί η αστική τάξη, οι κομμουνιστές έχουν ακόμη κοινά συμφέροντα με διάφορα δημοκρατικά κόμματα και το κοινό των συμφερόντων είναι τόσο σημαντικότερο, όσο περισσότερο οι δημοκράτες προσεγγίζουν τους στόχους των κομμουνιστών, σε εκείνα τα σοσιαλιστικά μέτρα που οι δημοκράτες πλέον υπερασπίζονται παντού, δηλαδή όσο πιο ξεκάθαρα και καθορισμένα υπερασπίζονται τα συμφέροντα του προλεταριάτου και όσο περισσότερο βασίζονται στο προλεταριάτο. Στην Αγγλία, για παράδειγμα, οι Χαρτιστές, που αποτελούνται από εργάτες, είναι ασύγκριτα πιο κοντά στους κομμουνιστές από τους δημοκράτες μικροαστούς ή τους επονομαζόμενους ριζοσπάστες. Στην Αμερική, όπου έχει καθιερωθεί δημοκρατικό σύνταγμα, οι κομμουνιστές πρέπει να στηρίζουν το κόμμα που θέλει να στρέψει αυτό το σύνταγμα κατά της αστικής τάξης και να το χρησιμοποιήσει προς όφελος του προλεταριάτου, δηλαδή το κόμμα των υποστηρικτών της εθνικής αγροτικής μεταρρύθμισης. Στην Ελβετία οι ριζοσπάστες, αν και αποτελούν ακόμη κόμμα με πολύ μικτή σύνθεση, είναι ωστόσο οι μόνοι με τους οποίους οι κομμουνιστές μπορούν να συνάψουν συμφωνία και μεταξύ αυτών των ριζοσπαστών και πάλι οι πιο προοδευτικοί είναι αυτοί του Βαάντ και της Γενεύης. Τέλος, στη Γερμανία ο αποφασιστικός αγώνας ανάμεσα στην αστική τάξη και την απόλυτη μοναρχία επίκειται. Αλλά επειδή οι κομμουνιστές δεν μπορούν να υπολογίζουν ότι θα πρέπει να μπουν στην καθοριστική μάχη με την αστική τάξη πριν αυτή κατακτήσει την κυριαρχία, είναι προς το συμφέρον των κομμουνιστών να βοηθήσουν την αστική τάξη να κατακτήσει το συντομότερο την κυριαρχία, για να την ανατρέψουν με τη σειρά τους το συντομότερο. Με αυτό τον τρόπο, στον αγώνα της φιλελεύθερης αστικής τάξης με τις κυβερνήσεις, οι κομμουνιστές 145

πρέπει πάντα να είναι με το μέρος της πρώτης, προφυλασσόμενοι ωστόσο από την αυταπάτη στην οποία υποκύπτει η αστική τάξη και μη πιστεύοντας τις δελεαστικές διαβεβαιώσεις της για εκείνες τις ευεργετικές συνέπειες που δήθεν θα φέρει για το προλεταριάτο η νίκη της μπουρζουαζίας. Τα μόνα προνόμια για τους κομμουνιστές από τη νίκη της αστικής τάξης θα είναι: 1. Διαφόρων ειδών υποχωρήσεις που θα διευκολύνουν την άμυνα των κομμουνιστών, η συζήτηση και διάδοση των αρχών τους και με αυτόν τον τρόπο η διευκόλυνση της συνένωσης του προλεταριάτου σε στενά συσπειρωμένη, έτοιμη για πάλη και οργανωμένη τάξη και 2. η πεποίθηση ότι από εδώ και μπρος, αφότου πέσουν οι απολυταρχικές κυβερνήσεις, θα φτάσει η σειρά της πάλης μεταξύ των αστών και των προλετάριων. Από αυτή την ημέρα η κομματική πολιτική των κομμουνιστών θα είναι και εδώ ίδια με αυτή στις χώρες όπου η αστική τάξη ήδη κυριαρχεί.

146

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 147-170, 2019

Γκ. Α. ΜΠΑΓΚΑΤΟΥΡΙΑΝ

Η διαμόρφωση του θεωρητικού περιεχομένου και η λογική δομή του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος»

Τις τελευταίες δεκαετίες μαρξολόγοι και ιστορικοί του μαρξισμού έχουν στη διάθεση τους νέα στοιχεία σχετικά με την προϊστορία δημιουργίας του «Μανιφέστου» - ευρήματα και νέες δημοσιεύσεις έργων και επιστολών των Μαρξ και Ένγκελς, εγγράφων της Ένωσης Κομμουνιστών, αποτελέσματα νέων μελετών. Οι αντιλήψεις μας για τη διαδικασία διαμόρφωσης του θεωρητικού περιεχομένου και της λογικής δομής έγιναν ουσιαστικά πιο ξεκάθαρες και πιο συγκεκριμένες. Εμβαθύνει επίσης και η κατανόηση του περιεχομένου, του νοήματος και της ιστορικής του σημασίας. Η προϊστορία του «Μανιφέστου» διάρκεσε γύρω στα πέντε χρόνια διαμόρφωσης της νέας κοσμοθεωρίας από του θεμελιωτές του Μαρξισμού. Το Φθινόπωρο 1842 – Φθινόπωρο 1843 πραγματοποιήθηκε η μετάβαση των Μαρξ και Ένγκελς στον κομμουνισμό. 147

Ταυτόχρονα από την Άνοιξη – Καλοκαίρι 1843 άρχισε η διαδικασία διαμόρφωσης της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας – της πρώτης θεωρητικής προϋπόθεσης και βάσης του Επιστημονικού Κομμουνισμού. Τον Φλεβάρη 1844 στη «Γερμανο-γαλλική Επετηρίδα» δημοσιεύτηκαν τα κομμουνιστικά άρθρα των Μαρξ και Ένγκελς. Στο άρθρο του Μαρξ «Για την κριτική της χεγκελιανής φιλοσοφίας του δικαίου. Εισαγωγή» για πρώτη φορά διατυπώθηκε η ιδέα του κοσμοϊστορικού ρόλου του προλεταριάτου – η πρώτη αφετηριακή θέση της μελλοντικής θεωρίας του Επιστημονικού Κομμουνισμού. Την Άνοιξη και το Καλοκαίρι του ίδιου χρόνου στα «Οικονομικοφιλοσοφικά χειρόγραφα» ο Μαρξ έκανε την πρώτη απόπειρα επιστημονικά να τεκμηριώσει τις νέες κομμουνιστικές αντιλήψεις. Βασικά στοιχεία της θεωρίας του Επιστημονικού Κομμουνισμού είχαν αναπτυχθεί στη συνέχεια στο έργο των Μαρξ και Ένγκελς «Η Αγία Οικογένεια» (Σεπτέμβρης – Νιόβρης 1844) και στο έργο του Ένγκελς «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» (Σεπτέμβρης1844 – Μάρτης 1845). Νέο ποιοτικό επίπεδο στη διαμόρφωση του Μαρξισμού άρχισε από την Άνοιξη 1845, όταν στις αρχές του Απρίλη ο Ένγκελς έφθασε στις Βρυξέλλες και ο Μαρξ του ανέπτυξε την σχεδόν διαμορφωθείσα σ’ αυτό το διάστημα βασική θεώρηση της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας, δηλαδή τον Ιστορικό Υλισμό. Αυτή ακριβώς η αντίληψη αποτέλεσε στη συνέχεια τον πυρήνα του «Μανιφέστου». Τότε – Άνοιξη 1845 – οι Μαρξ και Ένγκελς αποφάσισαν να επεξεργαστούν από κοινού τη νέα διαλεκτικο-υλιστική κοσμοθεωρία σε μορφή κριτικής της γερμανικής μεταχεγκελιανής φιλοσοφίας. Πρώτο προσχέδιο των ιδεών του μελλοντικού συγγράμματος αποτέλεσαν οι γνωστές «Θέσεις για τον Φόυερμπαχ» του Μαρξ, ενώ η ίδια η σκέψη υλοποιήθηκε αργότερα, Φθινόπωρο 1845 – Άνοιξη 1846, στα χειρόγραφα της «Γερμανικής Ιδεολογίας». Βασικό θεωρητικό επίτευγμα των συγγραφέων της «Γερμανικής Ιδεολογίας» ήταν η διασαφήνιση της διαλεκτικής αλληλοεπίδρασης και ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων. Αυτό έδωσε το κλειδί για την κατανόηση όλης της δομής της ανθρώπινης 148

κοινωνίας και όλης της ιστορικής διαδικασίας ανάπτυξης της, επέτρεψε στους Μαρξ και Ένγκελς να επεξεργαστούν την υλιστική αντίληψη της ιστορίας σε μια ολοκληρωμένη θεωρία και ως άμεση φιλοσοφική βάση της θεωρίας του Επιστημονικού Κομμουνισμού, τους επέτρεψε να υλοποιήσουν ιστορικά την πρώτη φιλοσοφική ή κοινωνιολογική τεκμηρίωση αυτής της θεωρίας. Στην αντίθεση μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων της αστικής κοινωνίας οι Μαρξ και Ένγκελς είδαν την αντικειμενική ενδόμυχη βάση του αναπόφευκτου της προλεταριακής κομμουνιστικής επανάστασης, τη βάση της ιστορικά αναπόφευκτης κομμουνιστικής αναδιαμόρφωση της κοινωνίας. Αναπτύσσοντας την ιδέα για τον καθοριστικό ρόλο της υλικής παραγωγής, διατύπωσαν μια από τις βασικότερες θέσεις του Επιστημονικού Κομμουνισμού – τη θέση για τις δυο υλικές προϋποθέσεις της κομμουνιστικής αναδιοργάνωσης της κοινωνίας, δηλαδή την ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων, εμφανιζόμενες σε αρκετά ψηλό επίπεδο ανάπτυξης της βαριάς βιομηχανίας και τη διαμόρφωση της επαναστατικής τάξης – του σύγχρονου βιομηχανικού προλεταριάτου. Στη «Γερμανική Ιδεολογία» τέθηκαν οι βάσεις της μαρξιστικής θεωρίας για τις τάξεις και την ταξική πάλη, για πρώτη φορά σε μια γενική μορφή ειπώθηκε η ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου και σε γενικές γραμμές έτυχε επεξεργασία η ολοκληρωμένη θεωρία για τη μελλοντική κομμουνιστική κοινωνία. Εδώ ουσιαστικά έτυχε επεξεργασίας η βασική προγραμματική απαίτηση του κομμουνισμού - η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, αν και ο όρος εμφανίσθηκε αργότερα το 1850 στο έργο του Μαρξ «Η ταξική πάλη στη Γαλλία», όπως επίσης στο ίδιο έργο εμφανίσθηκε και ο όρος «δικτατορία του προλεταριάτου». Αυτά, που οι Μαρξ και Ένγκελς ξεκαθάρισαν για τον εαυτό τους κατά τη διάρκεια της εργασίας τους πάνω στα χειρόγραφα της «Γερμανικής Ιδεολογίας», ήταν εκείνα, που αρχικά και σε πιο ανώτερη μορφή δημοσιεύτηκαν στο έργο του Μαρξ «Η Αθλιότητα της Φιλοσοφίας», καθώς και σε άλλα έργα των θεμελιωτών του Επιστημονικού Κομμουνισμού, 149

που προηγήθηκαν του «Μανιφέστου» και τέλος στο ίδιο το «Μανιφέστο». Έτσι, αν στη «Γερμανική Ιδεολογία» η διαλεκτική των παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων διατυπώνεται ως αναλογία των παραγωγικών δυνάμεων και των «μορφών επικοινωνίας», δηλαδή ως κοινωνικές σχέσεις, τότε στην «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» ο Μαρξ δίνει ήδη μια πιο ακριβή διατύπωση αυτής της θέσης, η οποία μετά αναπαράγεται και στο «Μανιφέστο». Το χειρόγραφο της «Γερμανικής Ιδεολογίας» δεν έγινε κατορθωτό να εκδοθεί. «Εμείς ολοπρόθυμα εγκαταλείψαμε το χειρόγραφο στην τρωκτική κριτική των ποντικών – έγραψε μετά ο Μαρξ – μια και είχαμε πετύχει τον κύριο σκοπό μας – να ξεκαθαρίσουμε τις απόψεις μας». Συνεχίζοντας αυτή τη σκέψη ο Ένγκελς αρκετά χρόνια μετά ενθυμείτο: «Μόλις είχαν όλα διευκρινιστεί για μας τους ίδιους αρχίσαμε δουλειά». Προετοίμασαν τις συνθήκες για τη δημιουργία προλεταριακού κομμουνιστικού κόμματος. Στον αγώνα για τη δημιουργία τέτοιου κόμματος, η επεξεργασία επιστημονικού προγράμματος ήταν μια από τις κύριες κατευθύνσεις της δράσης των θεμελιωτών του Επιστημονικού Κομμουνισμού. Πρώτο βήμα σ’ αυτή την πορεία ήταν η οργάνωση στις αρχές του 1846 στις Βρυξέλλες της «Κομμουνιστικής Επιτροπής Αλληλογραφίας». Αρχίζει η αλληλογραφία με ομοϊδεάτες στη Γερμανία, Γαλλία, Αγγλία. Εγκαθιδρύεται επαφή, δημιουργείται συναντίληψη απόψεων. Στις 22 του Ιούνη σε επιστολή της Επιτροπής Βρυξελλών στην αγγλική «Κομμουνιστική Επιτροπή Αλληλογραφίας» (ουσιαστικά στην ηγεσία της τότε «Ένωσης των Δικαίων») έγινε εισήγηση για τη σύγκλιση κομμουνιστικού Συνεδρίου. Στο τέλος του Γενάρη 1847 οι επικεφαλής της «Ένωσης των Δικαίων» έκαναν στους Μαρξ και Ένγκελς επίσημη πρόταση για να γίνουν μέλη της Ένωσης. Αφού πείσθηκαν για την ετοιμότητα των επικεφαλής της να προχωρήσουν σε αναδιοργάνωση της Ένωσης στη βάση των αρχών του επιστημονικού κομμουνισμού οι Μαρξ 150

και Ένγκελς έδωσαν τη συγκατάθεση τους. Η αναδιοργάνωση προέβλεπε και την επεξεργασία νέου προγράμματος. Αυτό το καθήκον είχε διατυπωθεί στο διάγγελμα του καθοδηγητικού οργάνου – της Λαϊκής Παλάτας της «Ένωσης των Δικαίων» - προς τα μέλη της Ένωσης με ημερομηνία Φλεβάρης 1847. Πρέπει να εκπληρωθεί η πλήρη αναδιοργάνωση… Πρέπει να συνταχθεί σύντομο κομμουνιστικό σύμβολο πίστης… Θέτουμε για συζήτηση τρία ζητήματα… 1. Τι είναι ο Κομμουνισμός και τι θέλουν οι κομμουνιστές; 2. Τι είναι ο σοσιαλισμός και τι θέλουν οι σοσιαλιστές; 3. Με ποιο τρόπο μπορεί όσο το δυνατό γρηγορότερα και αποτελεσματικά να καθιερωθούν συλλογικές μορφές ζωής;… …Όσον αφορά την εισαγωγή της κοινοκτημοσύνης στην περιουσία, το κύριο ερώτημα είναι θα μπορούσε αυτή να εισαχθεί αμέσως ή οφείλουμε να αποδεχθούμε μεταβατική περίοδο, στη διάρκεια της οποίας θα μπορούσε να διαπαιδαγωγηθεί ο λαός και αν είναι έτσι τότε ποια θα είναι η διάρκεια αυτής της περιόδου; Δεύτερο θα μπορούσαν και θα όφειλαν οι συνεταιριστικές μορφές οργάνωσης να εισαχθούν απόλυτα ή στην αρχή πρέπει να προωθηθούν σταδιακά; Θα πρέπει εδώ να χρησιμοποιηθεί βία ή η αναδιοργάνωση πρέπει να γίνει ειρηνικά; Αυτό το πρόγραμμα συζήτησης, που διαμόρφωνε ερωτήματα, επίκαιρα για εκείνην την εποχή μεταξύ των συμμετεχόντων στο εργατικό κίνημα, σοσιαλιστών και κομμουνιστών, προκαθόριζε σε σημαντικό βαθμό και μερικά στοιχεία του περιεχομένου του μελλοντικού «Μανιφέστου», καλούμενου να δώσει επιστημονική απάντηση στα ήδη ώριμα ερωτήματα του επαναστατικού κινήματος. Στις 2 – 9 του Ιούνη 1847 στο Λονδίνο πραγματοποιήθηκε το Συνέδριο, στο οποίο η «Ένωση των Δικαίων» αναδιοργανώθηκε σε «Ένωση Κομμουνιστών». Στο πρώτο Συνέδριο της «Ένωσης Κομμουνιστών», ο Μαρξ δεν 151

μπόρεσε να παρευρεθεί στο Λονδίνο, ο Ένγκελς είχε μια ενεργή συμμετοχή στις εργασίες του Συνεδρίου. Αυτό το πρώτο Συνέδριο έγκρινε τα σχέδια του νέου Καταστατικού και του Προγράμματος της Ένωσης. Το προηγούμενο σύνθημα της Ένωσης «Όλοι οι άνθρωποι – αδέλφια» είχε αντικατασταθεί με το νέο μαρξιστικό σύνθημα «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε» Το 1968 ο Ελβετός μαρξολόγος Μπερτ Άντρεας ανακάλυψε σε μια βιβλιοθήκη του Αμβούργου μια σειρά από έγγραφα, που αφορούσαν το πρώτο Συνέδριο της «Ένωσης Κομμουνιστών», μεταξύ των οποίων το σχέδιο του Καταστατικού και κύρια το σχέδιο Προγράμματος, γραμμένο από τον Ένγκελς, και το «Σχέδιο Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης». Το 1969 το τελευταίο έγγραφο για πρώτη φορά δημοσιεύτηκε στην πρωτότυπη γλώσσα, ενώ το 1970 το «Σχέδιο Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης» εκδόθηκε στα ρωσικά. Είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα στην ιστορία της μαρξολογίας των τελευταίων δεκαετιών. Βλέπετε στα χέρια μας έπεσε η πρωταρχική εκδοχή των «Αρχών του Κομμουνισμού» και κατ’ επέκταση σε τελευταία ανάλυση το πρώτο σχέδιο του μελλοντικού «Μανιφέστου». Στα τέλη του Οκτώβρη 1847 στην πορεία της πάλης για το Πρόγραμμα του προλεταριακού κόμματος, θεμελιωμένου στις αρχές του επιστημονικού κομμουνισμού ο Ένγκελς κατ’ εντολή της Περιφερειακής Επιτροπής της «Ένωσης Κομμουνιστών» στο Παρίσι σύνταξε ένα νέο σχέδιο του Προγράμματος – «Αρχές του Κομμουνισμού». Και το πρωταρχικό «Σχέδιο» και οι «Αρχές» είχαν συνταχθεί με τον παραδοσιακό τρόπο για την τότε κομμουνιστική οργάνωση, δηλαδή. σε μορφή κατήχησης - σε μορφή ερωτοαπαντήσεων. Λίγες μέρες όμως πριν το 2ο Συνέδριο με επιστολή του στον Μαρξ στις 23 – 24 του Νιόβρη ο Ένγκελς υπόβαλε την ιδέα να απορριφθεί μια τέτοια απηρχαιωμένη και όχι τόσο ευέλικτη μορφή και να συνταχθεί το Πρόγραμμα της «Ένωσης Κομμουνιστών» σε μορφή Μανιφέστου: Σκέψου πάνω στο «Σύμβολο Πίστης». Θεωρώ ότι είναι πολύ καλύτερο να απορρίψουμε τη μορφή κατήχησης και να 152

ονομάσουμε αυτό το κείμενο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» κ.λπ. Στις 29 του Νιόβρη – 8 του Δεκέμβρη 1847 στο Λονδίνο πραγματοποιήθηκε το 2ο Συνέδριο της «Ένωσης Κομμουνιστών», στις εργασίες του οποίου οι Μαρξ και Ένγκελς διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο. Το Συνέδριο έγκρινε οριστικά το Καταστατικό της Ένωσης. Μετά από μια λεπτομερή, πολυήμερη συζήτηση οι απόψεις των Μαρξ και Ένγκελς έτυχαν της πλήρης αναγνώρισης. Τους είχε ανατεθεί να επεξεργαστούν το Πρόγραμμα της Ένωσης. Αυτό το Πρόγραμμα ήταν το «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος». Γράφτηκε το Δεκέμβρη 1847 – Γενάρη 1848 και εκδόθηκε στο Λονδίνο γύρω στις 24 του Φλεβάρη 1848, σχεδόν ταυτόχρονα με την έναρξη της ευρωπαϊκής επανάστασης 1848/49. Με αυτό τον τρόπο, όπως έχει ξεκαθαρίσει πλέον, μετά την ανακάλυψη της πρωταρχικής εκδοχής του Ένγκελς, όλη η μακρά και δύσκολη διαδικασία επεξεργασίας του Προγράμματος του εμφανιζόμενου προλεταριακού κομμουνιστικού κόμματος πέρασε από τρεις φάσεις, τρία στάδια ανάπτυξης: 1. Αρχές του Ιούνη 1847 - Ένγκελς: «Σχέδιο Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης» 2. Τέλη του Οκτώβρη 1847 – Ένγκελς: «Αρχές του Κομμουνισμού» 3. Δεκέμβρης 1847 – Γενάρης 1848 – Μαρξ και Ένγκελς: «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος». Η αντιπαραβολή και η συγκριτική ανάλυση των τριών αυτών προγραμματικών εγγράφων παρουσιάζει μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον. Πριν προχωρήσουμε όμως σε μια όχι και τόσο λεπτομερή, αλλά έστω σε μια συνοπτική αντιπαραβολή αυτών των τριών παραλλαγών του Προγράμματος πρέπει να βεβαιωθούμε ότι ακόμα και τα στάδια, που είχαν προηγηθεί της διαμόρφωσης της μαρξιστικής θεωρίας, έχουν βρει απευθείας την απεικόνιση τους στο περιεχόμενο του «Μανιφέστου». 153

Ας πάρουμε για παράδειγμα τη διαδικασία διαμόρφωσης μιας από τις κεντρικές ιδέες του «Μανιφέστου» - την ιδέα για τη δικτατορία του προλεταριάτου. Στον καιρό του ο Ένγκελς έλεγε ότι μαζί με το Μαρξ πάντα θεωρούσαν ότι για την επίτευξη των μεγάλων στόχων της επερχόμενης κοινωνικής επανάστασης η εργατική τάξη πρέπει πριν απ’ όλα να καταλάβει την οργανωμένη πολιτική εξουσία του κράτους και με τη βοήθεια της να συντρίψει την αντίσταση της τάξης των καπιταλιστών και να οργανώσει εκ νέου την κοινωνία. Τι υπάρχει πίσω από αυτές τις σκέψεις, ποια δεδομένα υπάρχουν αυτή τη στιγμή στη διάθεση μας; Το 1970 στα ρωσικά για πρώτη φορά εκδόθηκε το άρθρο του νεαρού Ένγκελς «Συγκεντρωτισμός και ελευθερία» (είχε δημοσιευτεί χωρίς υπογραφή στην «Εφημερίδα του Ρήνου» στις 18 του Σεπτέμβρη 1842). Σ’ αυτό το άρθρο περιέχονται ενδείξεις για τη μετάβαση του Ένγκελς στον κομμουνισμό (προεπιστημονικός, στο σύνολο του ακόμα ουτοπικός, αλλά επαναστατικός). Το άρθρο τελειώνει με ένα τέτοιο συμπέρασμα: «Το κράτος δεν είναι η υλοποίηση της απόλυτης ελευθερίας, όπως θεωρείται». Αυτό μπορεί να υλοποιεί μόνο την αντικειμενική (εξωτερική) ελευθερία. «Η αληθινή υποκειμενική ελευθερία, η οποία είναι ισοδύναμη της απόλυτης ελευθερίας, απαιτεί για την υλοποίηση της άλλες μορφές απ’ ότι το κράτος». Δεν αποκλείεται ότι εδώ σε εμβρυακή κατάσταση εμφανίζεται η ιδέα για την εξάλειψη του κράτους στη μελλοντική κοινωνία και μαζί με αυτό προβλέπεται η απόμακρη προσέγγιση στην ιδέα της νέας δημοκρατίας, η οποία θα είναι η μετάβαση σε μια τέτοια κοινωνία, όπου ήδη δεν θα υπάρχει κράτος. Η αντιπαραβολή αυτού του συλλογισμού του Ένγκελς με τις μετέπειτα διατυπώσεις του επιβεβαιώνει την υπόθεση μας αυτή. Έτσι στα τρία άρθρα του Ένγκελς «Η κατάσταση στην Αγγλία», που γράφτηκαν αντίστοιχα το Γενάρη, Φλεβάρη και Μάρτη 1844 αυτός ο συλλογισμός αναπτύσσεται περαιτέρω και σαφώς παρατηρείται η προσέγγιση στην ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου.

154

Γενάρης: Ο Ένγκελς σημειώνει την ασάφεια του Thomas Carlyle στο ζήτημα για τους στόχους και τους σκοπούς της σύγχρονης δημοκρατίας. «Η δημοκρατία είναι φυσικά μόνο μεταβατική βαθμίδα… προς την αληθινή, ανθρώπινη ελευθερία». Όπως και το Σεπτέμβρη του 1842 η αντιπαραβολή του κράτους και της πλήρους ελευθερίας. Μια τέτοια αντιπαραβολή θα είναι χαρακτηριστική για τον Ένγκελς και στα μεταγενέστερα χρόνια, στην περίοδο μετά την Παρισινή Κομμούνα. Έτσι στο γνωστό του γράμμα στον Μπέμπελ το Μάρτη του 1875, ασκώντας κριτική στην οπορτουνιστική θέση των Γερμανών σοσιαλδημοκρατών για το «ελεύθερο λαϊκό κράτος» έγραφε: Να γίνεται λόγος για το ελεύθερο λαϊκό κράτος είναι μια καθαρή ανοησία, ακόμα το προλεταριάτο έχει ανάγκη το κράτος και το έχει ανάγκη όχι για τα συμφέροντα της ελευθερίας. Αλλά για τα συμφέροντα καταστολής των αντιπάλων του, ενώ όταν θα είναι δυνατό να μιλάμε για ελευθερία, τότε το κράτος σαν τέτοιο σταματά να υπάρχει. Φλεβάρης: Επεξηγείται ότι η «σύγχρονη δημοκρατία» είναι αυτή, την οποία επιδιώκουν οι Χαρτιστές, είναι η «εργατική δημοκρατία». Μόλις λοιπόν εισαχθεί η Λαϊκή Χάρτα, λέγει ο Ένγκελς, η χρηματική αριστοκρατία πολιτικά θα είναι νικημένη από την εργατική δημοκρατία. Μάρτης: «Στο σύντομο μέλλον η Αγγλία θα είναι δημοκρατία». Αλλά ποια δημοκρατία! …Η πάλη της δημοκρατίας ενάντια στην αριστοκρατία στην Αγγλία είναι πάλη των φτωχών ενάντια στους πλούσιους. Η δημοκρατία, στην οποία προχωρεί η Αγγλία, είναι κοινωνική δημοκρατία» κ.λπ. Λίγο αργότερα προσεγγίσεις προς την ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου σημειώνονται και στο Μαρξ στα «Οικονομικο – φιλοσοφικά χειρόγραφα» του και στο άρθρο του «Κριτικές σημειώσεις στο άρθρο του «Πρώσου», «Ο βασιλιάς της Πρωσίας και η κοινωνική μεταρρύθμιση» με ημερομηνία 31 του Ιούλη 1844.

155

Σ’ αυτό το τελευταίο ο Μαρξ γράφει: … ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να υλοποιηθεί χωρίς επανάσταση. Χρειάζεται αυτήν την πολιτική πράξη, επειδή χρειάζεται στην καταστροφή και τον αφανισμό του παλιού. Όμως, εκεί όπου αρχίζει η οργάνωση του, όπου σε πρώτο πλάνο έρχεται ο αυτοσκοπός του, η ψυχή του – εκεί ο σοσιαλισμός αποβάλλει το πολιτικό περίβλημα. Η για πρώτη φορά γινόμενη εδώ αναφορά για τη διάκριση των καταστρεπτικών και δημιουργικών καθηκόντων της επερχόμενης ανατροπής σε σημαντικό μέρος αντιστοιχεί στη διαφορά της πολιτικής μεταβατικής περιόδου και της ίδιας της μελλοντικής κοινωνίας. Στις αρχές του 1845 στο βιβλίο του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» ο Ένγκελς ακόμα μια φορά προσεγγίζει την ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου. Ασκώντας κριτική στις ανεπάρκειες των άγγλων σοσιαλιστών λέγει ότι Δεν παραδέχονται την ιστορική ανέλιξη και γι’ αυτό θέλουν να οδηγήσουν το έθνος αμέσως στο κομμουνιστικό καθεστώς χωρίς καθυστέρηση και χωρίς να συνεχίσουν τη σύγχρονη πολιτική ως το σημείο που θα αυτοδιαλυθεί (Σημ. Μετ. στις αγγλικές εκδόσεις του 1887 και του 1892 εδώ διαβάζουμε… ως το σημείο που ο μετασχηματισμός θα γίνει δυνατός κι’ αναγκαίος…) Και μόνο στη «Γερμανική Ιδεολογία» το Νιόβρη – Δεκέμβρη του 1845 οι Μαρξ και Ένγκελς για πρώτη φορά, αλήθεια ακόμα σε μια γενική, ακόμα χωρίς συγκεκριμένη μορφή, ανάφεραν αυτή τη βασικότατη ιδέα της πολιτικής θεωρίας του μαρξισμού. Ιδού αυτή η ιστορικά πρώτη διατύπωση: Κάθε τάξη που αγωνίζεται για να επικρατήσει, ακόμα κι’ όταν η κυριαρχία της, όπως συμβαίνει με το προλεταριάτο, απαιτεί την κατάργηση της παλιάς μορφής της κοινωνίας στην ολότητα της και της ίδιας της κυριαρχίας, πρέπει πρώτα να κατακτήσει για τον εαυτό της την πολιτική εξουσία. 156

Εάν μέχρι το 1845 οι Μαρξ και Ένγκελς απλώς προσέγγιζαν αυτό το συμπέρασμα, τότε εδώ ήδη το έχουν διατυπώσει. Πραγματικά, η κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας, η εγκαθίδρυση της ταξικής κυριαρχίας του προλεταριάτου και όπως αυτό είναι ξεκάθαρο απ’ όλα τα συμφραζόμενα της «Γερμανικής Ιδεολογίας» ακριβώς με επαναστατικό τρόπο και μετά η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, των τάξεων και μετά της ίδιας της ταξικής κυριαρχίας γενικά – αυτά δεν είναι τα κύρια στοιχεία της συγκεκριμένης μαρξιστικής διδασκαλίας για τη δικτατορία του προλεταριάτου; Στο τελευταίο μέρος του χειρόγραφου της «Γερμανικής Ιδεολογίας» ημερομηνίας Μάρτη – Απρίλη 1846 βρίσκουμε απευθείας ενδείξεις για την εξαφάνιση του μελλοντικού κράτους και πιθανόν μια δεύτερη έμμεση ένδειξη για την περίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου: Η κομμουνιστική επανάσταση, καταργώντας τον καταμερισμό της εργασίας, σε τελικό αποτέλεσμα εξαλείφει τους πολιτικούς θεσμούς. Μετά από ένα χρόνο στο «Σχέδιο του Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης» (16η ερώτηση) ο Ένγκελς για πρώτη φορά, ως προγραμματική απαίτηση, διατυπώνει την ακόλουθη θέση: Πρώτη βασική προϋπόθεση για την εισαγωγή της κοινής ιδιοκτησίας είναι η πολιτική απελευθέρωση του προλεταριάτου μέσω της καθιέρωσης δημοκρατικού συντάγματος. Ενώ στις επόμενες τρεις ερωτήσεις για πρώτη φορά σημειώνεται το πρόγραμμα δράσης αυτού του κράτους, που αφορά μια σειρά από μεταβατικά μέτρα. Αλλά υπάρχει μήπως σχέση μεταξύ του «δημοκρατικού συντάγματος» και της «πολιτικής κυριαρχίας του προλεταριάτου»; Πέρασαν τέσσερις μήνες, όταν στο άρθρο του «Οι κομμουνιστές και ο Καρλ Χέιντσεν» (Heinzen) (δεύτερο άρθρο, ημερομηνίας 3 του Οκτώβρη 1847), ο Ένγκελς δίνει σταράτα απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα: 157

Αναγκαία συνέπεια της δημοκρατίας σ’ όλες τις πολιτισμένες χώρες είναι η πολιτική κυριαρχία του προλεταριάτου και η πολιτική κυριαρχία του προλεταριάτου είναι η πρώτη προϋπόθεση για όλα τα κομμουνιστικά μέτρα. Έτσι αυτή η σημαντικότατη ιδέα για πρώτη φορά ειπώθηκε δημόσια. Και εδώ ο Ένγκελς για μια φορά ακόμα θίγει το ζήτημα για τα μεταβατικά μέτρα. Στο τέλος του ίδιου μήνα στο άρθρο του «Η Ηθικοποιημένη Κριτική και η Κριτική Ηθική» ο Μαρξ επίσης για πρώτη φορά δημόσια διατυπώνει την ιδέα της επαναστατικής εξουσίας του προλεταριάτου, ενώ ο Ένγκελς στις «Αρχές του Κομμουνισμού» (18η ερώτηση) ήδη κάνει ένα σημαντικό βήμα μπροστά διακρίνοντας δυο δυνατές παραλλαγές της δικτατορίας του προλεταριάτου και αναλύει με λεπτομέρεια – σε 12 σημεία – το πρόγραμμα δράσης της. Η προλεταριακή επανάσταση – λέγει ο Ένγκελς –πρώτα απ’ όλα θα δημιουργήσει ένα δημοκρατικό πολίτευμα, ένα δημοκρατικό κράτος, στο οποίο πολιτικά κυρίαρχη τάξη θα είναι το προλεταριάτο. Και πρόβλεψε δυο βασικές εκδοχές στην ανάπτυξη της. Εκεί, όπου το προλεταριάτο ήδη αποτελεί την πλειοψηφία του πληθυσμού (στην Αγγλία) ως μορφή της δημοκρατίας θα εγκαθιδρυθεί η απευθείας πολιτική κυριαρχία του προλεταριάτου. Εκεί δε, όπου το προλεταριάτο δεν αποτελεί την πλειοψηφία του πληθυσμού, όμως μια τέτοια πλειοψηφία διαμορφώνεται μόνο με το προλεταριάτο μαζί με τους συνδεδεμένους μ’ αυτό μικροαγρότες και μικροαστούς της πόλης, (στη Γαλλία και Γερμανία) – εκεί ως μορφή δημοκρατίας θα εγκαθιδρυθεί η έμμεση πολιτική κυριαρχία του προλεταριάτου. Στο «Μανιφέστο» θα γίνει το επόμενο βήμα. Το προλεταριακό κράτος εδώ προσδιορίζεται ως «το προλεταριάτο που είναι οργανωμένο σαν κυρίαρχη τάξη», θα διατυπωθούν δυο γενικά καθήκοντα της δικτατορίας του προλεταριάτου και θα τύχει επεξεργασίας το πρόγραμμα των μεταβατικών ενεργειών. Η συγκριτική μελέτη του προγράμματος της δικτατορίας του προλεταριάτου στις «Αρχές» ( τα 12 σημεία) και στο «Μανιφέστο» 158

(τα 10 σημεία) δείχνει ότι στο περιεχόμενο συμπίπτουν πλήρως. Η διαφορά τους δε περιορίζεται σε δυο σημεία. Πρώτον, οι διατυπώσεις στο «Μανιφέστο» είναι πιο ακριβείς και ως συνήθως πιο γενικευμένες. Δεύτερον, η ομαδοποίηση στο «Μανιφέστο» είναι πιο αυστηρή και εσωτερικά πιο λογική. Αυτή ήταν η διαδικασία διαμόρφωσης της ιδέας για τη δικτατορία του προλεταριάτου. Θα αναφέρουμε τώρα μερικά άλλα παραδείγματα. Το περιεχόμενο μιας σειράς συγκεκριμένων θέσεων του «Μανιφέστου» πρακτικά είχαν τύχει επεξεργασίας σε προηγούμενα έργα των Μαρξ και Ένγκελς, ιδιαίτερα σε τέτοια θεωρητικά συγγράμματα όπως η «Γερμανική Ιδεολογία» και η «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας». Ιδού μερικές συγκρίσεις. Στη «Γερμανική Ιδεολογία» βρίσκουμε την πρώτη τεκμαιρόμενη διατύπωση του «Μανιφέστου» για την ταξική πάλη ως κινητήρια δύναμη της ιστορίας: Η κοινωνία εξελίχθηκε στα πλαίσια του ανταγωνισμού, ο οποίος στην αρχαιότητα ήταν ανταγωνισμός μεταξύ ελεύθερων και δούλων, στο Μεσαίωνα μεταξύ ευγενών και των δουλοπάροικων, στη σύγχρονη εποχή μεταξύ της αστικής τάξης και του προλεταριάτου. Θεωρητική πηγή αυτής της θέσης ήταν η γνωστή σκέψη, που ειπώθηκε ακόμα από τους οπαδούς του Σαιν-Σιμόν. Όμως στη «Γερμανική Ιδεολογία» αυτή η σκέψη απέκτησε ήδη καθαρά υλιστική θεμελίωση, ενώ στο «Μανιφέστο» έγινε αφετηριακό σημείο για την ανάλυση της αστικής κοινωνίας, ανάλυση που αποπερατώνεται με το συμπέρασμα για την αναπόφευκτη επαναστατική αναδιοργάνωση αυτής της κοινωνίας σε αταξική, σε κομμουνιστική κοινωνία. Μεταβατικός κρίκος μεταξύ της «Γερμανικής Ιδεολογίας» και του «Μανιφέστου» είναι εκείνο το μέρος στις «Αρχές Κομμουνισμού», όπου ο Ένγκελς απαντά στην ερώτηση ποιες εργαζόμενες τάξεις υπήρχαν πριν τη βιομηχανική επανάσταση, που δημιούργησε το σύγχρονο προλεταριάτο. Στην απάντηση του ορίζονται δούλοι, δουλοπάροικοι, μαθητευόμενοι τεχνίτες, εργάτες μανιφατούρας. 159

Στη «Γερμανική Ιδεολογία» έτυχε επεξεργασίας η βασική θεμελιακή διατύπωση του ιστορικού υλισμού και αποκαλύπτεται η ταξική φύση της κοινωνικής συνείδησης: Η συνείδηση δεν μπορεί να είναι ποτέ οτιδήποτε άλλο από συνειδητή ύπαρξη, και η ύπαρξη των ανθρώπων είναι η πραγματική διαδικασία της ζωής τους… Δεν καθορίζει η συνείδηση τη ζωή, αλλά η ζωή καθορίζει τη συνείδηση». «Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες» κ.λπ. Αυτές οι θέσεις «Μανιφέστου»:

συμπεριλαμβάνονται

στο

κείμενο

του

…μαζί με τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων, μαζί με τις κοινωνικές τους σχέσεις, μαζί με την κοινωνική τους ύπαρξη, αλλάζουν και οι παραστάσεις, οι αντιλήψεις και οι έννοιες τους, με μια λέξη αλλάζει και η συνείδηση τους… Οι κυρίαρχες ιδέες μιας εποχής ήταν πάντα μονάχα οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης. Δεν είναι δύσκολο να παρατεθεί ο ανάλογος παραλληλισμός μεταξύ του χαρακτηρισμού των ιστορικών ρίζων του ουτοπισμού, που δόθηκαν από τον Μαρξ στην «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας» και του ίδιου χαρακτηρισμού του ουτοπικού σοσιαλισμού και κομμουνισμού στο «Μανιφέστο». Μπορεί να παρατεθούν και μια σειρά άλλων παρόμοιων κατά λέξη αντιπαραβολών, χωρίς να γίνεται λόγος για την αντιπαραβολή σκέψεων. Στο σύνολο μπορεί να υποστηριχθεί ότι σχεδόν όλα τα στοιχεία του «Μανιφέστου» αναπτύχθηκαν είτε απ’ ευθείας, είτε έμμεσα από τα συμπεράσματα των προηγηθεισών αναπτυχθεισών θεωρητικών αντιλήψεων των Μαρξ και Ένγκελς. Να αντιπαραθέσουμε τώρα σε γενικές γραμμές τη δομή και το περιεχόμενο των τριών εκδοχών του Προγράμματος της «Ένωσης των Κομμουνιστών». Πριν απ’ όλα βλέπουμε μια συγκεκριμένη αντιστοιχία των σημείων (ερωτήσεις και απαντήσεις) του «Σχεδίου του Κομμουνιστικού Συμβόλου Πίστης» και των «Αρχών του Κομμουνισμού» και των Κεφαλαίων του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος». 160

Στις πιο γενικές τους γραμμές και τα τρία έγγραφα σε σχέση με τη δομή τους αντιστοιχούν το ένα στο άλλο. Το κοινό μεταξύ τους περικλείεται στο γεγονός ότι στην αρχή δίνεται χαρακτηρισμός της υπάρχουσας πραγματικότητας ως αποτέλεσμα της ιστορικής ανάπτυξης (I κεφάλαιο του «Μανιφέστου»), ενώ στη συνέχεια εξετάζεται ο επερχόμενος μετασχηματισμός της κοινωνίας και ο κομμουνισμός ως το τελικό του αποτέλεσμα (II κεφάλαιο). Όχι όλα τα σημεία του πρωταρχικού «Σχεδίου» περιλαμβάνονται στη δομή των «Αρχών», αλλά όμως όλο το βασικό περιεχόμενο των «Αρχών» με τον ένα ή τον άλλο τρόπο χρησιμοποιήθηκαν στο «Μανιφέστο». Αρχικά αντιπαραβάλουμε το «Σχέδιο» με τις «Αρχές». Οι πρώτες έξι ερωτήσεις του «Σχεδίου» είχαν ριζοσπαστικά τύχει επαναεπεξεργασία, αφέθηκαν εκτός (κατά το ήμισυ) ή ουσιαστικά τροποποιήθηκαν και μεταφέρθηκαν (το περιεχόμενο τους είχε χρησιμοποιηθεί εν μέρει κατά λέξη σε άλλα σημεία). Το γεγονός έγκειται στο ότι σ’ αυτά τα ολιγάριθμα σημεία ο Ένγκελς ήταν υποχρεωμένος να προβεί σε υποχωρήσεις έναντι των ανώριμων ακόμα απόψεων των καθοδηγητών της «Ένωσης των Δικαίων». Πολύ πιθανόν να απάλυνε λανθασμένες ή ανακριβείς διατυπώσεις, που του υπόβαλαν. Όμως τέτοιου είδους υποχωρήσεις αποτελούν απειροελάχιστο μέρος του περιεχομένου του «Σχεδίου» - ένα έγγραφο στην ολότητα του πλήρως μαρξιστικό, που καταρτίστηκε στη βάση των αρχών ήδη του επιστημονικού κομμουνισμού. Στο υπόλοιπο μέρος και τα δυο έγγραφα σχετικά με τη δομή αντιστοιχούν το ένα στο άλλο, ενώ η διαφορά μεταξύ τους έγκειται στο ότι στις «Αρχές» προστέθηκαν μια σειρά νέων ερωτήσεων: 5-6, 10-14, 19-20, 24-25, η πλειοψηφία των οποίων αφορούσε ένα πιο λεπτομερή χαρακτηρισμό της αστικής κοινωνίας. Προστέθηκε το γνωστό ερώτημα κατά πόσον θα μπορούσε η προλεταριακή επανάσταση να γίνει σε μια χώρα. Δίνοντας απάντηση ο Ένγκελς αναπτύσσει τη θέση, που για πρώτη φορά διατυπώθηκε από τον Μαρξ στα χειρόγραφα της «Γερμανικής ιδεολογίας». Δυο νέα ερωτήματα – το 14 και το 20 – περιέχουν εκτενή χαρακτηρισμό της μελλοντικής κομμουνιστικής κοινωνίας. 161

Τέλος τα δυο ερωτήματα, που προστέθηκαν στον επίλογο η «24η ερώτηση – Ποια η διαφορά των κομμουνιστών από τους σοσιαλιστές;» και η «25η – Πώς αντιμετωπίζουν οι κομμουνιστές τα άλλα σύγχρονα πολιτικά κόμματα;» αγγίζουν ζητήματα, που στη συνέχεια αποτέλεσαν αντικείμενο των δυο τελευταίων κεφαλαίων του «Μανιφέστου» - «III Σοσιαλιστική και κομμουνιστική φιλολογία» και «IV Η στάση των κομμουνιστών απέναντι στα διάφορα κόμματα της αντιπολίτευσης». Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το 20ο ερώτημα των «Αρχών», το οποίο εμπεριέχει έναν ολικά ολοκληρωμένο χαρακτηρισμό της κομμουνιστικής κοινωνίας. Η ανάλυση του επιτρέπει να αποκαλυφθούν τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κομμουνιστικής κοινωνίας, τέσσερα κύρια αποτελέσματα από την τελική κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας: 1. Καθολική ένωση όλων των μελών της κοινωνίας με σκοπό την από κοινού και προγραμματισμένη εκμετάλλευση των παραγωγικών δυνάμεων, 2. Ανάπτυξη της παραγωγής σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να ικανοποιεί τις ανάγκες όλων των μελών της κοινωνίας, 3. Πλήρη εξαφάνιση των τάξεων, 4. Ολόπλευρη ανάπτυξη των δυνατοτήτων όλων των μελών της κοινωνίας μέσον: • της κατάργησης του προηγούμενου ταξικού διαχωρισμού της εργασίας (δηλαδή την αναγκαστική σύνδεση με το ένα ή το άλλο επάγγελμα), • της παραγωγικής διαπαιδαγώγησης (δηλαδή σύνδεση της διαπαιδαγώγησης με την παραγωγική εργασία), • της ολόπλευρης ικανοποίησης των αναγκών του κάθε μέλους της κοινωνίας. Άμεσα ή έμμεσα εδώ έχουν χαρακτηριστεί όλες οι κύριες πλευρές της κομμουνιστικής κοινωνίας - η παραγωγή και η κατανάλωση, οι κοινωνικές σχέσεις και η κοινωνική συνείδηση, τέλος ο ίδιος ο άνθρωπος. 162

Το κείμενο του πρωταρχικού «Σχεδίου» επέτρεψε να οριστικοποιηθούν οι απαντήσεις στην 9ην, 22η και 23η ερώτηση, οι οποίες (απαντήσεις) απουσίαζαν στα χειρόγραφα των «Αρχών». Μετά τη διατύπωση της 9ης ερώτησης –«Ποια η διαφορά του προλετάριου από τον τεχνίτη;» - στα χειρόγραφα των «Αρχών» ο Ένγκελς άφησε κενό στην απάντηση. Στο «Σχέδιο» πλέον βρίσκουμε αυτή την απάντηση, μια εκτεταμένη απάντηση στην ερώτηση, που ήταν διατυπωμένη ακριβώς το ίδιο. Ο τεχνίτης, λέγει ο Ένγκελς, είναι το πολύ-πολύ «προσωρινός προλετάριος», προσπαθεί από μόνος του να γίνει καπιταλιστής. Όμως ο κανόνας (τις πλείστες περιπτώσεις έτσι γίνεται) ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού γίνεται προλετάριος και τότε «προσχωρεί στο κίνημα του προλεταριάτου, δηλαδή στο περισσότερο ή λιγότερο συνειδητό κομμουνιστικό κίνημα». Στις άλλες δυο περιπτώσεις στις «Αρχές»: 22η ερώτηση «Πώς θα αντιμετωπίσει η κομμουνιστική οργάνωση τις υπάρχουσες εθνότητες; - Παραμένει». 23η ερώτηση «Πώς θα αντιμετωπίσει τις υπάρχουσες θρησκείες; - Παραμένει». Η ύπαρξη της υποσημείωσης «Παραμένει» δείχνει ότι ο συγγραφέας εικαζόταν ότι αναφερόταν σε κάποια προηγούμενη επιλογή, που δεν είχε φθάσει σε μας, όπου ήδη υπήρχε μια απάντηση. Όμως μόνο μετά την ανακάλυψη του «Σχεδίου» για πρώτη φορά μάθαμε ποιες ακριβώς απαντήσεις είχαν δοθεί σ’ αυτές τις δυο ερωτήσεις. Από αυτές τις απαντήσεις εξάγεται ότι στη μελλοντική κοινωνία, όπου δεν θα υπάρχει ατομική ιδιοκτησία (στα κοινωνικά μέσα παραγωγής), σε τελευταία ανάλυση πεθαίνουν οι εθνικές διαφορές και η θρησκεία. Εμφανίζουν ενδιαφέρον η 13η και 15η ερώτηση του «Σχεδίου». Στην πρώτη από αυτές ο Ένγκελς αναφέρει ότι ο κομμουνισμός δεν ήταν δυνατός σε προηγούμενες εποχές, πριν την ανάπτυξη της μηχανικής παραγωγής και ότι «ο κομμουνισμός είναι διδασκαλία της απελευθέρωσης, που δεν ήταν εφικτή για τους δούλους, τους δουλοπάροικους ή τους τεχνίτες, μα έγινε δυνατή μόνο για τους προλετάριους». Στη δεύτερη περίπτωση δηλαδή στην ερώτηση για τη δυνατότητα να εφαρμοστεί αμέσως ο κομμουνισμός, ο Ένγκελς απαντά: «Δεν το σκεφτόμαστε καν. Η ανάπτυξη των 163

μαζών δεν επιτρέπει την έκδοση διαταγμάτων. Καθορίζεται από την ανάπτυξη των σχέσεων, στις οποίες ζουν αυτές οι μάζες και γι’ αυτό γίνεται σταδιακά». Εάν η δομή των «Αρχών» αντιπροσωπεύει την περαιτέρω ανάπτυξη της δομής του πρωταρχικού «Σχεδίου» σε ακρίβεια, σε βάθος σε πλούτο περιεχομένου οι «Αρχές» αισθητά διαφέρουν από αυτό και αντιπροσωπεύουν μια νέα βαθμίδα στην επεξεργασία της θεωρίας και του προγράμματος του αναδυόμενου κομμουνιστικού κόμματος και ήδη προσεγγίζουν το επίπεδο του «Μανιφέστου» Οι διαφορές των «Αρχών» από το «Σχέδιο» σε σχέση με το περιεχόμενο εστιάζονται στα ακόλουθα βασικά σημεία: 1. απαλείφθηκαν τα κατάλοιπα των μη επιστημονικών αντιλήψεων, 2. αναπτύχθηκε ουσιαστικά η ιστορική θεμελίωση του αναπόφευκτου της κομμουνιστικής αναδιοργάνωσης της κοινωνίας, 3. αναπτύχθηκε το πρόγραμμα συγκεκριμένων επαναστατικών ενεργειών μετά την εγκαθίδρυση της άμεσης ή έμμεσης πολιτικής κυριαρχίας του προλεταριάτου, 4. δόθηκε εκτενής, ολοκληρωμένος χαρακτηρισμός της κομμουνιστικής κοινωνίας, 5. αποκαλύπτεται η ιδιαιτερότητα και υποδεικνύεται η τακτική του κομμουνιστικού κόμματος. Όλες αυτές οι αλλαγές μπορούν να οδηγήσουν σε μια θεμελιώδη τάση – την ενίσχυση του επιστημονικού χαρακτήρα της κομμουνιστικής θεωρίας, την εμβάθυνση της επιστημονικής τεκμηρίωσης του προγράμματος πάλης του Κομμουνιστικού Κόμματος. Οι «Αρχές» αποτέλεσαν απευθείας τη βάση για την προκαταρκτική εκδοχή του «Μανιφέστου», το σχέδιο του οποίου αναπτύχθηκε μέσα από τις δομές τους. Πρέπει να δώσουμε προσοχή στην 164

ιδιομορφία της κοινής σύνταξης, της λογικής δομής των δυο πρώτων θεωρητικών κεφαλαίων του «Μανιφέστου». Στο κεφάλαιο I – «Αστοί και Προλετάριοι» - δίνεται η θεμελίωση του αναπόφευκτου της κομμουνιστικής επανάστασης. Αυτό νομοτελειακά απορρέει από την υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Η ανάπτυξη του θέματος αρχίζει με μια από τις βασικότερες γενικεύσεις, στην οποία οδηγεί αυτή η ιστορική αντίληψη: «Η ιστορία όλων των ως τα τώρα κοινωνιών είναι ιστορία ταξικών αγώνων». Από αυτή την άποψη εξετάζεται στη συνέχεια και η σύγχρονη αστική κοινωνία. Αυτή λοιπόν η κοινωνία όλο και περισσότερο χωρίζεται σε δυο αντίθετες, ανταγωνιστικές τάξεις – την αστική τάξη και το προλεταριάτο. Μετά ακολουθεί η ανάλυση της εξέλιξης και της πάλης των δυο αυτών βασικών τάξεων της αστικής κοινωνίας, η οποία στην ουσία συνίσταται στην ανάλυση των δυο βασικών υλικών προϋποθέσεων της κομμουνιστικής επανάστασης. Στο πρώτο ήμισυ του κεφαλαίου παρατίθεται η ανάπτυξη των νέων παραγωγικών δυνάμεων, που έχει συμβεί κατά την κυριαρχία και υπό την καθοδήγηση της αστικής τάξης, ενώ τώρα ξεπερνά τις αστικές σχέσεις και απαιτεί την κατάργηση τους. Ενώ στο δεύτερο ήμισυ του κεφαλαίου παρατίθεται η διαδικασία διαμόρφωσης και ανάπτυξης του σύγχρονου προλεταριάτου – εκείνης της αντικειμενικής δύναμης, η οποία είναι υποχρεωμένη να καταργήσει τις αστικές παραγωγικές σχέσεις, που άρχισαν να γίνονται αλυσίδες για την περαιτέρω ανάπτυξη των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων. Αυτό το δεύτερο ήμισυ αρχίζει με την εξής αναφορά: «Μα η αστική τάξη δε σφυρηλάτησε μονάχα τα όπλα» (δηλαδή τις σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις), «που της φέρνουν το θάνατο. Δημιούργησε και τους ανθρώπους, που θα χειριστούν αυτά τα όπλα, τους σύγχρονους εργάτες, τους π ρ ο λ ε τ ά ρ ι ο υ ς». Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με το συμπέρασμα ότι ο θάνατος της αστικής τάξης και η νίκη του προλεταριάτου είναι το ίδιο αναπόφευκτα. Είναι πρόδηλο ότι στη βάση του κεφαλαίου I 165

τόσο της θεωρητικής αντίληψης, όσο και της λογικής δομής του υπάρχουν τα κύρια επιτεύγματα της «Γερμανικής Ιδεολογίας» - η ανακάλυψη της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ παραγωγικών δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων, των δυο υλικών προϋποθέσεων της κομμουνιστικής επανάστασης κ.λπ. Το Κεφάλαιο II ονομάζεται «Προλετάριοι και Κομμουνιστές». Αυτό το θέμα εξετάζεται απευθείας στην αρχή του κεφαλαίου, που συνολικά αντικείμενο του είναι η επικείμενη διαδικασία της κομμουνιστικής αναδιοργάνωσης της κοινωνίας. Έτσι, αν στο κεφάλαιο I παρατίθεται η εξέλιξη πριν την επανάσταση, τότε στο κεφάλαιο II αντίστοιχα μετά από αυτήν. Υιοθετώντας το βασικό συμπέρασμα του κεφαλαίου I, οι συγγραφείς στην αρχή του κεφαλαίου II γράφουν: Ο άμεσος σκοπός των κομμουνιστών είναι ίδιος με το σκοπό όλων των άλλων προλεταριακών κομμάτων: συγκρότηση του προλεταριάτου σε τάξη, ανατροπή της αστικής κυριαρχίας, κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από το προλεταριάτο. Αναπτύσσοντας στη συνέχεια τη σκέψη για τον κομμουνισμό ως ένα πραγματικό κίνημα, που διαμορφώθηκε από το Μαρξ στα χειρόγραφα της «Γερμανικής Ιδεολογίας», οι συγγραφείς διατυπώνουν τώρα τη βασική θέση ότι «οι θεωρητικές θέσεις των κομμουνιστών… αποτελούν μονάχα τη γενική έκφραση πραγματικών σχέσεων της ταξικής πάλης» του προλεταριάτου, έκφραση της αντικειμενικής «ιστορικής κίνησης», δηλαδή ως διδασκαλία ο κομμουνισμός είναι η θεωρητική έκφραση του προλεταριακού κινήματος. Το βασικό μέρος του κεφαλαίου αυτού είναι γραμμένο σε εριστική μορφή και αφιερώνεται στην αναίρεση των κατηγοριών εναντίον των Κομμουνιστών ότι τάχατες θέλουν να καταργήσουν: 1. 2. 3. 4. 166

την ιδιοκτησία, την οικογένεια, το έθνος, την πατρίδα, τη θρησκεία και την ηθική.

Σε σχέση με το ζήτημα της ιδιοκτησίας τίθενται άλλα τρία θέματα, που έχουν σχέση με την προσωπικότητα, τα κίνητρα για την εργασία και την εκπαίδευση, ενώ σε σχέση με το ζήτημα της οικογένειας υπάρχει ο προβληματισμός για τη διαπαιδαγώγηση. Τέλος τα ζητήματα θρησκείας και ηθικής διευρύνονται μέχρι και τα ζητήματα κοινωνικής συνείδησης γενικά. Με μια πρώτη ματιά τα προαναφερθέντα τέσσερα ζητήματα της αντικριτικής εμφανίζονται μόνο ως αναίρεση των πιο διαδεδομένων κατηγοριών εναντίον των Κομμουνιστών. Μια πιο προσεκτική όμως εξέταση δίνει την ευκαιρία να κατανοηθεί ότι ακριβώς αυτά τα ζητήματα και η σειρά, που τοποθετούνται όχι μόνο δεν είναι τυχαία, αλλά θεμελιώνονται από τη συγκεκριμένη εσωτερική τους λογική. Τα πρώτα τρία σημεία αντιστοιχούν στους τρεις τύπους κοινωνικών σχέσεων: παραγωγικών (ιδιοκτησία), οικογενειακών, εθνικών. Αυτές γίνονται αντιληπτές ως σχέσεις τριών διαφορετικών επιπέδων ή διαστάσεων – σε διάσταση κοινωνίας, οικογένειας και μεταξύ εθνών. Το τέταρτο σημείο νομοτελειακά ακολουθεί τα προηγούμενα γιατί οι μορφές κοινωνικής συνείδησης είναι παράγωγες της κοινωνικής ύπαρξης, εφ’ όσον οι κοινωνικές σχέσεις προσδιορίζουν το ιδεολογικό εποικοδόμημα. Η ορθότητα μιας τέτοιας ερμηνείας επιβεβαιώνεται από την ακόλουθη σύγκριση. Σ’ ένα εδάφιο του κεφαλαίου I του «Μανιφέστου», άλλα με διαφορετικά συμφραζόμενα απαριθμούνται τα ίδια σημεία και με την ίδια κατάταξη: Οι όροι ύπαρξης της παλιάς κοινωνίας έχουν πια εκμηδενιστεί μέσα στις συνθήκες ύπαρξης του προλεταριάτου. Ο προλετάριος δεν έχει ιδιοκτησία.. Οι σχέσεις του με τη γυναίκα του και με τα παιδιά δεν έχουν τίποτα το κοινό με τις σχέσεις της αστικής οικογένειας. Η σύγχρονη βιομηχανική εργασία, η σύγχρονη υποδούλωση στο κεφάλαιο… αφαίρεσε από το προλεταριάτο κάθε εθνικό χαρακτήρα. Οι νόμοι, η ηθική, η θρησκεία είναι γι’ αυτόν τόσες αστικές προλήψεις, όσα αστικά συμφέροντα κρύβονται πίσω τους. 167

Αυτή η σύγκριση αποδεικνύει ότι μια τέτοια σειρά (ιδιοκτησία – οικογένεια - έθνος – συνείδηση) πρόδηλα κατανοείται από τους συγγραφείς του «Μανιφέστου» και πραγματικά αυτή η σειρά αντιστοιχεί με τη γενική υλιστική θεωρία, σύμφωνα με την οποία η δομή της κοινωνίας διαμορφώνεται από μια σειρά κρίκους - παραγωγικές δυνάμεις – παραγωγικές και άλλες κοινωνικές σχέσεις – πολιτικό εποικοδόμημα – μορφές κοινωνικής συνείδησης. Αναφορικά μ’ αυτό οφείλουμε να προσέξουμε ότι ακριβώς στο «Μανιφέστο» για πρώτη φορά και άμεσα γίνεται διάκριση μεταξύ των «παραγωγικών σχέσεων» και «όλου του συνόλου των κοινωνικών σχέσεων», όταν σ’ άλλα έργα αυτής της περιόδου οι παραγωγικές σχέσεις και οι κοινωνικές σχέσεις συνήθως με μια καθορισμένη έννοια σάμπως και ταυτίζονται. Αναιρώντας τις κατηγορίες των αντιπάλων, οι συγγράψαντες το «Μανιφέστο» είτε έτσι είτε αλλιώς έχουν προσδιορίσει και τις αντίστοιχες πτυχές της μελλοντικής κομμουνιστικής κοινωνίας. Στη συνέχεια σάμπως και επιστρέφουν στο σημείο, στο οποίο οδήγησαν τον αναγνώστη στο τέλος του κεφαλαίου I και τώρα στον επίλογο του κεφαλαίου II εξετάζουν τρία ζητήματα – την προλεταριακή επανάσταση, τα μεταβατικά μέτρα, τον γενικό χαρακτηρισμό της κομμουνιστικής κοινωνίας. Πολύ ξεκάθαρα έχουν διατυπωθεί εδώ δυο γενικά καθήκοντα της δικτατορίας του προλεταριάτου: 1. η βαθμιαία απόσπαση από την αστική τάξη όλων των μέσων παραγωγής και η συγκέντρωσης τους στα χέρια του προλεταριακού κράτους, δηλαδή η μετατροπή της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής σε κοινωνική (στη δοσμένη περίοδο – κρατική) ιδιοκτησία, 2. «να αυξήσει όσο το δυνατό πιο γρήγορα το σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων» δηλαδή να αυξηθεί στο μάξιμουμ η παραγωγή.

168

Το πρόγραμμα συγκεκριμένων μεταβατικών μέτρων, αν και είναι μια επεξεργασία του ανάλογου προγράμματος, γραμμένου από τον Ένγκελς στις «Αρχές του Κομμουνισμού», εντούτοις περιέχει μερικά νέα στοιχεία και διαφέρει από μεγαλύτερη λογική συνέπεια. Συνολικά εδώ μπορούμε να διαπιστώσουμε το συσχετισμό μεταξύ του πρώτου γενικού καθήκοντος της δικτατορίας του προλεταριάτου και των πρώτων έξι σημείων αυτού του Προγράμματος, μεταξύ του δεύτερου γενικού καθήκοντος και των υπόλοιπων τεσσάρων σημείων. Και τα δυο μέρη οδηγούν σε τελευταία ανάλυση τόσο στο καταστροφικό, όσο και στο δημιουργικό καθήκον της αναδιαμόρφωσης της κοινωνίας. Ο συνοπτικός χαρακτηρισμός της κομμουνιστικής κοινωνίας στο τέλος του κεφαλαίου II – α’ αντίθεση με τις «Αρχές του Κομμουνισμού» - είναι πολύ λακωνικός (μόλις δυο παράγραφοι). Αυτός λοιπόν οδηγεί σε τρία σημεία: «θα έχουν εξαφανιστεί οι ταξικές διακρίσεις», «η δημόσια εξουσία θα χάσει τον πολιτικό της χαρακτήρα», θα εξασφαλιστεί «η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός». Ουσιαστικά όμως άμεσα ή έμμεσα, στο ένα ή στο άλλο επίπεδο στο «Μανιφέστο» έχουν χαρακτηρισθεί όλες οι κύριες πτυχές της μελλοντικής κοινωνίας - και οι παραγωγικές της δυνάμεις (κεφάλαιο I) και οι κοινωνικές σχέσεις και η συνείδηση της (το ερειστικό μέρος του κεφαλαίου II) και - τώρα στο τέλος του κεφαλαίου II – η αταξική δομή της, η απονέκρωση του πολιτικού εποικοδομήματος, η θέση του ανθρώπου. Το θεωρητικό μέρος του «Μανιφέστου» ολοκληρώνεται με τον κλασσικό ορισμό της ουσίας της μελλοντικής κομμουνιστικής κοινωνίας: Στη θέση της παλιάς αστικής κοινωνίας με τις τάξεις και τις ταξικές της αντιθέσεις έρχεται μια ένωση όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη όλων. 169

Σ’ αυτή την αθροιστική διατύπωση του «Μανιφέστου» αποτυπώνεται ο τελικός στόχος της κομμουνιστικής αναδιαμόρφωσης της κοινωνίας - η ελεύθερη ανάπτυξη του κάθε ανθρώπου και όλης της κοινωνίας στο σύνολο της. Αυτή είναι η ανώτατη ουμανιστική αρχή του κομμουνισμού. Αυτός είναι ο υψηλός του στόχος.

170

Νέος Δημοκράτης, Τεύχος 120, σσ. 171-189, 2019

Α.Τ. ΝΤΡΟΠΑΝ

«Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» ως Πρόγραμμα του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος στον 21ον αιώνα

«Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» δημιουργήθηκε με τις κοινές προσπάθειες των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς ως προγραμματικό ντοκουμέντο μιας ολιγάριθμης διεθνής Ένωσης επαναστατών, αγωνιστών – κομμουνιστών το 1847/48. Τόσο κατά την παρουσίαση του Προγράμματος, όσο και κατά τη θεμελίωση των στόχων και του περιεχομένου της πάλης του κόμματος οι συγγραφείς δεν προσπάθησαν να αποδώσουν σ’ αυτό τους το πνευματικό παιδί τη μορφή μιας θεμελιακής επιστημονικής εργασίας σε ακαδημαϊκό ύφος. Το «Μανιφέστο» είναι ένα ηχηρό κάλεσμα για ενότητα και αγώνα όλων των πρωτοπόρων δυνάμεων της κοινωνίας για την απελευθέρωση του προλεταριάτου, για μια σε βάθος αναδιαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων, για ανοδική ευημερία όλων των μελών της κοινωνικής ένωσης και του κάθε ατόμου ξεχωριστά. Η εμπνευσμένη προπαγανδιστική αξία του «Μανιφέστου» είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του. 171

Ταυτόχρονα το «Μανιφέστο» περιλαμβάνει βασικές ιδέες του ευρισκόμενου σε συνεχή διαμόρφωση και ανάπτυξη Μαρξισμού, κατακτώντας ένα ορόσημο στην παγκόσμια κοινωνική επιστήμη. Αυτό το έργο με όλη τη σημασία της λέξης είναι μια επιστημονική εργασία, η οποία έχει τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός δημιουργήματος της κοινωνικής σκέψης, όπως στήριξη στα γεγονότα της πρακτικής δράσης, της κοινωνικής ζωής με όλη της την ευελιξία και αντιφατικότητα, τεκμηριωμένη απόσπαση από το ξεχωριστό γεγονός, αφαίρεση, γενικεύσεις σε θαρραλέα θεωρητικά συμπεράσματα, πειστικές δηλώσεις για τις υποσχόμενες προοπτικές κατά την εξέταση του παρελθόντος της ανθρωπότητας και ένα σταθερό όραμα για τη μελλοντική ανάπτυξη. Όπως και το όποιο μεγάλης κλίμακας επίτευγμα της όποιας επιστήμης, έτσι και το «Μανιφέστο» από μόνο του διακατέχεται από τη διαλεκτική ενότητα διάφορων επιπέδων γνώσης όπως: •

Στοιχεία, σπέρματα της απόλυτης αντικειμενικής αλήθειας, δηλαδή μια τέτοια γνώση, η οποία είναι σωστή ανά πάσα στιγμή και σ’ όλες τις συνθήκες, σταθερά καθιερωμένη με την επιστημονική μελέτη και επιβεβαιωμένη από την πράξη,

• Σχετικές αλήθειες, που αφορούν συγκεκριμένο χρονικό διάστημα και συγκεκριμένες συνθήκες, και τέλος αλήθειες, τις οποίες ο Λένιν ονόμαζε «αλήθειες πρώτης σειράς», δηλαδή αρχικά εμβάθυνση στο αντικείμενο, μη εξαντλητική, χωρίς να επικαλύπτει πλήρως το περιεχόμενο του, •

Απολογισμός επιστημονικών αναζητήσεων – παρερμηνειών του ερευνητή

Ο συσχετισμός αυτών των συστατικών στοιχείων μιας επιστημονικής εργασίας καθορίζει την αξία, τη σημασία και τη δημόσια αναγνώριση. «Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» εξακολουθεί να διατηρεί τη θέση του ως θεμελιακό σημείο προσανατολισμού της επαναστατικής πάλης για τη μετάβαση της ανθρωπότητας 172

από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό. Το κοινά αποδεκτό σε παγκόσμια κλίμακα «Μανιφέστο» διευρύνει την κατευθυντήρια επιρροή του στην πρακτική δράση των επαναστατών σ’ όλες τις Ηπείρους. Το πρώτο προγραμματικό ντοκουμέντο του Διεθνούς Εργατικού και Κομμουνιστικού Κινήματος εμφανίστηκε πάνω σε μια σταθερή επιστημονική βάση, μελέτησε και δημιουργικά εμπλούτισε τις νεότερες επιτεύξεις της κοινωνικής σκέψης της εποχής του. Αυτό αποδεικνύουν πειστικά τα βασικότερα θεωρητικά συμπεράσματα του «Μανιφέστου». Κεντρική θέση στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» καταλαμβάνει η ολόπλευρη τεκμηριωμένη εικόνα της ιστορικής εξέλιξης της πάλης των τάξεων. Οι Μαρξ και Ένγκελς, αναλύοντας την ταξική κοινωνία καταδεικνύουν πως η αλλαγή της μορφής της νομοτελειακά δημιουργεί νέους ανταγωνισμούς, νέες ανταγωνιστικές τάξεις. Γι’αυτό η ταξική πάλη εμφανίζεται όχι ως μια υποκειμενική αυθαιρεσία των επαναστατών – αναδιαμορφωτών, αλλά ως αναγκαία και αναπόφευκτη προϋπόθεση της κοινωνικής προόδου. Οι συγγραφείς του «Μανιφέστου», ιδιαίτερα αναλυτικά και σε βάθος ερευνούν τις τάξεις και την ταξική πάλη μέσα στη τότε σύγχρονη τους καπιταλιστική κοινωνία, τις απαιτήσεις και τις προοπτικές των επαναστατικών μετασχηματισμών. Οι Μαρξ και Ένγκελς αποκαλύπτουν τη θεμελιακή και καθοριστική αντίφαση των κοινωνικών σχέσεων του καπιταλισμού – τον ανταγωνισμό μεταξύ της αστικής τάξης και του προλεταριάτου. Τεκμηριώνουν την ιστορική αποστολή του προλεταριάτου ως τον νεκροθάφτη του καπιταλισμού και οικοδόμου της κομμουνιστικής κοινωνίας. Αυτές οι δυο αλληλοσυνδεδεμένες πλευρές της πάλης της εργατικής τάξης – η καταστροφική και η δημιουργική – μέχρι τις μέρες μας προκαλούν τον τρόμο και το μίσος των αστών και των ιδεολογικών τους λακέδων. Το 1959, ευρισκόμενος στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο τότε ηγέτης της ΕΣΣΔ αντιμετώπισε την ακόλουθη πολεμική: - Η Σοβιετική Ένωση ακολουθεί τέτοιαν επιθετική 173

πολιτική, που προσπαθεί να καταστρέψει τον καπιταλισμό στις ΗΠΑ. Ο σοβιετικός εκπρόσωπος, απορρίπτοντας αυτές τις διαστρεβλώσεις δήλωνε ότι την τύχη του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού θα την καθορίσει όχι η ΕΣΣΔ, αλλά η ίδια η εργατική τάξη των ΗΠΑ – ο νεκροθάφτης του καπιταλισμού. Ολόκληρη η ισχυρή προπαγανδιστική μηχανή του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού χωρίς χρονοτριβή «αγκιστρώθηκε» σ’ αυτό το θέμα και μέχρι τις μέρες μας το αναπαραγάγει. Εκμεταλλευόμενοι τη λειψή πληροφόρηση της αμερικάνικης κοινής γνώμης για τις ιδέες του «Μανιφέστου», οι ιδεολογικοί λακέδες της κυρίαρχης τάξης με ποικίλους τρόπους εκχυδαΐζουν το νόημα του μαρξιστικού συμπεράσματος, προεκτείνοντας το μέχρι την παράλογη δήθεν πρόθεση του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος – «εμείς θα σας θάψουμε». Το «Μανιφέστο» ακόμα και μέχρι της μέρες μας τους τρομάζει! Οι Μαρξ και Ένγκελς υπογράμμιζαν ότι η ταξική πάλη του προλεταριάτου αναπτύσσεται μέσα σ’ ένα σύνθετο σύστημα σχέσεων και αντιθέσεων, στο οποίο συμμετέχουν διάφορες ταξικές και πολιτικές δυνάμεις. Ταυτόχρονα σημείωναν ότι η εποχή της αστικής τάξης απλοποίησε τις ταξικές αντιθέσεις, ενώ η κοινωνία «όλο και περισσότερο χωρίζεται σε δυο μεγάλα αντίπαλα στρατόπεδα, σε δυο μεγάλες τάξεις, που βρίσκονται άμεσα αντιμέτωπες ή μια με την άλλη – την αστική τάξη και το προλεταριάτο». Η ιστορία της μετέπειτα επαναστατικής πάλης, του αγώνα για το σοσιαλισμό έδειξαν ότι μερικοί ρηχοί ακόλουθοι των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν προχωρούν σε απλοποιήσεις, αναγορεύοντας τις μη προλεταριακές ταξικές δυνάμεις σε μια σταθερή αντιδραστική μάζα, χωρίς να εκτιμούν την επαναστατική δυναμική τους. Ο Λένιν από συνεπείς μαρξιστικές θέσεις μπόρεσε να συσπειρώσει τις μη προλεταριακές μάζες στη στήριξη της Οκτωβριανής Επανάστασης. Οι διάδοχοι του Λένιν υπονόμευσαν τη συσπείρωση των μη προλεταριακών στρωμάτων γύρω από τη σοσιαλιστική ανοικοδόμηση, το σοβιετικό κράτος. Η οικοδόμηση από τους Μαρξ και Ένγκελς της θεωρίας των τάξεων και της ταξικής πάλης στο «Μανιφέστο» διατηρεί τη σύγχρονη σημασία και την αιχμηρή επικαιρότητα της. Ξεπερνώντας τα 174

πλαίσια του κομματικού προγράμματος, οι δυο στοχαστές στα έργα τους, που ακολούθησαν, ανέπτυξαν περαιτέρω τις ιδέες τους, μεταμορφώνοντας τις σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα αντιλήψεων, βασισμένο και πάλι στο νεότερο υλικό, που είχε παραχθεί από στις επιστήμες της ιστορίας, της πολιτικής οικονομίας, της εθνογραφίας, της αρχαιολογίας κ.ο.κ. Έτσι λοιπόν οι συγγραφείς του «Μανιφέστου», γενικεύοντας εκ νέου τις μετέπειτα ανακαλύψεις, που έκαναν οι επιστήμες, μετακίνησαν τα πλαίσια της ιστορικής διαδικασίας, τεκμηρίωσαν την ύπαρξη σ’ αυτή τη διαδικασία άγνωστων μέχρι τότε ποιοτικών σταδίων – το πρωτόγονο σύστημα και τον ονομαζόμενο ασιατικό τρόπο παραγωγής. Αποκαλύπτοντας τις ταξικές σχέσεις του κάθε κοινωνικού σχηματισμού, μελετώντας την ιστορική διαδικασία από ταξικές προσεγγίσεις, οι Μαρξ και Ένγκελς κατέληξαν σε βαθιά συμπεράσματα για την καταγωγή και το ρόλο των διάφορων τάξεων μέσα στην ιστορία. Έτσι διαμορφώνοντας το πλάνο εργασίας για τη μελλοντική συγγραφή του «Κεφαλαίου» ο Μαρξ το 1857 αρχικά συνόψισε ένα σύστημα προβλημάτων, που στη συνέχεια αποτέλεσαν του τρεις τόμους του «Κεφαλαίου». Άμεσα μετά από αυτό ο Μαρξ προτίθετο να μελετήσει περαιτέρω τις κοινωνικές σχέσεις του καπιταλισμού. Έγραφε λοιπόν στο προσχέδιο του: «Η συμπυκνωμένη έκφραση της αστικής κοινωνίας σε μορφή κράτους. Την εξέταση του τελευταίου στις σχέσεις του απέναντι στον εαυτό του. «Μη παραγωγικές» τάξεις». Στο κύριο κείμενο του «Κεφαλαίου» αυτή η μελέτη δεν υπάρχει. Δυστυχώς ο Μαρξ δεν πρόλαβε να φέρει σε πέρας τα τελικά του συμπεράσματα. Πιθανόν γι’ αυτή την αιτία το τελικό κεφάλαιο «Τάξεις» του τρίτου τόμου του «Κεφαλαίου», που εκδόθηκε από τον Ένγκελς, παρέμεινε άγραφο με εξαίρεση μερικές εισαγωγικές παραγράφους. Όμως η ίδια η σκέψη για την ύπαρξη μη παραγωγικών τάξεων σε σχέση με την ύπαρξη κράτους αναπτύχθηκε πειστικά στο Μαρξισμό. Ο Ένγκελς στον «Αντι-Ντίριγκ» ανέλυσε με λεπτομέρεια τη διαδικασία εμφάνισης του κράτους και των τάξεων. Έδειξε πως συμβαίνει: 175

ο νέος καταμερισμός της εργασίας και η δημιουργία οργάνων για τη διαφύλαξη των κοινών συμφερόντων και για την απόκρουση των αντιτιθέμενων συμφερόντων. Αυτά τα όργανα, τα οποία ως εκπρόσωποι των κοινών συμφερόντων μιας ολόκληρης ομάδας κοινοτήτων, κατέχουν ήδη σε σχέση με κάθε ξεχωριστή κοινότητα ιδιαίτερα, κάτω από γνωστές περιστάσεις, ακόμα και ανταγωνιστική θέση, γίνονται σύντομα ακόμα πιο ανεξάρτητα… Ο Ένγκελς υπογραμμίζει με ποιόν τρόπο αυτή η αυξανόμενη ανεξαρτησία των κοινωνικών λειτουργιών σε σχέση με την κοινωνία μπόρεσε με το χρόνο να αναπτυχθεί σε κυρίαρχο επί της κοινωνίας, με ποιο τρόπο ο αρχικός υπηρέτης της κοινωνίας μέσα σε ευνοϊκές συνθήκες σταδιακά μετατρεπόταν σε κύριο επί αυτής… Οι κλασσικοί του Μαρξισμού αποκάλυψαν τέτοια είδη διαχωρισμού της εργασίας, όπως ο διαχωρισμός της κτηνοτροφίας από τη γεωργία, η βιοτεχνία από το αγροτικό νοικοκυριό, η πνευματική από τη χειρωνακτική, η πόλη από το χωριό. Αυτές ήταν βαθιές προϋποθέσεις και εκδήλωση της κοινωνικής προόδου, συντελούμενων μέσα στη διαδικασία της παραγωγής. Συνέχεια τους, συμπυκνωμένη σε κοινωνική έκφραση είναι ο διαχωρισμός της διεύθυνσης από την παραγωγή και του συνόλου της κοινωνικής ζωής. Μόνο σε συγκεκριμένο στάδιο ανάπτυξης η διεύθυνση αρχίζει να στηρίζεται πάνω στην εμφανιζόμενη ήδη ατομική ιδιοκτησία. Η εξειδίκευση μέρους των μελών της κοινωνίας σε καθήκοντα διεύθυνσης γεννά, όπως καταδεικνύει ο Ένγκελς, τη διαφορά (και την αντίφαση και τον ανταγωνισμό) μεταξύ των απασχολούμενων απευθείας με την εργασία και τους διευθύνοντες τις κοινωνικές υποθέσεις, δηλαδή μεταξύ των διοικούμενων και των διοικούντων. Αυτή η διαφορά, σύμφωνα με τον Ένγκελς, αποτελεί βάση ύπαρξης μιας ταξικής διαίρεσης, μιας ιδιαίτερης τάξης διοικούντων. Η αντίφαση μεταξύ διοικούμενων και διοικούντων, που σχηματίστηκε στις συνθήκες της πρώιμης ταξικής κοινωνίας 176

και αποτέλεσε την κύρια αντίθεση στη συνέχεια στις κοινωνίες, τις στηριζόμενες στην ατομική ιδιοκτησία, διατηρήθηκε στα θεμέλια τους μέχρι τις μέρες μας. Ο Μαρξ στο «Κεφάλαιο», στα προκαταρκτικά χειρόγραφα και στο κυρίως κείμενο, πολλές φορές επέστρεφε στον πιο πάνω προβληματισμό. Έτσι λοιπόν στα «Οικονομικά χειρόγραφα 1857 – 1859», στις πρόχειρες σημειώσεις για την «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», στα πλαίσια του «Κεφαλαίου για το κεφάλαιο» ο Μαρξ διερευνά τις «μορφές, προγενέστερες του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής». Αναλύοντας, την πρώτη από αυτές - την ασιατική μορφή ιδιοκτησίας, προσδιορίζει ως βασικότερη και εξειδικευμένη κοινωνική σχέση την αλληλοεπίδραση μεταξύ της «ενοποιημένης ενιαίας αρχής» και των κοινοτήτων, με άλλα λόγια - μεταξύ διοικούντων και της διοικούμενης μάζας των εξαρτώμενων μελών της κοινότητας. Ήδη στον I τόμο του «Κεφαλαίου», εξετάζοντας το περιεχόμενο και τις ιδιαιτερότητες της καπιταλιστικής διοίκησης της παραγωγής, ο Μαρξ ξεχωρίζει το ρόλο των διοικούντων, των εποπτών, «των διευθυνόντων κατά τη διαδικασία της εργασίας εκ μέρους του κεφαλαίου». Ενώ στον III τόμο ο συνεργάτης στη συγγραφή του «Μανιφέστου» απευθείας μιλά για «την εμφάνιση μιας πολυμελούς τάξης βιομηχανικών και εμπορικών διοικούντων». Δεν χρειάζεται να αποδεικνύεται ότι ο αντικαταστάτης του καπιταλισμού, ο σοσιαλισμός αποτελεί μια συνειδητή και προγραμματισμένη διοίκηση της κοινωνίας. Η ύπαρξη του κράτους (ακόμα και νέου τύπου) σημαίνει τη διατήρηση μιας «ειδικής ομάδας ανθρώπων, η οποία θα απασχολείται μόνο με τη διοίκηση» - όπως πολύ σοφά επεσήμανε ο Λένιν. Γι’ αυτό στο σοσιαλισμό όχι μόνο διατηρείται, αλλά αποκτά καθοριστική σημασία η ταξική σχέση μεταξύ διοικούντων και διοικουμένων. Στο μέτρο εξάλειψης από τη ζωή της κοινωνίας της ατομικής ιδιοκτησίας και των δημιουργούμενων από αυτήν αντιθέσεων, πρωτίστως της αντίθεσης μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου σε πρώτο πλάνο προβάλλεται η αντίθεση μεταξύ διοικούντων 177

και διοικουμένων. Ενώ η εξάλειψη, η απόσυρση αυτής της διαλεκτικής αντίθεσης εμφανίζεται ως βασικό περιεχόμενο της προόδου στο σοσιαλισμό, στη μετάβαση από το σοσιαλισμό στον κομμουνισμό, στην κοινωνία χωρίς κράτος και τάξεις. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Λένιν υπογράμμιζε: «Στο προλεταριάτο χρειάζεται το κράτος – αυτό το επαναλαμβάνουν όλοι οι οπορτουνιστές… ,βεβαιώνοντας πως αυτή είναι η διδασκαλία του Μαρξ και «λησμονώντας» να προσθέσουν ότι, πρώτον, κατά τον Μαρξ, στο προλεταριάτο χρειάζεται μόνο ένα κράτος που απονεκρώνεται δηλαδή οργανωμένο έτσι που ν’ αρχίσει αμέσως να απονεκρώνεται και που να μην υπάρχει περίπτωση που να μην απονεκρώνεται. Και δεύτερο, οι εργαζόμενοι χρειάζονται το «κράτος», δηλαδή το προλεταριάτο που είναι οργανωμένο σε κυρίαρχη τάξη». Η ύπαρξη του προλεταριακού σοσιαλιστικού κράτους και η απονέκρωση του, όπως επανειλημμένα διατύπωνε ο Λένιν, είναι διαδικασίες αλληλοσυνδεδεμένες, φανερά παρατεταμένες στο χρόνο. Την καρδιά τους αποτελεί ο συνεχής διακανονισμός και στη συνέχεια το πλήρες ξεπέρασμα των αντιθέσεων μεταξύ διοικούντων και διοικουμένων, ως κύριας αντίθεσης του σοσιαλισμού. Γιατί όμως η σοσιαλιστική κοινωνία της ΕΣΣΔ δεν μπόρεσε να ανταπεξέλθει σ’ αυτό το καθήκον; Πλήρης και λεπτομερής απάντηση σ’ αυτό το κεντρικό ερώτημα δεν μπορεί να δοθεί μέσα στα πλαίσια αυτού του άρθρου. Είναι όμως δυνατόν να διαπιστωθεί ότι ο σημειωθείς από το Λένιν κίνδυνος της γραφειοκρατίας, δηλαδή η αντιδημοκρατική μεταμόρφωσης της σοσιαλιστικής κρατικής διαχείρισης εμφανίσθηκε στο μεταίχμιο των δεκαετιών 1920 – 1930 με τη δημιουργία ενός γραφειοκρατικού καθεστώτος, το οποίο στην ουσία απέσυρε από τη δημόσια συζήτηση τη διδασκαλία των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν για τις τάξεις. Αγνοήθηκε ο λενινιστικός ορισμός για το κράτος, ο οποίος καθιέρωνε τη σχέση του κράτους με τα στρώματα των διοικούντων. Η μεγάλη κατάκτηση της κοινωνικής 178

ζωής – ο δοσμένος από το Λένιν ορισμός της τάξης διδόταν σε μη ολοκληρωμένη μορφή. Η μαρξιστικο-λενινιστική αντίληψη για τη διαχείριση, την αντιτιθέμενη αλληλοεπίδραση των διοικούντων και των διοικουμένων στην ταξική κοινωνία, ιδιαίτερα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, πρακτικά είχε αφαιρεθεί από την θεωρητική σκέψη. Στην καθιερωμένη επί εποχής του Στάλιν θεωρητική αντίληψη για το σοσιαλισμό υπάρχουν ως γνωστό μόνο οι εργάτες, οι κολχόζνικοι (συνεταιρισμένοι αγρότες) και η διανόηση. Η παρουσία διοικούντων και διοικουμένων, η διαλεκτική των αλληλοσχέσεων τους στην επίσημη θεωρεία δεν ερμηνευόταν. Η σοβιετική κοινωνία, το σοσιαλιστικό κράτος δεν επίλυε τα ώριμα και όλο οξυνόμενα προβλήματα της δημοκρατίας, της συμμετοχής των εργαζομένων στη διαχείριση, στον έλεγχο των διοικούντων. Η ανευθυνότητα, η έλλειψη απολογισμού για τα αποτελέσματα της διαχειριστικής δραστηριότητας έγιναν το κύριο χαρακτηριστικό του πολιτικού συστήματος. Στερούμενοι το θεωρητικό όπλο του μαρξισμού-λενινισμού για βασικά ζητήματα της κοινωνικής ανάπτυξης η Σοβιετική πατρίδα, το Κουμμουνιστικό Κόμμα δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν την ήδη ξεσπούσα κρίση. Η διάλυση και η συντριβή του γραφειοκρατικού μηχανισμού προκάλεσε την καταστροφή της ΕΣΣΔ και την προσωρινή υποχώρηση του σοσιαλισμού στην Ευρώπη. Ο μαρξισμός – λενινισμός με όλο το πλούσιο ιδεολογικό του περιεχόμενο αποτελεί τη σταθερή βάση για την ανάκτηση της σοσιαλιστικής προοπτικής. Υπόβαθρο του «Μανιφέστου» αποτελεί η υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Μ’ αυτήν παρακολουθείται η εξέλιξη της οικονομικής βάσης μέσα στην ιστορική διαδικασία. Οι συγγραφείς υπογραμμίζουν ότι όλες οι σχέσεις ιδιοκτησίας υπόκειντο σε μια σταθερή ιστορική μεταβολή, σε μια σταθερή ιστορική αλλαγή. Δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή στις αστικές σχέσεις με τη μεγαλύτερη δυνατή επιστημονική συνειδητότητα, παραθέτοντας επίκαιρο επιστημονικό υλικό, θεωρητικά αποκατέστησαν την κοινωνική 179

δομή προηγούμενων εποχών, τα πρώτα στάδια της ανθρώπινης κοινωνίας. Σε ειδική υποσημείωση στην αγγλική έκδοση του «Μανιφέστου» το 1888 ο Ένγκελς σημειώνει τη σημασία της ανακάλυψης ότι στη Ρωσία υπήρχε κοινοκτημοσύνη στη γη, καθώς επίσης και αποδεικτικά στοιχεία ότι «οι αγροτικές κοινότητες με την κοινή κατοχή της γης αποτέλεσαν την πρωταρχική μορφή της κοινωνίας απ’ τις Ινδίες ως την Ιρλανδία». Με την αποσύνθεση αυτής της πρωτόγονης κοινότητας αρχίζει η διαστρωμάτωση της κοινωνίας σε ξεχωριστές και τελικά ανταγωνιζόμενες τάξεις, σημειώνει ο Ένγκελς. Αυτό το συμπέρασμα του από κοινού συγγράψαντος το «Μανιφέστο» αποτελεί, κατά την άποψη μας, ένα επιπρόσθετο σημείο επαρκούς θεμελίωσης για την καθιέρωση στην επιστήμη της μαρξιστικής άποψης για τον «ασιατικό τρόπο παραγωγής», στην ακρίβεια εκείνου του σταδίου της ιστορικής εξέλιξης, το οποίο προκαταρκτικά και με ανεπάρκεια ονομάσθηκε έτσι. Η ιστορική επιστήμη στις αρχές του 21ου αιώνα αδιαμφισβήτητα καθιερώνει αυτή την αλήθεια, την οποία διατύπωσε στο προαναφερθέν σχόλιο ο Ένγκελς - αυτή η μορφή κοινωνίας υπήρξε παντού. Η αποσύνθεση αυτής της γενικής μορφής κοινωνικής οργάνωσης συνίστατο στο ότι πάνω από το σύνολο της κοινότητας, της φυλής ή της ένωσης φυλών ανυψώθηκε το ευρισκόμενο υπό διαμόρφωση κράτος. Η ουσιώδης σχέση αυτής της δομής της κοινωνίας επιτρέπει να ονομαστεί αυτός ο τρόπος παραγωγής ως κρατικο-κοινοτικός, σ’ αντίθεση από το ιστορικά προϋπάρχον πρωτόγονο-κοινοτικό. Η ονομασία «ασιατικός τρόπος παραγωγής» ιστορικά επαληθεύτηκε και επεξηγείται με το ότι αυτή η μορφή κοινωνικών παραγωγικών και άλλων σχέσεων ανακαλύφθηκε ως ιστορικό κατάλοιπο στην Ινδία και άλλες περιοχές της Ασίας από επιστήμονες, που συμμετείχαν στις αποικιακές κατακτήσεις ασιατικών εδαφών. Στη συνέχεια η επιστήμη αποκάλυψε ότι ακριβώς ο ΚΚΤΠ (σημ. μετ. Κρατικο-κοινοτικός τρόπος παραγωγής) ήταν για χιλιετίες η κυρίαρχη μορφή της κοινωνίας στη Μεσοποταμία, την Αίγυπτο, γενικά παντού, όπου από τις 180

πρωτόγονες σχέσεις εξήλθε το κράτος. Σε μια τέτοια κοινωνία για πρώτη φορά εμφανίζονται δυο τομείς ή δυο συστήματα στην οικονομία – ο παραδοσιακός κοινοτικός και ο νέος δεσποτικοιερατικός (царско-храмовый). Ο κρατικο-κοινοτικός τρόπος παραγωγής και το θεμελιωμένο σ’ αυτό κοινωνικό σύστημα διατηρούσαν ως καθοριστική κοινωνικο-ταξική σχέση – τη σχέση μεταξύ των διοικούντων και των διοικουμένων, του υπό διαμόρφωση, που στη συνέχεια έγινε εκμεταλλευτικό, κράτους και της εκμεταλλευόμενης από αυτό μάζας των μελών των κοινοτήτων. Το κράτος – η ανώτατη εξουσία, το ιερατείο, ο τεχνοκρατικός μηχανισμός, οι επαγγελματίες στρατιώτες – ήταν εκείνο το τμήμα της κοινωνίας, το οποίο σταμάτησε να λαμβάνει άμεσα μέρος στην υλική παραγωγή. Για την οικονομική τους εξασφάλιση απαιτήθηκε να παραχωρηθεί μέρος της γης, του κύριου μέσου παραγωγής εκείνης της εποχής, η οποία σταδιακά απέκτησε ειδικό καθεστώς, μετατρεπόμενη σε ιδιόκτητη. Η ατομική ιδιοκτησία στη γη εμφανίσθηκε όχι μέσα στην κοινότητα, αλλά στο δεσποτικο-ιερατικό σύστημα. Την παραχώρηση της ατομικής ιδιοκτησίας υποβοήθησε ακριβώς η εμφάνιση σ’ αυτό το σύστημα της μεμονωμένης οικογένειας, σ’ αντίθεση με τις μεγάλες πατριαρχικές οικογένειες των μελών της κοινότητας. Η μετατροπή των σχέσεων ατομικής ιδιοκτησίας σε κυρίαρχες σήμαινε τη μετάβαση της κοινωνίας από το στάδιο του Κρατικο-κοινοτικού τρόπου παραγωγής στο στάδιο της δουλοκτησίας. Η μαρξιστική διερεύνηση της κοινωνίας, στην οποία πρωτοεμφανίζεται το κράτος, οι τάξεις και η ατομική ιδιοκτησία, έχει τεράστια σημασία για τη μεθοδολογία της μελέτης εκείνου του σταδίου της ανθρώπινης ιστορίας, στο οποίο συμβαίνει η απονέκρωση αυτών των φαινομένων, δηλαδή για τη διερεύνηση και την πρακτική του σοσιαλισμού. Μια πολύπλευρη και εκτενή ανάλυση αφιερώνει το «Μανιφέστο» στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία. Οι συγγραφείς, ξεκάθαρα και πειστικά, αποκαλύπτουν τον προοδευτικό, επαναστατικό 181

ρόλο της αστικής τάξης στην παγκόσμια ιστορία. Λίγοι από τους απολογητές της αστικής κοινωνίας κατάφεραν να φθάσουν σε τέτοιο ύψος αντικειμενικότητας και επιστημοσύνης, όπως οι Μαρξ και Ένγκελς. Εξετάζοντας σχετικά το πρώιμο στάδιο ανάπτυξης του καπιταλισμού, ήδη σημειώνουν τον παροδικό χαρακτήρα του καπιταλιστικού συστήματος. Οι αναπτυσσόμενες από τον καπιταλισμό παραγωγικές δυνάμεις φρενάρονται από τις παραγωγικές σχέσεις. Οι εκδηλώσεις αυτού του φαινομένου είναι ποικιλόμορφες, ιδιαίτερα όμως εμφανίζονται υπό μορφή εμπορικών κρίσεων. Από το ύψος του σήμερα μπορεί να δηλωθεί ότι στο «Μανιφέστο» υπάρχει μια κάποια υποεκτίμηση των περαιτέρω δυνατοτήτων του αστικού συστήματος, όπως η δυνατότητα του στην προσαρμογή από τη μια στις απαιτήσεις και την πάλη της εργατικής τάξης, όλων των εργαζομένων και από την άλλη στον αντίκτυπο του παραδείγματος της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Ο καπιταλισμός μετά το 1917 δοκιμάσθηκε από μια περίοδο γενικής κρίσης και μια ιστορική οπισθοχώρηση, ιδιαίτερα στις δεκαετίες του 1930 – 1970 του 20ου αιώνα. Ταυτόχρονα η εμφάνιση και αύξηση των φαινομένων κρίσης στην εξέλιξη του σοσιαλισμού στην Ευρώπη δημιούργησαν προϋποθέσεις για την αντεπίθεση του καπιταλισμού και στο εσωτερικό και στο διεθνές κοινωνικό μέτωπο. Ο σοσιαλισμός στην Ευρώπη προσωρινά έχει υποχωρήσει. Οι αντικειμενικοί όμως παράγοντες της προοδευτικής εξέλιξης, που ανακαλύφθηκαν και θεμελιώθηκαν από τους Μαρξ και Ένγκελς, εξακολουθούν απαρέγκλιτα να δρουν. Ένας από τους πιο ισχυρούς απ’ αυτούς τους παράγοντες, που εμφανίζεται στις σύγχρονες συνθήκες είναι η διεθνοποίηση της παραγωγής και ολόκληρης της κοινωνικής ζωής της ανθρωπότητας. Το «Μανιφέστο» αποτελεί μια μεγαλοφυή πρόβλεψη αυτής της πραγματικότητας. Η αντικειμενική τάση προσέγγισης και συγχώνευσης των εθνών αναπτύσσεται όλο και σε μεγαλύτερο εύρος. Στο παρόν στάδιο όμως αυτήν την τάση διεθνοποίησης «καβαλικεύει» και χρησιμοποιεί για το συμφέρον του το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα, τα ιμπεριαλιστικά κράτη, το μεγάλο χρηματιστηριακό 182

κεφάλαιο και οι πολυεθνικές του. Αυτές οι ταξικές δυνάμεις έχουν αναπτύξει μιαν παγκοσμιοποίηση στο πνεύμα της ιμπεριαλιστικής καταπίεσης εξαρτώμενων λαών και χωρών σ’ όλο τον Πλανήτη με το πρόσχημα της φιλελευθεροποίησης του εμπορίου, την απορρύθμιση, την υπόσκαψη της εθνικής κυριαρχίας, τη διάλυση του κοινωνικού τομέα της οικονομίας κ.λπ. Με τη βία επιβάλλεται στους λαούς το ιμπεριαλιστικό, κύρια αμερικάνικο σύστημα κοινωνικών σχέσεων. Μια αναπόφευκτη αποτυχία σε τελευταία ανάλυση αναμένει την ιμπεριαλιστική παγκοσμιοποίηση, την πολιτική του ιμπεριαλισμού. Ο ιμπεριαλισμός δεν μπορεί να ξεφύγει από τις εμπλεκόμενες αντιθέσεις του. Η διεθνοποίηση, η παγκοσμιοποίηση για να είναι προς όφελος όλων των λαών μπορούν να υλοποιηθούν μόνο στη βάση της ισονομίας, του αμοιβαίου συμφέροντος, του σεβασμού της κυριαρχίας όλων των χωρών. Αυτός ο τρόπος συμπεριφοράς δεν μπορεί να χαρακτηρίζει τον ιμπεριαλισμό. Η διεθνοποίηση της κοινωνικής ζωής της ανθρωπότητας απαιτεί άλλες σχέσεις και μορφές ανάπτυξης, απαιτεί το σοσιαλισμό. Οι σύγχρονες διαδικασίες παγκοσμιοποίησης, προσωρινά και μερικώς χρησιμοποιούμενες από τον ιμπεριαλισμό, τελικά και αναπόφευκτα αποτελούν ισχυρό κίνητρο για μετάβαση της ανθρωπότητας στο σοσιαλισμό παρά τις όποιες ταλαντεύσεις και ζικ-ζακ, που θα περάσει αυτή η ιστορική διαδικασία, η προβλεπόμενη στο «Μανιφέστο». Οι Μαρξ και Ένγκελς έδειξαν την αλληλοσύνδεση της οικονομίας και της πολιτικής και δήλωναν ότι η αστική τάξη «κατέχτησε τελικά την αποκλειστική πολιτική εξουσία στο σύγχρονο αντιπροσωπευτικό κράτος». Απ’ εδώ εξάγεται το συμπέρασμα: «Η σύγχρονη κρατική εξουσία είναι μονάχα μια επιτροπή που διαχειρίζεται τις κοινές υποθέσεις της αστικής τάξης στο σύνολο της». Από θέση αρχής αυτός ο χαρακτηρισμός είναι ορθός. Ταυτόχρονα η περαιτέρω εξέλιξη και ιδιαίτερα η πάλη της εργατικής τάξης μετέβαλε το ρόλο του αστικού κράτους.

183

Κεντρική θέση στο «Μανιφέστο» κατέχει η αιτιολόγηση του ιστορικού ρόλου του προλεταριάτου ως ο νεκροθάφτης του καπιταλισμού και ο οικοδόμος της νέας κοινωνίας. Οι Μαρξ και Ένγκελς παρακολουθούν τις βαθμίδες εξέλιξης των προλετάριων, την εμφάνιση της ταξικής πολιτικής πάλης των εργατών, την οργάνωση των προλετάριων σε τάξη «και επομένως σε πολιτικό κόμμα». Η συνειδητή, οργανωμένη πάλη του προλεταριάτου φθάνει μέχρι την πάλη γύρω από το κράτος, για πολιτικές διεκδικήσεις. Οι συγγραφείς του «Μανιφέστου» δίδουν μεγάλη σημασία στον αγώνα της εργατικής τάξης για αναγνώριση των συμφερόντων της «σε νομοθετική μορφή». Με αυτό τον τρόπο οι Μαρξ και Ένγκελς προσανατολίζουν τους προλετάριους προς την επίτευξη συγκεκριμένων κοινωνικών κατακτήσεων μέσα στα πλαίσια ακόμα της καπιταλιστικής κοινωνίας. Και υποχρεώνει το αστικό κράτος να διασφαλίζει αυτά τα αποτελέσματα της ταξικής πάλης. Λόγω αυτού ο ρόλος του διαφοροποιείται. Ακριβώς γι’ αυτό στη σύγχρονη εποχή της αντεπίθεσης του κεφαλαίου η αστική τάξη δραστηριοποιείται ενεργά για τον περιορισμό του ρόλου του κράτους. Φυσικά όχι σε βάρος των λειτουργιών καταστολής των εκμεταλλευομένων, της επιδρομής εναντίων άλλων, της στρατιωτικοποίησης κ.λπ., αλλά ακριβώς σε βάρος των ρυθμίσεων και νομοθετημάτων, που κατακτήθηκαν χάριν της ταξικής πάλης του προλεταριάτου μέσα από δεκαετίες. Είναι γι’ αυτό, που με την ίδια διορατικότητα οι Μαρξ και Ένγκελς αποκαλύπτουν στην εργατική τάξη την προοπτική της πάλης για την ανατροπή του καπιταλισμού, για την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας. Γράφουν: «…το πρώτο βήμα στην εργατική επανάσταση είναι η ανύψωση του προλεταριάτου σε κυρίαρχη τάξη, η κατάκτηση της δημοκρατίας». Την εποχή των Μαρξ και Ένγκελς λόγος αρχικά γίνεται για την κατάκτηση ακόμα μόνο της αστικής δημοκρατίας, ταξικά προσανατολισμένης και περιορισμένης. Στην πάλη για δημοκρατικές κατακτήσεις στα πλαίσια του καπιταλισμού η εργατική τάξη είχε συγκεκριμένες επιτυχίες. Αυτές είχαν προοδευτική σημασία σε σχέση με την προοπτική της πάλης για 184

το σοσιαλισμό, για την πρωτοπόρα σοσιαλιστική δημοκρατία. Ταυτόχρονα οι δημοκρατικές ελευθερίες, το καθολικό εκλογικό δικαίωμα κ.ο.κ. δημιούργησαν διαδεδομένες ψευδαισθήσεις στις μάζες και μεταξύ των θεωρητικών του οπορτουνισμού. Αυτοί δεν εκτίμησαν το ταξικό περιεχόμενο της αστικής δημοκρατίας, δεν διαπίστωναν την ύπαρξη αντιδημοκρατικής τάσης μέσα στον καπιταλισμό και ιμπεριαλισμό, δεν προέβλεπαν ότι για τη διατήρηση της κυριαρχίας τους και των προνομίων της εξουσίας οι εκμεταλλευτές θα προχωρήσουν στη διάλυση της αστικής δημοκρατίας, στην εγκαθίδρυση τρομοκρατικών, ολοκληρωτικών καθεστώτων. Για έξι χρόνια πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία ο Κάουτσκι διαβεβαίωνε ότι ο φασισμός είναι ανίσχυρος. Ιδιαίτερο ρόλο στη εξάπλωση και ενίσχυση μέσα στις μάζες των δημοκρατικών ψευδαισθήσεων διαδραμάτισε η Σοσιαλδημοκρατία. Εξ’ ονόματος και με τη υποστήριξη της εργατικής τάξης αυτή κατέκτησε σημαντικές πολιτικές θέσεις, ενώ στους εργαζόμενους προσκόμισε οικονομικά οφέλη. Αρχικά υπό μορφή παροδικών παροχών, ενώ μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο οι Σοσιαλδημοκράτες σε ευρεία κλίμακα άρχισαν να συμμετέχουν στην εξουσία, να είναι επικεφαλής αστικών κυβερνήσεων. Ταυτόχρονα παρατηρήθηκε μια άρνηση της Σοσιαλδημοκρατίας από το Μαρξισμό, από επαναστατικά αναδιοργανωτικά μέτρα, από την προοπτική του σοσιαλισμού. Στην πάλη σε διεθνές επίπεδο μεταξύ καπιταλιστικού και σοσιαλιστικού συστήματος η Σοσιαλδημοκρατία βρέθηκε στο πλευρό του καπιταλισμού. Με όλη της τη δράση η Σοσιαλδημοκρατία έγινε συνεργός στη διαχείριση της καπιταλιστικής κοινωνίας προς όφελος του κυρίαρχου χρηματιστηριακού κεφαλαίου, έναντι μερικών μικρών υποχωρήσεων προς όφελος των εργαζομένων, οι οποίες όμως δεν θα επηρέαζαν τον έλεγχο της κυρίαρχης τάξης σε καθοριστικούς μοχλούς της οικονομίας και του κράτους. Η ηγεσία της Σοσιαλδημοκρατίας μετατράπηκε σε συστημικό μέρος της άρχουσας τάξης του σύγχρονου καπιταλισμού. 185

Μια τέτοια μεταμόρφωση ενός μαρξιστικού ρεύματος σε αντιμαρξιστικό (τυπικά και επί της ουσίας) κόμμα μιας νομιμόφρων διαχείρισης της καπιταλιστικής κοινωνίας προκλήθηκε από μια σειρά παράγοντες. Η πρακτική μιας τέτοιας διαχείρισης οδήγησε στον ιδεολογικό εκφυλισμό της Σοσιαλδημοκρατίας, οι θεωρητικές θέσεις της οποίας σήμερα στην ουσία δεν διαφέρουν από την ιδεολογία των αστικών κομμάτων, που είναι ικανά για ρεφορμιστικές υποχωρήσεις προς τους εργαζόμενους. Εδώ είχε και έχει λόγο η τρομερή πίεση, που ασκεί η πολιτική και η ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης. Από την άλλη, όπως υπογράμμιζαν οι κλασικοί του μαρξισμού-λενινισμού, στο ίδιο το εργατικό κίνημα δρα η τάση για μεταρρυθμιστική προσαρμογή και κυριαρχία του κεφαλαίου, η προσπάθεια μιας ανεκτής διαβίωσης στον καπιταλισμό, πράγμα που είναι δυνατό μόνο για μια μικρή μερίδα – της εργατικής αριστοκρατίας και των εργαζόμενων στη γραφειοκρατία. Όσο ισχυρότερη είναι η πίεση της εργατικής τάξης επί της κυρίαρχης τάξης, τόσο περισσότερο το ενδιαφέρον των εκμεταλλευτών να φέρουν με το μέρος τους τα ρεφορμιστικά, οπορτουνιστικά στοιχεία με στόχο την υπόσκαψη της επαναστατικής πάλης. Γι’ αυτό η συμμετοχή της Σοσιαλδημοκρατίας στη διαχείριση του καπιταλιστικού κράτους σε μια ψευδεπίγραφη, περιορισμένη μορφή εκφράζει την αντικειμενική απαίτηση της σύγχρονης εποχής – τις υποθέσεις της κοινωνίας να τις διευθύνει η εργατική τάξη, εννοείται σε συνεργασία με όλες τις εργαζόμενες μάζες, που ενδιαφέρονται για τη μετάβαση στο σοσιαλισμό. Ο προβληματισμός για την κατάκτηση της δημοκρατίας σ’ αυτό το στάδιο της επαναστατικής αναδιοργάνωσης της κοινωνίας έχει εμπλουτιστεί με την τεράστια εμπειρία της σοσιαλιστικής ανοικοδόμησης στην ΕΣΣΔ, στη Λ.Δ. της Κίνας, στις ευρωπαϊκές και άλλες χώρες του σοσιαλισμού. Η εμπειρία αυτή δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται απολογητικά. Πρέπει να μελετάται υπό το φως της υλιστικής διαλεκτικής, δηλαδή κριτικά και με επαναστατική απαιτητικότητα. Την ανάπτυξη των εσωτερικών αντιθέσεων στον οικοδομούμενο σοσιαλισμό η θεωρεία απέχει ακόμα πολύ από 186

του να τις αποκαλύψει. Στο παρόν κείμενο θα περιοριστούμε σε μερικές γενικές απόψεις σχετικά με το δημοκρατικό σχηματισμό του νέου κοινωνικού συστήματος. Η σοσιαλιστική επανάσταση αποτελεί τη μέγιστη δημοκρατική πράξη της ιστορικής πρωτοβουλίας του λαού, των επαναστατημένων μαζών. Στην περίοδο αμέσως μετά την επανάσταση η μετάβαση της πλειοψηφίας του λαού στη συνειδητή συμμετοχή στην ανοικοδόμηση του σοσιαλισμού απαιτεί ορισμένο χρόνο. Στη διάρκεια αυτής της χρονικής περιόδου το νέο κοινωνικό σύστημα ακόμα δεν έχει αποκαλύψει πλήρως τα πλεονεκτήματα του. Η υποστήριξη του από τις μάζες είναι αδιαμφισβήτητη, αλλά ακόμα δεν είναι καθολική. Σ’ αυτές τις συνθήκες η διεύρυνση της δημοκρατίας είναι σχετικά περιορισμένη. Φαίνεται όμως ότι είναι περισσότερο διευρυμένη εκεί, όπου η μετάβαση στο σοσιαλισμό γίνεται στα πλαίσια μιας ανεπτυγμένης αστικής δημοκρατίας με την ύπαρξη δημοκρατικών κατακτήσεων του λαού, τις οποίες η νικηφόρα επανάσταση διατηρεί και αναπτύσσει περαιτέρω. Η εδραίωση και η ακμή του νέου κοινωνικού συστήματος του εξασφαλίζουν ευρύτερη μαζική υποστήριξη. Αυτό δημιουργεί συνθήκες για διεύρυνση και τελειοποίηση των δημοκρατικών κανόνων και μεθόδων διαχείρισης. Ο εκδημοκρατισμός, η προσέλκυση ευρύτερων μαζών (και όχι της ρεφορμιστικής ηγεσίας) στη διαχείριση των κοινωνικών υποθέσεων σε όλα τα επίπεδα, η εξασφάλιση της ευθύνης των διοικούντων έναντι των διοικουμένων είναι μια σοβαρότατη αντικειμενική απαίτηση για την περαιτέρω πρόοδο της κοινωνίας, Αυτή η απαίτηση δεν συνειδητοποιήθηκε έγκαιρα και δεν υλοποιήθηκε στην πράξη στο βαθμό, που θα έπρεπε κατά τη σοσιαλιστική ανοικοδόμηση στην ΕΣΣΔ και στις ευρωπαϊκές σοσιαλιστικές χώρες. Οι γραφειοκρατικές στρεβλώσεις επιδείνωναν ακόμα περισσότερο την κατάσταση. Η προσπάθεια για τη διόρθωση της για να ενδυναμώσει η σχέση της δημοκρατίας με το σοσιαλισμό, καθυστέρησε, ενώ οι ηγέτες της ΕΣΣΔ αποδείχτηκαν ανίκανοι να υλοποιήσουν το διττό καθήκον – να αναπτύξουν τη 187

σοσιαλιστική δημοκρατία και ταυτόχρονα να υπερασπιστούν σθεναρά τις κατακτήσεις της σοσιαλιστικής ανοικοδόμησης από τις αντεπαναστατικές προθέσεις. Ως αποτέλεσμα στη θέση της αποδυναμωμένης σοσιαλιστικής δημοκρατίας ήρθε η δημοκρατία των παραλήδων με ένα μπουκέτο σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Το σύνολο του ιδεολογικού περιεχομένου του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος» στην ανάπτυξη του διατηρεί τη σημασία του ως το πρώτο, ιστορικά μακροχρόνιο, αλλά ακόμα αποτελεσματικό προγραμματικό ντοκουμέντο των κομμουνιστών. Τα κυριότερα συμπεράσματα και επιχειρήματα του «Μανιφέστου» όχι μόνο άντεξαν στον χρόνο, αλλά εξακολουθούν να είναι επίκαιρα. Το ίδιο σταθερά επίκαιρο είναι και το κάλεσμα «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!» και άλλα συνθήματα, που προτάθηκαν στο «Μανιφέστο». Χαρακτήρα γνωμικού παίρνουν τέτοιες θέσεις, όπως «Κάθε ταξική πάλη όμως είναι πολιτική πάλη», «Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σ’ αυτό τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο», «Μια ένωση, όπου η ελεύθερη ανάπτυξη του καθενός, είναι η προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξης όλων». Η αστική κοινωνία στο χρόνο, που έχει διέλθει από την πρώτη έκδοση του «Μανιφέστου» έχει αισθητά αλλάξει. Είναι προφανής η ανάπτυξη τέτοιων χαρακτηριστικών της, τα οποία υποδηλώνουν την ωριμότητα του καπιταλισμού για την επαναστατική του αναδιαμόρφωση σε σοσιαλισμό. Παραμένει όμως αντικειμενική αναγκαιότητα να κατακτήσει την πολιτική του κυριαρχία για ν’ αποσπάσει βαθμιαία από την αστική τάξη όλο το κεφάλαιο, για να συγκεντρώσει όλα τα εργαλεία παραγωγής στα χέρια του κράτους, δηλαδή του προλεταριάτου, που είναι οργανωμένο σαν κυρίαρχη τάξη Είναι επίσης αναγκαίο και η αναγκαιότητα αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή σ’ εκείνες τις χώρες, όπου υπήρξε προσωρινή

188

υποχώρηση του σοσιαλισμού, να πραγματοποιηθούν ριζικές αναδιαμορφώσεις «με δεσποτικές επέμβασης στο δικαίωμα της ιδιοκτησίας και στις αστικές σχέσεις παραγωγικές», ενώ στην προαναφερθείσα περίπτωση να αποκατασταθούν οι παραγωγικές σχέσεις σοσιαλιστικού τύπου. Γι’ αυτό οι δημιουργοί του «Μανιφέστου» προνοητικά υποστηρίζουν ότι τα προτεινόμενα από αυτούς μέτρα «φυσικά θα είναι διαφορετικά ανάλογα με τις διάφορες χώρες», έτσι που θα λαμβάνεται υπόψη η ιστορική και εθνική ιδιαιτερότητα της εξέλιξης του κάθε λαού και κράτους. Η γραφειοκρατική ομοιομορφία, που αίρει βίαια τις ιδιαιτερότητες για το συμφέρον τάχατες της ενιαίας διαχείρισης και της υλοποίησης των γενικών νομοτελειών, στην εμπειρία του σοσιαλισμού ήταν ένα σοβαρό εμπόδιο για την υλοποίηση της δημοκρατικής βούλησης της εργατικής τάξης και των λαών διαφόρων χωρών. Η κομμουνιστική επανάσταση του προλεταριάτου δεν περιορίζεται στο σύστημα των αντικαπιταλιστικών μέτρων. Η εργατική τάξη ως κυρίαρχη τάξη «καταργεί τους όρους ύπαρξης της ταξικής αντίθεσης, των τάξεων γενικά και έτσι τη δικιά του κυριαρχία σαν τάξη». Σ’ αυτά τα προνοητικά λόγια του «Μανιφέστου» εμπεριέχονται τα κύρια μαθήματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης του 20ου αιώνα και το πρόγραμμα προόδου της ανθρωπότητας στον 21ον αιώνα.

189

ΤΟ ΤΕΥΧΟΣ 120 ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΝΕΟΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΗΣ» ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ 1500 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΤΗ ΛΕΥΚΩΣΙΑ ΤΟ 2019 ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ PRINTCO. Η ΠΛΗΚΤΡΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΣΕΛΙΔΩΣΗ ΕΓΙΝΕ ΑΠΟ ΤΟ «ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΡΕΥΝΩΝ ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ». ISSN 1450-0779