Hofblad - Warmonderhof

Eenmalige jubileumuitgave | www.warmonderhof.nl | adviesprijs â‚Ź 6,95

HOFblad.

Bedrijfsportretten Preparaten voor dummies De voorspellingen van Steiner Nieuwe melkfeiten De bij als leermeester Met uitneembare boer en boerin

70 jaar Warmonderhof dĂŠ bd-landbouwopleiding in Nederland

Dit jaar dubbel feest: al 40 jaar de Traay en al 70 jaar Warmonderhof

n aan de Onze eerste bijenkaste g (1977) ber den Wou eg Traayw

Nog steeds... verslingerd aan honing - Lelystad (2017)

De geur van bloemen op een mooie zomeravond, het gezoem van de bijen als zij op een warme ochtend uitvliegen, het binnenhalen van de eerste oogsten, imkeren is een prachtig vak.

Ons verhaal begint in 1977 aan de Traayweg in Leersum.

Met passie voor bijen, de natuur en de ambitie om zoveel mogelijk mensen te laten genieten van een breed assortiment kwaliteitshoning.

We bieden lekkere (biologische) honing, heerlijke honingspecialiteiten en mooie bijenproducten.

En om het milieu zo min mogelijk te belasten, kopen we

bij voorkeur honing van Europese imkerijen.

Behalve het maken van de allerlekkerste honingsoorten, houden we ons ook bezig met projecten op het gebied van duurzaamheid. Zo hebben we een wilde bijentuin aangelegd en zijn er zonnepanelen geplaatst op ons bedrijfspand, om onze producten zo klimaatneutraal mogelijk te kunnen produceren!

Wij willen alle medewerkers en studenten van Warmonderhof van harte feliciteren met dit bijzondere jubileumjaar!

Vooraf

Anna, Do & Marije Hallo!

Met trots presenteren wij Hofblad, het jubileumtijdschrift van een krasse zeventiger. In de eerste plaats bedoeld voor iedereen, van lang geleden of van vandaag, de hele stroom Hoffers die tussen 1947 en 2017 door Warmonderhof zijn geschoven en geschoffeld. Maar ook voor iedereen die Warmonderhof en de biologisch-dynamische landbouw beter wil leren kennen.

De redactie ging op zoek naar grote gemene delers. We wilden voor iedereen een feest der herkenning, maar ook: wat is Warmonderhof nu, na 70 jaar groei?

Dus beginnen we met een persoonlijk getinte reportage, gemaakt op Warmonderhof in de zomer van 2017. Loop mee, kijk en luister: Dit is de school, de woonderij, de medewerkers, de dieren, de kas, de hoop, de vrees, de ambities en de inspiratie, dit is het nu. De kenner zal wellicht tot de conclusie komen: er is eigenlijk niets veranderd. En dat wil wat zeggen, maar wat?

Vier portretten verstrooien we over het blad, van ex-Hoffers vol in bedrijf.

Nog in hun pioniersfase of al jaren noest bezig. Met groenteteelt, met vleesvee, met voedergewassen, met zorg. Er bestaan er veel meer, maar we moesten nu eenmaal een keus maken.

Veel Warmonderhoffers gingen na de opleiding andere dingen doen. Ze gingen het onderwijs of de zorg in, werden jurist, of kunstenaar. Lees hoe Warmonderhof het doen en laten van vier van deze ‘dissidenten’ tot op heden beïnvloedt. Daartegenover staan de deeltijdstudenten. In 2017 waren het er 175. Mensen van uiteenlopende leeftijd en allerlei achtergronden.

Ontdek wat vier van hen drijft.

Anna Veltman, projectleider, geboren op Thedingsweert, getogen in Dronten op Warmonderhof. Do Veltman, oud-leerling 73-76, praktijkmedewerker tuinbouw, medewerker woonderij Marije Verbeeck, oud-leerling 82-85, tekstschrijver en biograaf

Willy Schilthuis, bd-tuinder van het allereerste uur, herschreef ooit een oud Michaëlverhaal. Qua taal lekker ouderwets, inhoudelijk urgenter dan ooit.

Lees over preparaten, Steiners voorspellingen, over bijen, de zaaikalender en de kwaliteit van bd melk. Ontdek je innerlijke Warmonderhoffer. Vind in het hart van het blad een dubbele verrassing, waarbij de keuze voor de ene of het andere nog moeilijk zal worden.

Neem de tijd, herken, verbaas je, geniet, word nieuwsgierig, herinner je, deel, lach, laat je raken, pink een traan weg... en hou contact!

HOFblad.3

Inhoud 3 Hallo! van de redactie 4 Inhoud 6 Warmonderhof 14 Preparaten voor dummies 19 Ik ging niet boeren 20 Bedrijfsportret Gerbrandastate 25 Ik ging niet boeren 26 Zo vader zo dochter,

zo moeder zo zoon 29 Ik ging niet boeren 30 Herken jezelf kwis 32 Vijf boeren

in de startblokken 34 Rudolf Steiner had toch gelijk 37 Warmonderhotties 41 Column Jacob Vis 42 Bedrijfsportret

De Lepelaar 46 Ik ga wel boeren 49 Ik ging niet boeren 50 Toon mij uw boekenkast...

52 Warmonderhof in ontwikkeling 54 Bedrijfsportret

De Zonnegaard 59 Verhaal Willy Schilthuis 60 De bij als leermeester 62 Bedrijfsportret Oerboer 66 Overlevingstechnieken 68 Nieuwe melkfeiten 72 Warmonderhofstel 74 Colofon / bestuur

PAG. 34

HAD RUDOLF STEINER GELIJK?

Jan Saal zette een aantal voorspellingen van Rudolf Steiner op een rijtje en wat blijkt??

PAG. 6 WARMONDERHOF

Reportage. Een oud-leerling begeeft zich na dertig jaar in het Warmonderhof van nu.

In vergelijking met Thedingsweert toont Dronten zich als een volwassen geworden Warmonderhof.

HOFblad.4

PAG. 20 | 42 | 54 | 62 BEDRIJFSPORTRETTEN

Reportages van vier fiere bd-boerderijen met ex-Warmonderhoffers als eigenaren.

Gerbranda State, De Lepelaar, Oerboer en De Zonnegaard op de catwalk.

PAG. 14

PREPARATEN VOOR DUMMIES

Een oud-leerling verdiepte zich in de door Rudolf Steiner aangewezen bd-preparaten. Kwaliteitsmiddelen, verplichte nummers, identiteitsmiddelen, Hocus Pocus, of..?

PAG. 68 NIEUWE MELKFEITEN

Ton Baars, gespecialiseerd in melkkwaliteit en dierenwelzijn onderzoekt de meerwaarde van bdmelk. Hij ontdekte de kracht van rauwe melk van koeien die veel ruwvoer krijgen.

PAG. 37

WARMONDERHOTTIES

In 2015 maakte de toenmalige derde klas een kalender om de eindreis te financieren. Ze poseerden zelf voor de prachtige foto’s die door Aletta Vaandering op locatie werden gemaakt. Als poster vind je er twee in het hart van ons lijfblad. Spijtig genoeg is de kalender uitverkocht.

PAG. 72 WARMONDERHOFSTEL

Niemand kent Warmonderhof beter dan zij.

Dubbelinterview met ‘onze’ Do en Léon, wat lukte en wat niet? Wat moet anders, wat moet blijven? Zeven vragen, veertien antwoorden.

HOFblad.5

f o h r e d n o m r a W ten s g o o , n e g r aien, verzo

Za

Warmonderhof. Opleiding tot agrarisch ondernemer op biologischdynamische grondslag. Is het een school, een gemengd bedrijf of een internaat? Een dorp of een eiland? Een grote familie of een moderne initiatierite? Misschien wel alles tegelijk, Warmonderhof laat zich niet makkelijk in woorden vangen.

Een poging, in reportagevorm, van Marije Verbeeck, oud-leerling, afgestudeerd in 1985 op Thedingsweert. Ze blikt terug op haar eigen Warmonderhoftijd en ontmoet een veranderde, volwassen geworden Warmonderhof in Dronten. Ze gaat op zoek naar het gemeenschappelijke, spreekt leerlingen, docenten en medewerkers. Ze kijkt, luistert en vindt terug wat er nog altijd is.

HOFblad.6

Een weerzien

Verspreid over het terrein staan prachtige, geschakelde

Soms, op een feestje, waar je een beetje verplicht aan-

woningen. Voor de deuren veel fietsen, achter de ene

wezig staat te zijn en dan maar een gesprekje begint

deur die open staat, een berg werkschoenen. En dan

met degene naast je, die er eigenlijk best menselijk

duiken ineens twee bekende gezichten op. Het zijn Do

uitziet, blijkt dat hij of zij óók op Warmonderhof heeft

en Léon Veltman, mijn ‘rode draden’ van Warmonderhof.

gezeten! Bijna huilend val je elkaar in de armen. Nou ja,

Do niet meer als kordate tuinbouwmedewerker maar als

ik overdrijf, maar ergens toch ook niet. Wat is dat toch?

medewerker woonderij. Léon niet meer als medewerker

Die sterke herinneringen en emoties en de verbindende

veehouderij, wel hele dagen in touw op Warmonderhof.

kracht die deze opleiding oproept? Of opriep? Hoe is het

Ik krijg dinner, wine, bed and breakfest aangeboden. Het

er nu, op een andere plek, dertig jaar later?

worden late uurtjes waarin ik ook nog veel kennis opdoe

Ik reis af en kijk mijn ogen uit op Warmonderhof in

over het Warmonderhof anno nu.

Dronten. Alles is hier groot en zakelijk. Te beginnen met de entree. In Kerk-Avezaath was het dat bruggetje over

Woonderij

de Linge waar de meeste leerlingen dagelijks tweemaal

De voltijdsleerlingen, zo’n 120 in 2017, wonen vrijwel alle-

overheen fietsten (en de Linge, daar sprongen we meest-

maal intern. Vier tot zes Warmonderhoffers van verschil-

al naakt in). Misschien woonde een derde van ons toen

lende jaren delen woonkamer, sanitair, keuken, lief en

intern, in een klein kamertje in de woonderij of de villa.

leed. En ze hebben wifi, vanzelfsprekend.

De anderen huurden rotboerderijtjes voor woekerprijzen

De eerstejaars krijgen ’s ochtends theorielessen. Na

in de dorpen in de buurt. Of iets in Tiel, variërend van

de lunch (iedereen in eigen huis) is het voor iedereen

afbraakpand tot ordinaire flat. Je leefde in twee werel-

stage. In totaal zes maanden op akkerbouw, tuinbouw,

den, minstens. Het Tielse nachtleven eiste ook wat

fruitteelt, tweemaal veehouderij en tenslotte nog een

aandacht op.

praktijk naar keuze. Dit klinkt goed. In onze tijd waren we

Tegenwoordig ligt Warmonderhof langs de

als eerstejaars twee maal drie weken binnen en dan drie

kaarsrechte Wisentweg, in het nieuwe land

weken buiten. Zeker als je niet intern woonde, kwam de

met zijn verre einders, windmolens en akkers.

verbinding met de praktijk soms niet zo soepel tot stand.

Er zijn meerdere entrees naar wat bij Warmonderhof hoort. Ik zie allerlei gebouwen, stafwoningen, winkel, vlaggen en parkeerplaatsen, voel mij wat verloren, maar

Iris van Aerden, eerstejaars: Wonen, leren en werken op één plek is geweldig. Je leert

eenmaal op het terrein: jaaa, dit komt wel weer in de

ook mensen buiten je jaar om kennen. Ieder mens kan wat

buurt. Een helofytenfilter. Veel bomen. Een alternatieve

toevoegen. Maar het kan ook veel zijn, je komt zo in de

pizzaoven. Een intieme, verzorgde en toch losse sfeer. Er passeren een paar aantrekkelijke

verhalen van iedereen te zitten, dus af en toe moet je er uit.

oerwarmonderhoffers, gekleed in herkenbare Warmonderhofmode.

HOFblad.7

Léon Veltman, Senior van alles:

verder zullen dragen. Mens worden aan de Landbouw,

Op Thedingsweert was er de luxe dat het onderwijs door

dat is wat Warmonderhof biedt. Dat willen we blijven

het rijk gefinancierd werd, tegelijkertijd was er vrijheid in

doen: om studenten heen staan, met goede bedrijven en

de manier waarop dat onderwijs werd ingevuld. Tot 1992.

een goed team.

Toen kwam de wet die voorschreef dat een landbouwschool minstens 700 leerlingen moest hebben. Dat leidde tot een fusie met het AOC (agrarisch opleidingscentrum).

Sindsdien is de opleiding Warmonderhof ondergebracht

Ruud Hendriks, docent bodemvruchtbaarheid en teamleider school: Bd-landbouw is bij uitstek een vak dat om verbinding

in het gangbare middelbaar onderwijs, op drie verschil-

vraagt. Landbouw is geen 9 tot 5 bedrijf, maar dat geldt

lende niveaus. Hierbinnen was echter geen plaats voor

voor meer dan alleen landbouw, in de school geldt dat

een internaat of leerboerderijen. De Stichting Warmonderhof, tegelijk met de school opgericht in 1947, sprong en springt bij. Van de grond is 26 ha eigendom van de stichting,

ook. Het vraagt daarnaast om een spirituele verbinding.

Die zoektocht is voor velen nieuw en kan alleen maar van binnenuit komen. De huidige wereld met Facebook, Twitter, Instagram, NOS app’s enzovoorts. komt juist

de rest wordt gepacht. De prak-

sterk van buiten en is vluchtig. Alles krijgt kort aandacht

tijkbedrijven worden door zelf-

en is dan alweer historie. Warmonderhoffers doen er

standige ondernemers gerund, in maatschap

naar mijn idee relatief gezien niet zoveel mee, maar ook zij krijgen een stortvloed aan zaken waar ze uit moeten

met de stich-

kiezen. Probeer dan maar eens de innerlijke rust voor

ting. Ook het

verbinding op te brengen.

internaat is eigendom van

Tuinbouw

de Stichting

Een van mijn eerste acties in de tuinbouw op Thedings-

en kan zichzelf

weert, was de steel van een spitvork breken. Te hard

bedruipen met

willen, in de rivierklei. Floris Kristensen legde geduldig

huuropbreng-

uit hoe je ‘verend’ moet werken en sindsdien is me dat

sten. In 2016 zijn er 7 woningen bij gebouwd, nu in totaal 19

nooit meer gebeurd. We hadden een paar boogtunnels

huizen. Dat betekent dat Warmonderhof de komende jaren

en een glazen kas van 400 m². ’s Winters lagen daar

in elk geval 130 tot 150 voltijdsleerlingen nodig heeft.

de pompoenen, tegen het voorjaar gaf dat een minder aantrekkelijke aanblik en geurontwikkeling. Een keer

Tjalling Sijperda, directeur Stichting Warmonderhof:

hadden we een ernstige sclerotinia-aantasting in een

Als stichting blijven we aan een mooie toekomst werken.

zelfgemaakt spookhuis in de hoek van de kas waar de

Er is ook veel werk aan zaken die niet direct raken aan

witlof werd getrokken. Er was een dagelijkse, rustgeven-

de onderwijskant of antroposofie: woningen, de kas en

de wintertaak die sterrenkerszaaien heette. Er was ook

de schuren, het onderhoud daarvan en renovaties. Het

het bij min 5 graden oogsten van de prei, waarbij iemand

is nodig dat Warmonderhof een beetje uit het typische

huilde van pijn, gedeelde smart was halve smart. Alle

sofenwereldje komt, daarbuiten open relaties opbouwt

producten die we oogstten gingen in houten kisten naar

met behoud van identiteit en principes. We zijn in zekere

verdeelcentrum of afnemer.

zin een eiland, tussen staatsbosbeheer, de gangbare

Een paar dingen zijn nu anders. Deze kas meet 4000 m².

boeren in de buurt en Aeres, (de onderwijsinstelling waar

Eerst een ruimte met een paar koelcellen en opslag van

de school Warmonderhof deel van uitmaakt). Bezoekers

de nu gebruikelijke blauwe plastic kratten. De kas heeft

vinden de plaats en de sfeer allemaal prachtig. Het is

een koffiehoek en een opkweekgedeelte. Er staan links en

zoeken naar een balans tussen openheid en vasthou-

rechts kunstwerken, o ja het is Warmonderhof. Een breed,

den aan het eigene van Warmonderhof. Wat ook nodig

verhard middenpad, waar je met containers, kruiwagens

is: durf om nieuwe dingen te doen. Niet vast te lopen

en een tuinbouwtrekkertje overheen kunt. Opvallend

in de ervaringen uit de geschiedenis. Er is veel gepio-

zijn de uitgegroeide planten van tientallen verschillende

nierd, veel ervaring opgedaan, veel geleerd over hoe we

groentegewassen aan het begin van elke rij. Zo kunnen

onze doelstelling vorm kunnen geven. En hoe niet. Deze

leerlingen zien hoe sla, pastinaak of rucola zich verder

ervaringen mogen een bron van inspiratie worden voor

ontwikkelt, als je ze niet oogst.

nieuwe generaties die op hun eigen manier het instituut

En buiten nog een lap van drie hectare vollegrondstuin-

HOFblad.8

bouw, om het vak te leren. Hier worden alle denkbare

maken ze een prachtige ontwikkeling door. Ze leren op

groenten gezaaid, geplant, geteeld en geoogst. Net als

alle vlakken, ook op het sociale vlak. Als de studenten in

toen. Onder een hoge hemel, met uitzicht op het

Dronten of Biddinghuizen zouden wonen, zou er een heel

Wisentbos en de akkerbouwteelten. Ook kunnen leer-

andere sfeer komen. Natuurlijk is er ook gedoe, maar ik

lingen ervaring opdoen in de handel bij de boerenmark-

gun Nederland meer Warmonderhof, meer wonen,

ten in Almere en Amsterdam waar Reggy Waleson zijn

werken en leren op één plek.

opbrengst aan de man brengt.

Naast de kas heeft Dianne Waleson een bloeiende plan-

Op Thedingsweert was er les in de roze geverfde ‘tempel’,

tenborder aangelegd, inclusief meerjarige kruiden. Mensen

in de barakken en een enkele keer in de villa. In Dronten is

uit de omgeving hebben voor een luttel bedrag een bloe-

een degelijk schoolgebouw. Ik probeer te infiltreren bij een

menabonnement. Zij plukken vijf maanden lang elke week

paar lessen, maar het komt niet uit. Als het gaat om voe-

hun eigen boeket en helpen met onderhoudswerk. Bijen en

dereenheden melkvee, podzolgronden of de plantafstand

vlinders genieten er ook van. Het is machtig mooi.

van andijvie, zal het er vermoedelijk niet veel anders aan toegaan dan toen. Maar de rest, daar ben ik zó nieuwsgie-

Reggy Waleson, zelfstandig ondernemer, ‘de tuin-

rig naar. Wij hadden bijvoorbeeld spraaklessen. Mijn jaar-

bouwer’ op Warmonderhof:

groep, een stel sceptische lostgenerationpunkers, had zelfs

Het is nuttig en nodig en ik vind het geweldig leuk,

gevraagd om extra lessen op zaterdag. Eindeloos oefenden

werken met Warmonderhoffers, maar ik vraag me soms

we de beweging tussen de geestelijke wereld hoog achter

wel af wat ik mijn bedrijf ermee aandoe. Hier komen elk

ons en de aardse wereld op de grond vóór ons.

jaar nieuwelingen, die fouten maken. Iedereen die wat

We hadden meerdere, onvergetelijke, zeer bevlogen lera-

geleerd heeft vertrekt weer. Een bedrijf is een organis-

ren, al dan niet gekwalificeerd, al dan niet antroposofisch.

me en dat wordt geweld aangedaan omdat er weinig

We maakten ook ernstig ruzie met ze. We kregen zo veel

ontwikkeling in zit. De grond wordt wel beter, maar de

aangeboden! Je kunt er de rest van je leven op herkauwen.

verfijning loopt achter. Ik moet er mijn boterham mee

Hier in Dronten vind ik een groepje leerlingen achter

verdienen en eet er een boterham minder om, maar dat

computers in het ‘open leercentrum’. Sommigen zijn privé

kan me niet schelen. Het kan me wel schelen als iemand

bezig, anderen doen schoolwerk. Ik vraag hen of ze genoeg

niet ziet dat hij op kiemplanten staat te dansen of

leren op deze school.

eroverheen rijdt. Dat vóel ik.

Erik Komen, derdejaars: Meike Rijnja, derdejaars:

Je kunt altijd in het lerarenlokaal binnenlopen met

Ik ben een tuinbouwer, zeker weten, maar het gemengde

vragen, of als je ergens mee zit. De begeleiding is goed,

bedrijf is voor mij de standaard. We bestuderen momen-

ook in de praktijk. De Warmonderhof-identiteit is samen

teel de landbouwcursus. Het b-gedeelte is vanzelfspre-

ondernemend bezig zijn, gemoedelijk en in overleg. Het

kend, het dynamische vind ik mooi, maar ik moet het

is geen school van 9 tot 5, als je er zin in hebt, kun je

nog meer gaan ervaren. De zaaikalender hou ik erbij, al

veel meer doen. In de praktijk, of in de organisatie van

is dat niet altijd praktisch. Wat me ook aanspreekt, is het

jaarfeesten, pizzafeesten en weekopeningen en het

menselijke aspect, dat het een bedrijf ook een maat-

warmonderhof-café. In het weekend ga ik vaak naar mijn

schappelijke rol speelt, bijvoorbeeld als zorgboerderij.

ouders, dan moet ik echt bijkomen en even iets anders

Als ik in het werkritme zit, verdwijnt dat weer wat naar

doen en zien. Want het is hier wel een eiland.

de achtergrond en vind ik het werk zelf weer heel tof.

Dirk Schellekens, eerstejaars: Theorielessen

Theo Smeeman, docent mechanisatie, mentor eerste jaars: Eerst werkte ik in het gangbare onderwijs. Daar ging het

Het kan in een lessituatie lastig zijn dat de basiskennis van de leerlingen zo uiteen loopt. Ik heb op de vrijeschool gezeten en ken antroposofische zaken als jaarfeesten

om trekkers en hoe je die afstelt. Toen ik hier voor een

bijvoorbeeld. Maar ik ben nieuw in de landbouw en merk

invalperiode kwam, kwam ik in een andere wereld waarin

dat sommige termen als bekend verondersteld worden,

de persoonlijke begeleiding van de studenten ook veel

plantenonderdelen en plantenfamilies, de kruisbloemigen,

aandacht krijgt.

daar wordt snel even uitleg over gegeven. Dat is voor mij

Tegenwoordig ben ik mentor van de eerstejaars,

weer lastig, terwijl dat voor de boerenkinderen vanzelf-

enthousiaste en betrokken studenten. In vier jaar tijd

sprekend is. Ik vraag me wel af hoe ik ooit aan een eigen

HOFblad.9

(Advertentie)

Een gezonde keten van boer tot bord

Natuurlijk kan het 

Ontdek Odin, de biologische voedselcoöperatie van Nederland ruim 5.000 leden 100% biologisch eerlijk van boer tot bord eigen imkerij 





Alkmaar, Amersfoort, Amsterdam (Bos en Lommer, Ceintuurbaan, Czaar Peterstraat, Westerpark, Zeeburg), Arnhem, Bergen, Breda, Delft, Den Haag, Dordrecht, Driebergen, Ede, Nijmegen, Utrecht, Wageningen en Zutphen. Meer info: www.odin.nl Lekker je biologische boodschappen thuis laten bezorgen? Kijk op www.odinbezorgdienst.nl

bedrijf kom. Grond, machines en gebouwen, dat is onbe-

In mijn herinnering hoor ik het geluid van sappige,

taalbaar. Kleinschalige groenteteelt is een van de opties.

knappende voederbieten als de blaarkoppen ’s winters

Je pacht een stuk grond, doet alles met de hand of met

op stal hun portie kregen. Er was toen veel contact

een klein trekkertje, maar in de veehouderij kan dat niet.

tussen akkerbouw en veeteelt. Hier is het anders, omdat de akkerbouw een halve kilometer verderop is. Met

Wat een verstandige antwoorden! Misschien is dat toch

vijftig koeien, overigens is de enige echte Hofkoe nog

wel wat veranderd? Waar is de mysterieschool? Maar

steeds een blaarkop, een huiskavel van 85 ha, meer

waarschijnlijk vertellen ze me ook niet zomaar alles...

teelten en meer machines, biedt Dronten een serieus,

op naar de kunstschuur. In mijn tijd werd gezegd dat

volwassen leerbedrijf.

kunst het broodnodige evenwicht schept tussen het

Vandaag gaan de pinken naar de pinkenweide: een

soms te kille denken en de soms te drammerige wil. Op

afgezet stuk grasland in het aangrenzende Wisentbos.

Thedingsweert schilderden we nat in nat en maakten we

Als ik een koe was, wilde ik daar staan. Een deel van

houtskooltekeningen. Dat doen ze hier niet, geloof ik,

de praktijkgroep, eerste en derdejaars, laden de dieren

te oubollig? Ze werken nu met alle materialen en meer

in veewagens en brengen ze weg. Een ander stel gaat

ambachtelijk. Met Goethe aan de muur.

bosmaaien onder het schrikdraad aldaar. Weer anderen gaan de drinkwatervoorziening voor de pinken regelen.

Petra van den Bosch, kunstdocent: Kunst speelt in alle vier de schooljaren een rol, maar het meest in het eerste jaar. Als eerste maken ze een boerderijdier van speksteen, dan wordt gelijk zichtbaar

Johan Verheye, zelfstandig ondernemer, de akkerbouwer/melkveehouder op Warmonderhof: Ik zit uren op de fiets tussen het veehouderijbedrijf en de

in hoeverre de leerling in staat is tot vormgeving. De

akkerbouw. Soms denk ik aan het eind van de dag: wat

tweede is een tekenopdracht naar waarneming. Dan

heb ik nou eigenlijk gedaan? Als ze op de ene plek lekker

volgt een opdracht rond functionaliteit met organische

aan het werk zijn, fiets ik naar de andere. Het gaat er

vormgeving. Bijvoorbeeld een schaal, een spel, of een

niet alleen om dat het bedrijf goed gaat, maar ook dat zij

bijenhotel. Het gaat altijd om afgeronde opdrachten, met

goed gaan, dat is de balans. De leerlingen, dat is de uit-

daarbinnen veel individuele vrijheid.

daging en de tragiek. Ze stellen altijd vragen, waardoor ik mijn eigen handelen steeds weer moet verantwoorden

Hugo Colenbrander, eerstejaars:

of herzien. Waarom doe ik het eigenlijk zo? Soms komen

Kunst hoort bij het spirituele aspect van de opleiding. Ik

hier eerstejaars die nog geen bezem vast kunnen houden

ben niet zo spiritueel, maar ik zie wel dat ik er kortzich-

en als ze weggaan hebben ze geleerd en zijn ze gegroeid.

tig mee omga. Ik zie het belang ervan voor ons als men-

Op de weg daartussen is het soms lastig, in de praktijk.

sen. Landbouw is om in leven te blijven. Kunst, muziek,

Soms zou je een bepaald team, dat lekker werkt, wel een

poëzie en liefde, daar wíl je voor in leven blijven.

heel seizoen willen houden.

Mas van de Pol, eerstejaars:

Preparaten

Als je bezig gaat met vormgeving breng je een bepaalde

Mijn allereerste kennismaking met het fenomeen bd-pre-

ontwikkeling op gang. Ik maak een houten kommetje,

paraten vond plaats op Old Plaw Hatch Farm in Sussex,

helemaal met de hand. Ik ontwikkel geduld en acceptatie

waar ik voorafgaand aan Warmonderhof een half jaar

dat het niet foutloos is. Maar dat is ook de charme.

werkte. Op een dag kondigde een van de boeren op plechtige toon aan:

Veehouderij/akkerbouw

Today we are going to

Mijn beginjaar 1982 was een piekjaar. We begonnen met

work with the preparations.

90 eerstejaars op een praktijkbedrijf van 35 ha. Dat was

Ik vroeg wat dat dan was.

dringen geblazen. De potstal en de machinekapschuur

Thats the biodynamic hocus

stonden in een haakse hoek, wat een intieme sfeer gaf.

pocus! Hier

Als je in de melkploeg had gezeten, dan hoorde je er bij.

kon ik direct

De melkploeg die er nu rondloopt beaamt dat. Door deze

in mee.

stage op de veehouderij hebben ze het hele bedrijf veel

We prepa-

beter leren kennen, ‘bizar veel’ geleerd en je snapt de

reerden de

theorie veel beter als je er mee gewerkt hebt.

metershoge

HOFblad.11

mesthopen door er met een stok gaten in te prikken en daar bolletjes ‘prut’ ter grootte van een knikker in te

Hester Stolk, derdejaars Je bent net een paar weken op school als je je eerste

laten vallen.

preparatendag meemaakt. Ik was gefascineerd: wat

Voor niet-insiders: preparaten zijn substanties die in sterke

gebeurt hier? Als je je logica uitschakelt en je eraan

verdunning over de gewassen verspoten worden. Ook zijn

overgeeft, dan voelt het als een oud, krachtig verzorgend

er preparaten speciaal voor de composthoop. Ze worden

ritueel waarin je het meditatieve en het kunstzinnige

gemaakt van koemest en kiezel en verschillende planten

van de landbouw ervaart.

in combinatie met verschillende organen van verschillen-

Inmiddels heb ik de landbouwcursus van Steiner gelezen.

de dieren. Ze dienen om processen in gang te zetten en

Probeer ik de tekst zin voor zin te ontleden, dan loop ik

disharmonieën in gewassen en grond te voorkomen of te

vast. Ik stel het me als een beeld voor, als een proces,

genezen. Rudolf Steiner heeft in zijn boek De Landbouw-

als krachten die op elkaar inwerken, bijna als een kunst-

cursus het hoe en wat van de preparaten uiteengezet.

werk, een symfonie. Afgelopen voorjaar brachten we het

Op Warmonderhof werden de preparaten gemaakt op

koemestpreparaat op de akkers, met stoffers en emmers.

Michaëlsdag, op 29 september. Iemand beweerde dat het

Het was laat, er was een mooi strijklicht. Het voelde

dan altijd mooi weer is, wat natuurlijk volkomen klets is. De hele school deed mee. Urenlang hoorde je het ritmische geklop van

als het land zegenen. Ik weet niet zeker of de middelen werken, maar wel, dat het een werking op mij heeft en dat dit het land ten goede komt.

honderd koehoorns op de bestrating en het

Geraakt worden

woeste hakken in koei-

Ik herinner me ook heel goed de verwarring die

enschedels. Een groep

Warmonderhof gaf en de medeleerlingen, die het soms

propte kamillebloeme-

helemaal niet trokken. Ik kende die momenten zelf ook.

tjes in schapendarmen.

Hoe moeilijk het kon zijn om je weg te vinden tussen eenzaamheid en zelfstandigheid, het appél dat de wereld op jou persoonlijk leek te doen, hoe moe, hoe verliefd en hoe blij je kon zijn. Deze opleiding raakt iedereen.

De inhoud en de kwaliteit van het onderwijs, de manier waarop het wordt aangeboden en de bijzondere mensen, leerlingen en leerkrachten, die zich aangetrokken voelen door Warmonderhof. De sterke onderstroom van de wens voor een betere wereld. Geen wonder dat hier vriendschappen ontstaan die een leven lang doorwerken, met deze bijzondere, zoekende, idealistische, eigenwijze, spannende, soms teleurgestelde, waarachtige mensen.

Een derdejaarsleerling, haar naam ben ik helaas kwijt, ze mag zich melden: Een groep naaide het schapendarmscheil, (het vlies dat de

Er was een moment dat ik ’s avonds met iemand boven op

spijsverteringsorganen omhult) gevuld met paardenbloe-

‘de bult’ aan de bosrand zat. We keken het hele Warmonder-

men dicht. Wie meer wil weten leest de literatuur er maar

hofbedrijf over en we zagen ineens hoe prachtig het is. Als je

op na. Het was fundamenteel en collectief. Met zijn allen

hier al zo lang bent, vergeet je soms hoe tof het hier is.

volbrachten we deze onbegrijpelijke handelingen. Maar we wisten dat het goed was. Of we wilden dat het goed was. Of

Hier wordt nog altijd gewoond, gewerkt en geleerd. Dat

we deden alsof het goed was. Of we maakten dat het goed

zie je nergens anders. Af en toe raak je het contact kwijt

was. In elk geval waren we de aarde toegewijd. De traditie

en vergeet je hoe tof het hier is. Het bestaat, nu al 70

op Michaëlsdag bestaat nog steeds op Warmonderhof.

HOFblad.12

jaar, gewoon in Nederland. |||

Warmonderhof in cijfers en data in 2017

mmv Ruud Hendriks, teamleider Aeres WARMONDERHOF SCHOOL 115 voltijdstudenten BOL BD niveau 2, 3 of 4 55 % maakt de studie af 175 deeltijdstudenten BBL BD niveau 2 of 3 60 % maakt de studie af De school heeft 14 docenten in totaal 20 medewerkers.

In het jaar 2016-2017 verzorgden zij: 1600 lessen van 1.5 uur in de voltijd opleiding (incl. excursies), 1000 lessen van 1.5 uur in de deeltijdopleiding.

Op school zijn 6 lokalen met 6 krijtborden en 0 digiborden, 15 kantoorwerkplekken en 28 computers op het Open Leer Centrum.

Tuinbouw olv Reggy Waleson Grootte 4 ha beddenteelt, waarvan kas 4000m² Vruchtwisseling: 6 jaar 2 jaar grasklaver, 4 jaar groentegewassen Productie: Alle soorten groenten en kruiden Afzet: Boerenmarkten Amsterdam en Almere, Hofweb, de Hofwinkel, Uitwisseling, St. Buitenkunst, bloemenabonnementen Bloemenpluktuin olv Dianne Waleson draait mee in de vruchtwisseling en heeft 60 deelnemers met jaarabonnement, de onderhoudspluk wordt verwerkt tot 24 boeketten/week voor de markt.

Voor opkweek van plantgoed wordt jaarlijks 11.550 liter potgrond aangevoerd 7 kilo elastiekjes wordt gebruikt voor bossen van bloemen, bieten, radijzen, uien , kruiden enz.

50 mesjes worden aangevoerd voor het snijden van sla, andijvie, paksoi, courgettes enz.

Wekelijks bezoeken 220 klanten de markt op de stadsboerderij in Almere. Zij worden geholpen door Reggy of een van de vijf leerlingen die vijf kassa’s bedienen

Overzicht theorievakken 1e jaar: Inleiding veehouderij, kleine dieren, agrarische economie, bedrijfseconomie1, fruit1, groenteteelt1, trekkertheorie, bodemkunde, grasland, plantkunde, waarneming, inleiding antroposofie, dierkunde, akkerbouw, rekenen, kunst, Engels, Nederlands 2e jaar: Fokkerij, gezondheid, bedrijfseconomie2, administratie, fruit2, werken met aandacht, natuur Akkerbouw/veeteelt olv Johan Verheye op bedrijf, zaaien en poten, oogsten en bewaren, Grootte: huiskavel 85 ha jonge zeeklei bemesting1, voederwinning, groenteteelt2, Pacht: pinkenweide 8 ha in Wisentbos SBB, 10 ha bemesting2, sterrenkunde en preparaten, akkerhooiland flevolandschap bouw2, rekenen, kunst2, Engels2, Nederlands2 Akkerbouw in zevenjarige vruchtwisseling 3e jaar: Veekeuze, ondernemingsvormen, belastinGPS (triticale en wintererwten), grasklaver, gen, plantgezondheid, productkwaliteit, landschap plantui, spelt, aardappelen, voederbiet, pompoen, en agrarisch natuurbeheer, heftruck, landbouwpastinaak of wortelen en wintertarwe machines, hydrauliek en elektronica, bodemAfzet: Onder andere: Consequente biobakker, Biovruchtbaarheid, planning akker/veehouderij, select, Green Organics, Demeter felderzeuggroenteteelt, zaadteelt en veredeling, landbouwnissen Veestapel: 50 melkkoeien, jongvee en stier, cursus, rekenen, planning groententeelt, groente60 kippen, alle mest blijft op eigen bedrijf voor teelt3, veehouderij1, kunst3, Engels3, Nederlands3 akker- en tuinbouw 4e jaar: Bedrijfsorganisme, mechanisatie EindEigen veevoer: 100% eigen voer. GPS, graskuil, WerkStuk, economie anders, economie EWS, hooi, voederbieten en geplet graan marketing, bd-aspecten, groenteteelt4, veehouderij Productie: gemiddeld 16 liter melk per koe per EWS, kunst4, Engels4 etmaal Aanvullende praktijklessen: Melkverwerking: 1/3 deel van de melk wordt zelf Bouwen, paardentractie, trekkerrijden, lassen, verkaasd, voor 1 kilo kaas is 8,5 liter melk nodig electro/hydro, bodemonderzoek, boerenklussen, Afzet melk en kaas: Zuiver zuivel, De Hofwinkel, oefenakker, veehouderij Groene winkel Zeist, boerenmarkt Almere, Stages: verschillende boerderijwinkels, thuislunch en Eerste en derdejaars op eigen praktijkbedrijven, living Dronten, de Hofzaal tweedejaars op externe stage Afzet eieren: De Hofwinkel De verhouding praktijk- en theorie-uren is over de gehele opleiding (4 jaar) 3400:2500 WARMONDERHOF WONEN De overheid eist minimaal slechts 1400 Woonderij: olv Do Veltman praktijkuren.

130 kamers, verdeelt over 19 huizen Van de gediplomeerde studenten gaat 70 % in de Jaarlijks gaat er gemiddeld 50 liter muurverf, sector werken en daarvan naar schatting kleur 2550, havana nuance geel tegen de muren 80% op boerderijen, de anderen in winkels of en worden er 100 pluggen uit de muren gehaald en verdeelcentra, of als bedrijfsadviseur. de gaten weer gevuld.

WARMONDERHOF PRAKTIJKBEDRIJVEN 30% kiest voor veehouderij/akkerbouw, 70% kiest voor tuinbouw

OMZET GEHEEL, INKOMSTEN EN UITGAVEN School (onderwijs): 1.5 miljoen €/jaar Stichting (wonen en praktijkbedrijven): 1.5 miljoen €/jaar

HOFblad.13

Tekst: Mijke van Waesberge

S E I M M U D r o o v N E T A leerling R d u A o P n E e e R n P nadering va jke be

nli Een persoo

Als Michiel Rietveld over preparaten vertelde, leek het allemaal logisch en vanzelfsprekend.

Er zelf iets zinnigs over zeggen, was minder vanzelfsprekend. Acht jaar na mijn afstuderen op Warmonderhof is het enige dat ik me vaag van zijn lessen herinner iets over een geniaal verband dat met het hertengewei te maken had, waardoor het gebruik van een bepaald preparaat compleet voor de hand lag.

Mijke van Waesberge

Ik sla mijn aantekeningen van toen er op na en

MichaĂŤlsviering. Ik had geen idee waar ik

precies zoals het de preparaten vaak betaamt,

mee bezig was, maar wel het gevoel dat het er

Warmonderhof van 2004

klinkt dat wat ik er nu nog uit kan opmaken,

toe deed. Het lijkt vreemd om koemest in een

tot 2009. Ze woont nu in

vaag. Het betrof het duizendbladpreparaat. Een

koehoorn te stoppen, om koedarm met kamille

functie van de duizendbladplant is het los-

als worstjes te vullen, om kussentjes te naaien

maken van kalium in de grond. In het lichaam

van met paardenbloem gevulde darmscheil, een

zelfstandige onder

heeft de blaas een kaliumgerelateerde functie.

schapenschedel te vullen met eikenschors of om

bedrijfsnaam:

Tussen de blaas en de voorhoofdsholte bestaat

vier mensen te zien lopen rond een hoop mest,

Mijxiemaal. Als kok,

een verband dat zich uit in het doorsluizen van

basaltmeel en eierschalen, die ze gedurende

informatie, waarbij het gewei werkt als een

een uur ritmisch omscheppen en al die verkre-

antenne die kosmische krachten doorgeeft aan

gen substanties vervolgens ook nog begraven.

de blaas. De kalium krijgt in de blaas de wijs-

Maar niemand deed er raar over en ik voelde me

eigenlijk altijd met eten

heid van de hele omgeving mee. Op deze manier

deel van het hele gebeuren.

bezig, waarbij groentes

worden de kalium-processen gestuurd om ze zo

De vaste punten, vaak de jaarfeesten, waarop er

haar basis en inspiratie

goed mogelijk te laten werken. Het duizendblad-

iets met de preparaten gedaan wordt, vormen

preparaat ondersteunt uiteindelijk de werking

een sociale bedding op een bd-bedrijf. In het

van kalium in de stengels.

voorjaar met elkaar de benodigde bloemen

(1981) was op

Den Haag en werkt in Rotterdam. Zij is

koekenbakker, marktverkoper en tekstschrijver is zij professioneel

vormen.

plukken, had voor mij iets vrolijks en feestelijks.

HOFblad.14

Het samenbrengen van plant- en dierkwaliteit

En de composthoop prepareren vond ik span-

en het vullen/omhullen vormen een belangrijk

nend, omdat het volgens een bepaald procedĂŠ

onderdeel bij het maken van de preparaten. Dit

van diepte en afstand moest. Het roeren van

deden we op Warmonderhof tijdens de

het koehoornpreparaat heb ik tijdens mijn stage

op De Vijfsprong gedaan. Een uur is wel lang, maar door

dat ik me tijdens een excursie naar zijn bedrijf Gerbranda

de concentratie op de in het water te vormen trechter

State, direct thuis voelde op dat bedrijf. En voor Wim

en het ritmisch afwisselen van de draairichting, was er

Salamons was, naast dat de filosofie hem aansprak, het

even niks anders dan dat en ging de tijd vanzelf voorbij.

zich simpelweg meer thuis voelen bij bd-boeren een

Mijn stageboer Jan Weijsenfeld zei over preparaten dat

reden om van gangbaar naar bd om te schakelen.

ze verbinden en tot leven brengen. Als hij het gevoel had

In de bd-landbouw gaat het erom de samenhang tussen

dat een gewas ‘ergens doorheen moest’, was dat voor

bodem, plant, dier en mens te versterken. Er is respect

hem een aanleiding om een preparaat te spuiten. Door

voor de eigenheid van plant en dier. Het bedrijf wordt

de toepassing nam hij een harmonischer groei en een

gezien als een levend organisme met een bedrijfsindi-

betere kwaliteit waar bij de gewassen. Zelf vond ik het

vidualiteit die afhankelijk is van de bodem-, klimaat- en

verspreiden van de spuitpreparaten op de tuinbouw bij

landschapomstandigheden, eigen ontwikkelingsmoge-

Reg met een emmer en een stoffer iets magisch. Alsof ik

lijkheden heeft en haar ware aard kan verwezenlijken.

een beetje werd opgetild, er iets van harmonie doorwerk-

Preparaten hebben daarin een plek. Willy Schilthuis zag

te in mijn eigen systeem.

het gebruik van preparaten, net zoals vruchtwisseling, als een cultuurmaatregel om gewas- en voedingskwali-

Ik las dat Asse Aukes, althans in de jaren 90, juist geen

teit na te streven.

preparaten gebruikte. Hij ging liever een uur het gewas in, dan een uur roeren in een ton. Voor hem is de essen-

In de bd-landbouw wordt gretig gestrooid met ‘kracht-

tie van bd het erkennen van een geestelijke wereld en

termen’. Aan levensverschijnselen en dus ook aan de

daar in daadwerkelijke harmonie mee te werken en waar

landbouw ligt een krachtencomplex ten grondslag.

het ontbreekt, die proberen te bewerkstelligen, omdat

Kracht kunnen we niet waarnemen, wel de uitwerking

er veel kracht uit gaat van harmonie. Ik weet nog goed

ervan. Vaak wordt door boeren geen werking van

HOFblad.15

(Advertentie)

HAK Schoffeltechniek

XHR-serie

EX-serie

S-serie K.A. Havelaar & Zn bv Spectrumlaan 11 2665 NM BLEISWIJK Telefoon: +31 (0) 79 593 1307 Fax: +31 (0) 79 593 1164 www.havelaar.biz www.HAKnl.com E-mail: info@havelaar.biz

LTC1 Importeur:

preparaten gezien, maar wel een werking ervaren. Het

preparaat van onderaf, het hoornkiezelpreparaat van

maken en toepassen van preparaten kan je in de richting

bovenaf, zodat de plant ‘goed voor de wind komt te

brengen van het ervaren van krachten.

liggen’. En laat ik me nou zelf in mijn element voelen aan

Preparaten versterken de levensprocessen in bodem,

het roer van een zeilboot, voor de wind, met de fok bak.

composthoop en plant. Ze zorgen voor een gelijkmatiger

Het gaat om het evenwicht tussen het spel van de wind,

verloop van de verschillende groeifasen en reguleren de

je roer en de zeilen.

ontwikkeling van de plant. Edith-Lammerts van Bueren

Preparaten komen voort uit het menselijk denken,

zegt het zo: ‘Een sla kan zich zodanig emanciperen van

waardoor ze zorgen voor een mens-eigen manier van

zijn omgeving dat deze meer ‘sla-eigen’ kan zijn in al zijn

bemesten. Landbouwgewassen ontlenen krachten aan

positieve kwantitatieve en kwalitatieve eigenschappen.’

minerale, plantaardige, dierlijke en menselijke bemesting, die allemaal doorwerken in onze voeding. Het

In wat ik over de preparaten gelezen heb, schemert vaak

minerale voeden is te zien als ‘weten om te gaan met

door dat ieder moet uitgaan van zijn eigen ervaringen en

de materie’. Het etherische voeden is te zien als ‘weten

voorstellingen en door dit stap voor stap uit te breiden

om te gaan met (levens)processen’. Het astrale voeden

daar een voor eigen gedachten bevattelijk geheel van

is te zien als ‘weten hoe om te gaan met emoties en

te vormen. In deze zoektocht kan het motiveren om

bezieling’. Het individuele voeden is het ‘vinden van de

‘gewoon’ vertrouwen te hebben in de werking, te merken

eigen weg’.

dat je bewuster naar je gewassen gaat kijken en dat er een betere band ontstaat met je bedrijf.

Onlangs plaatste ik een foto op instagram van een

De landbouwmechanisatie heeft zich in duizenden jaren

kievitsboon in mijn mini-stadsmoestuin, die zijn weg naar

ontwikkeld van handmatige werktuigen tot gps-gestuurde

boven had gevonden langs een stok, die niet direct naast

trekkers met dito werkende machines. Volgens Michiel

het plantje stond. De plant moest eerst in het luchtledige

Rietveld is het van belang om het gebied van de levens-

een stukje schuin omhoog. Uiteindelijk was de stok een

processen net zo vakkundig te verzorgen als de gangbare

handvat en kon deze door de uitreikende potentie van de

landbouw dat doet op het anorganische vlak: ‘Steiner

plant zelf, houvast geven. Ik schreef bij de foto: ‘je eigen

heeft ons ‘schoffels en harken’ gegeven om als het ware

weg vinden’. Iets dat ik zelf lang niet altijd even makke-

te schoffelen in het gebied van de levenskrachten.’

lijk vind. Al schrijvend aan dit stuk, werd het een treffend

Mogelijk ontwikkelt de invulling van het werken met

beeld om de werking van preparaten tastbaar te maken

preparaten en het begrip ervan zich in de (verre) toe-

en (her)vond ik een goeie reden om Demeter te eten.

komst ook naar een hoger niveau.

En misschien gaat het gebruik van preparaten uiteinde-

Ergens kwam ik een mooi beeld tegen: preparaten

lijk wel over respect voor onze eigenheid, voor iedereen

werken als een roer en zeil samen: het hoornmest-

als individu. |||

HOFblad.17

NATUURLIJKE WATERZUIVERING

Why Waste Water?

Als water zo belangrijk is, waarom mengen wij ons afval dan met dit drinkwater of irrigeren wij onze tuinen en landerijen daarmee?

En als we dit gemengd hebben, waarom lozen wij dit dan in de natuur, zodat ook het oppervlakteen grondwater vervuild raakt? Kunnen wij ons afvalwater niet beter (her)gebruiken, ofwel: “Why do we waste our waste water?”

Waar we voor staan Wij staan voor het op lokaal niveau verbeteren van het gebruik van ons afval,- drink- en oppervlaktewater. Wij geloven in schaalvoordeel op lokaal niveau en sturen daarom aan op het aansluiten van clusters en gemeenschappen.

Wetlantec BV is een professioneel familiebedrijf dat is opgericht in 1994. Wij staan voor het toepasen van kwalita�eve en duurzame oplossingen voor de zuivering van vervuild water.

Wij ze�en ons in om een lokale oplossing te ontwikkelen voor de klantvraag rondom de waterkwaliteit. Vaak kunnen wij een standaard oplossing bieden maar we maken graag een uitzondering voor moeilijke vraagstukken. Onze kennis en ervaring passen wij niet alleen in Nederland toe. Op uitnodiging ontwerpen wij wereldwijd systemen of geven wij cursussen en training op het gebied van natuurlijke waterzuivering.

Hoe werkt een helofytenfilter?

3

4 1

5

6

2

Het afvalwater wordt verzameld in een sedimenta�etank (1) waar het kan bezinken en waar het biologische zuiveringsproces begint. Vanuit de pompput (2) wordt het water in een aantal malen per dag over het helofytenfilter verdeeld.

Hier stroomt het langs de wortels van het riet of de wilgen (3) en door de verschillende lagen filtersubstraat (4) Het gezuiverde afvalwater (effluent) stroomt via een drainage systeem in een controle-inspec�eput (5) waarna het geloosd kan worden op een sloot (6) of greppel

Wetlantec Nederland BV Buitenhuizerweg 9A 7961LX Ruinerwold

0522 482 090 info@wetlantec.com www.wetlantec.com

Nieuwe sanitatie - medicijn-verwijdering uit (afval) water - aanpak gewasbeschermingsmiddelen in oppervlaktewater - nutriënten terugwinning Decentrale zuivering - (beluchte) helofytenfilters - wilgenfilters - IBA compact systemen Regenwaterrecycling - afkoppeling - hergebruik Oppervlaktewater zuivering Doelgroepen: Waterschappen Gemeenten Recreatie Agrariers

Rijkswaterstaat NGO’s Horeca Industrie

Buiten ga ik altijd piekeren

Ik ging niet boeren

Na het gymnasium wilde Barbara Valeton (1962) niet net als al

haar vrienden gaan studeren. Dat kon ze al: binnen zitten en met haar hoofd werken. Het was een erfenis van de vrije school: dat

het goed is te ontwikkelen wat je niet kunt, die haar ertoe bracht een andere weg in te slaan.

Eerst heb ik een jaar op een landbouwbedrijf in BraziliĂŤ gewerkt, met mijn handen. Het werk zelf was nuttig voor de wereld, maar voor mij niet bevredigend. Van buitenwerk ga ik piekeren. Toch koos ik daarna voor Warmonderhof, vanuit dezelfde, beredeneerde wens om mijn eenzijdigheid te bestrijden.

Om beter te leren melken ging ik elke middag naar een boer in Drumpt. Hij had geen idee wat hij met mij aan moest. Ik had ook nooit geld. Daarom ging ik op straat in Tiel dwarsfluiten met mijn Braziliaanse poncho om. Kwam net die boer langs. Hij gaf me 2,50. Ongemakkelijk! Uiteindelijk haalde ik het melkdiploma, daar ben ik nog steeds bijzonder trots op.

Maar ik zat niet lekker op Warmonderhof. We hoefden nooit wat uit ons hoofd te leren. In de praktijkweken verlangde ik vooral naar de theepauze maar voor je het wist was het weer kolen oogsten. Daarbij miste ik praktische intelligentie en fysieke kracht voor de uitdagende taken. Wie al kon ploegen, mocht het gaan doen. Voor mij lagen algauw de verzorgende taken klaar. Dat is helemaal niets voor mij.

Daarna heb ik jaren in een natuurvoedingswinkel gewerkt. Een fantastische tijd. Ik wilde echter verder, werd assortimentsmanager bij Gimsel Winkelgroep en haalde een marketingdiploma. Helaas werd daar door de self-made ondernemers met wantrouwen naar gekeken. Vervolgens werd ik productmanager bij Natudis. Op mijn dertigste ging ik naast mijn werk rechten studeren. Dat was een heerlijke hobby. Toen ik mijn scriptie moest schrijven heb ik ontslag genomen en in 2000 ben ik in de advocatuur terecht gekomen.

Lekker binnen, met koffie, pen en papier, met woorden, tactieken en mensen.

Barbara Valeton advocaat

Nog altijd heb ik groot respect voor boeren, ik kan er geen kwaad woord over horen, maar ik ben dolblij dat ik zelf niet meer hoef!

Ooit maakten zij Warmonderhof af.

Maar het leven neemt zijn eigen loop en bracht hen nieuwe wegen.

Waar zijn deze oud-Warmonderhof-studenten uiteindelijk terecht gekomen?

HOFblad.19

Fotografie: Ida Meertens

Sander & Marjolein Koster

BD is zoeken Noordwest Friesland. Wind, vlak land, ruimte, de waddendijk, luchten en leegte. Vanuit de verte zie je ineens een pluk begroeiing van bomen en hagen. Op het erf van Gerbranda State staat een echte kop-hals-rompboerderij, geflankeerd door hoge lindes en traditionele schuren. En dan nog dat andere gebouw, dat doet denken aan de ark van Noach, met zijn ronde vormen en veel dik hout aan binnen- en buitenkant. Hierin is de zorgboerderij ondergebracht met een werkschuur, kantine en winkel en het woonhuis van Sander en Marjolein en hun dochters Elin en Kaja.

HOFblad.20

Wie of wat is Gerbranda?

Marjolein: Dat is de naam van de familie die de boerderij eeuwenlang in het bezit had. Asse Aukes kocht het in 1990 en startte een bd-akkerbouwbedrijf, hij liet de naam zo. Na zeven jaar kwamen de melkgeiten erbij. In 2003 kwamen wij erbij, als de nieuwe geitenhouders. In het begin hebben we elkaar bij het kampvuur onze dromen en ambities verteld. Ik wilde heel graag een zorgboerderij en dat bleek Veronica Aukes ook te willen, dus die hebben we samen opgezet.

Sinds 2016 zijn Asse en Veronica met pensioen. Nu ze weg zijn, bouwen we de akkerbouw wat af. Simon, onze teamleider van de zorgboerderij, is met zijn gezin in de boerderij komen wonen. We zijn een beetje moe geworden van het zoeken naar extra vennoten. Het blijkt dat niet iedereen hier in het noorden wil wonen.

Voelen jullie je hier wel thuis?

Marjolein: Daar hebben niet over na hoeven denken! Na Warmonderhof zochten we een eigen bedrijf. We hebben links

Bedrijfsportret

van GERBRANDA STATE

naar het plusje en rechts wat op bedrijven gewerkt, onder andere in Zweden.

zijn. Voor mij zit dat vooral in het sociale aspect en hoe je

Op een dag belde Asse Aukes ons met de vraag of we wilden

in het leven staat. Sander: Voor mij is bd zoeken naar ‘het

beginnen op Gerbranda State. Ik wist niet wat ons gebeurde!

plusje’. Veel bd-ers hebben een visie, het is fijn om elkaar

Sander: Na zeventien jaar zijn we verbonden met de plek,

daarin te voeden. Het is een andere manier van kijken naar je

met de grond, het is héle mooie grond. Hier in de streek zeg-

bedrijf, het inspireert tot andere keuzes. Onze geiten hebben

gen ze: Als het hier niet lukt, dan ligt het aan de boer. Met

natuurlijk horens, dat past bij de dieren. Weidegang is met

de directe buren werken we goed samen. Er zijn vier biologi-

geiten complex, ze lopen makkelijk maagdarmwormen op en

sche akkerbouwers om ons heen, waaronder een bd-er. Ook

zijn heel selectief in wat ze eten. Als ze iets niet lekker vin-

met de gangbare boeren uit de buurt hebben we goed con-

den, dan heb je geen melk. In de bd vind ik inspiratie om toch

tact. Ze zien hoe mooi onze aardappels zijn en vragen zich af

volop met die weidegang bezig te gaan. Door de vruchtwis-

hoe dat kan. Ze komen zelfs informeren hoe we het doen en

seling met de akkerbouw hebben we een mooi grasbestand

willen een beetje grasklaverkuil hebben om hun compost te

met veel klaver. De geiten eten eigenlijk de groenbemester

enten met bacteriën die ze zelf niet meer hebben.

op. Omdat ze elke nacht op stal blijven hebben we eigen mest. Met preparatengebruik heb ik minder. Het hoort erbij,

Wat betekent bd voor jullie?

maar ik laat de handelingen aan anderen over. Ja, wij doen

Marjolein: Ik kan Steiner niet lezen, dat lukt gewoon niet.

ons best, mensen zeggen dat hier een goede energie hangt.

We zijn niet zo filosofisch, we zijn doeners. Op een open dag is dat soms een probleem, ik kan het niet uitleggen. Ik laat

Hoe werkt het verder met die geiten?

liever iets praktisch zien. Toch klopt het helemaal dat we bd

Sander: Wij doen aan ‘duurmelken’. Je melkt meerdere jaren

HOFblad.21

door, zonder droogstand en zonder ze te laten lammeren.

Op dit moment doet bijna iedereen het zo in de geitenhouderij. Dat is wat anders dan ‘doormelken’, waarbij je ze ook niet droog zet, maar wel laat lammeren. Grote voordelen: Je hebt doorlopend melkgeld en je zit niet met al die bokjes in je maag. Bovendien is einde dracht, aflammeren en begin lactatie als geheel een kwetsbare periode voor de geiten, die slaan we over. Geiten die een duidelijke terugval hebben, gaan naar de bok. Trouwens ook de geiten die het op deze manier extra goed doen, want daar wil je de lammeren van. En de jaarlingen natuurlijk ook, om het op gang te krijgen.

Jaarlijks lammeren zo’n 300 geiten af. Geiten zijn niet zo moederlijk, dat gaf regelmatig uitval. De geitenlammeren zetten we nu direct apart en we zorgen dat ze in elk geval vier flessen biest krijgen. Sindsdien hebben we veel minder dode lammeren en zijn de geiten later minder schuw.

Wat hebben jullie voor ogen met de zorgboerderij?

Marjolein: Dat is mijn passie: mensen met landbouw en dieren verbinden. Natuur, boerderijwerk en buiten zijn, maakt dat mensen ‘uit hun hoofd’ gaan. Waar draait het leven eigenlijk om? Om zorg voor de aarde, leven en produceren vanuit de aarde. Als je in een stad woont, kom je

Bedrijf: Gerbranda State

dat niet tegen.

Hoarnestreek 9, 8856 RV Pietersbierum als bd-bedrijf opgericht in 1990

net biggen geboren, ze zat er de hele middag bij, aaide

Eigenaren: Sander Koster(1976) Marjolein Koster (1979) beiden afgestudeerd op Warmonderhof in 2000 Soort bedrijf: Gemengd bedrijf met afzonderlijke zorgboerderij voor arbeidsgerichte dagbesteding Veestapel: 650 melkgeiten, kruising Saanengeit, Britse toggenburger en Alpinegeit, 2 varkens, kippen Grootte: 42 hectare, waarvan 31 ha grasklaverweide, 10 ha akkerbouw, 0.5 ha tuinbouw zorgboerderij met kas en boomgaardje Grondsoort: zavel Producten: dagelijks 1500-1700 liter geitenmelk, pompoen, pootaardappels, zaadteelt, tuinbouwgroenten van zorgboerderij Afzet: melk via directe levering Henri Willig (Hooidammerkaas), grove groentes via Udea en Kroon, productie zorgboerderij naar eigen boerderijwinkel en zaaigoed naar Bingenheimer Saatgut Bedrijfsorganisatie: Vennootschap van Sander en Marjolein, 3 vaste medewerkers zorg , 1 vaste medewerker veehouderij, 2 vaste medewerkers akkerbouw

Gisteren kwam iemand zwaarmoedig binnen. Er waren de zeug en uiteindelijk kwam er een glimlach op haar gezicht. Ook al is dat moment kort, het heeft waarde, dit voelen en beleven. We doen ook helemaal niet aan gesprekstherapie, we gaan in beweging, in de handeling.

In totaal hebben we twintig deelnemers. Ze hebben een psychische hulpvraag, lichte verstandelijke beperking, niet aangeboren hersenletsel of gedragsproblemen. Behalve de werkjes die gewoon moeten gebeuren, mogen ze van tevoren aangeven welk werk ze graag willen doen.

Kippen verzorgen, bosmaaien, een eigen tuintje verzorgen, de winkel op orde houden, varkens verzorgen, of in de kas werken. Het productiebedrijf en zorgboerderij staan naast elkaar, af en toe mixt het wat, dan gaan wat deelnemers schoffelen in de akkerbouw, maar er ligt geen druk op de zorg.

Verder doen we normaal, dat betekent bijvoorbeeld dat tijdens de koffie niemand whatsappt. Op veel bedrijven zijn geen gesprekken meer in de pauze, ik vind dat raar.

We vieren de jaarfeesten met deelnemers, medewerkers en vrijwilligers. We zitten dan met wel 40 mensen in de werkplaats te eten. Het blijft voor mij zo speciaal dat al deze mensen zich met Gerbranda State en met ons, hebben verbonden. Het jaarlijkse uitje, met chauffeur, melker, deelnemers en medewerkers geeft onverwacht

HOFblad.22

mooie dwarsverbindingen en contacten. De winkel werkt

waarbij een deel van het loon in dieren wordt uitbetaald.

met zelfbediening. Wat we niet zelf hebben, halen we bij

Zo bouwt de nieuwkomer een veestapel op en kan hij later

onze bioboerburen. We zijn een open bedrijf, er is altijd

bij de bank aantonen dat hij ervaring heeft.

reuring. We houden het vol omdat we tijdens de weekends

Zelf willen we gemotiveerde jonge mensen ook de moge-

de zorgboerderij sluiten. Dan is het hier ineens heel rustig.

lijkheid geven om een begin te maken met een eigen

De verantwoording van de begeleiding vraagt veel adminis-

bedrijf. Wij hebben land en machines, als je die niet

tratief werk met alle regelgeving, zorgplannen, enzovoorts,

meteen zelf hoeft aan te schaffen kun je zonder die hoge

daar ben ik nogal mee in de weer. Meer dan me lief is.

kosten toch beginnen. Ex-Warmonderhoffer Franti Ondracek begint volgend jaar als zelfstandig groenteteler

En zijn er nog dromen over?

op ons bedrijf. Hoe we dat precies gaan doen met huren

Sander: Nou weinig! Wij, als twee stadsmensen, zijn eige-

van machines en land weten we nog niet precies, het is

naren van zo’n mooi bedrijf. We hebben de kudde verdub-

een experiment.

beld, een stal gebouwd, een zorgboerderij opgezet, hagen

Marjolein: Hard werken, je doel helder hebben en soms

geplant, een woonhuis, een werkruimte, een kantine, een

vooral volhouden. Voor wij dit mooie huis hadden hebben

winkel en een nieuwe stal gebouwd. En een gezin gesticht.

we jaren in een halfbakken keet gewoond, ook prima. We

Het is nu tijd voor onderhoud, afwerking, de punten op de

hebben echt wel eens gedacht: pfffff..! maar we vullen

i zetten, waar we vroeger nooit tijd voor hadden. Maar we

elkaar goed aan. En heel belangrijk: er is méér dan alleen

kunnen nog steeds de hele dag aan het werk zijn, de

boeren. Sander heeft de kinderen óók twee middagen.

sorteerloods wordt een nieuwe lammerstal, de oude

Daarover zeggen de buren: dat zou ik ook wel willen. Wat

lammerstal wordt werkplaats…

let je?, denk ik dan.

Hoe kunnen jullie dat allemaal doen?

Hoe kijken jullie terug op Warmonderhof?

Sander: De markt voor biologische geitenmelk is momen-

Sander: Daar hebben we elkaar ontmoet!

teel heel goed. Dat is mooi, we hebben Asse en Veronica

Marjolein: Ik zat op 4 Atheneum toen ik een stagiaire van

uit kunnen kopen. We ondernemen hier ook al veertien

Warmonderhof ontmoette. Mijn familie was geschokt dat

jaar. In feite zitten we in een toptijd. Toen we van Warmon-

ik direct overstapte naar 5 HAVO, zodat ik er sneller heen

derhof afkwamen, zochten we een eigen bedrijf en het leek

kon. Voor mij was het thuiskomen, ik vond eindelijk de

duidelijk dat het in Nederland niet zou lukken, daarom zijn

mensen die ik zocht, vrienden voor het leven. Ik kwam voor

we eerst naar Zweden gegaan. Maar omdat we de kans

het eerst in aanraking met antroposofie. Het fijne was dat

kregen van Asse en Veronica en omdat we er heel hard

je altijd vrij was om er iets mee te doen of niet. Het werd

voor gewerkt hebben zijn we nu eigenaren. Dat hou ik

aangeboden, maar werd nooit dogmatisch. Warmonderhof

stagiaires altijd voor. Het kan wel! Bijvoorbeeld met

heeft een richting aan ons leven gegeven en we gaan nog

‘sharemilking’, wat in Nieuw Zeeland wordt toegepast en

steeds de goede kant op. |||

HOFblad.23

(Advertenties)

Christofoor feliciteert Warmonderhof met haar 70-jarig bestaan Zaaien en planten op school gehad?

Nu in de praktijk verder met... een abonnement op de Zaaikalender Download ook de app voor â‚Ź 4,95

Schrijf je in op www.christofoor.nl bij de knop Abonnee Zaaikalender. â‚Ź 12,50 per jaar, in november in de bus.

Biologische Zaden Biologische Zaden

Creating an organic world together De beste groenterassen voor de biologische teelt

Warmonderhof is mijn grondtoon

Ik ging niet boeren

Na haar vwo examen wist Marianne Franken (1959) alleen dat ze

‘iets’ met natuur en mensen wilde. Op Warmonderhof werden zij en haar vader rondgeleid door twee lieve, leuke jongens. In de sfeer voelde ze zich direct thuis.

Ik was erg blij met de erkenning dat er meer is tussen hemel en aarde. En wat heerlijk dat we zo veel buiten mochten zijn! Maar wat de doorslag gaf was dat hoofd, hart en handen even belangrijk zijn. Ik ben een uitgesproken gevoelsmens en daar was in die tijd niet veel begrip of ruimte voor. De opluchting dat dit er ook mocht zijn.

In het derde jaar koos ik voor landbouw. Na mijn diplomering vertrok ik naar een piepjong gemengd bd-bedrijf in Zweden. Het betekende acht dagen per week werken. Deze manier van leven bleek voor mij te begrensd. Ik miste contact met meer mensen en ik miste het kunstzinnige.

Tijdens het kunstzinnig jaar op het Steinerseminar in Järna, ontmoette ik de bevlogen kunstenaar en leider van het Steinerseminar, Arne Klingborg. In die tijd was hij ook bezig met het tuinontwerp en de aanleg ervan. Zijn thema was: de tuinderij als cultuurimpuls. De tuinman is óók kunstenaar en inspirator. In vormgeving en beplanting van tuinen zijn miljoenen mogelijkheden.

Wat past bij deze grond en wat is er mogelijk? Welke planten passen bij de eigenaar? Wat wil de eigenaar in deze tuin? In het spel met vorm, kleur en compositie, vullen hoofd en intuïtie elkaar aan. Nut, ‘schoonheid ende vermaak’ en mensen komen samen. Dit wilde ik!

Na een tijd als Klingborgs assistent gewerkt te hebben begon ik mijn eigen tuinontwerp- en hoveniersbedrijf in Zweden.

In 2000 kwam ik terug naar Nederland. Ik werkte onder andere in de tuinen van Mien Ruys, deed opleiding Larenstein en richtte mijn bedrijf Buro B(l)oeiend Plan op. Tevreden klanten maken me erg blij en ik leer en verwonder me nog elke dag. Het geluk van de voorjaarsknoppen. Een bijzondere bladstructuur. Een paar lichte grassen tegen de donkere achtergrond

Marianne Franken tuinontwerper

van een taxushaag. Een struik of een boom op precies de goede plek. Lage zon door de bloeiende toverhazelaar.

Warmonderhof is een belangrijke basis geweest voor mijn leven, vriendschappen, levenshouding en levensweg. Warmonderhof is mijn grondtoon.

Ooit maakten zij Warmonderhof af.

Maar het leven neemt zijn eigen loop en bracht hen nieuwe wegen.

Waar zijn deze oud-Warmonderhof-studenten uiteindelijk terecht gekomen?

HOFblad.25

Zo vader zo dochter Derrick Neleman (1977) studeerde af op Warmonder-

de bodem wil ik nog veel meer leren. Het is één grote zoek-

hof in 1998. Dochter Mijla Neleman (1998) was pre-

tocht, waar ik veel energie uit haal.

tweedejaars op Warmonderhof.

Derrick:

cies een dag oud toen hij zijn diploma kreeg. Zij is nu Na Warmonderhof heb ik korte tijd in de bd landbouw geOns gesprek vindt plaats in de Zutphense wijnwinkel van

werkt. In die tijd ontmoette ik een inspirerende wijnboer die

Derrick, waar uitsluitend biologische wijnen over de tong en

met grote passie met zijn druiven in de weer was, maar geen

de toonbank gaan. Va-

oog had voor de uit-

der en dochter zijn een

straling of marketing

mooi stel, blond, lang en

van het eindproduct.

slank, duidelijk verwant.

Geld is noodzakelijk,

Derrick praat luid en

komt er idealisme bij,

stellig, Myla is stiller en

dan wordt het prach-

bedachtzamer. Al snel

tig. Met commercieel

ontdek ik over welke ei-

inzicht probeer ik bei-

genschap ze beiden in

den in evenwicht te

ruime mate beschikken:

krijgen.

gedrevenheid. Ieder op

In 2000 werd je nog

hun eigen manier en op

raar aangekeken als

hun eigen terrein, maar

handelaar in biologi-

stoppen kun je die Nele-

sche wijnen. Het was

mannen niet.

mijn doel om biowijn voor een groot pu-

Mijla:

bliek toegankelijk te

Boerin, in de klassieke

maken. De waarnemingslessen op War-

zin van het woord, wil ik niet worden. Ik wil boer worden, op het land bezig zijn, trek-

monderhof, destijds van Tom van Gelder, hebben me veel ge-

ker rijden en voedsel produceren. Voorafgaand aan Warmon-

bracht. Wat je niet kent, kun je niet waarnemen. Bij wijn gaat

derhof liep ik stage in Zweden, ik molk koeien bij bijna min

het om de smaak, proeven is waarnemen.

twintig graden. Na een jaar Warmonderhof heb ik ontdekt dat

Inmiddels ben ik mede-eigenaar van een biologische wijn-

ik de akkerbouw waarschijnlijk nóg leuker vind. Soms begin ik

gaard van 30 hectare in Valencia en verkoop ik ‘Nelemanwijn’

moe aan een praktijkles en ga ik vol energie weer naar huis.

in acht landen. Mijn motto: Wij geloven niet in steeds groter

Je kunt veel leren hier en je leert nóg meer als je zelf initia-

worden maar in steeds beter worden in wat we doen. Al vind

tief hebt. Als er iets te doen is op een van de praktijkbedrij-

ik groter worden ook niet vervelend.

ven, ook al is het in mijn vrije tijd, ga ik altijd kijken. Alleen al van kijken leer je veel en vaak mag ik dan ook even mee in de

Mijla:

trekker, op de plantmachine of zelf zaaien. Ik wil het kunnen

En natuurlijk ga ik in oktober met de druivenoogst ook naar

en snappen. Ook van de studenten van een hoger jaar leer ik

Valencia. Ja, dat gebeurt handmatig. Het lijkt me heel interes-

veel. Hoe meer ik leer, hoe nieuwsgieriger ik word. Ook over

sant om het hele proces mee te maken, van druif naar wijn.

HOFblad.26

Jantien van Imhoff (1952) kwam als stadskind op Warmonderhof, maakte nog twee jaar mee op Warmond

en studeerde in 1974 af in Kerk-Avezaath. Zoon Guus

(1989) werd min of meer als boer geboren. Hij studeerde in 2011 af in Dronten. Beiden leven en werken ze op een zorgboerderij. Guus op ‘De Vijfsprong’, een

antroposofische woon-werkgemeenschap in Vorden, Jantien op ‘De Grote Wiede’ in Hulshorst.

Naast zijn stalkoeien had hij een koppeltje in de wei staan, die ging hij voor zijn plezier verweiden. Ik dacht: Maak toch van je hobby je werk! Maar ik heb veel aan hem te danken. Hij leerde me melken en trekker rijden. Hij leerde me boeren. Toen ik op Warmonderhof kwam, had ik al veel praktijkervaring. De theorie en de vaktechnische lessen hadden daardoor meer mijn interesse. Ik was 18, nog best jong en kwam in de carrousel van samen leren, werken, wonen, vieren en organiseren terecht.

In een huis met heel verschillende mensen met wie je álles

Jantien:

deelt. ’s Avonds mooie verhalen en ‘s ochtends vroeg op, die

Op de mms bij de nonnen in Leiden zat ik in een keurslijf on-

intense sociale bewegingen waar Jantien het over heeft. Het

gelukkig te zijn. Ik was een

was wel even afkicken

vrijbuiter maar nog niet

daarna. Toen de va-

zelfstandig. Mijn moeder,

cature vrijkwam voor

bekend met antroposofie,

‘boer’ op de Vijfsprong

dacht dat Warmonderhof

hebben mijn vriendin

iets voor me kon bete-

Brigitta Hoogenboom

kenen. Door de gedeelde

(ook

belangstelling, de voeten

en ik niet lang hoe-

in de aarde en er zijn voor

ven nadenken. Vijftig

elkaar, werd ik wie ik was.

melkkoeien,

Er waren intense sociale

hectare akkerbouw en

bewegingen. Zoals zo ve-

tachtig hectare wei-

len, ontmoette ik daar mijn

degrond zijn een grote

levenspartner: Arend. Na

verantwoordelijkheid.

een Canadese periode heb-

We

ben we in Hulshorst een

ons eigen veevoer. Ik

Warmonderhof)

twintig

verbouwen

ook

boomkwekerij opgezet. In 2004 is het bedrijf een biologische

ben er trots op dat de koeien al twee jaar antibioticavrij zijn.

zorgboerderij geworden, met vee en pluimvee. We hebben 22

Het is intensief én leuk met de vele hulp- en zorgvragers. Een

hulpboeren waarvan vijf bewoners.

paar van hen zijn erg betrokken, zij zullen ook op zondag hel-

Van onze vier kinderen is Guus de jongste en de enige die boer

pen als er iets moet gebeuren.

is geworden. Hij was vaak bij onze buurman, een melkveehouder. We vreesden weleens dat hij thuis zou komen met een

Jantien:

Veluwse boerendochter en gangbaar zou worden.

Ik kijk met grote bewondering naar Guus.

Guus:

Guus:

Ik weet al heel lang dat ik boer wil zijn. Die buurman had wit-

En nu ik zelf een kind en een bedrijf heb, vraag ik me af: hoe

vleeskalveren, voor mij een beeld van vechten tegen de natuur.

hebben mijn ouders dat gedaan? Al dat werk, met vier kinderen?

Zo moeder zo zoon HOFblad.27

(Advertenties)

De Bolster

Veluws Genie

ten

biologische zaden

Proef de Veluwe!

In het Veluwse Wekerom lopen sinds 2006 biologische vleeskalveren, afkomstig van biologische melkveehouders uit heel Nederland, vrij en blij in de wei.

Op het bedrijf Eco Fields worden de dieren op volledig biologische wijze gehouden.

Dit houdt in dat de dieren beschikken over biologisch geteeld voer, ’s nachts slapen in een potstal op stro en overdag de wei in mogen.

In de moderne slagerij op het bedrijf wordt het vlees door ambachtelijke slagers uitgebeend en verpakt naar de wensen van de klant. Naast het biologische kalfsvlees kunt u er ook terecht voor biologisch lamsvlees, wijnen van eigen geteelde biologische druiven en inmiddels ook een ruim assortiment aan biologische snacks.

Een ruim assortiment voor een

succesvolle teelt

Eco Fields BV Matendijk 1 6733 JD Wekerom

www.bolster.nl Tel: 0318-461344

BOL_adv_Hofblad_90x135_2.indd 1

27-06-17 10:40

Jouw eerlijke, biologische boodschappen!

www.hofweb.nl

info@ecofields.nl

www.ecofields.nl

Ik wilde boeren met de sterren

Ik ging niet boeren

Vanuit een zoektocht naar leven in een gemeenschap met een

spirituele basis kwam Ron Boels (1959) als twintiger op een Camp Hill in Wales terecht. Werken met de bewoners ging als vanzelf.

Op het gebied van landbouw was het een ontdekking te kunnen

‘boeren met de sterren’. De volgende stap werd Warmonderhof,

om zich grondig in de bd-landbouw te verdiepen en meer praktische vaardigheden op te doen.

Warmonderhof herkende ik als ‘mijn indianenstam’. Het zijn anarchisten met idealen die de wereld een betere plek willen maken. De aarde omvormen. Een andere sociale organisatie. Een andere economie. Maar je kunt het niet, nooit alleen. Je hebt de gemeenschap nodig voor je grote idealen. Na Warmonderhof ging ik met mijn toenmalige partner opnieuw werken op een camphill.

Maar na vier jaar benauwde het beschutte leven ons, we gingen met aidspatiënten werken. Het kwam neer op stervensbegeleiding, in de jaren negentig ging iedereen nog dood aan aids. Na drie jaar was het genoeg. Ik stelde mezelf de vraag: wat heeft de wereld nodig en wat zijn mijn talenten?

Als vrijeschoolleerkracht breng en ontvang ik enthousiasme en inspiratie.

Onderwijs is net als boeren: verzorging door de fasen heen en op de juiste momenten de juiste maatregelen nemen. Ik verheug me over de stappen die de kinderen maken, om aan hun ontwikkeling te mogen bijdragen, is een geschenk en een voorrecht.

Ik voel me verantwoordelijk voor wat ik in de wereld zet. Antroposofie is

Ron Boels vrijeschoolleraar

een sociale impuls, meer dan een leuk schooltje, of een leuk boerderijtje.

Vrijeschool Utrecht is een coöperatie, daar heb ik me sterk voor gemaakt. De leraren bepalen het beleid, vanuit het idealisme dat de antroposofie in ons aanvuurt. Wij stellen het bestuur aan, dat het beleid uitvoert. Elk compromis daarin voelt uiteindelijk als het niet kunnen nemen van je eigen verantwoordelijkheid en leidt tot scheefgroei.

De weerstand met de materie heeft me veel opgeleverd. Ik heb leren werken en wilskracht ontwikkeld. Een koe moet gemolken worden, geen discussie, klaar. Het boerenleven heeft me duidelijk met de voeten op de aarde gezet.

Ooit maakten zij Warmonderhof af.

Maar het leven neemt zijn eigen loop en bracht hen nieuwe wegen.

Waar zijn deze oud-Warmonderhof-studenten uiteindelijk terecht gekomen?

HOFblad.29

Herken

Jez e lf

Kwis

Natuurwezenscollectief ’t Flappie is sterk verbonden met Warmonderhof. Af en toe doet het een publicatie uitgaan, op papier, zodat het ook voor minder esotherisch begaafden bereikbaar is. Maar ’t Flappie moderniseert. Per mail ontving de redactie deze kwis. Doe er je voordeel mee.

Ontdek je innerlijke Warmonderhoffer aan de hand van 5 vragen.

Ben je een A-, B- of C-type?

. .. it o o n g o n b e h 1 I k et mij n h u isg e n ot e n A. g e p ra at m bo e r m a in p o t n a v rd B. g e h oo n bij a a d e g n e p p a h C. bood s c Do’s win k e l

2. Wat is jouw levensinstelling?

A. Beter één koe in de wei, dan drie op stal e B. Als ik 3x op mijn rechterkni sla, zal het wel gaan C. Die ontbreekt

ONTDEK je innerlijke WARMONDERHOFFER

Door: ‘t Flappie Beeld Warmonderhotties: Aletta Vaandering

HOFblad.30

3. O m s ch ri j f j ez i n één woo rd: e lf A. Ag ra ri s ch o n d e rn e m e r B. En e rg et is ch C. Toe g e wijd

TEL JE ANTWOORDEN OP! 4. Wat doet jouw geesteslichaam tintelen van blijdschap?

A. Dansende varkens B. Een bericht uit de kosmos C. Koffie & shaggie

MEESTE A Wat er in jouw hoofd omging toen je besloot om naar Warmonderhof te gaan, weet niemand. Z elfs Wiebe en Do niet. Je bent het mysterie van Warmonderhof.

Niemand weet wat (of wie) jij doet, en jij misschien ook niet. Toch ben je onmisbaar door je tomeloze inzet in… niemand weet het.

MEESTE B Je bent geboren met de zaaikalender in je handen. Weer of geen weer, je staat altijd als eerste klaar om preparaten te roeren of natuurwezens te spotten. Ook als je een dag je rust neemt, weet je het sofisch te maken. Vilten en breien, wat je ook doet, je bent de harde kern van ‘t Hof.

MEESTE C

5. Wat h edba aj en? g i st e re n g e bou wcu rsu s

Jij bent wel een klassieker. Het balkon is je tweede huis, als het niet je eerste is. Je voedselinna me beperkt zich tot Klok (blikjes) koffie, shag, (bio!)burgers, pizza en soms wat exotisch fruit. Borrelnootjes? Nee da’s niks voor jou. Ga zo door, zonder jou is de Hof niet meer hetzelfde.

r d e la n d e v o ie s s u c is D .

A eken va k k u n dig o nt w ngen o z e g ’s ra t n a M B. e st a a n g p o r e t a k n e e t C. M e

HOFblad.30 HOFblad.31

Pim van Buijtenen, AnnaLaura Huebner, Carleyn van

n e r e o b 5 lokken b t r a t s e d in

der Lee, Luna van Lent en Han van Voorthuysen deden eindexamen in 2017. Gaan zij straks ons voedsel produceren? Dat weten ze niet alle vijf al helemaal zeker. Ze weten wel wat ze van Warmonderhof hebben meegekregen.

Luna (1996)

Carleyn (1996)

Anna-Laura (1993) HOFblad.32

Han(1992)

Pim (1991)

Pim

Wat ik op Warmonderhof terugvond, is hoe fijn het is om buiten te zijn. Dat had ik als kind en dat was ik een beetje verloren. In het eerste jaar doe je op alle gebieden praktijkervaring op. Koeien, akkerbouw, tuinbouw en fruitteelt. De theorielessen gaan over economie, bodemkunde, Engels. Later zullen we ons altijd specialiseren en dat is maar goed ook, maar dat brede aanbod vond ik heel mooi op Warmonderhof. Het is goed om overal een beetje van af te weten, dan word je over de hele linie wijzer. Doordat ik zo veel kennis en vaardigheden opdeed, werd ik zelfverzekerder. Ik had een hekel aan lassen bijvoorbeeld, het ging me niet goed af. Op stage moest ik prompt een hele tank onder handen nemen. De boer liet het mij al doende ontdekken en nu kan ik dat.

Wat het gebruik van preparaten betreft: ik zou graag zelf dingen willen uitproberen. Als doener vind ik het moeilijk om zomaar iets voor waar aan te nemen.

Anna-Laura

Ik kwam om het vak te leren, maar leerde veel meer. Op Warmonderhof is werk niet de enige levensinhoud, ik ben het samenwonen meer gaan waarderen. Behalve feitenkennis, sociale kennis en werkervaring neem ook veel leuke herinneringen mee. Extra leerzaam voor mij was het project Lonk: Leren Ondernemen Nagele Kavel, waar ik samen met Jochem Wiersema voor in aanmerking kwam. Het gaat om 18 hectare akkerbouw.

We mochten ons eigen plan maken en uitvoeren, vanaf de grondbewerking tot en met de afzet. De machines konden we lenen van bioboeren in de buurt. We hebben weleens een nacht doorgehaald toen de beregening haperde… Heel veel tijd ging op aan overleg met partijen, zoals afnemers en loonwerkers. Communicatie is heel belangrijk. Dat moet altijd ‘op ooghoogte’, op een gelijkwaardige manier.

Carleyn

Wonen, werken en leren op één plek is interessant, je doet veel mensenkennis op. Je kunt je er niet aan onttrekken, door de onderlinge ups en downs wordt je geopend.

Op Warmonderhof heb ik ontdekt wat ik wil: natuur en landbouw integreren. Ik voel me verantwoordelijk voor

genoeg, daar komen ook ziektes en plagen voor, vanwege de monoculturen. De natuur móet erbij, daar ligt een taak voor mij en ons mensen. Ik wil dat bomen en struiken een plaats krijgen op de akker zoals dat gebeurt bij agroforestry. Alle oplossingen zijn in de natuur te vinden. En verder vind ik dat we te veel waarde hechten aan cijfers en techniek. We mogen meer op ons gevoel gaan vertrouwen.

Luna

Ik was pas zestien toen ik in het eerste jaar kwam en een paar weken later overleed mijn vader. In dat eerste jaar voelde ik me op Warmonderhof geborgen en kreeg ik het vertrouwen om me rustig te kunnen ontwikkelen.

Ik ben graag bij mensen en wil altijd iets doen, nou, dat lukt hier dus wel. Nu ben ik nog steeds jong en ik heb geen zin om me al te begraven op een boerderij. Ik wil nog reizen, maar denk ook na over een opleiding kunstzinnige therapie met spraak en drama op de Hogeschool Leiden. Daarom ben ik extra gemotiveerd om, tegen het advies in, toch het vierde jaar te doen. Ik ben nog altijd een beetje verliefd op de landbouw en zal dat altijd blijven, maar voor mij is er meer dan alleen het radijsje.

Han

Vier jaar geleden kwam ik op Warmonderhof, een stadsmens, zonder vrijeschoolachtergrond, een zoekend mens.

Na vier jaar Warmonderhof ben ik goed geaard en voor mijn gevoel heb ik een stevige identiteit ontwikkeld: Ik ben Han en ik ben tuinder.

Het beeldje dat ik in het vierde jaar maakte drukt veel uit voor mij. Het zijn twee handen, in de ene een bloem: de boer en de producten, in de andere een huis: de buitenwereld en de afnemers. Het gaat over binnen en buiten, óók binnen mijzelf. Beide werelden hebben verzorging nodig.

Ik zie mezelf als een toekomstig boer met een spirituele instelling, maar wil me niet vastklampen aan de leer van één persoon of één stroming. Tijdens een reis naar Dornach werd het me duidelijk dat ik niet tot de harde kern antroposofen behoor. Ik ben idealist en zou nooit gangbaar willen boeren, maar ik wil geen fundamentalist zijn. Een zware overtuiging kan het menselijk contact soms in de weg staan. |||

de verbinding tussen mens, aarde en kosmos. Bd is niet

HOFblad.33

IK ZEI TOCH

jk i l e g h c o t einer had

Rudolf Str Steiners voorspellingen e Jan Saal ov

Het is meer dan honderd jaar geleden dat Rudolf Steiner is overleden. Over allerlei onderwerpen heeft hij uitspraken en voorspellingen gedaan. Je vraagt je soms af wat er zichtbaar is geworden van die uitspraken en in hoeverre deze zelfs bewezen zijn.

Om die bewijzen te kunnen vinden, moet je je realiseren dat wat hij gezegd heeft vooral betrekking heeft op de menswording van de huidige mensheid.

Dat je de mens moet zien als een wezen dat het geestelijke met het aardse verbindt en andersom. Dat is natuurlijk steeds in ontwikkeling en zichtbaar en ‘bewezen’ voor iedereen die dat wil zien. Toch zijn er wel verschillende dingen aan te wijzen die nu doodnormaal zijn, maar in zijn tijd nog totaal onbekend waren.

Bijenhouden Steiner voorspelde dat wanneer het imkeren voort zou gaan op de manier die men toen als vernieuwend en vruchtbaar zag, de bijen binnen 100 jaar ernstig ziek zouden worden. De feiten spreken voor zich. (1) BSE Hij heeft gezegd dat koeien plantenverteerders zijn, die geen dierlijk eiwit verdragen. Geeft men dit toch aan de koeien, dan zullen ze gek worden.

Inmiddels hebben we kennis gemaakt met de gekke koeienziekte, die veroorzaakt werd door dierlijk eiwit: diermeel in het voer. (2) Vlinderbloemigen Steiner wees erop dat gewone planten stikstof uitademen en dat vlinderbloemigen stikstof inademen. Ook dat is inmiddels ruimschoots bewezen.

Boeren weten dat ze de stikstofhuishouding van de grond aanmerkelijk kunnen verbeteren met tussenteelten van vlinderbloemigen, zoals klaver en bonen. (3) Vrijeschool Steiner noemde de oude manier van onderwijs onvruchtbaar en de vrije-

Beknopte biografie van Jan JC Saal (1948) In de loop van mijn leven ben ik omgeschoold van werktuigbouwkundig HTS-ingenieur naar ‘initiatiefkundige’. Uit interesse en door mijn werk heb ik veel boeken van Rudolf Steiner gelezen en ook een aantal echt bestudeerd. Op dit moment ben ik nog imker en geef ik o.a. cursussen in ‘gedragen besluitvorming’. Bij alles in mijn leven speelt antroposofie als inspiratiebron mee.

Van 2001 tot 2012 was ik directeur van stichting Warmonderhof. Warmonderhof betekent voor mij een opleiding, die niet alleen kennis overdraagt, maar ruimte biedt voor een grote stap in de persoonlijke ontwikkeling van jonge mensen.

schoolpedagogiek een geneesmiddel voor de mensheidsontwikkeling.

HOFblad.35

Onderwijsvernieuwingen, zoals de Mammoetwet in 1963 en de wet op het basisonderwijs in 1981, tonen een zoektocht aan. De vrijescholen floreren als nooit tevoren en in het gangbare onderwijs worden aspecten van het vrijeschoolonderwijs al overgenomen, bijvoorbeeld het bewegen van de kinderen bij geheugentraining. (4) Arbeidsdeling Hij heeft gesproken over de steeds verder gaande arbeidsdeling waarbij er geheel nieuwe beroepen zouden ontstaan, dat het moeilijk is om uit te leggen wat het beroep precies inhoudt. In die tijd waren de meeste beroepen nog begrijpelijk, zoals bakker, of smid of boer. We kunnen constateren dat er veel is veranderd in de richting die hij heeft gewezen, met nieuwe beroepen zoals programmeur of pr-medewerker. (5) Voedingskwaliteit Steiner waarschuwde dat het gebruik van minerale mest de voedingswaarde van de gewassen zou doen afnemen. Door recente onderzoeken is inderdaad komen vast te staan dat verschillende stoffen in de gewassen veel minder voorkomen dan vroeger het geval was, zoals vitaminen en mineralen. (6) Compost Daarover zei Steiner dat de belangrijkste eigenschap daarvan is, dat ze geen straling doorlaat. Persoonlijk lukt het me pas de laatste jaren om deze uitspraak op waarde te schatten. Een laag compost kan de bodemkrachten afscheiden van krachten die in de lucht leven. Daardoor blijven schimmels beter in de bodem en tasten het gewas minder snel aan. Ook is compost een goed hulpmiddel tegen aaltjes, omdat die bestaan van de krachten die de insecten in de lucht benutten. Door het gebruik van compost als bodembedekker is er minder ziekte en meer opbrengst. (7) |||

HOFblad.36

Bronnen (1) Rudolf Steiner ‘De Bijen’, Uitgeverij Christofoor p.11 (2, 3, 6, 7) Rudolf Steiner, ‘Landbouwcursus’, Uitgeverij Vrij Geestesleven (4) Rudolf Steiner, ‘Opvoeding en onderwijs’, Uitgeverij Vrij Geestesleven (5) Rudolf Steiner, ‘Nationalökonomischer Kurz’, Uitgeverij Vrij Geestesleven

Warmonderhotties Fotografie: Alletta Vaandering, modellen: Teun van Leeuwen en Anna Vaandring

column Jacob Vis

De stichters mensen van een groep lastige tieners waarvan velen mislukt waren op middelbare scholen of zo onhandelbaar waren dat hun ouders ze als laatste redmiddel naar Warmond stuurden.

De meeste leerlingen kwamen uit een burgergezin. Ze hadden vooraf geen flauw benul van het beroep van boer of tuinder en voor bijna ieder was het een openbaring dat het zo’n verdomd mooi vak was.

Je zag in die drie jaar de metamorfose die zich in elke leerling voltrok. Er was een hemelsbreed verschil tussen de schuchtere nieuwkomers en de zelfbewuste abituriënten die drie jaar later met het diploma op zak de wijde wereld in Dit zijn pa en ma De Boer, de stichters van Warmonderhof

trokken. Letterlijk. Veel oud-leerlingen zijn geëmigreerd en

die de grondslag legden voor de beste school ter wereld.

in hun land van bestemming in de agrarische sector beland.

Het plaatje is uit de jaren tachtig toen ze al met pensioen

Soms als boer of tuinder, vaak in een aanverwant beroep als

waren, in een pose die de ouderen onder de oud-leerlingen

voorlichter o.i.d.

onmiddellijk zullen herkennen. Pa met zijn lichte glimlach

Degenen die in Nederland bleven kwamen in de meest

en onbevangen blik, Ma met het vleugje scepsis waarmee ze

uiteenlopende beroepen terecht. Ik werd bosbouwer, wat je

iedereen doorzag.

een aanverwant vak mag noemen. Weer anderen rolden in

Ze waakten over ons met een opvoedingsmethode waarmee

een totaal andere branche, al dan niet na een vervolgoplei-

ze hun tijd ver vooruit waren..

ding. Maar wie ik later ook sprak in binnen- en buitenland:

Ik zou er een essay over kunnen vullen, maar beperk me

iedereen was vol lof over de tijd op Warmonderhof, waar Pa

hier tot een voorbeeld. Aan het eind van elke vrijdagmiddag

en Ma als tijdelijke ouders met hun al even zorgzame staf de

kwamen alle leerlingen en stafleden bijeen in de Roselaer om

leerlingen klaarstoomden voor de volwassenheid.

de dingen van die week te bespreken. Ieders mening telde en

Ze zijn al lang niet meer onder ons. Onsterfelijkheid is een

de stem van de jongste leerling legde evenveel gewicht in de

fictief begrip. Maar zolang er oud-leerlingen zijn die hen heb-

schaal als die van het oudste staflid. Begrippen als inspraak

ben meegemaakt, leven ze in onze herinnering als de reuzen

en medezeggenschap, die pas in deze tijd gemeengoed

die ze niet wilden zijn. Geen mens is beter dan een ander,

werden leken toen al zo vanzelfsprekend dat je het nooit als

was hun lijfspreuk, maar als die voor iemand niet opging dan

‘methode’ zag, maar als de natuurlijke loop der dingen: zo

was het voor deze twee mensen. Hun naam leeft voort.

gaat het nu eenmaal als je volwassen wordt in een veilige omgeving.

Pas veel later zag ik hoe razend knap het was wat ze met ons deden en hoe bepalend hun invloed was op onze vorming als mens. Zij maakten weldenkende jonge

Job Vis, oud-leerling (1957 – 1960), bosbouwer en schrijver. Onder het pseudoniem Jacob Vis schreef hij 25 boeken: thrillers, historische romans en jeugdromans.

HOFblad.41

Joris Kollewijn

De richting is juist en De kop van Noord-Holland, hier waait het altijd. Horizon rondom, brede sloten en velden vol rode en witte kool.

De Lepelaar ligt vlak buiten een gehuchtje aan een doorgaande weg. Rechts de woonhuizen van de eigenaren, waarachter een mooi onderhouden siertuin. Links een zakelijk aandoend gebouw, waarin kantine, winkel en kantoor. Aangrenzend een forse werkschuur waarop 120 zonnepanelen, zwaluwen vliegen in en uit. En de glazen kas van een halve hectare.

Het is zomer. Een groep wieders vertrekt naar de worteltjes.

Een medewerker gaat een veld beregenen. De boerderijwinkel geeft de bestelling door. De komkommers moeten gesorteerd, de tuinbonen, spitskolen en snijbonen moeten geoogst, er worden 10.000 boerenkoolplanten geleverd.

Vennoot Joris Kollewijn doet het interview even tussendoor.

HOFblad.42

Hoe zou je de Lepelaar definiĂŤren?

Het is relatief groot en modern, divers en verspreid. Het bedrijf is tegenwoordig verdeeld over veertien locaties. Dat betekent veel heen en weer reizen, maar ook risicospreiding, elk veld heeft zijn eigen kwaliteiten. We telen producten waar nog veel handwerk aan zit, daardoor zijn we niet zo sterk gemechaniseerd. De totale oppervlakte is groot, maar de teelten zijn klein.

Het bedrijf heeft een heel eigen ontwikkeling. Als boer heb je een bepaalde invloed, maar die gaat niet van A tot Z. We zijn deel van de historie, van de grond, van de afnemers. En van de handel, die kan grillig zijn, gaat met duwen en trekken en is soms ook afhankelijk van wie je aan de telefoon krijgt. In elk geval is

Bedrijfsportret

vennoot van DE LEPELAAR

heeft de toekomst die nooit vanzelfsprekend. Verder hebben we te maken met

Ik heb de kans gekregen en in de toekomst zal weer iemand

de vruchtwisseling. Wij hebben zo veel verschillende teelten

een kans krijgen. Jan en Inge zullen zich langzaam terug-

dat er wel wat te sturen valt. Hoe de zaken lopen is ook

trekken. Een overname is een ingewikkeld proces, dat

sterk afhankelijk van de mensen die op het bedrijf werken.

vraagt om vertrouwen en het moet financieel haalbaar zijn.

In onze huidige samenstelling hebben we een bepaalde

Als Warmonderhoffer zou ik ervoor zorgen me op te trekken

rolverdeling. Jan neemt veel strategische beslissingen, doet

aan een bestaand bedrijf. Zorg dat je daar je verantwoorde-

contacten met de buitenwereld. Reinout doet de kas en de

lijkheid kunt nemen en een eigen tak kunt opzetten. Wij zijn

administratie. Inge doet de winkel en de bloemen, kruiden

ook altijd op zoek naar mensen die ervoor willen gaan. Of

en siertuin. Ik regel de dagelijkse zaken, buitenteelten,

dat nou binnen de mechanisatie, de afzet of de certificering

afzet en aansturen van het personeel.

is, je kunt elkaar versterken en je hoeft niet alle wielen uit te vinden.

Had je dit als Warmonderhoffer voor ogen?

Mijn ideaal was zeker een eigen bedrijf, maar in mijn

Voel je je meer boer of manager?

voorstelling was het niet realistisch om zo’n groot bedrijf

Wel steeds meer manager. Het bevalt me ook weer wel‌

te krijgen. Ik liep stage op de Lepelaar. Na mijn examen ben

soms ook niet. Het gaat om de verhouding. De stress van

ik teruggekomen, met het idee om later nog eens naar het

het managen kan ik kwijtraken in het fysieke werk: lekker

buitenland te gaan, ik was nog jong, had geen haast me

wieden en bosjes maken, maar dat lukt niet altijd. Aan

vast te leggen. Bedrijven hebben alleen perspectief als er

de andere kant: we zijn aan het werk met iets dat in alle

mensen zijn die er verder in willen, zo ben ik er ingerold.

opzichten positief is. Voor de omgeving, het milieu, onze

HOFblad.43

consumenten, de medewerkers die een inkomen hebben en zich eraan kunnen ontwikkelen. Het ideaal is belangrijk, maar realistisch functioneren en economische gezondheid, zijn dat ook.

Staan er nog veranderingen op het programma?

Heel lang zijn we vooral met de afnemers meegegroeid. Van 1 ha in 1971 tot 45 ha in 2015. Recent hebben we 23 ha zandgrond bijgekocht. Het is gecompliceerd om land erbij te krijgen, dus we hebben de kans gegrepen. Maar er moet flink wat veranderen om al dat land erbij te kunnen betelen, dus dat gaan we in fasen doen. Omschakelen is ook nogal duur. Er moet eerst grasklaver of luzerne op, dat levert weinig op, dus verhuren we nu wat percelen aan een deels biologische zaadteler.

Wat is bd voor jou?

Het basisprincipe. Ik ben in de antroposofie opgegroeid, mijn opa was medeoprichter van de Michaëlshoeve en mijn ouders ontmoetten elkaar op de euritmieacademie. Ik ben er niet zo theoretisch in, maar het heeft altijd goed gevoeld. Biologisch is óók goed, maar bij een gezonde landbouw is lange termijnsamenwerking met lokale veehouderij

Bedrijf: De Lepelaar Rijperweg 16 A, 1744 HK St-Maarten (hoofdlocatie) als bd-bedrijf opgericht door Jan Schrijver in 1971 Eigenaren: Jan Schrijver (1949), Inge de Roos (1953), Reinout Schrijver (1979) en Joris Kollewijn (1977) Inge studeerde af op Warmonderhof in 1975 Joris studeerde af Warmonderhof in 1997 Soort bedrijf: Tuinbouwbedrijf met winkel Grootte: 70 ha, waarvan 0,5 ha koude kas, 8 ha grasklaver, 1ha tarwe Grondsoort: Alles tussen zware zeeklei (15 ha) en zandgrond (23 ha) Veestapel: 120 kippen Producten: 35 soorten groenten, veevoer, kruiden en aardappelen Afzet: Nederlandse biologische handel, beetje export, 30% via de eigen boerderijwinkel Bedrijfsorganisatie: Vennootschap onder firma met Jan, Inge, Reinout en Joris 7 medewerkers in vaste dienst, ± 15 scholieren parttime

HOFblad.44

essentieel. We hebben mest nodig en de veehouders moeten er van af. Hoe meer je dat geografisch uit elkaar gaat trekken, hoe groter de problemen worden. De nieuwe weg die de biologische sector inslaat, met toename van middelen en zonder een gesloten bedrijfskringloop, is wat mij betreft een beetje glijdende schaal. Ik wil er eigenlijk geen kritiek op hebben, maar het is niet mijn weg.

De Lepelaar werkt nauw samen met De Buitenplaats van bd-veehouder Bram Borst. Wij leveren hem grasklaver, stro, voeraardappels en groenteafval, hij levert ons mest. Door die samenwerking creëren we een gesloten bedrijfskringloop, op een kleine afstand.

De natuur moet zijn werk doen, ook als er ziektes en plagen ontstaan. Als boer moet je zorgen voor natuurlijke vijanden, gezonde planten, juiste rassen en het juiste moment van telen. De bio-landbouw grijpt steeds meer in door gebruik van bepaalde middelen, die weliswaar van natuurlijke oorsprong zijn, maar waarbij er toch ‘een knip’ wordt gemaakt in natuurlijke processen. En bijvoorbeeld ook met de cms-techniek. Hierbij ontstaan door fusie van

celkernen kruisingen die in de natuur niet voorkomen,

Maar we kunnen soms ook nog léren van de gangbaren,

bijvoorbeeld van radijs en kool. Het resultaat: de PPF-

bijvoorbeeld op het gebied van efficiëntie in relatie tot

hybrides zijn volgens Demeterrichtlijnen verboden, maar

opbrengst. Daar verliezen we soms van, je moet altijd

in de bio-landbouw toegestaan.

kritisch blijven.

Vorig jaar hadden we verschrikkelijk veel last van koolmotjes. Ook de gangbare bedrijven, er is geweldig

Hoe zie je de toekomst van de biologische landbouw?

op gespoten. Er zaten wel 300 rupsen op een plant en ik

Het aandeel biologisch in de supermarkten groeit. Dat is

zag minstens 20 procent van de omzet verdwijnen. Bin-

positief, hoe meer biologische omzet hoe beter. Hierbin-

nen de biologische landbouw was een bepaald middel

nen is het aandeel Demeter klein. We moeten ons beter

toegestaan. Ik heb daarover getwijfeld. Als je niks teelt,

profileren ten opzichte van biologisch, maar het is een

dan houdt het op, ondanks al je mooie idealen. Ik belde

‘moeilijk’ verhaal, voor een deel gevoelsmatig. Ik heb

stichting Demeter met de vraag of ik dat middel mocht

jarenlang getwijfeld of bd wel in een apart keurmerk

gebruiken. Dan zou ik voor die teelt mijn Demeter-

moest. De diversiteit is enorm binnen de bd-bedrijven.

licentie kwijt zijn, maar dan had ik die kolen nog bio-

Kort door de bocht: de gedrevenen produceren het

logisch kunnen verkopen. Het mocht niet en ik heb het

minst en de grote producenten houden zich braaf aan

niet gedaan. Dat was leerzaam.

de regels. Voor Demeter is het de uitdaging weer een

Op een gegeven moment gingen de rupsen verpoppen.

nieuwe invulling te geven, het staat stil sinds Steiner.

Toen kwamen de spreeuwen. Veel van de kolen groeiden

Wat werkt is dat mensen zien wat we doen. Open dagen

daarna toch weer door. Niet allemaal, maar de planten

leveren veel goodwill op. Wij bestaan, we groeien, dat

die een gezonde uitgangssituatie hadden, met genoeg

bewijst dat het werkt. Toen Jan Schrijver begon, werd

vocht, een goede grondstructuur en bemestingsniveau,

hij uitgelachen, nu schakelen die uitlachers zelf om. De

die redden het, die konden we nog oogsten. Vrucht-

richting is juist, heeft de toekomst. Maar de invulling,

wisseling, diversiteit, het gebruik van de preparaten

die mag wat aangepast worden. En dan roept iedereen:

en natuur op je bedrijf maakt je weerbaar. En je moet

maak jij daar dan een begin mee! Maar ik heb twee klei-

niet afhankelijk worden van één teelt, van bijvoorbeeld

ne kinderen en op dit moment geen tijd of energie over

alleen die kolen.

om dat te ontwikkelen. Misschien over tien jaar. |||

HOFblad.45

Ik ga WÉL boeren!

4 deeltijdstudenten aan het woord

Anno 2017 zijn er op 120 voltijders maar liefst 170 deeltijders. In twee jaar tijd proberen zij, vaak naast gezin en/of werk de studie te volgen en het diploma te halen. Nogal een taak, gezien de verplichte tachtig (meest onbetaalde) stagedagen per jaar. Plus een dag per week theorielessen op Warmonderhof. Vier deeltijders vertellen waarom ze deze inspanning leveren.

Colja Corts (1973) Voorheen werkte ik als bedrijfsjurist bij een onderzoeksinstituut op het gebied van duurzame energievoorziening. Ik zat hele dagen achter mijn bureau en dat botste met mijn ideaal van homo universalis, die het theoretische met het praktische weet te verenigen. Samen met een collega was ik op weg naar een managementbijeenkomst in een kasteel in Medemblik. We reden erheen, het was najaar, regenachtig en koud. Op het land waren ze kolen aan het snijden. We keken elkaar aan en zeiden: dat zie je ons niet meer doen. We voelden een grote afstand tot het ‘echte’ werk.

Maar twee maanden later had ik een stap gezet en zat ik zelf op de knieën in het land in de modder raapstelen te oogsten.

Ik leerde veel van het concrete werk en heb er ook veel waardering voor. Ik wilde meer weten van biolandbouw en ontdekte het bestaan van Warmonderhof, gelukkig is er ook een deeltijdopleiding.

Na onder meer een stage bij een groot bd groenteteeltbedrijf en een biologische bloembollenboer, ben ik nu voorzitter van de coöperatie NLG Holland, bloembollentelers die duurzamer willen werken. Daar is veel te winnen. Iedereen wil op zijn eigen niveau stappen maken op het gebied van duurzaamheid. Er zitten zowel gangbare als bioboeren in,

het betekent inspiratie en kansen voor de hele sector. Als het

honderd procent biologisch zou zijn, zou je de gangbare telers wellicht

niet bereiken.

Martha Bruning (1991) Ik werd zwanger in het tweede jaar van de voltijdsopleiding, kreeg mijn kind en ben nu, twee jaar later, in de deeltijdopleiding verder gegaan. Na het ‘moedereiland’ is het heel fijn om hier weer te zijn.

Het heerlijke aan de voltijd vond ik om op het erf te wonen met alles bij de hand. Het fijne van de deeltijd is ik dat ik ‘s avonds gewoon

HOFblad.46

Jannie de Bruijne (1957) Ik was als hovenier werkzaam in de zorg, als teamleider sociale werkvoorziening. Het werk was prima, maar veranderde, ik moest steeds meer binnen zitten en rapporteren.

Tijdens een reorganisatie kon ik eruit, ik kreeg nog een aardige gouden handdruk. Toen ik werkloos was, ben ik op onderzoek uitgegaan, wat wil ik nu écht? Zo kwam ik ook op Warmonderhof en daar kreeg ik direct zin in. Ik ging solliciteren. Ik heb veel werkervaring, maar weinig diploma’s. Maar bij een van die sollicitaties, waar ik niet werd aangenomen, kreeg ik een stageplek en toen kon ik beginnen op Warmonderhof.

Ik kwam in aanraking met het idee ‘zelfoogsttuin’. Het werkt met een abonnementensysteem, waarbij een consumentenkring niet in de tuin werkt, maar wel zelf oogst. Nog voor mijn diplomering ben ik gestart, op een deel van een verwaarloosde boomkwekerij. Ik ben erop af gestapt en ze hebben in februari een kwart ha voor me leeggemaakt. Nu teel ik vijftig soorten groenten op zelfoogsttuin de Wijsthof. De grondbewerking heb ik door een loonwerker laten doen, de rest gaat met de hand en de wielschoffel.

Ik gebruik nog geen preparaten, maar wel de zaaikalender en werk met wisselteelt. En uiteraard zonder kunstmest en bestrijdingsmiddelen. De tuin moet nog meer bekendheid krijgen, maar ik zit op een goede plek, aan de rand van Heesch.

Het inkomen moet nog komen, maar door de handdruk en een beetje subsidie van verschillende projecten kan ik het even uitzingen. Veel investering was er niet nodig.

Ferdinand Verboom (1985) Al tijdens mijn studie theologie werkte ik als invaller op een zorgboerderij en daar kreeg ik zoveel energie van! Na de studie was ik drie jaar projectleider om een nieuwe kerk in een nieuwbouwwijk in Woerden te starten. Tegelijkertijd deed ik vrijwilligerswerk in de biologische landbouw. In die wijk had ik een wijktuin gestart, samen met bewoners. Dit was met afstand het leukste aspect aan mijn werk. Na afloop van het project besloot ik het roer om te gooien. Ik kreeg vast betaald werk als begeleider op een zorgboerderij en het mooie is dat ik dit werk nu als stageplek kan gebruiken.

Mijn stap van theologie naar landbouw is groot. Van abstracties, zingeving en geloven, naar ‘handen in de grond’, met tastbare zaken werken. Toch valt het wel te combineren. Het is mijn doel om zelfstandig ondernemer te worden, met een serieuze productie. Maar er moet ook een sociale functie bij.

Misschien mogelijkheden tot retraite bijvoorbeeld, want buiten bezig zijn helpt om in balans te komen.

Het is fijn dat deze opleiding er is, dat we de kans krijgt om de switch te maken. Als ik nu 18 was, weet ik niet of ik hier zou instappen, de ervaringen die ik heb hebben me nu hier gebracht. Het bd-aspect is nieuw voor mij, ik ging voor het biologische, maar ik sta ervoor open. Ik heb op dat gebied goede dingen geleerd. Bijvoorbeeld dat alles met alles in verbinding staat, van bedrijfskringloop tot het kunnen samenwerken.

weer thuis ben en dat ik meer ruimte voel voor dingen er-

is daardoor ook meer op eigen benen gaan staan. Mooi om

naast, zoals mijn zoon en relaties. Ik ben blij dat ik er voor

te zien. Ik ben werkzoekende en heb al wat lijntjes uitstaan

heb gekozen om twee jaar fulltime moeder te zijn en het

bij kleinschalige tuinderijen. Ik wil parttime ergens aan

was ook een hele goede stap om dit jaar te starten met

de slag want de ontwikkelingen van mijn zoon zijn veel te

Warmonderhof. Zowel voor mij als voor mijn zoon, want hij

mooi, interessant en leerzaam om niet mee te maken.

HOFblad.47

(Advertorial)

n i d O n a v e l r e M n e o e h T Vitale

omie

econ e d n e w u e i n w, ver

andbou

are l b t h c u r v , g n voedi

Oud-leerlingen van Warmonderhof kom je overal in de biologische sector tegen. Bij biologische groothandel en winkelformule Odin vormen twee oud-Warmonderhof’fers sinds het voorjaar van 2017 samen de directie: Theo Boon (leerling 1978-1981) en Merle Koomans van den Dries (leerling 1992-1995).

Speelt Warmonderhof nog een rol in hun huidig werk en leven?

“Warmonderhof me veel gebracht”, legt Theo

noemen. Maar wat ik er vooral heb geleerd,

uit. “In de eerste plaats heel veel fijne herin-

is om ergens voor te gaan en door te zetten”,

neringen. Drie jaar wonen, werken en leren

legt ze uit. “Ik zat op Warmonderhof in de

op het mooie Thedinghsweert is echt heel bij-

tijd van de verhuizing naar Flevoland. Ik heb

zonder. Ik heb ontzettend veel leuke dingen

mee actie gevoerd om het wonen, werken en

gedaan, leren koken van kok Wim Flierman,

leren in de polder te behouden. Het was een

meegebouwd aan het waterproject, maar ook

bijzondere ervaring om in de kale, winderige

leren samenwerken en de antroposofie leren

poldervlakte met de laarzen in de klei mee

kennen. Dit is een belangrijke (inspiratie)bron

te bouwen aan het begin van iets nieuws. Bij

geworden en heeft mijn kijk op de wereld ver-

Odin bouwen we ook continue aan nieuwe

anderd. Ik vind het dan ook belangrijk dat we

dingen. Nieuwe winkels, het opzetten en

bij Odin bij de inkoop zoveel mogelijk kiezen

uitbouwen van onze coöperatie, onze eigen

voor biodynamische producten. En dat we

imkerij en sinds kort de biodynamische boer-

mische boerderij.

werken aan economische vernieuwing vanuit

derij De Beersche Hoeve. Dat we alleen maar

antroposofisch perspectief.”

biologische producten verkopen en liefst

Meer info:

Ook bij Merle is op Warmonderhof een

biodynamisch, vind ik vanzelfsprekend. Dat

belangrijke basis gelegd voor wat ze nu doet.

zaadje is in de Warmonderhof-tijd dus wel

“Ik heb er ontzettend veel geleerd, van koei-

goed geplant...”

Odin werkt sinds 1983 aan vitale voeding uit een vruchtbare landbouw en een vernieuwende economie. Eigenaar is biologische voedselcoöperatie Odin, met inmiddels 5000 leden. Odin heeft naast een groothandel ook een eigen winkelformule met 19 winkels, een online bezorgdienst, een eigen imkerij en een biodyna-

www.odin.nl

en melken tot sterrenkunde, teveel om op te

HOFblad.30 HOFblad.18

Ik ging niet boeren De grandeur van gewoon werk

Jelka Jungslager (1955) was na de middelbare school een tijd zoekende.

Bij een beroepskeuzetest kwam Warmonderhof eruit rollen. Toen ze over het bruggetje naar Thedingsweert reed wist ze meteen: ‘Hier wil ik zijn’.

Ik ben atheïstisch opgevoed, maar was innerlijk religieus. Vooral de lessen van Jan Diek van Mansvelt en Nico Torenstra over mensheidsontwikkeling, karma en reïncarnatie gaven woorden aan iets wat ik al lang wist. Hun lessen over antroposofie hebben mijn leven richting gegeven.

Maar ik werd geen boerin, helaas. Ik wilde net zo’n boerin zijn als mijn tante in Friesland. Zij schiep voorwaarden, maakte het gezellig, spon, weefde, kookte en weckte. Ik hoefde niet op de trekker te zitten, maar wilde het boerenleven verzorgen. Ik had alleen geen boer.

Voorwaardenscheppend werk heb ik daarna op verschillende manieren gedaan.

In 1979 startte ik, samen met twee klasgenoten, restaurant Baldur in Amsterdam.

Vegetarisch en biodynamisch, héél sofisch en idealistisch.

In 1990 werden mijn toenmalige man Tosja Zuyderhoff en ik hoofd wonen op Warmonderhof. Met onze vier kinderen bewoonden we de Villa in Kerk-Avezaath, waar de leerlingen in en uit liepen. We kookten de maaltijden en deden nog duizend andere dingen. Na twee jaar verhuisden we naar Dronten. Er was daar, behalve drie enorme, gangbare polderbedrijven, helemaal niets. Maar we bouwden iets op en het werd een leuke tijd. We konden goed feesten en weeksluitingen houden met Do en Léon en de kinderen. Het leerlingenaantal zakte echter gestaag en na acht jaar eindigde voor ons het avontuur…

Gescheiden, zonder werk en zonder huis kwam ik weer terug in Amsterdam, waar ik mijn oude vroedvrouw weer ontmoette, die me werk aanbood. Tegenwoordig maak ik deel uit van het collectief Natuurlijke Kraamzorg. Antroposofie is de bron van onze visie en ons handelen. Rond een kraambed gaat het om aandacht, ritme en eenvoudige huishoudelijke handelingen zoals opruimen en lekker eten koken. De kunst is te aanvaarden dat die erbij horen, zelfs gedaan moeten worden, om ons prettig te voelen en ons te kunnen ontwikkelen. Het is een bewustzijnsweg, die ik dagelijks ga. Niet terug naar het aanrecht, maar vooruit!

Jelka Jungslager kraamverzorgster

Een weg, die begon op het bruggetje naar Thedingsweert en die gaat over de grandeur van het gewone werk. Mijn handen gebruiken en kwaliteit leveren.

Ooit maakten zij Warmonderhof af.

Maar het leven neemt zijn eigen loop en bracht hen nieuwe wegen.

Waar zijn deze oud-Warmonderhof-studenten uiteindelijk terecht gekomen?

HOFblad.49

Toon mij uw boekenkast Wij vroegen het docentencorps van Warmonderhof om hun lievelingsboek, roman of vakgericht.

27

Lidwien van Lieshout, docent Nederlands, zorgcoördinator. Een van mijn favoriete schrijvers is Ian McEwan. Zijn boek De kinderwet is een eigentijds verhaal over het dilemma van een rechter die uitspraak moet doen over een doodzieke jongen. Deze weigert een noodzakelijke bloedtransfusie omdat dit in strijd is met zijn geloof. Ondertussen bevindt het huwelijk van de rechter zich in zwaar weer. Tweehonderd magnifieke pagina’s.

15

2

Petra van den Bos, docent kunst. De tweede helft beeldende kunst na 1945, auteur Ad Visser. Ik houd erg van moderne kunst en heb het voor mijn studie, docent beeldende kunst en vormgeving, moeten aanschaffen. Ja, je kan het wel een inspiratiebron noemen.

Wiebe Cool, gepensioneerd kunstdocent en coördinator landbouw en

Meindert Bruinsma, docent akkerbouw en economie. Iedereen mag van

zorg (staat niet op de foto). Op een boekenmarkt in Amsterdam kocht ik

mij het boek Handboek Mest en compost van het Bolkinstituut lenen,

ooit het complete werk van Leonardo Da Vinci. Het ligt opengeslagen

maar het mag mijn kamer niet uit, want het wordt niet meer uitge-

in onze cultuurkamer, maar ik kijk er te weinig in.

geven. Ik heb er twee. De ene, die nu uit elkaar dreigt te vallen, gaat binnenkort onder het kopieerapparaat.

9 13

Hans van der Zwaag, conciërge. Ik ben dol op thrillers, Noorse en Zweedse detectives. Maar ik noem ook Beekman & Beekman van Toon

Anne Dijk, locatiedirecteur Aeres Dronten (staat niet op de foto). Jan Terlouws De koning van Katoren. Ik was 12 toen ik het voor het eerst las. De mogelijkheid tot dromen en de indrukwekkende gebeurtenissen, maakten grote indruk op me. En ik lees het nog steeds af en toe, misschien een vlucht naar die tijd, naar de idealen die ik toen wilde naleven… Vaak gebruik ik de verhalen om de realiteitszin van de hedendaagse gebeurtenissen mee te relativeren.

4 10

Kortooms. Over de lotgevallen van een jongenstweeling uit de Peel, het speelt halverwege de vorige eeuw.

Ruud Hendriks, Teamleider Aeres Warmonderhof en docent bodemvruchtbaarheid. Op school én thuis staat Bodem onder het Landschap van Jan Bokhorst binnen handbereik. Als je dit boek hebt gelezen rijd je nooit meer zo door Nederland zoals daarvoor. In ons landje komen rivieren, zee en land elkaar tegen en dat geeft met wat verschuivingen door

Arjen Huesse, docent tuinbouw. Grijpklaar in de woonkamer ligt het. Zelf

de ijstijden een oneindige variatie aan bodems. Die heeft Jan Bokhorst

gekocht in het Goetheanum, Metamorphosis van Andreas Suchantke.

prachtig beschreven en gefotografeerd.

Een prachtig geïllustreerd boek over vormkrachten, zonder dat het woord wordt genoemd.

18

Bart Willems, docent groententeelt. Het door mij geschreven, ‘Biologische Groententeelt’ is dat zeker niet, hoewel het bij andere mensen al

Diana Gradenwitz, docent antroposofie. Die gemeinsame Evolution von Erde und Mensch, met ondertitel: Entwurf einer Geologie und Paläontologie der lebendigen Erde van Dankmar Bosse. De ontwikkeling

20 jaar op hun nachtkastje schijnt te liggen. Ik lees niet in bed. Uit de Geschiedenis van het Westland, van J.G. de Ridder, over de historie van de tuinbouw, vind ik een mooi boek. Verder heb twee meter boekenkast

van de aarde, wetenschappelijk en antroposofisch door elkaar, staat er

met boeken, krantjes, knipsels en nog twee planken met plantenziekten

prachtig in beschreven. Het boek is heel bruikbaar in de lessen. Ik ga het

en bemestingsboeken. ‘Dat ene’ boek bestaat niet, je moet de informa-

niet vertalen, het is te dik.

tie bij elkaar scharrelen, want niemand heeft de hele waarheid in pacht.

1

HOFblad.50

2

3

MH

HM

4

7

5 6

9 8

Wel op de foto, geen boekenkeuze: 3 Trudy van Diepen, 6 Rianne van Boxtel, 11 Harry Boerkamp, 12 Kitty Peetoom, 14 Marieke Otter, 16 Carla van Nieuwenhuijzen, 17 Marieken Heitman, 21 Hanna te Velde, 25 Jesse Koopmanschap en 26 Theo Smeeman

11 10

12

2

en ik zeg u wie u bent

5

1

Joke Bloksma docent fruit, landschap. Ik ben steevast op zoek naar boeken over de scholingsweg die te pruimen zijn voor de hedendaagse

Frens Schuring, docent veehouderij. Op mijn nachtkastje ligt De

mens. Margalit Laufers heeft in haar boek Concentratie, een prakti-

landbouwcursus. Ieder jaar neem ik mij voor het te lezen, want ik

sche weg naar evenwicht, effectiviteit en zelfsturing de antroposofie

snap het niet allemaal. Mijn favoriet is de I Tjing, die wil eigenlijk nog in de school inbrengen. De I Tjing gaat de route van het individu en niet van de cultuur, net als Steiners antroposofie. De route van

op een goede manier toegankelijk gemaakt. Voor al die zoekers die zich niet kunnen concentreren, omdat zij te ‘open’ staan. Ik heb twee exemplaren: een op school en een thuis. Voor het vak ‘werken met aandacht’

de cultuur leidt uiteindelijk tot conflicten en grenzen stellen. De I

leen ik het uit aan studenten die er echt iets mee willen.

Tjing voorspelde dat Trump een gerede kans had om president te worden. Dat durfde ik aan niemand te zeggen. Voor beginners raad

7 23 19 22

Maarten Roelofs, kok. Als puber begon ik aan Ik Jan Cremer, ja dat

ik aan: De I Tjing in alle eenvoud, van George Hulskramer.

20 8 24

Tjalling Sijperda, directeur Stichting Warmonderhof. Zijn en niet zijn van Sartre. Wat drijft de wereld voort? Zolang iets niet is gebeurd, bestaan

mocht ik lezen van mijn ouders. Mijn zoon zou dat nu ook van mij mogen, maar het zal inmiddels wel érg ouderwets zijn. Ik leende het boek uit de bibliotheek, maar heb het later zelf gekocht. Beroepsmatig ben ik

alle mogelijkheden nog. Zodra iets is gebeurd, dan verdampen die andere mogelijkheden. Wat maakt dat iets is, of niet? Een boek met relevante

dol op Jamie Oliver, daar zit ik graag in te bladeren.

Léon Veltman, stichtingsmedewerker, ex-veehouder. Het boek van

vragen die me inspireren mijn weg te zoeken in de keuzes die ik maak.

Do Veltman, hoofd wonen. Eline Veere van Louis Couperus. Zulke prachtige taal. Ik las het voor de eerste keer toen ik vijftien was. Pas bij de derde keer lezen begreep ik die tobberigheid van Eline, ze had anorexia.

Dianne Waleson, bloemen en tuinbouw Warmonderhof. De Geïllustreerde Flora van Nederland van E. Heimans, H.W. Heinsius en Jac. P. Thijsse.

Gekocht bij de Slegte in Arnhem, 29 jaar geleden. Determineren gaat sneller als je weet in welke familie je het moet zoeken. Mijn lievelingsbloem?

Herbert Koepf: Biologisch-dynamische landbouw legt het gemengde bedrijf erg goed uit en dat is belangrijk. Maar waar is het nu … uitgeleend? Ook heel mooi is Gewassen Vlees van Thomas Rosenboom. Over hoe mensen zichzelf in de weg kunnen zitten, prachtig beschreven.

Jan van Vliet, docent veehouderij. Thuis en op school heb ik het boek Koesignalen van Jan Hulsen. Het is een praktisch boek met veel plaatjes die humoristisch zijn bedoeld, maar dat vind ik ze niet.

Reggy Waleson, tuinder op Warmonderhof. Het blauwe boekje, ofwel:

De botanische tulp. Met de Lamium galeopdolon heb ik een haat-liefde verhouding, m’n héle tuin staat er vol mee. Maar als hij bloeit... prachtig!

de rassenlijst voor vollegrondsgroenten, dat jaarlijks werd uitgegeven, moet binnen handbereik zijn. De laatste uitgave, van 1995 was blauw. Ik

Willeke de Lange, administratie (staat niet op de foto). Daar hoef ik niet

dacht dat ik er twee had, één in de kas en één thuis, maar nu blijkt dat ik er nog maar eentje heb. Het is uit de handel, ooit kreeg ik een hele

over na te denken. De ontdekking van de hemel, van Harry Mulisch.

restpartij. Die heb ik allemaal weggeven en daar heb ik nu spijt van.

Een meesterwerk, dat ik een aantal keren heb gelezen. De film en toneelstuk heb ik ook gezien.

Afwezig: Anne Dijk, Nelleke Gordijn, Johan Verheye, Wiebe Cool en Willeke de Lange. Genomen op Teylingerhof, waar Maarten 't Hart (MH) en Hanneke van den Muyzenberg (HM) ons ontvingen tijdens het personeelsuitje van 2017

15

13 14

16

17

18

19

20 21

23 22

26 24

25

27

HOFblad.51

Door: Anna Veltman

f o h r e d Warmon ling e k k i w t n in o 1947: Oprichting Warmonderhof op Teylingerhof door echtpaar De BoerRosenwald

1948: uitgebreid met Hagheweyde

1971: verhuizing naar Landgoed Thedingsweert

1949: uitgebreid met barak De Roselaer

1970

1960

1950

1980

1960: rijks erkend als middelbare land- en tuinbouwschool ge periode: kan 1947 - 1960: Zestigerjaren: onrusti gheweyde blijven? particuliere school Warmonderhof op Ha

MEDEWERKERS

4

1947

40

jaren ‘80

25 2017

Betuwe

WONEN

65

studenten in Warmond

70

studenten in Thedinghsweerd (veel huisvesting in omgeving)

130

studenten in Dronten: bijna allemaal weer intern

n

te Dron

HA

10

ha. Warmond

35

ha. Thedingsweerd

98

ha. Dronten

n

e momente

Belangrijk

PRODUCTIE 2017

ond

m War

170 700 65 8000 60 ton uien

ton wortelen ton spelt kg kaas

bloemenabonnementen

6

vlees van 6 hofkoeien verkocht in de Hofwinkel

HOFblad.52

Wat gebeurde er in Dronten 1994 - 2017 1994: verhuizing Dronten (80 ha)

2001: 1e uitbreiding studentenhuisvesting

later uitgebreid met 8 ha wisentweg

2009: schoolgebouw op terrein Warmonderhof,

en 10 ha natuurland ‘Greppelveld’

wonen, werken en leren weer op één locatie

1994 - 1997: huisvesting van

2013: boomgaard gerooid

school en studenten in barakken

Gebouwd in de periode 1994-2012: potstal voor

1997 - 1998: nieuwbouw studenten-

melkvee, winkel, jongveestal, kapschuur

huisvesting en Hofzaal

veehouderij, kapschuur akkerbouw,

1997: boomgaard geplant

kavelpaden, kas, romeysloods, kaasmakerij

1999: het onderwijs verhuist naar

2017: 2e uitbreiding studentenhuisvesting:

nieuwe hoofdgebouw AOC Flevoland

nu ruimte voor 130 studenten

aan de Drieslag Dronten

0-jarig

2017: 7

1994: Verhuizing naar Dronten

bestaan

2020

1990

2000

1992: onderwijs opgegaan in fusie die leidde tot AOC Flevoland.

2010

2002: start volwassenonderwijs in deeltijd

en verder...

2008: start Stadslandbouw opleiding, deeltijd

40

Vruchtwisseling

1:7 1 koe leert op Warmonderhof in

haar leven ongeveer leerlingen hoe ze moeten melken

28

160

16

15 12

15

17

12

700

PK Ruim verdeeld over kleine en grote trekkers

jaren ‘40

jaren ‘50

jaren ‘60

jaren ‘70

jaren ‘80

Gemiddeld aantal afgestudeerde

voltijdstudenten

jaren ‘90

jaren ‘00

jaren ‘10

niveau 4

per jaar (over periodes van 10 jaar)

HOFblad.53

Thomas en Carlijn van

Boer is een De Zonnegaard ligt op een hoog punt in het stroomgebied van de IJssel en is daardoor van oudsher een pleisterplaats.

Omringd door buren, een vriendelijk coulisselandschap en tussen drie steden, is het praktisch en gevoelsmatig goed bereikbaar. Een groot bord aan de N345 wijst de weg. Het woonhuis ligt centraal, net als de winkel en de kassen. Eromheen liggen de percelen, onregelmatig begrensd door hagen en bomenrijen. Hier wonen Thomas en Carlijn met hun dochters Sophie, Isolde en Anna-Licia.

HOFblad.54

Waarom hebben jullie voor het boerenleven gekozen?

Thomas: Als kind wilde ik al tuinder worden, net als mijn opa.

Ik heb hem nooit gekend, hij overleed aan de gevolgen van de oorlog. Mijn vader had ook tuinder willen worden, maar moest van mijn oma studeren en een fatsoenlijke baan krijgen. Dus groeide ik op in een rijtjeshuis, vlak bij Neurenberg, waar ik de vrijeschool doorliep. Mijn vaders passie lag in een grote, biologische moestuin en zijn bijenvolken, daar zal het bij mij wel vandaan komen.

In Duitsland kon ik alleen op universitair niveau biologische landbouw studeren. Toen heb ik de trein genomen naar Dronten.

Do Veltman en Gert Nieboer hebben me met open armen ontvangen, al had ik toen nog heel weinig ervaring en sprak ik geen woord Nederlands. Ik kon direct de hele zomer bij Reggy Waleson in de tuin werken. Achteraf hadden ze ook dringend leerlingen nodig, maar de opleiding was perfect voor mij. Voornamelijk praktisch, wat ik fijn vond. Het niveau is niet heel hoog, maar als je ambitie hebt om veel te leren, dan kun je er veel uithalen.

Bedrijfsportret

DE ZONNEGAARD

dienend beroep Carlijn: Mijn vader had in de Noordoostpolder een akker-

terwijl ik de harde polder gewend was.

bouwbedrijf van 33 ha. Ik kende de landbouw als: een man

Op stage kwam een ommekeer. De medewerkers bestudeer-

op een trekker, die met veel grote machines al het werk

den samen de karmavoordrachten van Steiner, ze vroegen

doet. Het lag niet voor de hand om als meisje de landbouw

me erbij. Zij waren gezellige mensen en heel down to earth,

in te gaan. Ik had wel een vakantiebaan bij een tuinder,

dat maakte het voor mij betrouwbaar. Van lieverlee werd ik

waar ik voornamelijk kolen oogstte. Het soort werk en de

steeds enthousiaster, uiteindelijk koos ik honderd procent

hele dag buiten zijn gaf me altijd een goed gevoel. Maar ik

voor bd-landbouw. Ook met de gedachte dat je daar ook

zag me niet doen wat mijn vader deed en wilde ook geen

altijd met mensen zal samenwerken, daar hoef je geen

boerenknecht worden, ik wilde met mensen werken. Dus

therapeut voor te worden.

begon ik aan een opleiding creatieve therapie, maar knapte erop af, ook op het onderwijssysteem. Ik miste bezieling en

Het valt op dat jullie afzet bijna volledig via de markt

idealisme en wilde een heel andere draai aan mijn leven

gaat, waarom?

geven. Vanuit de ervaring dat werken op het land goed is

Thomas: Groentes telen, dat lukt wel, de afzet ervan is nog

voor een mens, kwam ik op Warmonderhof. Absoluut niet

best lastig. Toen we hier in januari 2016 begonnen, besloten

met het idee boer te worden, misschien iets op een zorg-

we om ĂĄlle grond te betelen, ook al hadden we de afzet nog

boerderij. Van antroposofie had ik nog nooit gehoord, maar

niet rond. De groothandels: Odin en Udea, zitten aardig vol.

ik was wel spiritueel geĂŻnteresseerd.

Ze hebben vaste afspraken met telers, waar je niet zo

Aanvankelijk had ik mijn reserves, het leek allemaal zo soft,

makkelijk tussen komt. Soms valt er weleens een gat en

HOFblad.55

hebben ze bijvoorbeeld een week geen andijvie. Als jij dan toevallig oogstbare andijvie hebt en je levert mooie kwaliteit, dan vragen ze je misschien nog wel een keer.

Stapje voor stapje kun je er zo ingroeien, maar daar konden we natuurlijk niet op gaan zitten wachten.

De markt is veel werk, maar heeft verder alleen maar voordelen. We hebben het geluk tussen Deventer, Zutphen en Apeldoorn te wonen, daar raken we behoorlijk wat groenten kwijt. Met de marge van groothandel en winkel erbij verdienen we driemaal zo veel. De markt is leuk, je krijgt waardering, het levert naamsbekendheid op en je komt nog eens van je erf af. Bovendien is de Zonnegaard te klein om alles via de groothandel weg te kunnen zetten. Dan zouden we moeten uitbreiden en verder mechaniseren, dus doen we het zo.

De winkel aan huis loopt ook goed. Steeds meer mensen uit de buurt weten hem te vinden. Op de eerste open dag vorig jaar keken ze hun ogen uit. Ze vinden het fantastisch: verse lokale groenten die ze kunnen zien groeien op het land. De pakketten vormen de prettigste afzet, goed te plannen en de vraag is helemaal op het aanbod afgestemd.

En als je een overschot hebt, dan gooi je dat in de pakketten!

Carlijn: Nou, het moet wel dienend blijven. De klanten hoeven onze overschotten niet op te eten, ze krijgen altijd een mooie variatie.

Bedrijf: De Zonnegaard (gestart in 2016)

Dienend?

Appenseweg 7, 7383 BA Voorst

produceert voedsel voor mensen en dient de aarde, op zo’n

Eigenaren: Carlijn Geluk (1975) afgestudeerd op Warmonderhof in 2001 en Thomas Grosshanten (1984) afgestudeerd op Warmonderhof in 2009 Soort bedrijf: Biologisch-dynamische groententeelt Grootte: 3.5 ha fijne groententeelt, 1.5 ha grove teelten en bewaargroenten Grondsoort: enkeerdgrond Producten: Ongeveer 50 soorten groenten, aardappelen, keukenkruiden Afzet: Boerderijwinkel, 60 stuks groentepakketten, 4 lokale markten Bedrijfsorganisatie: Vennootschap met Carlijn, Thomas en Lizet van Gilst.

HOFblad.56

De boer heeft op veel manieren een dienend beroep. Hij manier dat de mensen na hem ook nog voedsel kunnen produceren. Het is ook dienend aan de planten die zo verzorgd moeten worden, dat ze geoogst en gegeten kunnen worden.

Wat betekent bd voor jullie?

Thomas: We werken biologisch-dynamisch en voldoen aan alle normen. We gebruiken de preparaten. We hebben Demeter koemest van een collega en werken toe naar eigen vleeskoeien. We zijn omgeven door hagen van de buren, dat is extra mooi, die hoeven we niet te onderhouden. De Zonnegaard is gecertificeerd biologisch, maar nog niet Demeter gecertificeerd. Tijdgebrek. Het blijft hangen op een formulier naar de Demetercommissie dat ingevuld en opgestuurd moet worden. Stom he?

Carlijn: Het bedrijf is een individualiteit die voortdurend

door. Maar het kwam niet van het een op het andere

in ontwikkeling is. Wij maken daar deel van uit en moe-

moment. Drie jaar lang hebben we gezocht, we kenden

ten ons steeds afvragen wat er nodig is. In deze beginfa-

ook momenten van diepe wanhoop, maar ineens was

se zijn we bezig de basis te leggen en het bedrijf verder

het er. Je moet erin blijven geloven en als je écht wilt,

vorm te geven.

dan komt het. Toen we mijn ouders lieten weten hier te

Dat zorg een plek op het bedrijf zou krijgen, was voor ons

willen beginnen, hebben ze na twee weken bedenktijd

allebei wezenlijk, maar we konden dat er zelf onmogelijk

hun eigen bedrijf te koop gezet. Een week later was het

ook nog bij doen. Dan komt het zo’n beetje vanzelf.

verkocht. Het leek wel in scène gezet.

Pébelle de Smidt, ook een ex-Warmonderhoffer, diende

Thomas: Alles klopte. Het woonhuis, de winkel, de koelcel

zich aan. Dat ze ook een volwaardige tuinder is, is het

en de kassen waren al aanwezig en de grond was al

extra leuk voor ons. En voor de stagiaires, omdat ze meer

drie jaar biologisch. Eigenaar zijn is fantastisch, maar

tijd heeft om vaktechnische dingen uit te leggen.

het betekent, in deze opstartfase, óók 80 tot 100 uur per week werken. Maar dat kunnen we. We hebben veel geluk

En hoe komen jullie aan een eigen bedrijf?

gehad. En de grond is zo prachtig! In de zesde eeuw werd

Carlijn: Na Warmonderhof hebben we eerst op verschil-

hier al landbouw bedreven. Al die generaties, al die

lende bedrijven gewerkt en rondgereisd. Mijn ouders

mensen hebben hier gewerkt, hebben het land met mest

hebben altijd gezegd te willen helpen als we voor ons-

en heideplaggen humusrijk gemaakt. Dat is òòk een

zelf zouden willen beginnen. Met de Zonnegaard zetten

mooie erfenis, waarvan we ons terdege van bewust zijn.

Thomas en ik, op onze manier, toch het familiebedrijf

|||

HOFblad.57

(Advertorial)

g n a g p e i D n e g a r v s g n i l e k k i in ontw nde boeren arte

nt st u e t s r e d n o niging

De BD-Vere

Tussen de 70-jarige Warmonderhof en de 80-jarige Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding bestaat al levenslang een hechte band. Waren het eerst vooral leraren die meewerkten in het bestuur van de BD-Vereniging, sinds de oprichting van BD-Jong organiseren ook (oud )leerlingen excursies en discussiebijeenkomsten. In de intervisiegroepen voor jonge boeren van de BD-Vereniging werk je aan de ontwikkeling van je eigen bedrijf.

Daar zijn al veel Warmonderhoffers op weg geholpen.

Wil je zelf deelnemen in een intervisiegroep? Wil je uitwisseling? Wil je de BD landbouw in Nederland en Vlaanderen volgen? Word dan lid van de BD-Vereniging en sluit je aan bij de groeiende groep boeren en burgers die samenwerken aan een levende Landbouw Cultuur.

BD-Vereniging, dat is: gespreksgroepen, tijdschrift Dynamisch Perspectief, excursies, conferenties, studiedagen, activiteiten op maat. Doe mee en meld je nu aan als lid op bdvereniging.nl

HOFblad.58

Oud-Warmonderhoffers Jorrit en Sarah

tervisiegroep voor startende boeren. Iedereen

Alberts startten onlangs met hun eigen

loopt eigenlijk tegen dezelfde dingen aan.

bedrijf Klostergut Hahnerhof. Wonend in

Samenwerking met anderen kan best heftig

een caravan met hun twee kinderen, deden

zijn. Twijfel of je wel boer wilt worden, of je

ze op veel verschillende bedrijven in Frank-

het wel aan zult kunnen. Dat soort dingen.

rijk, Zweden en Duitsland werkervaring op.

Jaap Vermuë - de begeleider van de groep - is

Maar kaasmaken leerden ze in Nederland. Ze

echt een kei om aan die vragen diepgang te

droomden van een bloeiend, levendig bedrijf

geven. Hij zorgt dat je door gaat graven. Door

waar mens, dier en plant zich goed voelen en

de andere deelnemers wordt je wel op de

zich kunnen ontplooien. Die droom wordt nu

feiten gewezen en dan kom je erachter wat

werkelijkheid op een oude boerderij in Rhein-

je werkelijk wilt. Aan het eind van zo’n avond

land-Pfalz (D). Daar komt de landbouw - met

was ik echt een stap verder. En je ziet een

een melkveebedrijf, kaasmakerij en boerderij-

hoop op de andere boerderijen!”

winkel - opnieuw tot leven.

Je kunt het werk van Jorrit Jorrit vertelt: “Tot ik naar Duitsland ging heb

en Sarah volgen op

ik bij de BD-Vereniging meegedaan in de in-

klostergut-hahnerhof.com.

verhaal Willy Schilthuis

Een Franse Michaëlslegende Dit verhaal speelt lang geleden en het speelt nu. Het is troostrijk voor iedereen die denkt dat wat de eenling doet geen verschil kan maken. Het verhaal komt uit de nalatenschap van Willy Schilthuis (1929-2002), bd-vrouw van het eerste uur.

Het was weer hooitijd. De boeren hadden het druk. Het gras moest worden afgeknipt en dan drogen in de zon. Eén boer was al bijna klaar. De andere boeren wisten dat hij soms met de duivel heulde en zo vroegen zij Michaël om te kijken wat hij deed.

Michaël ging ’s nachts kijken bij het land van die boer. Hij verstopte zich achter een boom en om twaalf uur zag hij de duivel komen met een stuk gereedschap over zijn schouder en daar kon hij snel mee maaien. Toen de duivel even wegging, haalde Michaël gauw twee afgebroken eggetanden en stak die in de grond tussen het gras waar de duivel aan het maaien was. Toen ging de duivel verder met maaien. Zij apparaat sloeg tegen een eggetand. De duivel vloekte en ging het mes weer scherpen, ging weer verder en sloeg tegen de tweede eggetand. Hij vloekte verschrikkelijk en de zeis was gebroken. Hij riep uit: ‘Nu moet ik naar de smid om een nieuwe zeis te laten maken!’

De volgende dag ging Michaël naar de smid. Hij vroeg hem meer zeisen te maken en zo kon elke boer een zeis krijgen.

De duivel begreep dat Michaël hem te slim was afgeweest. Hij ging naar Michaël en zei: ‘Ik wil met je vechten, want dit is een gemene streek’. Michaël antwoordde: ‘Dat is goed, maar dan wel in een boerenbakhuisje’. Zo gebeurde het. De duivel pakte een lange broodspaan, waarmee het brood in de oven geschoven wordt. Michaël had onderweg de melkkruk opgepakt en toen ze in het bakhuisje waren begonnen ze te vechten. Die broodspaan was veel te lang in het klein bakhuisje en Michaël sloeg zo hard met de melkkruk op de duivel zijn kop dat hij riep: ‘Genade, genade, je hebt gewonnen’. Sindsdien kunnen alle boeren zeisen gebruiken.

Willy over deze legende Ik heb deze legende vaak verteld en mij steeds afgevraagd: Waarom in een bakhuisje? Als je je dat lang genoeg afvraagt, dan zie je dat het een beeld is van je hart.

Daarin zitten Michaël en Ahriman. We hebben ze allebei nodig.

Wie is de sterkste? De zeis is een heel mooi gereedschap en helemaal niet duivels, maar een grote hulp in het werk en erg knap bedacht en gemaakt. Wij hebben Ahriman nodig voor ons leven op aarde om met de materie om te kunnen gaan en dat geldt ook voor alle moderne techniek. Het is maar net waarvoor we het gebruiken: voor alle mensen en hulp of voor wapens en vernietiging? De mensen kenden de materie niet. Ahriman heeft ons geleerd er mee om te gaan om op aarde te kunnen leven, maar we moeten het samen doen en met de hulp van Christus. Dus het ‘kwaad’ komt niet ergens vandaan, God heeft het toegelaten als Ahriman en hij werkt samen met Michaël in ons eigen hart. We hebben Ahriman nodig om met al onze techniek mensen te helpen en Michaël om geen kwaad te doen. Dat bakhuisje ben ik zelf en ik moet het goed doen, samen met alle anderen. Wij hebben allemaal een bakhuisje om goede of slechte broden in te bakken.

Ik wilde dit een keer opschrijven, want het is een hele openbaring voor mij.

HOFblad.59

R E T S E E M R E E L s al kalender

De aBrdIstJralen, preparaten en de zaai over a

De bouw van de bijenstal op Thedingsweert begon in 1980.

Stef en ik deden het werk in onze vrije tijd terwijl we al een drukke baan en een gezin hadden. Waarom? Op een biologisch-dynamisch bedrijf hebben de regenworm, de koe, en de bij alle drie een belangrijke taak. In het kort: de regenworm verzorgt de etherkracht in de grond, de koe verzorgt ether- en

Aardstralen en bijen

astrale krachten vlak boven de bouwvoor en de bij verleven-

Oude imkers wisten dat je bijenkasten in de zomer het beste

digt of astraliseert de lucht. Voor deze belangrijke taak vonden

op een aardstraal kan zetten. Dit zijn onzichtbare lijnen van 50-

Stef en ik dat er wat meer mocht komen dan alleen een afdak.

75 cm breed, die als een netwerk over de hele aarde lopen. Niet iedereen gelooft erin, maar bijen worden er zichtbaar actiever

Bij het ontwerpen en bouwen hebben wij rekening gehouden

van. De bijenstal is zo gesitueerd dat de middenbeuk en de

met verschillende factoren. Het dak voorzagen wij van een dik-

rechterbeuk op een aardstraal staan. In de zomer is dat positief,

ke isolatielaag, zodat de stal op een hete zomerdag koel zou

in de nazomer zetten wij de kasten een meter naar achteren,

blijven. De bijen zouden hun kostbare energie niet in ventilatie

zodat de bijen makkelijk de winterrust in konden gaan.

van de kasten hoeven steken. Later bleek dat het plan buitengewoon goed werkte. Helaas heeft een dakdekker, die blijkbaar

Aardstralen en preparaten

niet op de hoogte was, later alle isolatie verwijderd.

Bij het zoeken naar de aardstralen om de juiste plaats voor de

Omdat de stal ook een educatieve functie had maakten we

bijenstal te bepalen was door een wichelroedeloper aange-

hem relatief groot. Er was ruimte voor veel leerlingen, voor

toond dat er een dwars door de composthopen liep. Op de

kastmateriaal en imkergereedschap en er was water en elektri-

compostplaats lagen meerdere hopen, een aantal was kortge-

citeit. Werken in deze koele, ruime bijenstal was erg plezierig.

leden geprepareerd, een aantal nog niet. Ooit had ik gehoord

De vorm werd ook uitzonderlijk. Het grondpatroon werd een

dat de compostpreparaten aardstralen zouden neutraliseren.

halve zeshoek, die een aantrekkelijke beschutting geeft.

Op zoek naar ‘harde bewijzen’ voor de werking van de prepa-

Belangrijker was het praktische voordeel. De imker heeft door-

raten besloot ik een proef te nemen met een andere wichel-

lopend zicht op alle vliegplanken en hoeft daarvoor niet steeds

roedeloper. Ik vroeg hem te kijken bij de verschillende hopen.

over de kasten heen te buigen. Elke imker probeert zoveel

Bij de ongeprepareerde hopen sloeg de wichelroede uit, bij

mogelijk in een persoonlijke verhouding met zijn volkeren te

de geprepareerde hopen gebeurde, tot grote verbazing van

komen. Door de vliegplanken af te lezen zoekt hij toenadering

deze ervaren loper, niets. Voor mij was dit een heel bijzonder

tot de bijen en krijgt hij een beter beeld van wat zich binnen in

moment. Vanaf toen ben ik met veel meer overtuiging met de

de kast afspeelt, kan beter anticiperen en hoeft minder in te

preparaten gaan werken.

grijpen. Zodoende kan hij de bijen beter van dienst zijn. Door de jaren heen heb ik ervaren dat de innerlijke houding van de

Zaaikalender en bijen

imker uiteindelijk belangrijker is dan de methode die hij volgt.

In de tuin werkten collega Do en ik veel met de zaaikalender

HOFblad.60

Floris Kristensen was leraar tuinbouw en bijenteelt op Warmonderhof van 1976-1989. In die jaren bouwde hij met Stef Hekman, destijds praktijkdocent aanleg en onderhoud, een bijzondere bijenstal. Veel inspiratie deed hij op in De Bijen en

De Landbouwcursus van Steiner. Als bd-imker deed Floris een aantal ontdekkingen over aardstralen, preparaten en de zaaikalender.

van Maria Thun. Deze kalender verdeelt alle dagen van het

Een persoonlijke weg vinden

jaar in wortel-, blad-, vrucht- en bloemdagen waarmee je

Zo was het voor mij, maar iedereen moet er op zijn eigen

als tuinder de beste dagen voor zaai, snoei en oogst van

manier een verhouding toe vinden. Geloof in je eigen kracht,

verschillende gewassen kunt bepalen. Echter, de inspireren-

dan ligt het meestal binnen je bereik, soms vlak voor je neus.

de en overtuigende resultaten van Thuns eigen proefvelden

In dit verband herinner ik mij een mooi verhaal:

bleven bij ons uit. Het lag niet aan onze waarneming. Als

Ooit wandelde ik ergens toen ik plotseling heel veel vogels

verschillende leerlingen een gewas zaaiden met één zaaima-

hoorde tsjilpen. Tientallen plastic tweeliterverpakkingen van

chine, konden we de verschillen er zó uithalen. Ik geloofde

melk en frisdrank, hingen aan touwen in de bomen. Allemaal

niet meer zo hard in die zaaikalender.

bevolkt door broedvogels. Het zag er niet uit. Ik moest lachen

Tot ik ontdekte dat als de bijen op een mooie dag uitzonderlijk

bij de gedachte aan mijn eigen verantwoorde kasten van

verdraagzaam waren, dit achteraf steevast een bloemdag bleek

massief hout met gaten in op de millimeter juiste doorsne-

te zijn. Imkers noemen dit overigens lichtdagen. Op een andere

de, waar geen vogel in kwam. Een oude vrouw dook op, het

mooie dag konden dezelfde bijen zich onverwacht stekerig

was haar werk, zo had zij het gedaan en zo werkte het voor

gedragen, dit was dan vaak een bladdag, voor imkers waterdag.

haar. Als ik het idee met die plastic flessen zou kopiëren, zou

Steeds duidelijker ervoer ik dat bijen op een lichtdag bena-

het waarschijnlijk niet werken. Zo is het ieders taak om zijn

derd willen worden en beslist niet op een waterdag. Met het

eigen, individuele manier uit te vinden.

verstrijken van jaren kon ik steeds beter aan het weer zien of

Imkeren is mijn manier. Door het werk met bijen werden

het een lichtdag of een waterdag was. Waterkoud weer, dat

aardstralen, preparaten en de zaaikalender voor mij belang-

is het alleen op waterdagen. En een bepaald soort kristallijne

rijke instrumenten om dichter bij de onzichtbare kant van de

tinteling, helderheid, stilte, iets wat het woord ‘vrij’ oproept,

werkelijkheid te komen.

of gewoonweg lekker weer, dat zie je alleen op lichtdagen.

Soms kun je iets plotseling heel zeker weten: Zó ga ik het

Licht- en waterdagen herken ik makkelijker dan aarde- en

doen! Deze invallen zijn voor mij een aanwijzing dat we het

warmtedagen (in de tuinbouw wortel- en vruchtdagen).

allemaal niet alléén voor elkaar hoeven te krijgen.

Natuurlijk vergt het oefening maar ik heb gemerkt dat iedereen het kan leren. Met de zaaikalender kun je achteraf controleren of het klopt wat je waarneemt.

Tegenwoordig is de bijenstal op Thedingsweert in gebruik als Odin-imkerij. |||

HOFblad.61

OERBOER

Ons doel is een Op de grens van Drenthe en Overijssel,

waar Hoogeveen de dichtstbijzijnde stad is, waar alleen kleinere wegen zijn en veel ruimte is, maar je je toch geborgen voelt in het landschap met kleine percelen, bomen en hagen, staat ineens een kudde zwarte koeien in de wei. Verderop staat een ongebruikelijke schuur met een eiken, gepotdekseld front, waarachter een onverwacht grote potstal tevoorschijn komt. Roodharige varkens wroeten zich daar een slag in de rondte. We zijn bij oerboer Maarten Jansen.

HOFblad.62

Hoe kom je erop, een bedrijf met voornamelijk vleesvee?

Waarschijnlijk omdat ik een slagerskleinzoon ben. Opa is in de oorlog gefusilleerd, waardoor oma de eerste vrouwelijke slager van Nederland werd. Ze zei altijd: ‘Zo je dat doet, zo doe je dat’, wat betekent dat je nooit moet twijfelen.

Mijn vader werd huisarts, maar ik ging naar Warmonderhof en wist toen al dat ik ‘in het vlees’ wilde. Ik liep stage bij de Groene Weg, daarna deed ik ervaring op als boer in de verzorging, handel en verwerking van vleesvee. Het is wezenlijk álles te weten van het product dat je maakt. Nadat ik meerdere vleesveebedrijven heb opgezet, zijn we hier begonnen in 2014, als pachtbedrijf.

Als je net van Warmonderhof komt, vraag je je af hoe je ooit aan een eigen bedrijf komt. En als je het uitrekent, dan moet je er niet eens aan beginnen. Maar als je datgene doet waar je voor gemaakt bent, gebeuren er dingen die het mogelijk maken. Dan duikt er iemand op die zegt: ‘Goh, dat is leuk wat je doet, ik zal je weleens helpen’. Maar als je die eerste stap niet maakt, dan gebeurt dat niet. Na de varkens en de koeien zijn we nu met schapen begonnen. Ik heb nog geen idee van de afzet, maar ik weet dat het wel goed komt.

Bedrijfsportret

Maarten Jansen

esgrond maken Vertel eens wat over je varkens?

vleesverwerking is noodgedwongen elders, dat is van te veel

Toen ik wilde beginnen met de Mangalica’s; wolvarkens met

protocollen en regelgeving voorzien. De slacht gebeurt vlakbij,

relatief vet vlees, voorspelde iedereen: ‘Dat lukt niet, niemand

in Ommen, daarna gaat het vlees naar gespecialiseerde

wil zulk vlees’. Geloof erin, zorg dat je op tijd kunt leveren en

bedrijven, kokers, drogers en rokers. Ik bemoei me er intensief

lever iets goeds, dan komt het op gang.

mee, ik laat het niet meer verpesten door een ander.

Vet is een smaakdrager. Het ‘normale’ varkensvlees is geforceerd mager gemaakt, het ‘vet’ dat eraan zit is vooral bind-

Is een vleesbedrijf verantwoord?

weefsel, zo taai als kauwgom en het smaakt naar niks. Onze

Deze boerderij staat op klapzand, waar geen hoogwaardige

hammen en worsten smelten letterlijk op de tong. Varkensvet

voedselproductie zoals tarwe mogelijk is. Met kunstmest zou

heeft een laag smeltpunt dat begint al met 37 graden in de

je wel een productie halen, maar dan valt de grond helemaal

mond. Ik geef mijn beesten goed gras en goed voer, waardoor

uit elkaar. Hier in Drenthe zeggen ze: Het land gaat op de

ze vooral onverzadigd vet kweken dat cholesterolverlagend

wind. Dat zie je soms gebeuren als het droog is, dan waait

is. Je kunt ervan dooreten, je hebt niet na een ons het gevoel

het kleine beetje humus weg. Je kunt op deze grond wel een

dat er iets zwaars op je maag ligt. Het is heel simpel: als je

mooie grasklaver verbouwen. Daarmee wordt de grond al

fabrieksafval voert, kun je niet verwachten dat je een lekker

vruchtbaarder. Ons doel is een esgrond maken, maar ik doe

product krijgt. Maar het gaat er niet om dat ik vertel hoe mooi

niet zoveel, de beesten doen het werk.

en hoe biologisch het is, dan word ik een soort dominee. Het moet te proeven zijn. In de verwerking, daar moet ik er vol op

En hoe maak je esgrond?

aan, zodat mensen zeggen: ‘Hee, dat is een lekker worstje!’ De

Met mestcompost. Ons bedrijf is omringd door natuurge-

HOFblad.63

bieden van Stichting Het Drentse landschap. Ruim honderd hectare maaien we in het vroege najaar, als het land droog genoeg is en de broedvogels weg zijn. Dan hebben we tonnen plantaardig materiaal, pijpenstrootje, pitrus en heideplaggen, die onbruikbaar zijn als voer, maar heel geschikt als strooisel voor al onze dieren. De stal is gebouwd met het idee om zoveel mogelijk strooisel ‘op te waarderen’. De koeien staan van half november tot half april binnen. Achter het voerhek loopt het tot anderhalve meter diepte schuin af. Ze trappen zelf de mest en het strooisel naar achteren.

Als de koeien naar buiten gaan komen er varkens op, die de boel direct gaan omzetten. Ze vinden het prachtig om daar op te rennen, er doorheen te wroeten en verwerken het als levende hakselaars tot een fijnere structuur. Daarna ligt het nog een tijd buiten en wordt het een paar keer omgezet zodat het verder uitrijpt. Tenslotte gaat het over de akkers en weiden, in principe eens per jaar. Ik verspreid het als de aarde lekker warm is en er wat mee kan gebeuren. Humus is het cement dat het zand in een structuur legt. Daardoor kan het water opnemen en weer afgeven als het droog is. En het waait niet meer weg. Als we zo doorgaan zullen we hier over veertig jaar wél tarwe kunnen verbouwen.

Vertel eens wat over je koeien?

Anguskoeien zijn hoornloos gefokt, hebben een gemoedelijk karakter en groeien goed op alleen gras. Ze hebben een lange rug, veel diepte en korte pootjes. Als een stier heeft bewezen

Bedrijf: Oerboer Kerkweg 8 7921 RP Zuidwolde Eigenaar: Maarten Jansen (1962) afgestudeerd op Warmonderhof in 1984 Getrouwd met: Madoe Datema, vrijeschool kleuterjuffie Soort bedrijf: Biologische vleesproductie en -verwerking.

Veestapel: 150 Angus vleeskoeien, 500 Mangalicavarkens, 100 schapen (kruising 3 vleesrassen) Grootte: 50 ha kruidenrijke klavergrasweide, 5 ha haver-gerstakker, 100 ha natuurgrond voor extensief maaien Grondsoort: zandgrond, deels zeer arm Producten: rookworst, salami, gedroogde worst, vleeswaren, rib-eye, biefstuk, entrecote, enz.

Afzet: betere gastronomiegroothandel en betere supermarkten in Nederland en Duitsland.

Bedrijfsorganisatie: BV met holding

HOFblad.64

het hier goed te doen, dan mag hij gaan dekken. Hij moet niet te brede kalveren geven, want de koeien werpen hun kalf in de wei en dat moeten ze min of meer zelfstandig kunnen doen.

We hebben verschillende koppels. Een kleine kudde met een nieuwe stier. Een grote kudde met een beproefde stier. Bij de pinken tot twee jaar staat geen stier. Een paar oude koeien erbij geeft rust, voorkomt paniek. Dan is er een koppel jongere ossen in de wei en een koppel oudere ossen, die tot de slacht nog een paar weken op stal staan.

Onze dieren zijn niet schuw, omdat we minstens dagelijks langs alle beesten gaan. Je moet vandaag kunnen zien wat zich morgen misschien gaat voordoen. Dat leer je door ervaring, maar vooral door interesse, ik hou van mijn beesten.

Maar je laat ze tóch laat slachten?!

Je respecteert een dier door het een goed leven te geven én door er een goed product van te maken. Door die producten laat je andere mensen genieten en breng je de wereld in ontwikkeling. De bodem wordt vruchtbaarder, het bedrijf wordt financieel vruchtbaarder en krijgt meer plek in de wereld en dat is belangrijk. Over de gangbare veeteelt zullen we het niet hebben, maar ik denk dat veel biologisch varkensvlees bij supermarkten niet veel beter is dan de gemiddelde kiloknal-

ler. Het is datzelfde ongezonde magere vlees, gekweekt

Je bent geen bd-boer?

op zogenaamde biosoja uit China, Oekraïne en Brazilië.

Oerboer is geen gecertificeerd bd-bedrijf, maar we zijn het

Ik voorspel dat die ketens binnen twee jaar hun inkoop-

wel. Wij doen alles zo’n beetje op het gevoel, gebruiken

macht gaan gebruiken om de prijs flink te drukken of om

het koemestpreparaat en de compostpreparaten. Ik zie

de productie te verplaatsen naar lage lonenlanden.

het als entstoffen waardoor het materiaal vlotter verteert.

Een ander manco in de biologische vleessector is dat de

Ik ben simpel, ik denk dat het werkt, dus gebruik ik het.

dieren op roosters staan. Niemand wil biologische var-

Madoe verdiept zich er meer in. Kikkerpoelen en hagen

kensdrijfmest hebben, want dat is nergens goed voor. In

hebben we al om ons land heen met alle natuurgebieden.

de nieuwe fosfaatwet is ook geen uitzondering gemaakt

De overgangen tussen natuurgebied en boerderij zijn niet

voor grondgebonden landbouw. Kalveren worden overal

scherp. Op het bedrijf staan voldoende houtwallen en

vandaan naar Nederland gehaald, gemest en weer elders

bosjes voor vogels en insecten. Weidevogels vinden het

in Europa verkocht. De mest blijft hier. Bio veehouders

prettig bij ons, veldleeuwerik, patrijs en oeverzwaluwen

en boeren met voldoende grond moeten hun veestapel

zijn weer terug, die laatste zitten in de steile wanden van

inkrimpen omdat de hele sector zo gegroeid is, dat is

de compostbulten. We willen gaan experimenteren met

zwalkend beleid. In Duitsland hebben ze het dertig jaar

varkens in het bos. De omgeving is van oudsher klein-

geleden al geregeld: als je geen grond hebt, ben je geen

schalig ingericht en er zijn nog veel landschapselementen.

boer maar industrieel en daar hangt terecht een hoger

Maar het is schrikbarend hoe er mee wordt omgespron-

belastingtarief aan.

gen. Grote eiken worden zo geofferd voor een beetje extra grasopbrengst.

En dat goede voer?

De verschillende kuddes koeien lopen door de hele wei. Er

Hoe kijk je terug op Warmonderhof?

is iets meer verlies, maar een boer mag niet economisch

We kregen wijze lessen. Douwe van der Werff kon in

met koeien omgaan, een koe begrijpt niets van economie.

drie weken tijd de economie uitleggen. Zaken doen is

Als je haar steeds een stripje van tien meter laat grazen,

een sociaal gebeuren, waarbij de tevredenheid in centen

krijgt ze misschien minder vezel binnen terwijl ze juist aan

wordt uitgedrukt. Zo simpel is het en het geeft een mooie

wat ouder gras toe was. Ze doen hun werk intuïtief. Veel

basis om ondernemer te worden. Je werkt voor elkaar en

van onze weiden grenzen aan een bosje. Als de darmen

ik sluit me niet af en weet dat ik mijn eigen economische

van slag zijn, dan vreet ze een wilg kaal en is het weer

draagvlak moet creëren.

goed. Ons grasland zaaien we in met veel rode en witte

Voor mij was Warmonderhof een goede opleiding. Je leer-

klaver, weegbree, cichorei, in totaal vijftig soorten

de er niets, je leerde dat je niets wist en je leerde waar je

kruiden. Ze eten ze wat ze nodig hebben.

je kennis moest halen. Het is belangrijk dingen niet zeker

Op stal krijgen ze GPS: gehele plantsilage. Een nieuw

te weten, dat houdt je open voor nieuwe ideeën. Zodra je

perceel zaaien we in met een mengsel van haver, gerst

het gevoel hebt: Dit hebben we mooi gedaan, dan word je

en een beetje tarwe en een grasklavermengsel. Het graan

links en rechts ingehaald. De basis is dat je je moet laten

groeit sneller dan het gras en als het deegrijp is, maaien

verrassen en dat je moet blijven zoeken naar dingen die

we het voor inkuiling in pakken. Dat geeft een prachtig

beter kunnen. De landbouw kent zoveel raakvlakken, je

product, fris zuur, het ruikt heerlijk. Op het veld gaat dan

bent nooit uitgeleerd. |||

het gras aan de groei. Het bespaart je een werkgang en de onkruiddruk is veel minder.

HOFblad.65

s g n i v Overle n e k e i n tech bezoe k e r e n de

e z o l e rg a e d r voo fe r f o h r e d n o m r a a a n ko me n de W

Reputatieteckniek Tip 1 Weet wie je bent: wat je doet, waar je gaat en wat je gaat.

Maar er is ruimte voor zoekende zielen of fases met levensvragen.

Tip 2 De schone schijn op houden: dat het erop lijkt dat je weet wie je bent en wat je doet.

Tip 3 Een reputatieverhogend

Wanneer je Warmonderhof nadert, is het van levensbelang dat je een beetje bent voorbereid. Want als je zo groen als een spruitje het erf oploopt en niet weet wie Do is, Dat Kan Niet! Of geen idee hebt wat tussenklauwontsteking, etherlichaam of slepende melkziekte betekent. O stel je toch eens voor dat je het begrip tweehuizig niet weet te duiden? Kan zijn natuurlijk. Misschien weet je wel wat diepploegen en tomatendieven inhoudt en met wie Steiner een affaire had?

Dan zit je goed en hoef je je verder niet zo veel zorgen te maken. Maar als je dit allemaal niet weet en plompverloren over het terrein baggert, ben je hulpeloos. Voor diegene, die geboeide, naar kennis over het leven op Warmonderhof hunkerende mens, een inkijkje in de Warmonderhof-survivalgids met handige overlevingstechnieken.

on d e rv ra a g Doo rzie d e Wa rm in in d e p ra kt ij k? n b je z kle i in je n e u s e or vo - De v ra a g: H e r a la k l e w n: Be n J IJ Wat z e bed oe le schijt in je oog? e n L u cife r? n a m ri h A j ji n e ?

- De v ra a g: K n ji j A nt ropo soof e e n?

B n: le oe ed b e on d e rh of g e k oz rm Wat z a W or vo j ji a ro m h e b e n.

- De v ra a g: Wa in d e k u ip h e b b e z s e le v ’n or et e n: Wat vo Wat z e wille n w

Door: Ragna Huygen

HOFblad.66 HOFblad.30

middel: kan helpen, denk aan; een interessant attribuut dat je met je meesleept. Een hengel misschien om aandacht naar je toe te vissen.

Tip 4 Nonchalance: heel belangrijk! Maar gooi niet met de pet naar school. Wie weet wie dan op de drempel staat, of in je huis, of in je ka mer!

Tolerantie Ook de dingen die je niet had es voorzien kunnen gebeuren. We tolerant. Tot op een bepaald niveau…

Doorzie de term - Jan Kool Preventie: dat je er niet na een jaar pas achter komt dat Jan Kool niet bestaat!

- Waarnemen Zwevend observeren zonder vooroordeel.

- Kilveren Egaliseren van je cijfers, schoolregeling, bedacht door hu moristische leraren.

- Warmonderhofcafé Sa menkomst in de uren dat school geen zier uitmaakt.

techniek k i u d r e d n O info t. Insiders ie n s u d e Zeggen w ikmogelijk u d r e d n .O p: www te vinden o nten.hof e m o m le ië sent hedenopes

Ja, dit kan je dus allemaal verwachten.

Ik wil vooral geen verwarring zaaien.

Zie het meer als een helpende hand, ter voorbereiding op een geheel vreemde wereld. Zo voel je je misschien sneller thuis. Welkom!

Groet van Ragna Huygen, een derdejaars

HOFblad.30 HOFblad.67

tekst: Ton Baars | beeld: Klaas-Jan Stiksma

RAUWE

R E O V W U R T I U K L ME

inst

is w k l e m d b ie van t c u d o r p n ee Consumpti

Ton Baars (1956) is ecoloog en landbouwwetenschapper, gespecialiseerd in melkkwaliteit en dierenwelzijn. Hij was leraar kaasmakerij op Warmonderhof, veehouderij-medewerker op het Louis Bolk Instituut, hoogleraar bd-landbouw in Kassel en is thans senior-onderzoeker bij het Zwitserse FiBL. Hij onderzoekt hoe voeding, met name melk, kan bijdragen aan gezondheid.

Zijn huidige onderzoeksinteresse betreft methoden om melk te kunnen differentiëren (herkomst, hoorns, rantsoen, ras) en methoden om in diermodellen aan te tonen, hoe kwaliteit (fermentatie, verhitting) zijn uitwerking heeft in astma en allergieën.

Er wordt veel geschreven en geblogd over de vraag of melk drinken goed is. Dwaasheid, vindt de een, er is geen enkel dier, dat de melk van een ander dier drinkt: melk hoort bij de zoogperiode. Prima, blogt de volgende, want melk is al meer dan 8.000 jaar onderdeel van onze cultuur. Persoonlijk zie ik geen bezwaren om melk en melkproducten te consumeren.

Hoewel ik de vegetariër begrijp, vind ik de mens toch een omnivoor. Ik heb geen problemen met dierhouderij, mits we ons uiterste best doen om de integriteit van het dier te bewaken.

Natuurvolkeren Mijn mening is mede gevormd door het werk van Weston A. Price (1870-1948), tandarts in Ohio. Hij nam waar dat binnen enkele decennia de gebitstoestand van jonge mensen achteruit holde. Nieuwsgierig geworden onderzocht hij het voedingspatroon van vijftien na-

HOFblad.68

tuurvolkeren, die zonder arts en tandarts gezond en vrij van

Het ‘landbouwbedrijf als organisme’ en de ‘bedrijfsindividu-

cariës bleven. Price verwachtte dat het lag aan vegetarische

aliteit’ dwingen de bd-veehouders ertoe om oplossingen te

voeding. Na zijn studie kwam hij tot het inzicht, dat al deze

zoeken met een min of meer gesloten nutriënten-kringloop

volkeren ‘gek’ waren op dierlijke producten, maar dat daar

zonder grootscheepse bio-importen van buiten het bedrijf.

niet altijd veel van beschikbaar was. Wel aten ze veel rauwe en rauw-gefermenteerde producten en werd het ‘hele dier’

Het begrip integriteit van het dier werpt de vraag op wat

gegeten, ook de organen en het dierlijke vet.

de koe eigenlijk voor wezen is. Hoewel Demeter-Duitsland

Hun voedingsmiddelen hadden hoge gehaltes aan vetoplos-

in 2005 adverteerde dat melk van koeien met hoorns geen

bare vitamines A, D en K2. Verder was er een constante inna-

allergieën veroorzaakt, bleek dit niet te kloppen. Het gebrek

me van pro- en prebiotische voeding. De natuurvolkeren wis-

aan correlatie tussen hoorns en minder allergie is nog

ten uit ervaringsoverlevering, hoe men gezond kon blijven,

geen reden om hoorns dan te amputeren of te kruisen met

hoe de kinderen zonder fysieke en geestelijke beschadiging

genetisch hoornloze stieren. Vanuit het oogpunt van dier-in-

ter wereld konden komen, hoe geboortes normaal konden

tegriteit passen hoorns bij verschillende Europese rassen.

verlopen zonder dat de vrouwen in het kraambed stierven.

De hoorns geven het dier de mogelijkheid tot onderlinge

Price constateerde grote veranderingen in de voeding vanaf

communicatie en waarschijnlijk ook tot een betere warmte-

het begin van de 20e eeuw: de suiker kwam op, voedsel

regulering. Niet gek, als je vooral ’s zomers op de weide je

werd bewerkt, verhit en geraffineerd. Gevolgen waren: toe-

eigen gras moet ophalen en als het klimaat verder opwarmt.

name van cariës en beugelkinderen. Inmiddels wordt onze

Vanwege haar magenstelsel is de koe een ruwvoer-verwer-

Westerse voedingswijze in verband gebracht met vele wel-

ker pur sang, terwijl krachtvoeders eigenlijk bestemd zijn

vaartsziekten: obesitas, diabetes mellitus, astma, allergie en

voor éénmagigen (mens, kip en varken). Met de vertering

zelfs autisme.

van gras en ruwvoer schenkt de koe ons veel terug, melk, mest en vlees. Verdere consequenties van het begrip inte-

Bd-principes geven oplossingen

griteit zijn vragen zoals; wat is een soorteigen productieni-

Wat heeft de bd-veehouderij hier te bieden? Het aardige

veau per koe en welk type koe past er op jouw bedrijf?

van bd-principes is dat je een ruggengraat hebt.

Eén ding is zeker: de eenzijdig op melk gefokte Holsteinkoe past niet in dit beeld. Die koe is verslaafd aan krachtvoer, wat we op het bd-bedrijf liever als broodgraan gebruiken.

Gras en ruwvoer hebben positieve gevolgen voor de kwaliteit van de melk, die wordt geproduceerd op bd-bedrijven.

HOFblad.69

Rauwe melk, weidegang, afwijzen van antibiotica

april) waren de koeien nog niet buiten en derhalve zijn

Als melk verhit wordt (70-80 °C), dan verandert er veel in de

andere vetzuren (weide-CLA, trans-vacceenzuur) laag,

eiwitten en enzymen en wordt zij allergeen. Eigen onder-

maar dat is gebruikelijk voor koeien op bd-wintervoer.

zoek liet zien dat verhitte, ofwel gepasteuriseerde melk, leidt tot een verkeerde immuunreactie bij gevoelige kinde-

Wat betreft de productie van antibioticavrije melk,

ren. Na consumptie van niet verhitte Demetermelk daaren-

loopt de bd niet principieel voorop. Antibiotica zou men

tegen, bleven de allergische reacties uit. Deze conclusies

moeten afwijzen vanwege de resistentieproblemen en de

werden bevestigd door tests met allergisch gemaakte

scheefgroei van de darmflora. De hele Amerikaanse

muizen. Rauwe, dus niet de verhitte melk, beschermt tegen

bio-beweging loopt hier voorop en dieren die met antibio-

astma, hooikoorts en allergieën. Hetzelfde geldt waar-

tica worden behandeld, worden uitgesloten van de bio-

schijnlijk ook voor rauwmelkse kefir, yoghurt en boeren-

productie. Zo’n maatregel helpt.

kaas. Ook omega-3 vetzuren en CLA beschermen, echter die zijn daarentegen wel goed bestand tegen verhitting.

De conclusie is dat er veel valt te winnen qua humane gezondheid, wanneer mensen meer bd-melk en melk-

Door de extensieve veehouderij, dikwijls in combinatie

producten zouden consumeren. Echter vooral, wanneer

met dubbeldoel-rassen met een spiertje meer, kunnen

bovenstaande drie punten worden gecombineerd: rauwe

koeien zonder, of met weinig krachtvoer melk geven zonder dat ze daaronder lijden. Onderzoek naar de vetzuursamenstelling laat zien, dat bd-melk regionaal vrijwel altijd beter is dan de gangbare melk, aangezien de bd-koe vooral leeft van gras en grasproducten. Omega-3 vetzuren, weide CLA’s, trans-vacceenzuur en iso-vetzuren worden in verband gebracht met het terugdringen van astma en allergieën. Gehaltes hiervan in de melk worden hoger naarmate de koeien meer toegang hebben tot volledige weidegang.

Ook het melkvet van Warmonderhof werd onderzocht (met dank aan Hubert Cremer).

Warmonderhofmelk heeft een hoog gehalte omega-3 vetzuren, mede door het hoge aandeel rode klaver in het rantsoen. Op het moment van monstername (medio

HOFblad.30 HOFblad.70

melk, uit grasproducten van antibioticavrije koeien. |||

(Advertorial)

g n i d j i r t s e b d i u r k w On u o b r e k in de ak Op Warmonderhof leidt Johan Verheye als zelfstandig ondernemer het gemengde akkerbouw-veeteelt praktijkbedrijf van 110 hectare. Hoe houdt hij, in de loop van het seizoen, zonder chemicaliën het onkruid van het land?

Vruchtwisseling

bed, corebusiness tijdens de praktijklessen op Warmonderhof.

Met grasland in de vruchtwisseling ruim je al heel veel op,

Aanvullend hebben we jaarlijks, begin juni, een wiedweek. Alle

doordat je het meerdere keren per seizoen maait. Zuring

eerste- en derdejaars, zo’n zestig studenten, zijn dan aan het

en distels houden daar niet van. En door teelten op ruggen

wieden, ook in de tuinbouw. Dan zijn er geen lessen en de

zoals bij wortels, pastinaak en aardappels heb je de moge-

ondernemers betalen de gezamenlijke maaltijden. Het is heel

lijkheid om intensief te schoffelen.

gezellig en in die week wordt veel opgeruimd. Maar we willen meer mechaniseren streven ernaar om het wiedbed min of meer

Eggen en branden

overbodig te maken.

Voordat we een gewas zaaien of planten leggen we het land klaar en dan wachten we even. Dan komt al het onkruid op en

Rugschoffelen

dan gaan we er nog eens overheen met een eg of een volle-

De nieuwe rugschoffelmachine van HAK, die we dit jaar hebben

veldsschoffel. Direct daarna zaaien of planten we. Vlak voor

aangeschaft bespaart veel handwerk. We kunnen hem in de

het gewas opkomt, kunnen we volleveldsbranden met een

aardappels, de penen en de pastinaken gebruiken. Ook gang-

gasbrander. Het moment komt nauw, te vroeg: dan pak je

bare boeren, die genoeg beginnen te krijgen van alle bestrij-

minder mee, te laat: je brandt je teelt weg. Zodra het zaad is

dingsmiddelen, vinden dit een interessante machine. Eerst gaan

gekiemd, ga ik iedere dag kijken. Als ik zie dat het morgen

er twee schijfjes vlak langs het gewas, waarbij de rug wordt

bovengronds komt, dan gaan we er vandaag met de brander

‘afgeaard’. Dan komen de hoekschoffels, die de onderkant en de

overheen. Bij uien kun je zelfs branden als het gewas al bo-

zijkant van de rug schoffelen. Ten slotte komt er een schijf die

vengronds is, omdat de groeipunt ondergronds zit. Dat is een

aanaardt, die de rug weer herstelt. Daarbij zorgen gewas-

noodgreep, als je het met schoffelen of wieden niet haalt.

beschermers ervoor dat het loof niet wordt afgesneden en dat

Dan hebben we de Treffler eg. De tanden kun je hydraulisch

de opgeworpen grond niet op de planten terecht komt, maar

bedienen, waarmee hij agressiever of rustiger werkt. Ook bij

ernaast. De machine van HAK is het best ontwikkeld en het

teelten die net zijn opgekomen kun je hem gebruiken. Steeds

meest compleet. Ik heb vertrouwen in de kwaliteit, de schoffel-

meer boeren in de polder hebben er een, ook gangbare.

balken van HAK van toen ik zelf nog leerling was, hebben we ook nog steeds in gebruik.

Wieden

De afstelmogelijkheden zijn enorm. Voor je begint ben je daar

Als het onkruid groter wordt, komt het wieden op het wied-

drie kwartier mee zoet, maar daarna kun je twaalf hectare dóór.

HOFblad.71

n o é L & o D ofstel rh Warmonde

Vrijwel iedereen die ooit met Warmonderhof te maken heeft gehad, kent ze. Beiden begonnen als leerling in de jaren zeventig op Thedingsweert. Begin jaren tachtig keerden ze terug. Do als praktijkdocent tuinbouw. Léon als praktijkdocent veeteelt. Ze verhuisden mee naar Dronten. En ze zijn er nog steeds.

Do leidt met vaste hand de woonderij.

Léon bekleedt de zelfbenoemde functie Senior van Alles. Ze zijn tegenovergesteld en vullen elkaar aan. Do met haar extraverte karakter en directheid, Léon bedachtzamer en meer op de achtergrond. Twee exclusieve diepte-interviews met het onverslaanbare team Veltman-Zevenbergen.

Do Als ik A zeg,

zegt hij B en komen we uit op C

Léon Ik werk aan waar ik in geloof en zie dat het werkt HOFblad.72

Het is gelukt om de school 70 jaar in de benen te houden. Een heleboel mensen hebben zich dankzij Warmonderhof verder kunnen ontwikkelen, zijn in hun kracht gekomen.

Om er een hbo van te maken, om het nog groter te maken, maar… wilden we dat eigenlijk wel? Er zijn ook leerlingen tussen de wal het en schip gevallen, die niet op hun plek waren. Het waren er niet veel, maar soms denk ik: Had ik maar...

Een richting aan mijn leven. Anders was ik sportleraar geworden. Maar als je veertig bent en je moet nog in de ringen gaan hangen… Maar ik wilde óók in de tuinbouw en ik wilde juf worden.

Warmonderhof gaf mij veel, ik weet niet beter. Soms ben ik jaloers op mensen die om vijf uur thuiskomen en op de bank gaan liggen. Alle post is rondgebracht: klaar.

Op Warmonderhof zijn we voortdurend nuances aan het aanbrengen. Ieder jaar komen er nieuwe afspraken en de volgende vergadering komen meteen de eerste uitzonderingen aan bod. In een volgend leven ga ik rechten studeren. Maandag 12 juni je werkstuk niet ingeleverd? Zitten blijven! Het zou makkelijk zijn, maar ook minder menselijk en wenselijk.

Ach, iedere dag is nog een klein feestje, ik heb veel mooie herinneringen, de verhuizing naar Dronten en de minstens veertig opvoeringen van de kerstspelen. Tegenwoordig doen de vierdejaars dat. Vier van de vijf keer moet ik bijna een beetje huilen, maar dat ziet niemand, hoor. Dan hoor ik een leerling zingen, dan zie ik de ontwikkeling. Dat ontroert mij zeer.

Stichting Warmonderhof, verantwoordelijk voor het wonen en werken, heeft een ‘huwelijk’ met Aeres, verantwoordelijk voor het leren en de diplomering. Wet- en regelgeving en de tijd hebben de samenwerking ingewikkelder gemaakt.

Vroeger woonden veel medewerkers op het bedrijf, vierden we de jaarfeesten samen, tijdens weeksluitingen werden fantastische ideeën geboren, we waren allemaal extreem betrokken en hadden een gezamenlijk ideaal. Dat is er nog, maar wordt anders in de praktijk gebracht. Het is een illusie, ik weet het, maar ik verlang naar iets meer gemeenschappelijkheid. Al doet ieder voor zich zijn best.

De sfeer! Die blijft herkenbaar, volgens oud-studenten en wordt sterk gevoeld door aankomend studenten en bezoekers. Om de sfeer te behouden is ieders bijdrage belangrijk. Draag ik daar zelf nog genoeg aan bij?

Léon en ik zitten hier nog steeds, dankzij elkaar en dankzij de leerlingen.

Léon zou een droogstoffige meneer geworden zijn en ik een volslagen idioot. We zijn het nooit eens. Als ik A zeg, zegt hij B en komen we uit op C. Op Warmonderhof hebben we alles al drie keer langs zien komen en we moeten ons regelmatig ‘terughouden’. Je weet vaak wat er gaat gebeuren en moet dat zo laten. Of je bent het voor, uit ervaring. Van moeder van Warmonderhof ben ik oma van Warmonderhof geworden, da’s gek, want ik voel me nog steeds twintig.

Wat is gelukt in al die jaren?

Wat is niet gelukt?

Wat gaf Warmonderhof jou?

Het is gelukt om het herkenbare, het wezenlijke, het wonen-werken-leren van Warmonderhof door alles heen vast te blijven houden. Dat stemt tevreden, want het is niet vanzelfsprekend. Zeker na de fusie met AOC Flevoland.

Om de bd methode voor honderd procent neer te zetten. Het blijft altijd een compromis tussen bd, geld en tijd. Natuurlijk doen we het heel goed, de gewassen zijn mooi, we komen tot vijfennegentig procent, maar de laatste verfijning, zoals nog meer eigen fokkerij, nog meer eigen pootgoed en zaaizaad, uitgebreidere vruchtwisseling met meer bloemgewassen zoals vlas en koolzaad, kwaliteit tot in de puntjes van de puntjes, dát is nooit gelukt. Er zitten te veel aardappels en uien in de vruchtwisseling, teelten die de grond belasten en waar je met zware machines op moet zodat je de structuur geweld aan doet. En dus kom je er nooit helemaal achter, wat bd zou kúnnen doen.

Dat gedroomde bedrijf zou een gesloten, gemengd bedrijf moeten zijn, met verschillende diersoorten, dat een evenwichtig voedselpakket produceert voor een x aantal mensen per ha, met de graanopbrengst als basis.

Als je dat omrekent naar de huidige Warmonderhofpraktijk, dan moet die groep mensen heel veel ui eten, daar zie je aan terug dat het niet in balans is. We zouden oliegewassen telen, vlas, graan, grasklaver, wat meer peulvruchten, wat minder vlees, natuurlijk met een divers stuk tuinbouw met fruit. Ik heb het gevoel dat als je het vormgeeft naar de bd-principes, dat je dan een groep consumenten volledig en harmonieus kunt voeden.

Veel persoonlijke ontwikkeling. Door de nieuwe leerlingen die altijd bleven komen, moest ik mezelf ook steeds vernieuwen. Ook door de cultuur op Warmonderhof, met studiegroepjes, conferenties en lezingen. En door de verschillende functies die ik hier heb gehad. Als leerling, praktijkleraar, zelfstandig ondernemer, theoriedocent, in bestuur en directie, was het niet mogelijk om ergens vast te roesten.

Wat is je mooiste herinnering?

Wat zou je vandaag willen veranderen?

Wat moet nooit veranderen?

Hoe hebben jullie het zo lang volgehouden hier?

Zoveel! Ik denk de eindreizen. De trots de ontspanning, de vrolijke sfeer.

Tentje opzetten, mooie bedrijven kijken, zwemmen en samen koken. En de weemoed. Ik herinner me een reis naar Denemarken. Op de terugweg stapte iemand eerder uit, omdat ze naar Zweden ging. Ze hing haar rugzak om, zwaaide vrolijk er riep: doei! Toen we wegreden keek ik nog eens om en was ze keihard aan het huilen. Dat was vreselijk, maar ook mooi.

Opheffen van de scheiding tussen school, bedrijf en wonen. Het moet weer onder één organisatie.

Wonen, werken en leren op één plek.

Ik heb de kracht van de bd ervaren en gezien. Het totaal werkt, de vruchtwisseling en de preparaten, grondbewerkingen op de goede manier en op het juiste moment. Het is geen Steineriaans verzinsel, al is het een kwestie van lange adem. Kwaliteit waarnemen is natuurlijk discutabel, het is mijn subjectieve, individuele waarneming. Maar hoe mooi de gewassen er bijstaan, met dat kleine beetje mest dat op het land komt, is dat eigenlijk niet mogelijk. Ik werk aan waar ik in geloof en zie dat het werkt. Dat kun je heel lang volhouden.

HOFblad.73

n o f o l Co

Bericht van Derk Kalverkamp lid van het bestuur van de Stichting Warmonderhof

Dit Hofblad. ontstond als eenmalige uitgave op initiatief van Anna Veltman, organisator jubileumactiviteiten Warmonderhof 70 jaar Uitgave: Warmonderhof 70 jaar jubileumcomité Hoofdredactie: Marije Verbeeck www.marijeverbeeck.nl Teksten en interviews: tenzij anders vermeld door Marije Verbeeck Intense inhoudelijke, mentale en praktische ondersteuning: Do Veltman Advertentiewerving: Anna Veltman Tekstcorrectie: Henk de Jong Vormgeving: Onno van Lith, www.bewustzijnswerk.nl Druk: Graphius, Gent op FSC papier, ecologisch gedrukt met biologische inkten Oplage: 2500 Adviesprijs: €6,95 Aan dit blad werkten mee: Ton Baars, ’t Flappie, Ruud Hendriks, Ragna Huygen, Derk Kalverkamp, Floris Kristensen, Jan Saal, Johan Verheye, Job Vis en Mijke van Waesberge Foto’s: Gied Fontijn, Ida Meertens, Klaas-Jan Stiksma, Aletta Vaandring, Anna Veltman, Do Veltman, Marije Verbeeck, Dianne Waleson en Odette Waleson Met dank aan: Stichting Warmonderhof Aeres MBO Dronten Alle adverteerders Vele leerlingen en docenten van Warmonderhof www.warmonderhof.nl

HOFblad.74

Warmonderhof is de afgelopen jaren gegroeid. De nieuwbouw bij de woonderij is daar het levendige bewijs van. Dit (eerste) jaar zullen de nieuwe kamers waarschijnlijk al vol komen. Het geeft aan hoezeer het concept met wonen, werken en leren aanspreekt.

Naast de voltijdstudenten ontvangen wij de meeste dagen ook deeltijdstudenten voor logies en volledige catering. En hun aantal groeit ook gestaag.

Het sterke punt van Warmonderhof is haar duidelijke identiteit op basis van de biologisch dynamische landbouw en het antroposofische mensbeeld. Of zoals dat in onze missie is vastgelegd: ‘Jonge mensen opleiden tot bd-boer of -tuinder vanuit hun ik-ontwikkeling.’

Niet alleen agrarisch georiënteerde leerlingen voelen zich daardoor aangetrokken tot Warmonderhof, maar ook leerlingen met een stedelijke achtergrond en oriëntatie. Want binnen het concept van werken, wonen, leren is het doel om ‘mens te worden aan de landbouw’. Om je als persoon te ontwikkelen, om sterker te staan in een veranderende en uitdagende wereld.

Landbouw en gemeenschap zijn voor sommigen dan beide een middel geworden voor persoonlijke ontwikkeling. Van onze partner Aeres vernamen we dat er meerdere aanvragen zijn om scholen met eenzelfde formule als de onze te beginnen. Is dat niet prachtig!

Het bestuur van de stichting stelt zich ten doel om Warmonderhof door de continue veranderingen in de maatschappij en het onderwijsbeleid te sturen en uitvoering aan onze missie te geven.

Ook namens de overige bestuursleden: Jan-Kees Luijerink, Severijn Velmans en Wim Esselink

(Advertenties)

Mechanisatie voor bio landbouw

Werken bij van Arendonk?

Kijk op www.vanarendonk.eu voor meer informatie en de vacatures

Omdat biologisch boeren heel precies komt.

HÉT ADRES VOOR BIO ZAAIZADEN! • deskundig advies • weidemengsels, klavers en kruiden • mengsels voor groenbemesting

70 jaar f o h r e d n o m r Wa rP of iciat!

Informeer bij een van onze adviseurs of kijk op www.neutkens.nl Sander Bernaerts Pim Clotscher

06-51224552

06-83521185

Lantie 1a, Vessem T 0497 - 59 17 94 www.neutkens.nl

sbernaerts@neutkens.nl pclotscher@neutkens.nl

Spaanse biowijnen met een bijzonder verhaal.

Het verhaal van Neleman Neleman heeft een duidelijke missie: we willen jouw favoriete biowijnmerk worden én blijven. Derrick Neleman (40) zit al ruim 15 jaar in de wereld van biologische wijn en is nog steeds even gepassioneerd. Spanje is qua klimaat en capaciteit een ideaal land om biologische wijn te maken. Wij maken zelf onze wijnen, in Valencia, met vrienden. Al onze wijnen zijn biologisch, Vegan Friendly en CO2-neutraal.

We bezorgen de wijn op een moment dat het jou uitkomt, gratis en daar waar kan op de fiets. Neleman gelooft dat goed best mooi mag zijn, daarom werken we samen met befaamde designers uit verschillende landen. Als het om de kwaliteit van onze wijn gaat, gaan wij vanzelfsprekend voor het beste. Bij ons koop je direct van de wijnmaker, dus betaal je eenzelfde lage prijs als in de supermarkt. Én voor dat geld heb je een goede, met aandacht gemaakte wijn.

Wijnschrijvers over Neleman: “De wijnstreek Valencia is als het ware herontdekt door de Nederlandse wijnimporteur, nu ook wijnproducent, Derrick Neleman. Die er, geholpen door een Spaanse keldermeester, tegenwoordig aardige wijnen samenstelt van organisch geteelde druiven.”

- Hubrecht Duijker, wijnschrijver, hubrechtduijker.com –

“Neleman maakte biologische wijn groot in Nederland en heeft sinds een paar jaar eigen wijngaarden in Oost-Spanje.”

- Onno Kleyn, wijnschrijver van de Volkskrant -

“Derrick Neleman weet wat hij doet.”

- Harold Hamersma, wijnschrijver van o.a. Parool en NRC Handelsblad -

Kennismaken?

Wil je kennis maken met de Spaanse biowijnen van Neleman? Kom dan naar onze wijnwinkel in Zutphen of kijk op www.neleman.org.

Neleman Aandacht voor goede wijn

Neleman wijnwinkel Groenmarkt 10 7201 HX Zutphen tel. 0575 788 108 Open: ma t/m vr 9-18 uur za van 10-17 uur

www.neleman.org √ Altijd gratis bezorging √ 30 dagen retourrecht √ Klanten beoordelen ons met een 8.9 √ Unieke wijnen die je niet in de supermarkt vindt