H2O M I A S T O - L U D Z I E - H 2 O by Adaho KJ

H2O

Wystawa objęta Honorowym Patronatem Wojewody Kujawsko-Pomorskiego Mikołaja Bogdanowicza

MUZEUM FOTOGRAFII & KATEDRA PRZEMYSŁÓW KREATYWNYCH WYŻSZEJ SZKOŁY GOSPODARKI

H2O

MIASTO - LUDZIE - H2O

BYDGOSZCZ 2017

Wystawa: H2O. Miasto – Ludzie – H2O 18.07.2017-10.09.2017 Redakcja: Marta Rosenthal, Marta Ipczyńska Kurator wystawy: Marta Rosenthal wystawa oraz publikacja zostały zrealizowane w ramach projektu naukowo-wystawienniczego MIASTO – LUDZIE – MUZEUM zorganizowanego przez Oddział Kujawsko-Pomorskiego Stowarzyszenia Muzealników Polskich i muzea województwa kujawsko-pomorskiego

Partnerzy projektu:

Autorzy fotografii: Muzeum Fotografii w Bydgoszczy, Wojciech Woźniak, artyści uczestniczący w wystawie Fotografie ilustrujące artykuły dostarczyli autorzy. Odpowiedzialność za prawo do publikacji materiałów ilustracyjnych zawartych w tekstach ponoszą autorzy.

Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Gospodarki 85-229 Bydgoszcz, ul. Garbary 2 tel. 52 567 00 47, 52 567 00 48 www.wsg.byd.pl, wydawnictwo@byd.pl

SPIS TREŚCI Contents

007 H2O. Miasto – Ludzie – H2O H2O. City – People– H2O Marta Rosenthall

009 Miasto – Ludzie – Muzeum 011 The City – The People – The Muzeum Marcin Zdanowski

015 Artystyczne i estetyczne konotacje wody Artistic and aesthetic connotations of water Agnieszka Ługowska

023 Ulotne odbicia w lustrze wody Fleeting reflections on water Natalia Mrozowiak

029 Malarstwo z podstawowej perspektywy wody. Propozycja interpretacji estetycznej Painting from the elemental perspective of water. A proposal for aesthetic interpretationr 034 La pittura dalla prospettiva elementare dell’acqua.Una proposta di interpretazione estetica Luca Ferulli

039 043 047 051 055 059 063 067 071 075 079 083

KINGA ELIASZ EWA GORDON MARTA IPCZYŃSKA ANNA KOLA JOLANTA KUSZAJ VIOLA KUŚ DANUTA MICHAŁOWSKA MAREK NONIEWICZ JAROSŁAW NOWAK MARTA ROSENTHAL STANISŁAW STASIULEWICZ ŁUKASZ UŁANOWSKI

007

H2O. Miasto – Ludzie – H2O

H2O. City – People– H2O

Muzeum Fotografii w Bydgoszczy, Katedra Przemysłów Kreatywnych WSG 18 lipca 2017 r. – 10 września 2017 r. Museum of Photography in Bydgoszcz, Department of Creative Industries at the University of Economy July 18, 2017 – September 10, 2017

Projekt Miasto – Ludzie – H2O to przedsięwzięcie o charakterze naukowo-badawczym. Zawarte w tytule, bezpośrednie odniesienie do jednego z żywiołów to tylko pretekst do artystycznych i kulturowych rozważań nad tą materią. Woda może być rozpatrywana na wielu płaszczyznach – jako substancja będąca w ciągłym ruchu, zmieniająca swoją postać lub będąca czynnikiem przeobrażania, przemieszczająca się pomiędzy określonymi punktami, takimi jak: brzeg, źródło, ujście; wyznaczająca ramy przestrzeni miasta i krajobrazu (łączy i dzieli, zamyka i otwiera przestrzeń); jako życiodajna substancja; jako czynnik kulturotwórczy. Do udziału w projekcie zaproszono artystów wizualnych oraz przedstawicieli środowiska naukowego, m.in. wykładowców Katedry Przemysłów Kreatywnych WSG. Jego integralną częścią była wystawa, w której wzięli udział: Kinga Eliasz, Ewa Gordon, Marta Ipczyńska, Anna Kola, Jolanta Kuszaj, Viola Kuś, Danuta Michałowska, Marek Noniewicz, Jarosław Nowak, Marta Rosenthal, Stanisław Stasiulewicz, Łukasz Ułanowski. Artyści wchodzą w strukturę H2O. Wnikają w coś, co pozornie niezauważalne, kryjące tajemnicę, będące na skraju materialności i doświadczenia. Próbują odpowiedzieć na pytanie, co łączy dwa światy – świat materii i stan duchowości, nieokreśloności. Badają wodę, powiększając pod mikroskopem krople zaczerpnięte z rzeki lub odwołując się do testu projekcyjnego Rorschacha, którego założeniem jest nadanie pozornie abstrakcyjnym formom nowych, indywidualnych znaczeń.

City - People - H2O constituted a research project. It referred in its title to the element of water and thus provided a pretext for artistic and cultural ramifications on this subject. Water may be approached from various vantage points – as a substance in eternal motion that changes its forms or as an element of constant transformation moving between specific points such as a shore, a spring, a mouth, which all may demarcate the limits of a city and landscape. Water separates and connects, closes and opens space. It is a life-giving substance as well as a culture-creating element. Visual artists and the representatives of the scientific community, including those from the Creative Industry Department, participated in the project. As a result, an exhibition, constituting an integral part of the undertaking, was staged. The following artists were invited to participate: Kinga Eliasz, Ewa Gordon, Marta Ipczyńska, Anna Kola, Jolanta Kuszaj, Viola Kuś, Danuta Michałowska, Marek Noniewicz, Jarosław Nowak, Marta Rosenthal, Stanisław Stasiulewicz and Łukasz Ułanowski. These artists probed into H2O structure, penetrated the seemingly imperceptible and mysterious, investigated the verge between materiality and experience. They attempted to answer the question where the worlds of materiality and spirituality overlap. They studied water, magnified its drops, referred to the Rorschach test, which serves to detect new, underlying, individual meanings from seemingly abstract inkblots.

Wskazują na jej zmienność, wielopostaciowość, fizyczno-chemiczne właściwości; na moc witalną życiodajnej substancji, bez której ani my, ani wszystko, co nas otacza, by nie istniało. Odwołują się do codziennych rytuałów i symboli.

These artists pointed to the changeable, polymorphous character of this element, its physical and chemical properties, life-sustaining powers, which constitute a prerequisite for all existence. Moreover, they referred to daily rituals and symbols.

Wystawa służyć ma wzajemnej wymianie myśli i doświadczeń. Jest formą twórczej rozmowy, której źródło tkwi w H2O.

The exhibition served as a platform to exchange ideas and experiences. It was a form of inspiring, thoughtprovoking discussion generated by H2O.

Marta Rosenthal

Kurator projektu

008

009

Miasto – Ludzie – Muzeum

14 miast, 18 muzeów , 20 wystaw

MIASTO – LUDZIE – MUZEUM to projekt wystawienniczy Oddziału Kujawsko-Pomorskiego Stowarzyszenia Muzealników Polskich i muzeów województwa kujawsko-pomorskiego, który zakładał realizację wystaw (wraz z wydarzeniami towarzyszącymi i wydawnictwami), prezentujących opowieść o mieście z perspektywy ludzi mających znaczący wpływ (polityczny, artystyczny, społeczny, naukowy itp.) na jego rozwój. To właśnie historie mieszkańców stały się punktem wyjścia do prezentacji historii miasta. Każde z 18 muzeów, które współtworzyło projekt, opowiedziało o mieście, w którym funkcjonuje i którego historię zachowuje. W 14 miastach powstało 20 wystaw, opartych na wspólnej księdze znaku, które były prezentowane w różnych terminach, poczynając od 1 czerwca do 31 grudnia 2017 r., tak jednak, by w okresie wakacyjnym wszystkie ekspozycje były dostępne do zwiedzania. W ten oto sposób powstał temporalny kujawsko-pomorski muzealny szlak kulturowy, zachęcający do odbywania podróży i odkrywania ciekawych, a nierzadko wyjątkowych miejsc naszego regionu. W okresie letnim uczestnicy odwiedzający szlak mogli dodatkowo wziąć udział w konkursie pieczątkowym z nagrodami (wystarczyło odwiedzić 9 miejsc), którego finał odbył się 16 września podczas III edycji TehoFestu – czyli święta Szlaku Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy. Siłą projektu było z jednej strony ukierunkowanie tematyczne na problematykę miasta, z drugiej zaś jej bardzo otwarty charakter, pozwalający na ukazywanie różnych rodzajów kolekcji muzealnych oraz bardzo indywidualnie podejście do tematu. Zaowocowało to tym, że powstała bardzo różnorodna oferta wystawiennicza zarówno pod względem formy (wystawy plenerowe i prezentowane w salach muzealnych), jak i tematyki obejmującej m.in. ekspozycje historyczne, na których prezentowano opowieści o miastach, dzielnicach czy też budynkach/przedsiębiorstwach, ale również o ludziach i wybitnych osobowościach oraz wystawy i projekty artystyczne prezentujące zarówno sztukę dawną, jak i współczesną. Ważną i najliczniejszą grupą ekspozycji były realizacje związane z tematyką rzek, a w szczególności Wisły oraz dziedzictwa związanego z żeglugą śródlądową i jej wpływem na rozwój miast. Wspomnianymi ekspozycjami muzea wpisały się w obchodzony w roku 2017 Rok Rzeki Wisły, który był ważną inicjatywą – zwłaszcza w środowisku muzealnym – i który przyniósł znaczną liczbę interesujących inicjatyw. Miarą sukcesu zrealizowanego projektu są, w moim przekonaniu, dwa główne czynniki. Po pierwsze – jego efektem był, niemający precedensu, nie tylko na skalę województwa, ale całego kraju, temporalny, muzealny szlak kulturowy, obejmujący swym zasięgiem niemal całe województwo kujawsko-pomorskie od Włocławka po Grudziądz, od Nakła i Żnina po Rypin i Brodnicę. Po drugie – dzięki stworzeniu bogatej i spójnej oferty udało się zachęcić mieszkańców naszego regionu do odkrywania miejsc jeszcze im nieznanych i takich, do których zapewne by nie trafili, gdyby nie ów szlak. Nie można pominąć jeszcze jednego ważnego wniosku, jaki nasuwa się po zakończeniu I edycji projektu, a mianowicie tego, że środowisko muzealne województwa kujawsko-pomorskiego, niezależnie od wielkości danego muzeum – czy jest jedno-, czy ponadstuosobowe; niezależnie od formy jego funkcjonowania i finansowania – czy jest muzeum publicznym, czy prywatnym, jest zainteresowane współpracą na poziomie regionalnym, podejmuje ją i doprowadza do wymiernego efektu, jakim było stworzenie i promowanie spójnej oferty kulturalnej dostępnej w 14 miastach. Pierwsza edycja projektu zakończyła się wraz z rokiem 2017, jednak już od początku roku 2018 zainicjowane zostały prace nad przygotowaniem i organizacją II edycji, która – decyzją przedstawicieli muzeów biorących w nim udział w pierwszej odsłonie – ma być realizowana od 1 czerwca do 31 sierpnia 2019 r. i ukierunkowana na zagadnienie szeroko rozumianej WOLNOŚCI.

Warto wspomnieć, że poza wspomnianymi 18 muzeami w projekt MIASTO – LUDZIE – MUZEUM zaangażowany był Oddział Kujawsko-Pomorski Stowarzyszenia Muzealników Polskich, który zainicjował to przedsięwzięcie i Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. Trud koordynacji projektu wzięło na siebie Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy, a patronat honorowy nad przedsięwzięciem objął Pan Mikołaj Bogdanowicz – Wojewoda Kujawsko-Pomorski. W ramach promocji projektu przygotowana i przeprowadzona została kampania promocyjno-reklamowa, której jednym z elementów była strona internetowa – www.miastoludziemuzeum.pl, na której znalazły się wszelkie informacje dotyczące projektu wraz z pełną ofertą wystawienniczą. Zrealizowanie powyższego projektu przez tak wielu partnerów w krótkim (zaledwie kilkumiesięcznym) czasie wymagało dużego zaangażowania ze strony wszystkich jego uczestników, za co należą się największe wyrazy uznania i gorące podziękowania. Marcin Zdanowski Kustosz Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy Prezes Oddziału Kujawsko-Pomorskiego Stowarzyszenia Muzealników Polskich

Map and logo designed by Ewa Widacka-Matoszko 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie Muzeum w Brodnicy Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Biblioteka Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Muzeum Solca im. Księcia Przemysła w Solcu Kujawskim Muzeum Ziemi Szubińskiej im. Zenona Erdmanna w Szubinie Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle nad Notecią Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu Muzeum Okręgowe w Toruniu Muzeum Kanału Bydgoskiego im. Sebastiana Malinowskiego w Bydgoszczy Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu Muzeum Ziemi Chełmińskiej w Chełmnie Muzeum Wodociągów w Bydgoszczy Muzeum Piśmiennictwa i Drukarstwa w Grębocinie Muzeum Fotografii przy Wyższej Szkole Gospodarki w Bydgoszczy

010

011

The City – The People – The Muzeum

14 Cities, 18 Museums , 20 ExhibItions

THE CITY – THE PEOPLE – THE MUSEUM is a project organized by a branch of the Kuyavian and Pomeranian Association of Polish Museologists and museums in the Kuyavian and Pomeranian Voivodship that consisted in organizing exhibitions (accompanied by some events and publications) which would tell a tale of the city through the people who had a significant impact (political, artistic, social, scientific, etc.) on its development. These stories provided a starting point to present the history of the city. Each from the 18 collaborating museums presented a story about the city whose history it preserves. In the 14 cities 20 exhibitions were stages, based on a co-branding book. Despite the fact that all were held at different dates, from June 1st till December 31st, 2017, they were all open to visitors during the holidays. Thus, a temporal Kuyavian and Pomeranian cultural trail came into being, encouraging people to seek and discover some sites of particular interest in the region. During summertime those who visited the trail could take part in a stamp competition and win some prizes (all you had to do was to visit 9 sites). Its finale was on September 16th during the 3rd edition of TehoFest – Celebration of the Water, Industry and Craft TeH2O in Bydgoszcz. This project’s strength was twofold, on the one hand, it was geared towards the issues relating to the city, on the other, its open formula allowed for a great diversity of collections and highly individual approach to the topic. These factors contributed to the diversity of staged exhibitions, both in terms of their form (both open-air and indoor) and their subject matter. Not only did they present the histories of cities, districts, buildings, companies but also depicted the lives of the inhabitants of these places, both ordinary and distinguished ones. The exhibitions and projects featured the art of the past and present. The expositions oscillated around the topic of rivers, particularly the Vistula River, its inland navigation and impact on the city’s development. All these undertakings were part of wider–ranging celebrations of the year of the Vistula River in 2017 , which proved a significant initiative – particularly among museum workers – and resulted in a great number of inspiring projects. In my belief, the success of this enterprise depended on two key factors. First of all – it resulted in an unprecedented, not only in the voivodship but also nationwide, temporal cultural trail. This trail spanned almost the entire voivodship of Kuyavia and Pomerania, from Włocławek to Grudziądz, from Nakło and Żnin to Rypin and Brodnica. Secondly – thanks to a comprehensive and consistent offer the inhabitants of our region were encouraged to discover new places, the places they would never have paid a visit to, had it not been for the trail. Moreover, one more conclusion comes to mind following the first edition of the project. The museum workers in the Kuyavia and Pomerania, irrespective of the size of the institution they work for or the method of its funding – either public or private, have been interested in regional cooperation and have achieved measurable results, i.e. creation and promotion of a comprehensive cultural offer available in 14 cities. The first edition of the project ended in 2017, yet as of the beginning of 2018 steps have been taken to organize the second edition, which, upon the decision of the representatives of the museums participating in the first edition, is to be held from June 1st till August 31st, 2019 and is to be devoted to the notion of broadly conceived FREEDOM. It is worth mentioning that apart from the 18 museums also the Branch of the Kuyavian and Pomeranian Museologists, the driving force behind this initiative, and the Association of the Leon Wyczółkowski Friends in Bydgoszcz, were involved in the project. The Leon Wyczółkowski District Museum in Bydgoszcz coordinated the initiative while Mikołaj Bogdanowicz – the Voivode of Kuyavia and Pomerania assumed a honorary patronage over this undertaking. A promotional campaign was launched that included a web page – www.miastoludziemuzeum.

pl, featuring all the information concerning the project and accompanying exhibitions. The realization of this initiative involving so many partners in such a short time (just a few months) called for great commitment of all the parties involved and these efforts should be acknowledged and commended. MARCIN ZDANOWSKI Curator of the Leon Wyczółkowski District Museum in Bydgoszcz President of the Kuyavian and Pomeranian Association of Polish Museum Workers

Map and logo designed by Ewa Widacka-Matoszko 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Museum of the Kujawy and Dobrzyń Land in Włocławek Museum of Pałuki Land in Żnin Museum in Brodnica The Leon Wyczółkowski District Museum in Bydgoszcz Museum of Dobrzyń Land in Rypin Museum of Diplomacy and Emigration of the Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz Library of the Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz The Prince Przemysł Museum in Solec Kujawski The Zenon Erdmann Museum of Szubin Land Museum of Land Forces in Bydgoszcz Museum of Krajna Land in Nakło nad Notecią The Rev. Dr Władysław Łęga Museum in Grudziądz Toruń Regional Museum The Sebastian Malinowski Bydgoszcz Canal Museum The Jan Kasprowicz Museum in Inowrocław The Museum of Chełmno Land The Waterworks Museum in Bydgoszcz The Museum of Literature and Printing in Grębocin The Museum of Photography at the University of Economy in Bydgoszcz

012

013

015

Artystyczne i estetyczne konotacje wody

Artistic and aesthetic connotations of water AGNIESZKA ŁUGOWSKA

Cztery żywioły, a w szczególności woda, należą do najczęściej powracających pojęć i wyobra-żeń na wszystkich etapach historii i we wszystkich kulturach. Rozważając rolę żywiołów w naszej kulturze, Gaston Bachelard uważał, że żaden żywioł stanie się źródłem wyobraźni, jeśli brak w nim wieloznaczności. Z jednej strony woda niewątpliwie jest żywiołem idealnie spełniającym warunek Bachelarda, z drugie strony ta niezmienna, lecz jakże wieloznaczna i nieustannie ewoluująca obecność tematyki wody w sztuce wydaje się stanowić poważną przeszkodę podczas próby stworzenia spójnej wypowiedzi na jej temat. Być może fakt ten wynika z tego, że będąc substancją bez określonej formy, podlegającą nieustannym transformacjom, woda wymyka się także jednoznacznym kategoryzacjom. Jednak próba choćby zarysowania niektórych z atrybutów i właściwości wody stała się szczególnie ciekawa i adekwatna w czasach, w których, jak mówił Marks, „wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”, w czasach płynnej ponowoczesności, w których jednostka odczuwa niepokój wobec przygodności i fragmentaryczności napotykanych bytów1. Warto, choćby w dużym uproszczeniu, zastanowić się nad zakresem estetycznych konotacji wody. Należy podkreślić, że w estetyce współczesnej zakres rozumienia terminu „estetyczny” wykracza daleko poza zawężenie go do dziedziny sztuk pięknych i pojęcie to powraca także do swojego pierwotnego znaczenia, które wiązało estetykę z szeroko rozumianą kategorią doświadczenia zmysłowego. Wydaje się, że możemy ustanowić pewną analogię pomiędzy rozważaniami dotyczącymi wody, obejmującym jej aspekty percepcyjne, symboliczne i konceptualne z własnościami fizycznymi wody. Ważne byłoby też znalezienie nowej interpretacji

The four elements, and water in particular, rank among the most recurrent concepts and images throughout history and cultures. Considering this issue, Gaston Bachelard believed that the elements were likely to fire our imagination on condition that they were ambiguous. On the one hand, the element of water perfectly meets the criteria set by Bachelard, on the other, its lasting, yet ambiguous and constantly evolving presence in art, seems an insurmountable obstacle in an attempt to build a coherent analysis of this issue. This quandary may stem from the fact that although water does not have a specific form, it is subject to incessant transformations. Moreover, it evades fixed categorizations. Still, this attempt to delineate at least some of the attributes and properties of water has become of paramount interest at the times when, according to Marks, ”all that is solid melts into the air”, at the times of fluid postmodernity when individuals feel disquieted due to fragmentary and temporary character of beings they encounter1. It is worthwhile, even in very simple terms, to consider the scope of aesthetic connotations of water. It should be underscored that contemporary aesthetic theories construe the term “aesthetic” really broadly and extend it far beyond the category of fine arts. This term nowadays is also rediscovering its original meaning in which aesthetics used to be coupled with a broadly conceived category of sensual experience. Therefore, it seems justified to make an analogy between considerations on water, embracing not only its perceptual, symbolic and conceptual aspects but also its physical attributes. Additionally, it would be important to explore new

M. Berman, Wszystko co stałe rozpływa się w powietrzu. Rzecz o doświadczeniu nowoczesności, Kraków: Universitas, 2006.

obecności wody w kulturze, odpowiedniego do danego studium kulturowej świadomości.

interpretations of this element in culture, those which fit in with the present level of cultural awareness.

Woda i jej właściwości fizyczne

Water and its physical properties

Człowiek składa się w znacznej mierze z wody, woda zajmuje 70% powierzchni ziemi, nieustannie cyrkulując w przyrodzie. Poznanie natury i cech wody oraz jej obiegu w atmosferze wymyka się cały czas pełnej naukowej kontroli. Także zjawisko turbulencji tej substancji było jeszcze do niedawna nierozpoznane przez badaczy, na makro-, ale i mikropoziomie ruchy molekuł wodnych są nieregularne, a płatki śniegu nieskończenie różne. Nad problemami dotyczącymi struktury wody cały czas głowią się naukowcy zajmujący się teorią chaosu i fraktalami.

Humans are primarily made up of water, water takes up 70% of the Earth’s surface and always circulates in nature. It is still beyond scientific control to discover all aspects of its nature and all its properties. For instance, not so long ago the phenomenon of water turbulence mystified researchers, at the macro- and micro- level the molecule movements are erratic, snowflakes remain infinitely different. As a result, scientist specializing in the theory of chaos and fractals keep racking their brains in order to clarify water’s structure.

Leonardo da Vinci, A Deluge over the city, s. 1517-18. [dostęp: 20 grudnia, 2018] https://www.wikiart.org/en/leonardo-davinci/deluge-over-a-city Leonardo da Vinci, A Deluge over the city, p. 1517-18. [access: December 20th, 2018] https://www.wikiart.org/en/leonardo-davinci/deluge-over-a-city

016

017

Od fizycznej do fenomenologicznej wielości doświadczanych form wodnych

From physical to phenomenological plurality of experienced forms of water

Zadziwia wielość postaci, pod którymi występuje woda: stoi, płynie, miesza się z powietrzem, ziemią, ogniem. Widzimy ją w stawach, kałużach, jeziorach, tamach, kanałach, studniach, przyjmuje postać rosy, pary, mgły, piany, chmury czy tęczy; woda spada na nas i otacza nas jako śnieg, szron, grad czy deszcz. Doświadczanie zmysłowe wody, które jest nie tylko bardzo złożone, ale i jednocześnie silne, sprawia, że trudno wyselekcjonować i uszeregować poszczególne elementy tego procesu, oddzielić aspekty psychiczne od fizycznych i symbolicznych, dokładnie określić ich wpływ na poszczególne zmysły. Woda działa na zmysł wzroku i zaskakuje swoją zdolnością do odzwierciedlania, odbijania świata, działa też na zmysł słuchu, budzi w nas estetyczne doświadczenie wzniosłości, woda potrafi pachnieć, ma różny smak. Unikalnym doświadczeniem jest akt pływania, podczas którego tracimy poczucie bycia odseparowanymi od otaczającego nas środowiska.

People are astounded by the multitude of forms under which water appears: water may remain still, may flow, mix with the air, earth and fire. Water can be found in ponds, puddles, lakes, dams, canals, wells; water assumes the form of dew, steam, fog, haze, foam, cloud or a rainbow; water falls on us and surrounds us as snow, frost, hail or rain. Sensual experience of water is not only multilayered but also overwhelming, its complexity constricts all attempts at selecting and prioritizing the constitutive elements of this process and makes it impossible to separate psychological from physical and symbolic aspects and determine their impact of individual senses. Water affects the sense of sight and amazes by its ability to reflect light, it also affects the sense of hearing, instilling in us an aesthetics feeling of the sublime, water may smell and may come in many different flavors. While discussing phenomenology of water, it seems that the act of swimming constitutes a unique experience which releases us from the feeling of separation from the surrounding environment.

Andre Kertesz, Underwater Swimmer, 1917. [dostęp: 20 grudnia, 2018] http://www.getty.edu/art/collection/objects/55744/andre-kerteszunderwater-swimmer-american-negative-1917-print-1970s/ Andre Kertesz, Underwater Swimmer, 1917. [access: December,20th 2018] http://www.getty.edu/art/collection/objects/55744/andre-kerteszunderwater-swimmer-american-negative-1917-print-1970s/

Niewątpliwie świat H2O, który nas otacza, nie składa się z odseparowanych fragmentów, lecz raczej z sił, energii i relacji ze wszystkimi innymi częściami kosmosu. W tym świecie wszystko jest wewnętrznie połączone i ciągłe, nawet, jak twierdzi Zdenka Kalnicka, czas i przestrzeń odczuwalne są tu jako bardziej powiązane ze sobą. W rezultacie, czujemy się integralną częścią świata wody. Wieloznaczność dominuje w obrazach wody, postrzeganej zarazem jako źródło życia i źródło śmierci. Ta dwuznaczność łączy się z wielką różnorodnością wodnych zjawisk, co sprawia, że żywioł ten posiada wiele estetycznych znaczeń, oferując olbrzymi potencjał estetycznych doświadczeń2.

Undoubtedly, the world of H2O that surrounds us is not made up of isolated fragments, but of forces, energies and relations with all the constituent parts of the universe. In this world everything is interconnected and continuous, even, as Zdenka Kalnicka claims, time and space are experienced more as one. As a result, we become an integral part of the world of water. Ambiguity permeates the images of water, since it is perceived either as the source of life or death. This lack of determinacy entails a great variety of phenomena, endows this element with multiple aesthetic significations and lands it to multiple aesthetic experiences2.

Symbolika i estetyka wody

Symbolism and aesthetics of water

Woda, będąc żywiołem bardzo wieloznacznym, rozumiana i reprezentowana jest zarówno jako element życia, jak i śmierci, symbol Wielkiej Matki (hinduska Kali, egipska Izyda wiązane były z wodą, życiem i śmiercią). U Talesa z Miletu woda została określona jako arche, pierwszy z elementów, w średniowieczu natomiast miał miejsce początek myślenia dualistycznego, skutkujący oddzieleniem duszy od ciała, śmiertelnego od nieśmiertelnego, wody życia od wody śmierci. Woda stała się głównym motywem alchemii i baśni, natomiast w tradycji chrześcijańskiej najczęściej postrzegana była jako podporządkowana duchowej, boskiej sile. Woda wpisuje się także, jak wskazuje Julia Kristeva, w cykl śmierci3. Postać matki jako śmierci pojawia się zgodnie z psychologiczną koniecznością stania się przez człowieka autonomiczną osobowością. Obraz kobiety jako śmierci ściśle związany jest z wodą, a motyw syreny odnajdziemy m.in. u Bachelarda, Baudrillarda czy Foucaulta. Dodatkowo, w teoriach antycznych związek kobiecego ciała z wodą był oparty na wyobrażeniu utrzymującym, że zawiera ono więcej wody niż ciało mężczyzny, dzięki czemu stawało się ono bardziej elastyczne i pozbawione stałości. Według Foucaulta, większą zawartość wody w ciele kobiety łączono z większą podatnością do szaleństwa. Metafory wody odnajdujemy także w psychoanalizie, Freud stworzył analogię pomiędzy podświadomością a nurtem rzeki, Jung był przekonany, że woda jest najodpowiedniejszym

Water, with all its latent meanings, is a highly ambiguous element, construed and represented both as belonging to the sphere of life and death, it is a symbol of the Great Mother. Thales of Miletus perceived water as arche, the driving force behind all being, the Middle Ages marked the beginning of a dualistic world view that assiduously separated the body from the soul, mortal from the immortal and water of life from the water of death. Water became the key motif of alchemy and fables, whereas in the Christian tradition it was presented as an element subdued by some spiritual, divine force. According to Julia Kristeva water is also a constitutive part of the cycle of death3. Mother figure presented as death appears due to some psychological necessity to become an autonomous being. The image of a woman as death is tightly correlated with water and a motif of a mermaid can be found in Bachelard’s, Baudrillard’s or Foucault’s oeuvre. Additionally, some theories of ancient provenience maintained that female bodies contained more water than male bodies and as a result were characterized by greater flexibility and lack of permanence. In Foucault’s view, higher percentage of this substance in female bodies accounted for their higher susceptibility to madness. Metaphors of water are also found in psychoanalysis, Freud drew an analogy between the subconscious and a river, Jung was convinced that water meets all the criteria to become the most

2 Z. Kalnicka, Woda, w: Estetyka czterech żywiołów, K. Wilkoszewska (red.) Kraków: Universitas, p.80. 3 J. Kristeva, Black Sun: Depression and Melancholia, New York: Columbia University Press, 1989.

018

019

symbolem nieświadomości. W literaturze i malarstwie powstały archetypalne związki wody i melancholii. Jeśli zgodzić się ze słowami Nietzschego, który utrzymywał, że świat może być do zniesienia tylko jako zjawisko estetyczne, woda jako żywioł musiała zostać oswojona. Żywioł ten był zawsze obecnych w sztuce, jednak dopiero w epoce romantyzmu woda zaczęła coraz częściej funkcjonować jako niezależny motyw malarstwa, wtedy to malarstwo krajobrazowe ukonstytuowało się jako niezależny gatunek, przyczyniając się do waloryzacji tematyki wody w sztuce (rozbity statek, burza, powódź), w tym także czasie nastąpiło przesunięcie w stronę malarstwa figuratywnego4.

befitting symbol of the unconscious. Also literature and painting consolidated archetypal relations between water and melancholy. If we agree with Nietzsche who maintained that our existence becomes bearable only as an aesthetic phenomenon than we have no option but to tame this element. Although water has always been an integral part of art, it was only in the Romantic period when it was constituted as an self-sufficient motif in painting. Moreover, at that time landscape painting was established as an independent genre, which was conducive to valorizing such topics as a shipwreck, storm or flood and resulted in a shift towards figurative painting4.

4 str. 8.

4 p.8.

D. Clarke, Water and Art, London: Reaktion Books, 2010,

William Turner, Burza śnieżna (Parowiec wychodzący z portu), 1842 [dostęp: 20 grudnia, 2018] https://en.wikipedia.org/wiki/Snow_Storm:_Steam-Boat_off_ a_Harbour%27s_Mouth William Turner, Snow-Storm (Steam Boar of a Harbour’s Mouth), 1842. [access: December 20th,2018] https://en.wikipedia.org/wiki/Snow_Storm:_Steam-Boat_off_ a_Harbour%27s_Mouth

Jednak, jak twierdzi Krystyna Wilkoszewska, to raczej teraz, w świetle dokonań sztuki najnowszej, należy mówić o jej prawdziwym powrocie tego żywiołu. Woda coraz częściej pojawia się w swej czystej, odsemantyzowanej postaci, bez powiązania z mitologiczną i symboliczną tradycją. Artyści raczej odkrywają żywioły w ich zmysłowej obecności, ukazując je jako „czystą naturę” oddaloną od przeładowanej znakami kultury. We współczesnej estetyce z jednej strony zarysowuje się próba uwolnienia się od obrazów, z drugiej istnieje głęboka świadomość nieuniknionego zanurzenie w ich świecie. Z pewnością zjawisko powrotu żywiołu wody przekracza ramy sztuki i estetyki i uobecnia się także w innych dziedzinach: filozofii, estetyce filozoficznej czy ekologii. We wszystkich tych nurtach dominujące wydaje się przekonanie o możliwości odzyskania przez człowieka utraconego bezpośredniego, zmysłowego kontaktu z naturą. Jednak według poststrukturalistów jest to dążenie naiwne, ponieważ nie możemy odłączyć obrazów wody od ich symboliczno- kulturowych znaczeń. Choć w każdej epoce odnajdziemy dzieła nawiązujące do czterech żywiołów i ich obecność stanowi swoisty topos, nie należy lekceważyć odczucia, że współczesny dyskurs ich dotyczący wykracza poza zaledwie przedłużenie wielowiekowej tradycji kulturowej symboliki. Obecnie, w momencie narastających problemów i zagrożeń ekologicznych i rosnącego wyalienowania człowieka ze świata i życia, wiara w przywrócenie i odczuwanie na nowo żywiołów w naszej codzienności jest wiarą w możliwość rozpoczęcia wszystkiego od nowa. W dziedzinie sztuki i estetyki, oprócz intensywnie rozwijającej się od lat sześćdziesiątych sztuki ziemia, a potem sztuki środowiskowej, zyskuje na popularności sztuka prezentująca naturalia, która na pierwszy plan wysuwa aspekt ich fizyczności i bycia częścią przyrody. Jak pisze Wilkoszewska, zostają one celowo „odsemantyzowane, odmitologizowane i odbóstwione”. Woda, jak i wszystkie inne elementy, „powraca dziś pod znakiem cielesności, w kontekście potrzeb życiowych człowieka – konieczności oddychania, odżywiania, mycia, w obrębie doświadczenia somatycznego”5. Wydaje się, że bardzo celnie ten powrót do podstawowych potrzeb i doświadczeń autorka łączy z rosnącą potrzebą i świadomością ochrony środowiska, nadmiarem znaków i bytów niematerialnych, nadmiarem

However, according to Krystyna Wilkoszewska, now, in view of the developments in contemporary art, is the right time to herald a true comeback of this element. More and more often water is presented in its pure form, unburdened of its semantic, mythological and symbolic residue. Artists tend to discover the elements in their sensual presence and display them as “pure nature” distanced from the culture that is overloaded and teeming with signs. On the one hand, contemporary aesthetics strives to break free from the culture of signs but on the other, there remains an acute awareness of our inevitable participation in this culture. Undoubtedly, the return of the element of water exceeds the confines of art and aesthetics and demonstrates itself also in some other spheres such as philosophy, philosophical aesthetics or ecology. In all those branches a conviction prevails that human beings still may revive this lost, direct and deeply sensual relations with nature. However, poststructuralists find this yearning naive since, in their view, the images of water we hold can never be scraped clear of their symbolic and cultural residue. Although the references to the four elements have been made throughout history and they enjoy the status of cultural topoi, the impression that the contemporary discourse relating to the elements is more than a mere continuation of timehonored cultural symbolism should not be discarded. Nowadays, at the time of growing environmental threats and acute alienation of human beings from their surroundings and life, the faith in reinstating the elements and experiencing them anew in our everyday lives translates into the faith in a new beginning. In the domain of art and aesthetics, apart from the land art and environmental art that flourished from the 60s, the art of naturalia has gained popularity. This art foregrounds physical aspect of the exhibits and their belonging to the natural world. Wilkoszewska says that those natural objects are deprived of their semantic, mythological and theological meanings on purpose. Water, and so is the case with the remaining elements, ”comes back as corporeality, in the context of basic necessities and vital functions – such as breathing, eating, bathing, they come back within the confines of our somatic world”5. It seems that the return to these basic necessities and experiences is accurately linked to a growing awareness of environmental protection, excess of signs, immaterial beings and symbolic culture.

K. Wilkoszewska, Powrót Żywiołów, w: Estetyka Czterech Żywiołów, K. Wilkoszewska (red.), Kraków: Universitas, str. 273-274.

K. Wilkoszewska, Powrót Żywiołów, in: Estetyka Czterech Żywiołów, K. Wilkoszewska (red.), Kraków: Universitas, pp. 273-274.

020

021

kultury symbolicznej. Wydaje się także, że to moment odejścia od długowiekowej tradycji sztuk pięknych, w którym materiał był ujarzmiony przez formę.

Moreover, it appears that this is the time that marks the departure from a time-honored tradition of fine–arts, where material used to be subjugated by the form.

Mark Dion, On Tropical Nature, 1991. [access: December 20th, 2018] https://www.wikiart.org/en/mark-dion Mark Dion, On Tropical Nature, 1991. [access: December 20th, 2018] https://www.wikiart.org/en/mark-dion

022

Robert Smithson, Spiralna grobla, 1970. [dostęp: 20 grudnia, 2018] https://pl.wikipedia.org/wiki/Spiralna_grobla Robert Smithson, Spiral Jetty,1970. [Access: December 20th, 2018] https://pl.wikipedia.org/wiki/Spiralna_grobla

Sztuka współczesna, jak twierdzi Odo Marquard, rezygnuje ze swego fikcyjnego statusu. W momencie gdy rzeczywistość zaczyna coraz bardziej upodabniać się do sztuki i posiada coraz więcej jej cech, sztuka zaczyna coraz bardziej przypominać rzeczywistość, której staje się ostoją. Sztuka, jak podkreśla Marquard, nie kończy się wtedy, kiedy definiuje się przeciw fikcyjności, jednak tego typu transformacja wiąże się z potrzebą przedefiniowania jej problematyki, jak i problematyki estetyki, która miałaby ją opisać.

In Odo Marquard’s view, contemporary art forgoes its fictional character. At the time when reality increasingly resembles art and has adapted some features that used to characterize art, art starts to resemble and provide some refuge for reality. Art, as Marquard pinpoints, does not end when it defines itself against fictionality, however such a transformation entails the need to redefine the subject matter of art and consequently the subject matter of aesthetics which would attempt to analyze such art.

023

Ulotne odbicia w lustrze wody

Fleeting reflections on water NATALIA MROZOWIAK

Woda jest tak ważna w naszym życiu, że nie jesteśmy w stanie znieść apokaliptycznych wyobrażeń o jej braku. Kulturowo radzimy sobie z nimi, tworząc metafory, które swoją treścią mają zaklinać, symbolicznie bronić nas i naszą planetę przed tak niewyobrażalnym niebezpieczeństwem. Nie zauważamy ich na co dzień, jednak metaforycznych odniesień do wody jest wiele w języku, w potocznych frazach, zwrotach i wyrażeniach..

So essential is water in our lives that we cannot bear the apocalyptic scenarios of its shortage. Culture assuages this fear creating metaphors which are to symbolically protect us and our planet against this inconceivable threat. We overlook the problem in our everyday life, yet language abounds in metaphorical references to water and they manifest themselves in colloquial expressions and phrases.

Płyniemy z nurtem życia, zdarza się że pod prąd.

We go with the flow or against the flow.

Czas nam przecieka przez palce.

Time is slipping through our fingers.

Myśli przepływają przez głowę.

Thoughts are flowing through our heads.

Lejemy wodę albo rozmowa płynie wartkim nurtem.

We pour cold water on people.

Zdarza się, że nabieramy wody w usta.

We never miss the water till the well runs dry.

Czekamy czegoś jak kania dżdżu.

We are in deep waters.

Wypływamy na szerokie wody fantazji.

We carry fire in one hand and water in the other.

Zalewają nas fale szczęścia albo złości.

We try to make a hole in the water.

Niekiedy jesteśmy źródłem inspiracji.

We wait for a raindrop in a drought.

Innym razem tryskamy fontanną radości.

We feel as right as rain.

Pławimy się w rozkoszach.

We believe that into each life some rain must drop.

Spijamy słowa z czyichś ust.

We feel like a fish out of water.

Przelewamy się komuś przez ręce.

We do not have the foggiest idea.

Wciąga nas wir zdarzeń.

We write on water.

Ktoś składa nam obietnice pisane patykiem na wodzie.

We believe constant dripping wears away the stone.

Bywamy cierpliwi jak kropla drążąca skałę.

We fish in troubled waters.

Czasem ktoś wylewa na nas wiadro zimnej wody.

We do things by heel or high water.

Innym razem, tonąc, próbujemy chwytać się brzytwy.

Or without much thinking, we are thrown in at the deep

Albo nie zastanawiając się długo, rzucamy się na głęboką

end…

wodę…

Chciałoby się powiedzieć: życie, po prostu życie… Nic dziwnego, że porównanie wody i życia jest tak powszechne. Wszystko, co żyje, potrzebuje wody. Więcej, wszystko, co żyje, jest z wody. Pierwsze zwierzęta wyszły z wody na ląd, poszukując pożywienia. Nie powinniśmy zapominać, zwłaszcza w czasach, w których ludzka działalność dopro-

One might say: such is life. It comes as no surprise that the comparisons of water and life are so prolific. All that lives needs water. All that lives comes from water. First animals stepped out of water in search of food. We should bear in mind, particularly now, when human activity is driving the Earth to the brink of devastation that, in a sense, we are also

wadziła Ziemię na skraj ostatecznej dewastacji, że w pewnym sensie, nazwijmy go ewolucyjnym, również jesteśmy zwierzętami. A przetrwanie zawdzięczamy w dużej mierze wodzie. To mówi współczesna nauka, a wiedzieli o tym już starożytni filozofowie. Również religie Wschodu, liczące tysiące lat, doceniały symboliczne znaczenie wody jako źródła, prapoczątku życia. „Wodo, ty jesteś źródłem każdej rzeczy i wszelkiego istnienia” – czytamy w księdze Bhawiśjottarapurana. W religiach chrześcijańskich z kolei woda przede wszystkim symbolizuje oczyszczenie i odradzanie się. Wystarczy wspomnieć o obrzędzie chrztu, dziś mającym miejsce w zamkniętych przestrzeniach sakralnych, ale stanowiącym symboliczne powtórzenie rytuałów odbywających się w wodach jezior i rzek. Niejedna przednaukowa koncepcja z pogranicza mitu i religii odnosi się do życiodajnych, ale i niebezpiecznych, nieokiełznanych sił wodnego żywiołu. Ślady kosmologicznego mitu o początku świata i wszelkiego istnienia wyłaniającego się z wody odnajdujemy w wielu kulturach. Tego rodzaju archetypowe wyobrażenia bardzo silnie oddziałują na religię, filozofię i naukę, a także na sztukę, która nie zwykła pomijać żadnych tematów dotyczących ludzkiego świata, zwłaszcza tych, które głęboko dotykają każdej indywidualnej egzystencji. Mity o prapoczątku, biblijne wyobrażenia stworzenia świata oraz religijne i filozoficzne koncepcje przechowują to, co dużo wcześniej obecne było w zbiorowej nieświadomości. Carl Gustav Jung porównywał zbiorową nieświadomość do morza, po którym płynie statek świadomego „ja”. To z niej czerpiemy wyobrażenia i symbole, by budować na nich zarówno indywidualną, jak i kulturową tożsamość. Rytuały, obrzędy, święta i inne formy celebrowania wody jako życiodajnego żywiołu są obecne w większości kultur. Jeden z czterech sił przyrody, żywiołów sprzyjających, a niekiedy zagrażających człowiekowi. Prapoczątek świata. Niezbędny element każdej formy żywej. Piękno płynącej rzeki i strach wywołany widokiem spienionej, wściekłej morskiej fali. Przyjemna lekkość ciała zanurzonego w wodzie i gwałtowność ulewy w kwadrans zamieniającej miasto w jezioro pełne niebezpiecznych wirów. Woda przypomina o pierwotnych, archetypowych odkryciach, zachwytach i lękach. W prehistorycznych i starożytnych kulturach traktowano wodę jako święty pierwiastek, była czczona w postaci wodnych bóstw, łagodnych i dających życie, ale równocześnie nieprzewidywalnych, potężnych i skorych do gniewu. Tę dychotomię doskonale ilustruje Kantowska koncepcja piękna i wzniosłości. Patrząc na wodę w perspektywie estetycznej, dostrzegamy jej dwo-

animals. And our survival wouldn’t be possible but for water. This has been borne out by science, but also ancient philosophers were not strangers to this truth. So was the case with Eastern religious tradition that backs thousands of years. It valued the symbolic meaning of water as the source, origin of life. “Water, you are the origin of every single thing and all that exists” – says Bhawiśjottarapurana. In Christianity water constituted a symbol of cleansing and rebirth. The ritual of baptism, nowadays taking place in confined sacral spaces, is a symbol reminding us of rituals held in lakes and rivers. Many pre-scientific concepts verging on myth and religion referred to life-giving yet perilous and untamable forces of this element. The traces of the cosmological myth of the origin of the world and all being emerging from water can be found in various cultures. These archetypical concepts have left their indelible mark on religion, philosophy, science and also on art which customarily explores all aspects of human existence and pays special heed to those that probe deeply into every individual existence. Origin myths, Biblical world creation concepts as well as religious and philosophical notions sustain what much earlier was present in the collective unconscious. Carl Gustav Jung compared the collective unconscious to the sea over which sails the ship of the conscious “I”. This is where our symbols and images originate and lay the foundations for both individual and cultural identity. Rituals, observances, celebrations of water as a life-sustaining element have been present in a majority of cultures. Water is one of the four elements, forces of nature that sometimes may pose a threat to human existence. It is the arche of the world, an indispensable element of every form of life. It comprises the beauty of a flowing river and fear of a white-capped, roaring sea wave. Water means also satisfying lightness of a body submerged in it but also relentlessness of a downpour fraught with dangerous vortices changing a city into lake. Water brings to mind primeval, archetypical revelations, raptures and fears. Prehistoric and ancient cultures water conceived water as a sacred element, it was revered in the form of water deities, benign and lifegiving, but also unpredictable, mighty and quick to anger. This dichotomy is perfectly illustrated by the Kantian concept of the beautiful and the sublime. Adopting an aesthetic stance in our perception of water, we discover its two-sided nature – a gentle,

024

025

istą naturę – łagodny, płynny ruch, który z łatwością przeistacza się nieokiełznaną, niszczącą siłę. Woda odegrała istotną rolę już w początkach filozofii. Twórca pierwszej filozoficznej koncepcji początków świata, Tales z Miletu opisywał wodę jako arche, czyli pierwotną substancję, z której pochodzi cały świat w fizycznej postaci. Dlaczego woda? Dlaczego nie powietrze, ogień lub ziemia? Takie koncepcje również zostały sformułowane, chociażby przez Heraklita, który arche utożsamiał z ogniem, a życie z nieustannym ruchem. „Wodna” koncepcja Talesa zakłada, że woda daje światu nie tylko początek, ale także określa jego naturę. Świat nie jest stały, rzeczywistość zmienia się, a życie to jest to, co płynie, co jest nieprzerwanie w ruchu. Postrzeganie czterech (w niektórych kulturach pięciu) żywiołów jako praźródeł świata1, charakterystyczne dla epoki starożytnej, zmieniło się wraz z pojawieniem się chrześcijaństwa. Tu woda symbolizuje oczyszczenie, odradzanie się, uzdrowienie. Nie jest pierwotną siłą, ślepą wolą przyrody potężniejszą niż człowiek, raczej jest kojarzona z łagodnymi falami łaski spływającymi na ludzi. Na tym nie koniec pierwotnych skojarzeń i podstawowych wyobrażeń kulturowych dotyczących wody. Symbolika wody należy do wyjątkowo bogatych i inspirujących, czego liczne dowody znajdujemy w sztuce, niezależnie od czasu i miejsca, w którym powstała. W badaniach nad relacją archetypów i wyobraźni twórczej Carl Gustav Jung podkreślał istotność sztuki jako obszaru, w którym to, co ukryte przed świadomością, ma szansę zostać wypowiedziane. W jego koncepcji sztuki proces twórczy obejmuje nie tylko świadome działania artysty, ale w równym stopniu nieświadome ożywianie archetypów, nadawanie im formy dzieła, przekształcanie pierwotnych wyobrażeń, tłumaczenie ich na język wizualny. Sztuka, zdaniem Junga, pośredniczy w kontakcie człowieka z „najgłębszymi źródłami życia”, umożliwia dotarcie do tego, co zakryte, co nie ujawnia się w zwykłym, codziennym doświadczeniu. Woda jest interesująca dla artystów m.in. dlatego, że jej symbolika jest migotliwa, zmienia się wraz z formą, którą przybiera. Nieruchoma tafla jeziora, wartki nurt rzeki i obezwładniający bezkres morza wywołują odmienne skojarzenia, wyobrażenia i emocje. Zmiennokształtność wody fascynuje ludzi. Martwe, nieruchome wody wzbudzają obrzydzenie wymieszane z lękiem. Tego rodzaju symbole, wieloznaczne i otwarte

fluid movement that in split seconds transforms into unharnessed, brute force. Water played an important role as early as the beginning of philosophy. The creator of the first philosophical conceptions of the origins of the world, Thales of Miletus, described water as arche, the first element that is the ultimate, underlying origin of the whole world in its physical form. Why water and not air, fire or earth? Such cosmogonies also were formulated, for Heraclitus fire was the arche and life meant incessant movement. Thales view presupposed that the world not only originated from water but also water provided an insight into its nature. The world is in the state of constant change and life is in a constant flow. The four elements (in some cultures five) as the origin of the world, characteristic for the antiquity, underwent some changes with the onset of Christianity. Then water symbolized cleansing, rebirth and healing1. No longer was it conceived as a primordial, blind force mightier than the man, it was rather associated with soft waves of grace bestowed upon people. Certainly this does not exhaust first associations and basic cultural images of water. Water symbolism is rich and inspiring, which is amply attested by art, irrespective of the time and place of its creation. Studying the relation between the archetypes and creative imagination Carl Gustav Jung underscored the important role of art in bringing to the surface and manifesting those contents that are hidden from our conscious selves. According to him, a creative process encompasses not only conscious steps taken by the artist, but also the unconscious revival of the archetypes which assume the form of an artwork and are transformed into some visual language. Art, in Jung’s view, intermediates human contact with ”the deepest sources of life”, facilitates reaching concealed spheres of human life, which do not manifest themselves in our everyday experience. Water is of interest to artists since its symbolism is intangible, changes with the assumed form. The smooth surface of a lake, swift current of a river and overwhelming immensity of the sea evoke different associations and emotions. The changing form of water has always fascinated people. Putrid, still waters fill us with disgust and fear. Such symbols, polyvalent and open to interpretation shape our perception of reality most decisively. Internal

Zob. K. Wilkoszewska (red.), Estetyka czterech żywiołów: ziemia, woda, ogień, powietrze, Universitas, Kraków 2002, s. 264.

See. K. Wilkoszewska (Ed.), Estetyka czterech żywiołów: ziemia, woda, ogień, powietrze, Universitas, Kraków 2002, p. 264.

na najróżniejsze interpretacje, najbardziej wpływają na nasze postrzeganie rzeczywistości. Wewnętrzne sprzeczności, siła mogąca skierować się w przeciwne strony, zmienność niepozwalająca na osiągnięcie idealnej, ostatecznej formy i jednoczesny lęk przed bezruchem utożsamianym ze śmiercią. Sigmund Freud, demaskator niepewnej kondycji ludzkiej psychiki, również posłużył się metaforą związaną z wodą. Główną koncepcję psychoanalizy zaprezentował w sugestywnym wyobrażeniu góry lodowej. Ogromna góra lodu na powierzchni morza, naprawdę będąca jedynie fragmentem potężnej bryły, to jedynie świadomość człowieka. Ukryta pod powierzchnią masa o nieustalonych rozmiarach to nieświadomość, nad którą nie mamy kontroli. Gaston Bachelard, francuski filozof inspirujący się psychoanalizą, ze względu na jej płynną, zmienną naturę, utożsamiał wodę z wiecznym i niewyczerpanym żywiołem, odradzającym się z siebie. Według niego, woda nieposiadająca stałego, konkretnego kształtu, wywołuje skojarzenia ze sztuką, wyobraźnią twórczą, która może przybierać nieskończoną ilość nieoczekiwanych form2. Związki sztuki, mitu i psychoanalizy najpełniej ilustruje jednak mit Narcyza. Powierzchnia wody, np. gładka tafla jeziora lub stawu, na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie nieruchomej. Okazuje się jednak iluzją, której nie jesteśmy w stanie dostrzec i rozpoznać. Tragiczna historia Narcyza, pewnego siebie młodzieńca, który odrzucił miłość nimfy Echo i został ukarany miłością do samego siebie, została wykorzystana, jak wiele innych postaci i narracji mitologicznych, przez Freuda jako podstawa diagnozy osobowości narcystycznej. Ciekawiej prezentuje się Narcyz w kontekście filozofii reprezentacji, której źródeł należy szukać w Platońskiej koncepcji mimesis. Zakładając istnienie świata idei, niedostępnego postrzeganiu zmysłowemu, Platon skazał sztukę na wygnanie. Uchwycenie rzeczywistości, poznanie jej i zrozumienie jest dostępne wyłącznie rozumowi. Dążenie do uchwycenia i utrwalenia wizualnej formy rzeczywistości jest z góry skazanym na niepowodzenie, utopijnym projektem. Sztuka, zdaniem Platona, nie jest w stanie nadążyć za rzeczywistością, zawsze pozostanie ułomną formą naszych iluzji i wyobrażeń3. Dopiero sztuka XX w. zdjęła z siebie Platońską klątwę przez odrzucenie rzeczywistości widzialnej jako głównego punktu odniesienia obrazu. Niemożliwość przedstawienia, wtórność

contradictions, force that may act in opposing directions, changeability that precludes taking on an ideal, final form accompanied by fear of motionlessness that is equated with death. Sigmund Freud, exposing the uncertainty of human psychic condition also invoked the metaphor of water. He encapsulated the key concept of psychoanalysis in a suggestive image of an iceberg. A huge iceberg floating on the surface of the sea, yet all but a tiny fragment of a colossal block, is human consciousness. The mass under the surface of some undetermined size is the unconscious, all that is beyond our control. Gaston Bachelard, French philosopher inspired by psychoanalysis, in view of water’s fluid, changeable, malleable nature associated it with an eternal and inexhaustible, selfregenerating element. According to him, since water does not have a specific, identifiable shape, it may trigger associations with creative imagination, which assumes an indefinite number of unexpected forms2. Still, the relationship between art, myth and psychoanalysis is best illustrated by the myth of Narcissus. The smooth surface of a lake or a pond, at first glance, seems motionless. Yet it proves nothing but an illusion we cannot notice and recognize. The tragic story of Narcissus, a selfassured young man who rejected the love of nymph Echo and was punished with self-infatuation, was used with many other mythological characters and narratives by Freud to analyze a Narcissistic personality. But Narcissus renders himself to a more interesting interpretation in the context of the philosophy of representation which originated in the Platonic concept of mimesis. Assuming the existence of the world of ideas, inaccessible to our senses, Plato banished artists. In his view, it is solely the reason which can grasp and comprehend reality. An attempt at fixing and consolidating a visual form of reality is a utopian project doomed to failure. Art, according to Plato, was not able to keep pace with reality and remained an imperfect form of our illusions and projections3. It was the art of the 20th century that lifted the Platonic curse by foregoing visible reality construed as the main point of reference of a picture. Futility of representation, derivative position of life towards reality was negated by the

2 J. Kotowska, Dwa żywioły bezkresu. Woda i powietrze w filozofii Gastona Bachelarda, „Racjonalia”, nr 3/2013, s. 145-147. 3 Zob. M.P. Markowski, Pragnienie obecności. Filozofie reprezentacji od Platona do Kartezjusza, słowo / obraz / terytoria, Gdańsk

2 J. Kotowska, Dwa żywioły bezkresu. Woda i powietrze w filozofii Gastona Bachelarda, ”Racjonalia”, No. 3/2013, pp. 145-147. 3 See. M.P. Markowski, Pragnienie obecności. Filozofie reprezentacji od Platona do Kartezjusza, słowo / obraz / terytoria, Gdańsk

1999.

026

027

sztuki wobec rzeczywistości zanegował awangardowy bunt i surrealistyczne wyzwolenie wyobraźni. Fundujący filozofię sztuki mit Narcyza, który bezskutecznie próbuje nawiązać kontakt z wcieleniem piękna, będącym naprawdę jedynie grą światła, odbiciem w lustrze wody, upadł wraz ze zwrotem artystów ku światu indywidualnej twórczej wyobraźni. W konsekwencji sztuka zaczęła posługiwać się własnym językiem, dalekim od mimetycznych wysiłków, artyści nabrali odwagi patrzenia na dowolny element rzeczywistości, i tej widzialnej, i tej pozazmysłowej, z indywidualnej perspektywy4. Można myśleć o wodzie w rozmaitych kontekstach. Widok wody, jej smak, jej bezkształtność podporządkowująca się zewnętrznym warunkom, wywołują najróżniejsze skojarzenia. Symbolika wody obejmuje tak różne obszary kulturowe i psychologiczne, że jej wyobrażenia mogą przybierać wiele zaskakujących form. Nic dziwnego, że chętnie sięgają po nią artyści. Dzięki ich wyczuleniu na istotność tego, co pozostaje ukryte pod powierzchnią banalnej codzienności, dostrzegamy to, co wiąże nas z wodą. Pisze o tym Jolanta Brach-Czaina w eseju zatytułowanym Kropla: „To prawda, że zwisająca kropla wody ma niezwykle zręczny kształt, który sam w sobie może wydawać się intrygujący, szczególnie gdy na powierzchni błyska odbite światło. Ale możliwe, że naszą uwagę przyciąga woda zamknięta w ulotnym kształcie. Sami przecież jesteśmy tworem w znacznym stopniu płynnym. Wprawdzie zazwyczaj nie myślimy o tym, bo skóra wewnętrzne wody okrywa i tai. […] A jednak, jeśli mamy zrozumieć funkcjonowanie nas samych, a zarazem wskazać kategorię przystającą do naszej sytuacji egzystencjalnej czy losu, jest nią płynność, stopniowe i nieprzerwane przeistaczanie. Powoduje ona skutki paradoksalne. Dzięki niej przystosowujemy się i nabieramy zdolności trwania w warunkach, które inaczej trudno byłoby znieść. A z drugiej strony, płynności zawdzięczamy nasz nieobliczalny dynamizm. Niepokój,

avant-garde rebellion and its surreal emancipation of imagination. The founding myth for the philosophy of art, the myth of Narcissus, who tries all in vain to establish some contact with the incarnation of beauty, which is nothing but an interplay of light, a reflection on water, lost its credibility with a turn towards individual creative imagination. As a result, art has developed its own language that distances itself from mimetic attempts whereas artists found the courage to observe any element constituting reality, both visible, invisible, extra-sensory, deeply individual - selected at their own discretion. Water can be seen from various perspectives4. The sight of water, its taste, its malleability that is subject to some external conditions, they all bring to mind a myriad of associations. Symbolism of water also encompasses various cultural and psychological areas so that its representations may take various bewildering forms. It comes as no surprise that water comprises such a prolific area of inquiry for artists. Thanks to their sensitivity to detect what is concealed under the mundane layer of life, we can discover our affinities with water. Jolanta Brach-Czaina analyses this phenomenon in her essay Drop of water: ”It is true that a hanging drop of water has a distinctive shape which is intriguing on its own, particularly when its surface glimmers with some specks of light. But it is also likely that our attention is drawn to water encapsulated in this ephemeral shape. We are also a being that is primarily made up of water. On most occasions we do not think about it since our skin covers and conceals these internal waters. […] And still, if we are to understand our own functioning and designate a category that most aptly befits our existential situation, it is fluidity, steady and unremitting transformation. It produces paradoxical effects. Thanks to fluidity we adapt and survive under conditions that otherwise would be unbearable. But on the other hand, fluidity accounts for our unpredictable dynamism. Anxiety that spurs us to action excludes motionlessness and enables change5. There exists

4 Jednym z przykładów obecności problematyki akwarycznej we współczesnej sztuce jest wystawa zorganizowana w 2012 r. przez toruńskie Centrum Sztuki Współczesnej oraz Victorię Vesnę, artystkę medialną związaną z Uniwersytetem Kalifornijskim, na którym prowadzi interdyscyplinarne centrum artystyczno-naukowe UCLA Art / Sci Center. Kuratorka wystawy pisze: „Projekt wystawienniczy podejmuje temat wody nie tylko jako nośnika wielorakich znaczeń symbolicznych i metaforycznych, lecz również jako jednego z realnych źródeł życia i energii, których zabezpieczenie wymaga poważnej dyskusji politycznej i społecznej” (Exhibitive project approached the theme of water not only through the multiplicity of its symbolical and metaphorical meanings but also as one of the life and energy sources which today demands serious political and social discussion...). Zob. D. Denegri, Czwarty stan skupienia wody: od mikro do makro (katalog wystawy), CSW, Toruń 2012, s. 6.

only one force that can be confronted with this 4 The exhibition organized in 2012 by the Centre of Contemporary Art in Toruń in cooperation with Victoria Vesna, multimedia artist leading an interdisciplinary art and science center at the University of California, testifies to the significant presence and important role of aquatic issues in contemporary art. The curator states that: “The Exhibitive project approached the theme of water not only through the multiplicity of its symbolical and metaphorical meanings but also as one of the life and energy sources which today demands serious political and social discussion...). See. D. Denegri, Czwarty stan skupienia wody: od mikro do makro (exhibition catalogue), CSW, Toruń 2012, p. 6. 5 J. Brach-Czaina, Błony umysłu, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2003, pp. 89-90.

który nas gna, wyklucza znieruchomienie i umożliwia przemiany”5. Jest tylko jedna siła, która może mierzyć się z nieprzerwanym ruchem, zmianą, potencjalnością metamorfoz kojarzonych z wodą. Jest nią śmierć, w perspektywie egzystencjalnej postrzegana jako koniec drogi, w perspektywie symbolicznej wywołująca skojarzenia z bezruchem, niemożliwością zmiany, utrwaloną raz na zawsze formą. Życie nie trwa w bezruchu, nawet roślinna wegetacja zakłada metamorfozy. Heraklitejskie panta rhei nie jest niczym innym, jak obserwacją rzeczywistości bez lustra iluzji, w które wpatrywał się Narcyz. Wszystko płynie, wszystko, co żyje, zmienia się, jak woda w nurcie rzeki. Bibliografia Brach-Czaina J., Błony umysłu, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2003. Denegri D., Czwarty stan skupienia wody: od mikro do makro, CSW, Znaki Czasu, Toruń 2012.

Kotowska J., Dwa żywioły bezkresu. Woda i powietrze w filozofii Gastona Bachelarda, „Racjonalia”, nr 3/2013. Markowski M.P., Pragnienie obecności. Filozofie reprezentacji od Platona do Kartezjusza, słowo / obraz / terytoria, Gdańsk 1999. Wilkoszewska K. (red.), Estetyka czterech żywiołów: ziemia, woda, ogień, powietrze, Universitas, Kraków 2002.

5 J. Brach-Czaina, Błony umysłu, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2003, s. 89-90.

incessant movement, change and potentiality of metamorphoses associated with water. It is death - existentially perceived as the end of the road and symbolically as immobility, impossibility of change, a form immobilized in time. Life is not still, even plant vegetation undergoes metamorphoses. Heraclitean panta rhei is nothing more than the observation of reality devoid of the mirror of illusion that Narcissus stared so intently at. Everything is in a state of flow, all living things change, just like water in a river.

029

Malarstwo z podstawowej perspektywy wody. Propozycja interpretacji estetycznej Painting from the elemental perspective of water. A proposal for aesthetic interpretation LUCA FARULLI

Proponując, w szerokim ujęciu, lekturę dotyczącą wzajemnych relacji między elementem wody a sztuką w epoce w nowoczesnej, chciałbym odnieść się do krótkiego eseju Ziemia i morze [Land und Meer] napisanego w 1942 r. przez kontrowersyjnego niemieckiego filozofa prawa, Carla Schmitta. Podtytuł, którym autor opatrzył tekst, Historyczna medytacja świata, wyjaśnia powody takiego wyboru. Schmitt potraktował wodę w dziełach sztuki w sposób de facto historycznokulturalny, porzuca ona swój oczywisty wymiar naturalny, uwzględniając w zamian czas, lub inaczej rzecz ujmując, epokowe cezury (przełomowe zdarzenia), które wyznaczyły różne fazy cywilizacji ludzkiej. W tym sensie dyskusja na temat wody wpisuje się u tego autora w szerszy dyskurs na temat człowieka, albo też w dziedzinę, którą możemy określić jako antropologię filozoficzną, w której człowiek jest bytem usytuowanym w sposób tendencyjnie ekscentryczny w stosunku do swojego środowiska naturalnego. „[...] człowiek – potwierdza Schmitt – nie jest istotą całkowicie zdeterminowana przez swoje medium. W toku trwania historii posiada on możliwość przekroczenia swojej egzystencji i świadomości. Zdaje sobie sprawę nie tylko z faktu powołania do życia, lecz także z możliwości własnego odrodzenia. […] Człowiekowi dana jest możliwość wyboru, w pewnych momentach może on nawet, poprzez gest tylko sobie właściwy, nadać swej egzystencji nową formę, ponieważ dostosowuje się on do nowych sytuacji i przeorganizowuje samego siebie”1.

Proposing, in broad terms, an interpretation of the reciprocal relationship established in the modern era between the natural element of water and art, I have chosen to refer to a short essay, Land and Sea [Land und Meer], written in 1942 by a controversial philosopher of twentieth-century German law: Carl Schmitt. The subheading phrased by the author himself justifies our choice:“A World-Historical Meditation”. The perspective chosen by Schmitt in bracing the theme of water is, in fact, a historicalcultural one, within which the element of water abandons its purely natural dimension and meets, instead, the epochal caesura that marked the various stages of human civilization. In this sense, the discourse on water is established, in Schmitt’s work, within a more general discourse on man, that is, within which we can determine a well-defined philosophical anthropology, in which man is a being that tends to be idiosyncratic in relation to its natural environment. “man – affirms Schmitt – is not a creature wholly conditioned by his medium. Through history, he has the ability to get the better of his existence and his consciousness. He is aware not only of the act of birth, but also of the possibility of a rebirth. […] Man can choose, and at certain moments in his history, he may even go so far, through a gesture peculiar to him, as to change himself into a new form of his historical existence, in virtue of which he readjusts and reorganizes himself”1.

1 C. Schmitt, Land and Sea, translated and with a foreword by Simona Draghici, Plutarch Press, Washington D.C. 1997, p. 3.

1 C. Schmitt, Land and Sea, translated and with a foreword by Simona Draghici, Plutarch Press, Washington D.C., 1997, p. 3.

Obietnica nowości, zawarta w takim ujęciu, polega na kierowaniu się daleko poza znane dotąd, uproszczone pojęcie wody. Ujęcie to przechodzi do metaforycznego lub psychologicznego znaczenia wody, a także do elementów, z których wywodzą się wszystkie formy egzystencji dotyczące natury i człowieka. Śledząc optykę rozważań zaproponowaną przez Schmitta, stwierdza się, że woda nie ma wielkiego znaczenia jako naturalny pierwotny wymiar, który determinuje wybór, ale jako warunek istnienia w procesie ciągłości historycznej rozumiana jest jako byt, który nie może być integralnie ograniczony do zakładanego „medium” lub środowiska pochodzenia. „Gdy człowiek doświadcza zagrożenia lub rozpaczliwie trudnej sytuacji – pisze dalej Schmitt – okoliczności, w których żadne inne zwierzę lub roślina pozostawiona samej sobie nie przetrwałaby, potrafi on ocalić samego siebie i zacząć od nowa, dzięki swej wnikliwości, wnioskom wyciąganym dzięki analizie i logicznym decyzjom. Zakres jego możliwości, w tym możliwości kształtowania historii, jest ogromny”2. W tym kontekście woda sprowadza się do wymiaru kulturalnego, historycznego, stając się punktem wyjścia rozważań dotyczących relacji między człowiekiem a światem: „Nazywamy naszą planetę, jak i jej przedstawienia, po prostu Ziemią, zapominając, że równie dobrze moglibyśmy nazywać ją morzem”3. Będąc naturą zawsze niezdecydowaną4, według Schmitta, człowiek wykonuje w epoce nowoczesnej przeskok od porządku rozwoju egzystencji ziemskiej do porządku egzystencji wodnej, w rezultacie czego dochodzi do rozwiązania ciągłości ugruntowanej w pewnej koncepcji przestrzeni, a jej nowe znamiona stają się bytem pustym i nieograniczonym. W rekonstrukcji różnych etapów procesu, który możemy nazwać właściwym „zwrotem w stronę wody” water turn w ludzkiej historii kulturalnej, Schmitt zatrzymuje się na analizie cech Republiki Weneckiej, reprezentującej fazę pośrednią między historią świata według porządku ziemskiego a porządkiem wodnym, morskim, symbolizowanym przez Anglię, związaną z otwartym morzem, pozbawioną nostalgii za stałym lądem. W tym miejscu ważne jest podkreślenie lokalizacji Wenecji, jej bycie pomiędzy, in-betweenness, usytuowanie w 2 Ibidem, p. 3. 3 Ibidem, p. 50. 4 Ważne jest, à propos, to, co Schmitt przyznaje w eseju Ziemia i morze: „Pytanie, czy ludzka egzystencja, różna od tej ziemskiej, jest możliwa, ma więcej sensu, niż wydawać by się mogło w pierwszym momencie” (C. Schmitt, op. cit., p. 2).

The promise of change encompassed by this point of view, consists in the fact of steering away from the known adaptations of water with metaphorical or psychological meaning, as well as to the element from which all forms of human existence originate. Following the approach proposed by Schmitt, love is not a natural original dimension that determines, but rather a condition of existence, chosen, in the course of its historical experience, by man, understood as a being which can not be „integrally” limited to a presumed “medium” or environment of origin. “When in danger or in a desperate situation – scrive, ancora, Schmitt –, circumstances in which the other animals and plants left to themselves are likely to perish, ma can save himself and start anew by his perspicacity, the conclusions he draws from his analysis and the soundness of his decisions. The scope for his abilities and for action on history is vast”2. It is within this context that water accesses a properly cultural, historical dimension, thus becoming a point of perspective from which to consider the type of relationship established,ever so often,of man with the world: “We simply call our planet and our representation of it our earth, forgetting that it might as easily be called our sea”3. According to Schmitt, man is always indecisive by nature, in the modern age man takes a leap from the order of development of terrestrial existence to that of water, a solution of continuity that stabilizes itself in a different idea of space, characterized by nothingness and infinity. In reconstructing the various stages marked by what we could define, a turn in cultural history, Schmitt focuses on the participants of the chronicle of events of the Maritime Republic of Venice, which represents, so to speak, an intermediate stage between the history of the world according to the terrestrial order and the marine one, symbolized, instead, by England, a decidedly maritime power, linked to the open sea, without any longing of the mainland. It is essential to point out the importance of the geographical location of Venice. Venice and its maritime civilization, positioned in an area of transition between the image of the world elaborated by the mainland and that elaborated by water. Our interest is aimed at verifying, certainly only by approximation and trial, if and how the „revolution” determined 2 3

Carl Schmitt, ibid. p. 3. Carl Schmitt, ivi, p. 50.

030

031

miejscu przejściowym między wyobrażeniem świata wywodzącym się z lądu stałego a tym, który powiązany jest z wodą. Nasze rozważania w tym momencie stają się próbą zweryfikowania, oczywiście tylko w sposób przybliżony i eksperymentalny, czy i jak, „rewolucja” związana z koncepcją przestrzeni wodnej staje się przedmiotem rozważań kultury wizualnej visual culture proponowanej przez wenecką szkołę malarstwa: a bardziej precyzyjnie, wypracowanego przez tę szkołę sposobu konstruowania wyobraźni malarskiej. Carl Schmitt prowadzi nas w tym kierunku, sygnalizując wzajemne wpływy między rewolucją koncepcji przestrzeni w dobie odkrycia Ameryki a dziedziną artystyczną. „Malarswto renesansowe porzuciło przestrzeń budowaną przez gotycką sztukę średniowiecza. […] Prosty fakt – jak czytamy w eseju Ziemia i morze – innego postrzegania przestrzeni przez malarzy, innego postrzegania rzeczy, ma dla nas doniosłe znaczenie. Wielcy malarze to nie tylko ci, którzy przed oczami stawiają nam rzeczy piękne. Sztuka to także historyczny krok w procesie ewolucji świadomości przestrzennej. Prawdziwi artyści to ci, którzy widzą ludzi i przedmioty lepiej, dokładniej niż cała reszta, z większą świadomością historycznej prawdy swego czasu”5. Czyż więc to nie typowe odzwierciedlenie środowiska przyrodniczego wewnątrz obrazu jest istotnym elementem, lecz raczej wyodrębnienie pewnej otwartej wizualności wyrażone przez szczególne warunki morskie Wenecji, jej nie w pełni wykorzystany potencjał marynistyczny, powiązania z żeglugą w zamkniętym basenie Morza Śródziemnego? Jaką modalność przestrzeni pozwala ona zobaczyć? W jaki sposób określone doświadczenie przestrzeni zdobyte przez morską Republikę Wenecką, cywilizację usytuowaną pomiędzy, jest podjęte jako kwestia i problem w malarstwie? To są pytania, które prowadzą nas do wyodrębnienia „woli kształtu” (Kunstwollen) malarskiej szkoły weneckiej. Weźmiemy tu jako przykładowe dzieło – obraz zatytułowany „Święty Marek ratuje saracena” (1562–1566) autorstwa Jacopo Tintoretta:

C. Schmitt, op. cit., p. 36.

in the concept of water space had become the object of consideration, of reflection on the part of visual culture proposed by the Venetian School of Painting : more precisely, in the development of the pictorial image.Carl Schmitt helps us to proceed in this direction, when he points out the relationships of reciprocal influence which exists between the revolution of the concept of space in the era of the discovery of America and the arts. “Renaissance painting forsook the space of the medieval Gothic art. […] The simple fact –it says in Land and Sea – that the painters began to see differently, that the way they looked at things changed, is full of significance for us. Great painters are not only those who place something beautiful before our eyes. Art too is a historical step in the evolution of the spatial awareness. Real artists are those who see people and things better and more accurately than the rest, more accurately in regard to the historical reality of their era”4. Therefore, the reflection of the natural environment within the framework is not the essential element, yet the identification of the kind of visibility open by the particular marine condition of Venice, an unaccomplished maritime power, because of its link to navigation in the closed Mediterranean Basin. What approach to territorial existence does it exhibit? In what way is the determined experience of location accomplished by the Venetian Maritime Republic, a civilization of in-betweenness, elevated as a question and a dilemma of painting? These are the questions that guide us in identifying the will of form [will to form, Kunstwollen] of the Venetian School of Painting. An excellent example of such kind is: St. Mark Saving a Saracen from Shipwreck (15621566) by Jacopo Tintoretto:

4 Carl Schmitt, ibid., p. 36.Important, in this regard, as Schmitt states in Land and Sea“The question whether a human existence other than strictly terrestrial is possible has more sense than it appears at first sight” (Carl Schmitt, ivi, p. 2).

032

Element wody odgrywa w nim niewątpliwie centralną rolę jako motyw przekazu, ale sam w sobie nie mówi on nic na temat specyficznego porządku widzenia świata i spraw z morskiego punktu widzenia Wenecji. Wydaje się, że takie podejście odnajdziemy raczej w samej konstrukcji obrazu, w jego niestabilnej perspektywie, która odsyła widza do spojrzenia takiego, jakie prezentuje marynarz, przyzwyczajony do widoku niepewnego i chwiejącego się, gdy porusza się po lagunie łodzią albo statkiem. Takie cechy jednak pozostają zasadniczo na poziomie nieskażonego odzwierciedlenia rzeczywistości zewnętrznej prezentowanej w malarstwie, co odbywa się bez możliwości wskazania elementu znaczącego w odniesieniu do stopnia specyficznej wizualności otwartej przez „rangę historyczną świadomości przestrzeni” uosobionej w weneckiej perspektywie wodnej, śródlądzia usytuowanego między epoką lądu stałego

The element of water plays an undeniable central role of its portrayal, but, in itself, this does not say anything about the specific regime of visibility of the world and of things open from the marine point of view of Venice. Something more relevant to this aspect is, rather, found in the construction of the painting, in its unstable perspective, which refers to the vision a sailor, who is used to the uncertain and shaky perception of sailors travelling by boat or ship towards the lagoon.This perspective, however, still remains substantially at the level of merely being a reflection of the external reality depicted by art, without being able to indicate anything relevant, with regard to the degree of specific visibility opened by the „historical degree of space consciousness” embodied in the Venetian marine perspective, placed between the era of the mainland and the era of the civilization of the

033

a epoką cywilizacji otwartego morza. Dla zróżnicowania – konfrontuje się omawiany przykład wyrażony w płótnie Tintoretta z innym dziełem malarskim powstałymi na początku epoki nowoczesnej, co może pomóc naświetlić podstawowy punkt widzenia szczególnej świadomości przestrzennej. Zobaczyć tu trzeba wersję Miasta idealnego (z roku około 1477) przechowywanego w Gemäldegalerie w Berlinie.

open sea. The comparison with another painting, completed at the beginning of the modern era, can help highlight the crucial point of the specific spatial consciousness embodied in Tintoretto’s canvas. Look at this version of The Ideal City (c. 1477) stored in the Gemäldegalerie of Berlin:

Przestrzeń jest tu określona w sposób właściwy, podzielony i mierzony liniami wytyczającymi granice. W konstrukcji tej przestrzeni, prezentowany przedmiot dzieła przeciwstawiony jest w swojej odrębności od tego, co obejmuje się wzrokiem, ustawiając się w części przedniej. Może właśnie to jest droga wejścia i doświadczenia „rangi historycznej świadomości przestrzeni” Tintoretta: jaki rodzaj linii i granic został wykorzystany? Jaki sposób ustalania granic otwiera jego malarstwo, przedstawiając jego walory widokowe? Jakie znaczenie dla określenia granicy zajmuje tu materia? In-betweenness, ziemia środka, usytuowana między punktem widzenia wyłącznie z ziemi, a tym z morza w pełni otwartego, pozbawionego granic i zredukowanego do aspektu wolnego handlu prowadzonego przez Anglię6, handlu globalnego zgodnie z refleksją Schmitta. To Wenecja, która konkretyzuje w swojej malarskiej kulturze wizualnej świadomość przestrzeni nastawionej na to, co język łaciński określa jako limes. Linia płynna, falująca, istnieją we wzajemnej relacji, w odróżnieniu od limen, czyli granicy nieostrej, rozmytej, w której między tym, co jest daleko, a co jest blisko, istnieje umowna różnica. Świadomość przestrzeni skupiona w limes

Here, space is delimited in the same way, separated and measured by lines, setting boundaries. In the construction of this space, the observer is set against the view before him. Perhaps this way we can enter the life of Tintoretto’s „historical level of consciousness in space”: what kind of lines and limits are at play? What notion of limit unfolds his work, bringing it to visibility? What is the meaning of limit here? Between the exclusive point of view of land and that of the open sea, Venice is free from borders and limited to a „free world trade” by England, yet ‘’global’’according to Schmitt’s thought. Venice concretizes, in its visual culture, an awareness of space hinged on the limes. A fluid line, inconsistent, the limes is, unlike the limen, a non-rigid, permeable boundary, where between what is far and what is close there is a sort of bargaining and a mutual relationship.The consciousness of space condensed in the limes and what is visible in it is that of a threshold, a boundary, as if it were a door, which, when it closes, it also always establishes a point of contact. Of the „different possibilities of human existence”, of which Schmitt speaks in Land and Sea,

Ibidem, p. 52.

i w nim widoczna, stanowi linię progową, graniczną, tak jakby miało się do czynienia z drzwiami, które nawet w momencie zamknięcia pozwalają zawsze na kontakt. Z „różnych możliwości egzystencji ludzkiej”, o której mówi Schmitt w Land and Sea, chwiejny limes obrazów szkoły weneckiej jest oznaką świadomości przestrzeni związanej z potencjałem „ziemi środka”, uznającej potrzebę ustalania granicy i jednocześnie zdolność człowieka do znalezienia się poza nią, dla umiejscowienia przestrzeni współżycia między oddaleniem a bliskością.

the wavering limes of these paintings of the Venetian School is a sign of the consciousness of space of a power from land and sea, which recognizes the need for a limit and, likewise, the capacity of man to stand outside it, to negotiate the space of coexistence between what is beyond and what is near.

La pittura dalla prospettiva elementare dell’acqua. Una proposta di interpretazione estetica Nel proporre, a grandi linee, una lettura del rapporto reciproco instauratosi, in epoca moderna, tra l’elemento naturale acqua e l’arte, ho scelto di rivolgermi ad un breve saggio, Land and Sea [Land und Meer], scritto nel 1942 da un controverso filosofo del diritto tedesco novecentesco: Carl Schmitt. Il sottotitolo da questi formulato per il proprio testo chiarisce le ragioni della nostra scelta: “Una considerazione sulla storia del mondo”. L’ottica scelta da Schmitt nel trattare il tema acqua è, infatti, quella storico-culturale, all’interno della quale l’elemento acqueo abbandona la sua dimensione meramente naturale ed incontra, invece, il tempo, o meglio, le cesure epocali che hanno segnato le varie fasi della civiltà umana. In tal senso, il discorso sull’acqua si inscrive, in Schmitt, all’interno di un discorso più complessivo sull’uomo, ovvero, all’interno di quella che possiamo definire una ben definita antropologia filosofica, per cui l’uomo, è quell’essere che si pone in modo, tendenzialmente, eccentrico rispetto al proprio ambiente naturale. “L’uomo è […] – afferma Schmitt – un essere che non si esaurisce completamente nel suo ambiente. Egli possiede la forza di conquistare storicamente la sua esistenza e la sua coscienza. Non conosce solo la nascita ma anche la possibilità di una rinascita. […] Può scegliere e, in certi momenti storici, può perfino scegliere l’elemento per il quale, con la sua azione e con la sua opera, egli si decide quale nuova forma complessiva della sua esistenza storica e nel quale si organizza”1. La promessa di novità contenuta in tale punto di vista, consiste nel fatto di guidarci lontano dalle conosciute riduzioni dell’acqua a valenza metaforica o psicologica, come pure, ad elemento da cui si originano tutte le forme di esistenza nell’ambito della natura e dell’uomo. Seguendo l’ottica di approccio proposta da Schmitt, l’acqua non vale tanto come una dimensione originaria naturale che determina, bensì come una condizione di esistenza, scelta, nel corso della propria vicenda storica, dall’uomo, inteso come l’essere che non può essere “integralmente” ridotto ad un presunto “ambiente” di origine. “In certe difficoltà e pericoli – scrive, ancora, Schmitt –, in cui animali e piante impotenti scomparirebbero, l’uomo può con il suo spirito, con una sicura capacità di osservazione e conclusione e con la decisione, salvarsi a nuova vita. Egli possiede un margine di potere e di padronanza sulla storia”2. È all’interno di un tale contesto, che l’acqua accede ad una dimensione propriamente culturale, storica, divenendo, così, punto prospettico a partir dal quale considerare il tipo di rapporto instaurato, di volta in volta, dall’uomo con il mondo: “Noi chiamiamo l’immagine che ci facciamo del nostro pianeta, semplicemente la 1 2

Carl Schmitt, Terra e mare, edizione italiana a cura di Angelo Bolaffi, Milano Giuffrè, 1986, pp. 36-37. Carl Schmitt, ivi, p. 36.

034

035

nostra immagine della terra e dimentichiamo che di questo ci potrebbe anche essere una immagine del mare”3. Essere dalla natura sempre indecisa4, secondo Schmitt, l’uomo compie, in epoca moderna, un salto dall’ordine di svolgimento dell’esistenza terrestre a quello acqueo, soluzione di continuità che si stabilizza in una diversa concezione dello spazio, i cui nuovi contrassegni sono di essere vuoto ed infinito. Nella ricostruzione delle varie tappe segnate da quella che potremmo definire, una vera e propria water turn nella storia culturale umana, Schmitt si sofferma sui caratteri della vicenda della Repubblica marinara di Venezia, la quale rappresenta, per così dire, una fase intermedia tra storia del mondo secondo l’ordine terrestre e quella acquea, marina, simboleggiata, invece, dall’Inghilterra, potenza decisamente acquea, legata al mare aperto, senza nostalgie da terraferma. A noi preme, qui, proprio, rilevare la collocazione in betweenness, di Venezia, il situarsi della sua civiltà marinara in una zona di transizione tra immagine del mondo elaborata a partire dalla terraferma e quella elaborata a partire compiutamente dall’acqua. Il nostro interesse è rivolto a verificare, certo in via solo di approssimazione e di esperimento, se e come “la rivoluzione” determinatasi nel concetto di spazio acqueo sia stata fatta oggetto di considerazione, di riflessione da parte della visual culture proposta dalla scuola pittorica veneta: più precisamente, nella costruzione dell’immagine pittorica da questa elaborata. Carl Schmitt ci aiuta a procedere in tale direzione, allorché segnala i rapporti di influenza reciproca esistenti tra rivoluzione del concetto di spazio nell’epoca della scoperta dell’America ed ambito artistico. “La pittura del Rinascimento – si legge in Land and Sea – superò lo spazio della pittura gotica medioevale. […] Che i pittori ora vedano diversamente, che il loro occhio sia cambiato, è per noi estremamente significativo. I grandi pittori non sono certo solo gente che fanno vedere a qualcuno qualcosa di bello. L’arte è un grado storico della coscienza dello spazio e il vero pittore è un uomo che, meglio e più correttamente, vede gli uomini e le cose che non gli altri uomini: più correttamente, soprattutto nel senso della realtà storica della propria epoca”5. Non dunque il rispecchiamento dell’ambiente naturale all’interno del quadro costituisce l’elemento rilevante, bensì l’individuazione del genere di visibilità aperta dalla particolare condizione marina di Venezia, incompiuta potenza marinara, perché ancora legata alla navigazione nel bacino chiuso del Mediterraneo? Quale modalità d’essere dello spazio essa dà a vedere? In quale modo la determinata esperienza dello spazio compiuta dalla Repubblica marinara veneta, civiltà in-betweenneess, è assunta come questione e problema della pittura? Queste sono le interrogazioni che ci guidano nella individuazione della volontà di forma [will to form, Kunstwollen] della scuola pittorica veneta. Prendiamo una opera esemplare in questo senso: San Marco salva il saraceno (1562-1566) di Jacopo Tintoretto. L’elemento acqua svolge, in essa, un indubbio ruolo centrale come motivo della rappresentazione, ma, di per sé, ciò non dice niente in merito allo specifico regime di visibilità del mondo e delle cose aperto dal punto di vista marino di Venezia. Qualcosa di più attinente a tale aspetto è, piuttosto, rinvenibile nella costruzione del quadro, nella sua prospettiva instabile, la quale rinvia all’occhio di colui il quale, come marinaio, è abituato alla visione precaria e traballante di chi si muove in barca per la laguna od in nave. Tali aspetti, però, restano ancora sostanzialmente a livello di mero rispecchiamento della realtà esterna raffigurata dalla pittura, senza riuscire ad indicare niente di rilevante, in merito al grado di visibilità specifico aperto dal “grado storico della coscienza dello spazio” incarnato nella prospettiva acquea veneziana, terra-di-mezzo, posta tra l’epoca della terraferma ed epoca della compiuta civiltà del mare aperto. Il confronto, per differenza, con una altra opera pittorica, realizzata alle origini dell’epoca moderna, può aiutare a mettere in luce il punto cruciale della specifica coscienza spaziale incarnato nella tela di Tintoretto. Si guardi questa versione de La città ideale (1477 circa) conservata nella Gemäldegalerie di Berlino:d Lo spazio è qui delimitato in modo esatto, diviso e misurato da linee, le fissano confini. Nella costruzione di questo spazio, un soggetto si contrappone, nella sua separatezza, a ciò che il suo sguardo abbraccia, ponendoglisi davanti. Forse è proprio questa la strada per entrare nel vivo del “grado storico della coscienza dello spazio” di Tintoretto: qual genere di linee e limiti sono qui in giuoco? Quale modo d’essere del limite apre la sua pittura, portandola a visibilità? Quale senso per il limite prende qui corpo? In-betweenness, terra di mezzo situata fra il punto di vista esclusivo della terra e quello del mare compiutamente aperto, libero da confini e ridotto a “libero mercato” dall’Inghilterra6, globale secondo la riflessione schmitiana, Venezia concretizza, nella sua visual 3 Carl Schmitt, ivi, p. 74. 4 Importante, a questo proposito, quanto Schmitt afferma in Terra e mare: “La questione se sia anche possibile un’altra esistenza umana diversa da una determinata puramente in senso terrestre è più evidente di quanto pensiamo” (Carl Schmitt, ivi, p. 34). 5 Carl Schmitt, ivi, p. 62. 6 Carl Schmitt, ivi, 76

culture pittorica, una coscienza dello spazio incardinata sul limes. Linea fluida, ondivaga, il limes è, a differenza del limen, confine non rigido, permeabile, in cui tra ciò che è lontano e ciò che è vicino esiste contrattazione, relazione reciproca. La coscienza dello spazio condensata nel limes e che in esso viene a visibilità è quella di un confine-

soglia, di una linea soglia, come se si trattasse di una porta, la quale, nel momento stesso in cui chiude, istituisce anche, sempre, contatto. Delle “diverse possibilità dell’esistenza umana”, di cui parla Schmitt in Land and See, il limes ondivago di questi quadri di scuola veneta è contrassegno della coscienza dello spazio di una potenza da terra di mezzo, la quale riconosce l’esigenza del limite e, altrettanto, la capacità dell’uomo di porsi al fuori di esso, di contrattare lo spazio della convivenza tra lontano e vicino.

036

037

038

KINGA ELIASZ

039

Urodzona w Bydgoszczy. Dyplom z plastyki intermedialnej w pracowni prof. Wojciecha Bruszewskiego oraz aneks z fotografii w pracowni prof. Zdzisława Mackiewicza na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Wiceprezes Stowarzyszenia Artystycznego Eljazz w Bydgoszczy. Członek Związku Polskich Artystów Fotografików. Zajmuje się fotografią, grafiką, malarstwem i instalacją. Jej prace znajdują się w zbiorach Muzeum Historii Fotografii w Krakowie.

Born in Bydgoszcz. Received her diploma in intermedia art under Professor Wojciech Bruszewski and completed additional studies in photography under Professor Zdzisław Mackiewicz at the Faculty of Fine Arts at the Nicolaus Copernicus University in Toruń. Vice-president of the Artistic Association Eljazz in Bydgoszcz. A member of the Association of Polish Photographers. She is involved in photography, graphic art, painting and installation. Her works can be found in the collections of the Museum of History of Photography in Cracow.

Wybrane wystawy:

Selected exhibitions:

Ciałotwórcze, Galeria ON, Poznań [2000]

Ciałotwórcze, ON Gallery, Poznań [2000]

Fotografia bez przeszłości, Muzeum Historii Fotografii,

Photography without Past, Museum of History of Photography,

II Biennale Grafiki Studenckiej, Arsenał, Poznań [2001]

The 2nd Biennial of Student Graphic Art, Arsenał, Poznań [2001]

Kraków [2001]

II Biennale Grafiki Studenckiej, Galeria Sztuki Wozownia, Toruń [2002] Maikäfer flieg, KunstvereinGRAZ, Städtische Galerie, Regensburg (Niemcy) [2004]

IV Biennale Fotografii – Polowanie na przedmioty – Jaka jesteś?, Galeria Miejska Arsenał; Układanka, Stary Browar, Poznań [2005] Obraz pozoru – fotografia hybrydalna w ramach wystawy ZPAF Gdzie jesteśmy, Mała Galeria ZPAF, Warszawa [2007] Obraz pozoru – Polygonum, Galeria Miejska BWA, Bydgoszcz [2007] Elektorat – narzędzie dla polityka w ramach akcji Prawa człowieka, Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży,

Oświęcim [2009]

Cracow [2001]

The 2nd Biennial of Student Graphic Art, Wozownia Art Gallery, Toruń [2002] Maikäfer flieg, KunstvereinGRAZ, Städtische Galerie,

Regensburg (Germany) [2004]

The 4th Biennial of Photography – Hunting for objects – What are you like?, Arsenał Municipal Gallery; Jigsaw puzzle, Stary Browar, Poznań [2005] Picture of illusions – hybrid photography for ZPAF exhibition, Where are we? Mała Gallery ZPAF, Warsaw [2007] Picture of illusion – Polygonum, Municipal Art Gallery, Bydgoszcz [2007] Electorate – a tool for a politician, Human rights action,

the International Youth Meeting Centre, Oświęcim [2009]

Jeden Pies – Kod europejski, Wilno (Litwa); Jeden Pies,

One Dog – European Code, Vilnius (Lithuania; One Dog,

Kod cywilizacyjny, Galeria Fotografii ZPAF [2015]

Civilizational Code, Photography Gallery ZPAF [2015]

Galeria Miejska BWA, Bydgoszcz [2009]

Municipal Art Gallery BWA, Bydgoszcz [2009]

040

Horyzont to miejsce pozornego zetknięcia się nieba z morzem. Horyzont prawdziwy to okrąg, będący częścią wspólną podstawy stożka o wierzchołku na wysokości oka obserwatora i powierzchni Ziemi. Horyzont to zakres czyichś zainteresowań, wiedzy, przekonań, widnokrąg umysłowy czy też otoczenie, w którym ktoś się obraca. Horizon is the apparent line that separates the sky and the sea. Horizon is the great circle formed by the intersection of the sphere with a plane tangent to the earth’s surface at an observer’s position. Horizon also denotes our range of interests, knowledge, convictions, mental outlook as well as immediate surroundings.

041

Horyzont 2017, fotografia, 30 x 30 cm – cykl składający się z 8 kompozycji Horizon 2017, photography, 30 x 30 cm – a series consisting of 8 compositions

042

EWA GORDON

043

Urodzona w Bydgoszczy. Artysta grafik. Studia na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Autorka 27 wystaw indywidualnych, m.in.: w Bydgoszczy, Poznaniu, Krakowie, Gdańsku, Łodzi, Lublinie, Toruniu, Mannheim, Londynie i Kromieryżu, oraz ponad 70 wystaw zbiorowych. Brała czynny udział w prezentacjach graficznych, aukcjach dzieł sztuki oraz konfrontacjach artystycznych w kraju i za granicą.

Born in Bydgoszcz. A graphic artist. Graduated from the Faculty of Fine Arts at the Nicolaus Copernicus University in Toruń. She is the author of 27 individual exhibitions held in Bydgoszcz, Poznań, Cracow, Gdańsk, Łódź, Lublin, Toruń, Mannheim, London and Kromieryż as well as over 70 collective exhibitions. The artist has participated actively in graphic arts presentations, fine arts auctions and art confrontations both in Poland and abroad.

Wybrane wystawy zbiorowe:

Selected collective exhibitions:

Międzynarodowe Biennale Grafiki Guanlan, Shenzhen (Chiny) [2007]

International Biennial of Graphic Art Guanlan, Shenzhen (China) [2007]

Biennale dell’arte del Torchio, Grafika z Polski, Cremona (Włochy) [2007]

Biennial dell’arte del Torchio, Graphic Art from Poland, Cremona (Italy) [2007]

Międzynarodowe Triennale Grafiki, Polskie Orły, Pekin (Chiny) [2006/2007]

International Graphic Art Triennial, Polish Eagles, Beijing (China) [2006/2007]

Międzynarodowe Triennale Grafiki, Polskie Orły, Seul (Korea Południowa) [2006]

International Graphic Art Triennial, Polish Eagles, Seul (South Korea) [2006]

Międzynarodowe Biennale Grafiki, Warna (Bułgaria) [2001, 2003, 2005, 2009]

International Graphic Art Biennial, Warna (Bulgaria) [2001, 2003, 2005, 2009]

Międzynarodowe Uralskie Triennale Grafiki, Ufa (Rosja) [2001, 2004]

International Ural Graphic Art Triennia, Ufa (Russia) [2001, 2004]

Międzynarodowe Triennale Grafiki, Bitola (Republika Macedonii) [2000]

International Graphic Art Triennial, Bitola (The Republic of Macedonia) [2000]

Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Toruń [2000]

International Graphic Art Triennial, Color in graphic art, Toruń [2000]

Międzynarodowe Triennale Grafiki, Frechen (Niemcy) [1993, 1996]

International Graphic Art Triennial, Frechen (Germany) [1993, 1996]

Triennale Krajów Nadbałtyckich, Gdańsk [1992]

The Baltic Countries Triennial, Gdańsk [1992]

044

Kąpiąca – w 60% jesteś wodą. The Bather – you are 60% water.

045

Kąpiąca 2012, serigrafia, 70 x 100 cm The Bather 2012, serigraph, 70 x 100 cm

046

MARTA IPCZYŃSKA

047

Artysta grafik z doktoratem w zakresie nauk o sztuce. Studiowała na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Dyplom w pracowni wklęsłodruku prof. Mieczysława Piotrowskiego. Zajmuje się grafiką artystyczno-warsztatową i rysunkiem, poszukując możliwości formalno-wyrazowych, wynikających z łączenia tradycyjnych i nowoczesnych technik. Pracuje jako nauczyciel akademicki. Jest członkiem Stowarzyszenia Międzynarodowe Triennale Grafiki w Krakowie oraz Związku Polskich Artystów Plastyków.

A graphic artist with a Ph.D. title in art theory. Studied at the Department of Fine Arts at the Nicolaus Copernicus University in Toruń. She obtained her diploma under Professor Mieczysław Piotrowski in the intaglio technique studio. She is involved in artistic printmaking and drawing, searching for formal and expressive means that combine both traditional and contemporary techniques. Works as an academic teacher. Member of the International Print Triennial Society in Cracow as well as the Association of Polish Artists and Designers.

Wybrane wystawy

Selected exhibitions:

Vanitas, Galeria Miejska BWA, Bydgoszcz [2017]

Vanitas, the Municipal Gallery BWA, Bydgoszcz [2017]

5 wystawa grafiki członków SMTG w Krakowie, Międzynarodowe Centrum Sztuk Graficznych – Galeria Centrum, Kraków [2017]

5th exhibition of the International Print Triennial Society in Cracow, International Center for Graphic Arts – Galeria Centrum, Cracow [2017]

Marta Ipczyńska – grafika, Galeria Wspólna – Miejskie Centrum Kultury, ZPAP, Bydgoszcz [2016]

Marta Ipczyńska – graphic art, the Wspólna Gallery – the Municipal Centre for Culture, ZPAP, Bydgoszcz [2016]

Mikroutopie codzienności. Wystawa prac z kolekcji CSW „Znaki Czasu” w Toruniu, Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”, Toruń [2013]

Microutopias of the Everyday. Exhibition featuring works from

Nowe Otwarcie. Wystawa jubileuszowa 100 lat ZPAP, Galeria Związku Polskich Artystów Plastyków, Warszawa [2012]

of the Association of Polish Artists and Designers (ZPAP), Warsaw [2012]

the Centre of Contemporary Art Znaki Czasu inToruń [2013]

New Opening. Jubilee exhibition 100 years of ZPAP, Gallery

622 upadki Bunga. Wystawa z okazji 100-lecia Związku Polskich Artystów Plastyków, Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki czasu”, Toruń [2011]

[2011]

Dzieło Roku. Salon Wiosenny, Galeria Sztuki Wozownia, ZPAP Oddział w Toruniu, Toruń [2003, 2004, 2005, 2006, 2010, 2011]

The Work of the Year Exhibition. Spring Salon, the Wozownia Art Gallery, ZPAP branch in Toruń [2003, 2004, 2005, 2006, 2010, 2011]

Grand Prix Młodej Grafiki Polskiej, Galeria Sztuki Współczesnej Bunkier Sztuki, SMTG, Kraków [2003, 2006]

GrandPrix of Young Polish Graphic Art, at the Bunkier Sztuki Gallery, SMTG, Cracow [2003, 2006]

SIPA 2006 – Seoul International Print, Photo and Edition Works Art Fair, Seul (Korea) [2006]

Seoul International Print, Photo and Edition Works Art Fair, Seul (Korea) [2006]

Polish Eagles 2006. Young Polish Print in Seoul, Korean Foundation Cultural Center, Stowarzyszenie Międzynarodowe Triennale Grafiki w Krakowie, Seul (Korea) [2006]

Polish Eagles 2006. Young Polish Print in Seoul, Korean Foundation Cultural Center, the International Print Triennial Society in Cracow, Seul (Korea) [2006]

622 downfalls of Bung. Exhibiton on the 100th anniversary of ZPAP, the Centre of Contemporary Art Znaki czasu, Toruń

048

Martwa natura? (wersja różowa) 2016, akwaforta, akwatinta, miękki werniks, 59 x 100 cm (70 x 100 cm)

Martwa natura? (wersja szara) 2016, akwaforta, akwatinta, miękki werniks 59 x 100 cm (70 x 100 cm)

Still life? (pink version) 2016, etchings, aquatint, soft varnish, 59 x 100 cm (70 x 100 cm)

Still life? (grey version) 2016, etchings, aquatint, soft varnish, 59 x 100 cm (70 x 100 cm)

Panta rhei. Płynąca woda kojarzy się z upływem czasu. To także ruch, przemiana, a zatem życie. Ciało człowieka

składa się w większości z wody. Czaszka jest jednym z najważniejszych symboli wanitatywnych – odwołujących się do przemijania i śmierci. Grafiki powstały w technikach akwaforty – mocnej, żrącej wody (z języka włoskiego acquaforte) i akwatinty – barwionej wody (z języka włoskiego acquatinta). Panta rhei. Flowing water is associated with passing time. It also signifies movement, transformation and

therefore life. Human body is primarily made up of water. Skull is perceived as one of the most important vanitas symbols that refers to the evanescence of time and inevitability of death. These prints are etchings using nitric acid (in Italian acquaforte) and acquatints using colored water (in Italian acquatint).

049

Martwa natura? 2016, akwaforta, akwatinta, miÄ&#x2122;kki werniks, 33 x 100 cm (70 x 100 cm) Still life? 2016, etchings, aquatint, soft varnish, 33 x 100 cm (70 x 100 cm)

050

ANNA KOLA

051

Absolwentka Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Pracownik Zakładu Plastyki Intermedialnej UMK z tytułem doktora habilitowanego. Członek Związku Polskich Artystów Plastyków i Związku Polskich Artystów Fotografików. Swoje prace prezentowała na 19 wystawach indywidualnych i ponad 100 zbiorowych w kraju i za granicą. Laureatka nagród i wyróżnień. Zajmuje się fotografią, grafiką warsztatową i cyfrową, witrażem, szkłem artystycznym oraz działaniami na pograniczu różnych dyscyplin. Tworzy prace łączące ze sobą różne media – głównie szkło i fotografię.

A graduate of the Faculty of Fine Arts at the Nicolaus Copernicus University (NCU) in Toruń. Employed at the Department of Intermedia Art at the NCU as assistant professor. She is a member of the Association of Polish Artists and Designers and the Association of Polish Art Photographers. The artist presented her works on 19 individual exhibitions and over 100 collective exhibitions both home and abroad. The laureate of many prizes and honorary mentions. She is involved in photography, printmaking, digital graphic art, stained glass and art glass as well as interdisciplinary works. The artists combines various media – mainly glass and photography.

Wybrane wystawy

Selected exhibitions:

Międzynarodowe Biennale Miniatury, Galeria OPK „Gaude Mater”, Częstochowa [2016]

The 9th International Biennial of Miniature art, OPK Gallery “Gaude Mater”, Częstochowa [2016]

New Glass Review 36, The Corning Museum of Glass, Corning, New York (USA) [2015]

New Glass Review 36, the Corning Museum of Glass, Corning, New York (USA) [2015]

The 4th Bangkok Triennale International Print and Drawing Exhibition, Bangkok Art and Culture Centre, Bangkok (Tajlandia)[2015]

The 4th Bangkok Triennial International Print and Drawing Exhibition, Bangkok Art and Culture Centre, Bangkok (Thailand) [2015]

IV Międzynarodowe Biennale Grafiki Cyfrowej, Nowa Galeria Centrum Designu Gdynia, Gdynia [2014]

The 4th International Biennial of Digital Graphics, New Gallery, Gdynia Design Centre, Gdynia [2014]

The 3rd Guangzhou International Exlibris and Mini-prints Biennial, Art Museum of Guangzhou Academy of Fine Arts, Guangzhou (Chiny) [2014]

The 3rd Guangzhou International Exlibris and Mini-prints Biennial, Art Museum of Guangzhou Academy of Fine Arts, Guangzhou (China) [2014]

10 Ogólnopolska Wystawa Miniatury Tkackiej, Centralne Muzeum Włókiennictwa, Łódź [2013]

The 10th National Exhibition of Miniature Textiles, the Central Textile Museum, Łódź [2013]

7 International Triennial of Graphic Art Bitola, N.I Institute and Museum Bitola, Bitola (Republika Macedonii) [2012]

The 7th International Triennial of Graphic Art Bitola, N. I. Institute and Museum Bitola, Bitola (Republic of Macedonia) [2012]

X Quadriennale Drzeworytu i Linorytu Polskiego, BWA Galeria Sztuki, Olsztyn [2011]

the 10th Woodcut and Linocut Quadrennial, BWA Art Gallery, Olsztyn [2011]

Miniprint Annual 2011, Lessedra Art Gallery, Sofia (Bułgaria) [2011]

Miniprint Annual 2011, Lessedra Art Gallery, Sofia (Bulgaria) [2011]

14. Międzynarodowe Triennale Małe Formy Grafiki Polska Łódź’11, Miejska Galeria Sztuki, Łódź [2011]

The 14th International Triennial Small Graphic Forms Polish Łodź’11, the City Art Gallery, Łódź [2011]

052

Zestaw 10 czarno-białych fotografii powstał w odpowiedzi na naukowo-badawczą ideę projektu H2O. Woda „zamrożona” w ułamku sekundy, symetrycznie powielona, odwołuje się w swojej formie do 10 plansz testu Rorschacha, znanego testu projekcyjnego, podczas którego oglądający nadają – pozornie niemającym znaczenia, abstrakcyjnym kształtom – własne, indywidualne znaczenia. Mimo że niektórzy psychologowie bywają sceptyczni wobec jego wartości naukowej, wciąż stanowi znakomity bodziec dla wyobraźni i doskonały pretekst do zabawy w skojarzenia. Przyjrzyj się i powiedz – co widzisz? The set of 10 black and white pictures was created in response to the ideas explored by the H2O project. Water ”frozen” in a split second, symmetrically replicated, in its forms invokes 10 cards from the Rorschach test. This is a well-known projection test during which tested individuals endow seemingly insignificant abstract shapes with their own, individual meanings. Although some psychologists are skeptical about the scientific value of the test, it still captures our imagination and provides a perfect excuse to play with associations. Look and tell what you can see?

053

Test Rorschacha # 1, # 2, # 3, # 4, # 5, # 6, # 7, # 8, # 9, # 10 2017, fotografia, 21 x 30 cm Rorschach Test # 1, # 2, # 3, # 4, # 5, # 6, # 7, # 8, # 9, # 10 2017, photography, 21 x 30 cm

054

JOLANTA KUSZAJ

055

Ukończyła z wyróżnieniem malarstwo oraz grafikę na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Doktor sztuk plastycznych. Autorka 20 wystaw indywidualnych oraz uczestniczka kilkudziesięciu wystaw zbiorowych w kraju i za granicą. Prace w zbiorach prywatnych i galeriach sztuki. Laureatka nagród i wyróżnień. Członek Związku Polskich Artystów Plastyków. Tworzy w zakresie malarstwa, rysunku i grafiki.

Graduated with honors from painting and graphics at the Faculty of Fine Arts at the Nicolaus Copernicus University in Toruń. Holds a Ph.D. title in fine arts. The author of 20 individual exhibitions and participant of several dozen collective ones both in Poland and abroad. Her works are in private collections and art galleries. The artist holds numerous prizes and distinctions and is a member of the Polish Association of Visual Artists and Designers. She is involved in painting, drawing and graphics.

Wybrane wystawy

Selected exhibitions:

EXHIBITION NO.30, A.R Gallery, Brooklyn, New York (USA) [2017]

XXV Festiwal Polskiego Malarstwa Współczesnego, Zamek Książąt Pomorskich, Szczecin; RAPORT, CSW, Toruń [2016]

25th Festival of Polish Contemporary Painting, Pomeranian Dukes Castle, Szczecin; RAPORT, CSW, Toruń [2016]

X Triennale Małych Form Malarskich, Galeria Sztuki Wozownia, Toruń [2016]

The 10th Triennial of Small-Size Painting, Wozownia Art Gallery, Toruń [2016]

6TH PAINTING & MIXED MEDIA COMPETITION 2015–2016, LESSEDRA Gallery & Contemporary Art Projects, Sofia (Bułgaria) [2015]

The 6th PAINTING & MIXED MEDIA COMPETITION 2015– 2016, LESSEDRA Gallery & Contemporary Art Projects, Sofia (Bulgaria) [2015]

Takaoka Artist in Residence 2015, Museum of Art, Takaoka (Japonia) [2015]

Takaoka Artist in Residence 2015, Museum of Art, Takaoka (Japan) [2015]

Kreacja obrazu miasta, Galeria Omega, Toruń [2015]

Creation of a cityscape, Omega Gallery, Toruń [2015]

QUADRO-ART – IV Międzynarodowe Biennale Malarstwa, Centralne Muzeum Włókiennictwa, Łódź [2014]

QUADRO-ART – the 4th International Painting Biennial, Central Museum of Textiles, Łódź [2014]

Przestrzenie miejskie, malarstwo – rysunek, BWA, Rzeszów [2013]

Urban spaces, painting – drawing, BWA, Rzeszów [2013]

International Biennial of Miniature Art, Cultural Centre Modern Gallery, Gornji Milanovac (Serbia) [2012]

056

Praca przedstawia subiektywną wizję rzeki – wody wprawianej w ruch siłą grawitacji. Rzeka od wieków stanowi siłę przyciągającą osadnictwo ludzkie. Jest to więc ujęcie efektów działania dwóch „grawitacji”: tej spowodowanej rzeczywistą siłą ciężkości oraz przyciągającej człowieka do rzeki. The work presents a subjective vision of a river - water that is set in motion by the force of gravitation. Rivers since the distant past have been attracting human settlement. So their appeal stems from the operation of two types of “gravitation”, i.e. the actual, physical force and the one that attracts people to rivers.

057

Clarity of things (The gravitation) 2017, olej na płótnie / technika własna, 70x70 cm Clarity of things (The gravitation) 2017, oil on canvas / mixed media, 70x70 cm

058

VIOLA KUŚ

059

Wielkopolanka. Absolwentka Wydziału Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Prezes „Fundacji ArtystycznoBadawczej om – organizmy i maszyny w kulturze”. Stypendystka Ministra Kultury RP (2004, 2007, 2011, 2015), a także Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego (2016). Obecnie istotnym obszarem analizy artystki są zagadnienia z zakresu neurokognitywistyki, m.in. obserwacja i analiza kondycji neuropsychofizycznej człowieka na podstawie długofalowego działania performatywnego, a także projektów artystyczno-badawczych związanych ze zjawiskiem języka intencjonalnego jako synonimu słyszalnego dźwięku w komunikacji między bytami ludzkimi i nieludzkimi.

The artist comes from Great Poland. Graduated from the Faculty of Fine Arts at the Nicolaus Copernicus University in Toruń. President of the Art and Research Foundation Om – organisms and machines in culture. A grant holder of the Ministry of Culture of the Republic of Poland (2004, 2007, 2011, 2015), and the Marshall of the Kuyavian and Pomeranian Voivodship (2016). Currently, the artist focuses her research on neurocognitivism, including observations and analyses of neuropsychophysical functioning of individuals on the basis of longterm performative actions. Additionally, the artists is engaged into research projects on intentional language as a synonym of audible sound in human and non-human communication.

Wybrane wystawy

Selected exhibitions:

LIVE’BOT – projekt artystyczno-badawczy nad treściami dialogowymi z maszyną, na podstawie aplikacji Cleverbot, realizowany w latach 2013–2016, Muzeum Inżynierii Miejskiej w Krakowie. [2016]

LIVE’BOT – art and research project on dialogue with a machine, based on Cleverbot application, realized from 2013 to 2016, Museum of Municipal Engineering in Cracow. [2016]

(NPN) w napięciu przegrzanych neuronów, instalacja pt.: Open / Exit / Error, połączona z akcjami performatywnymi, Galeria Miejska BWA Bydgoszcz. [2013]

Tension of overheated neurons, installation, titled: Open / Exit

Uprawy Utracone – projekt oparty na fotografii stereoskopowej,

Galeria Miejska Arsenał – Poznań [2011]

Lost crop – a project based on stereoscopic photography, Arsenał Municipal Gallery – Poznań. [2011]

Wystawa 6 dekad opartych na medium fotograficznym Jeden Pies. Projekt autorski realizowany wraz z artystami: T. Dobiszewskim, M. Pękiem, grupą Łódź Kaliska, K. Zabłocką, K. Eliasz i A. Kuś (siostry Kuś) w ramach projektu Stolica Europy, Vilnius, listopad 2009, ekspozycja w Galerii Miejskiej BWA Bydgoszcz, wrzesień 2010. [2009]

Exhibition 6 decades based on photographic medium One Dog. Individual project realized in collaboration with T. Dobiszewski, M. Pęk, Łódź Kaliska Group, K. Zabłocka, K. Eliasz i A. Kuś (Kuś sisters) within the framework of the project the capital of Europe, Vilnius, November 2009, exhibition in the Municipal Gallery BWA Bydgoszcz, September 2010. [2009]

Projekt artystyczno-badawczy Top_model made in Poland: premiera – 5 Biennale Fotografii w Poznaniu (temat przewodni: „Tożsamość”), odsłona II – GS Wozownia w Toruniu, odsłona III – Galeria Bielska BWA, kuratorka projektu Małgorzata Jankowska. [2007]

Art and research project Top_model made in Poland: premiere – the 5th Photography Biennial in Poznań (keynote topic: ”Identity”), second part in – GS Wozownia Gallery in Toruń, third part – Bielska Gallery BWA, project’s curator Małgorzata Jankowska. [2007]

Sztandary ku niebu, Galeria OBOK ZPAF – Warszawa. [2006]

Raise the flag high, OBOK ZPAF Gallery – Warsaw. [2006]

Projekt Szkółki Letniej Prelegentki w 6 lekcjach – instalacjach: Lekcja 1 – Prelekcje o powszechnej Samoobronie, GS Wozownia, Toruń; Lekcja 2 – Egzekutor, Galeria Manhattan, Łódź; Lekcja 3 – Karta Nauczyciela, BWA Zielona Góra; Lekcja 4 – Przysposobienie do życia w rodzinie, BWA Wrocław; Lekcja 5 – Koń i jeździec w równowadze, BWA Bydgoszcz; Lekcja 6 – Poradnik kobiety wiejskiej – Dbaj o siebie, Austriackie Forum Kultury w Warszawie. [2005–2006]

Summer School Project in 6 lectures – installations: Lesson 1 – Lectures on universal Self-Defence, GS Wozownia Gallery, Toruń; Lesson 2 – Executioner, Manhattan Gallery, Łódź; Lesson 3 – Teachers’ Charter, BWA Zielona Góra; Lesson 4 – Family Life Orientation Course, BWA Wrocław; Lesson 5 – Horse and horseman in balance, BWA Bydgoszcz; Lesson 6 – Rural Women’s Guidebook – Take care of yourself, Austrian Cultural Forum in Warsaw. [2005–2006]

/ Error, combined with performances, the Municipal Gallery BWA Bydgoszcz. [2013]

060

Oględziny to projekt oparty na obserwacji kropli wody – próbek pozyskanych z akwenów rzecznych wokół

Bydgoszczy; Wisły i Brdy. Powstały mikroskopowe obrazy ruchome wody w 500-krotnym powiększeniu. Oględziny to obraz abstrakcyjny, służący kontemplacji i aktywizowaniu naszych zmysłowych doznań. Ma służyć także namysłowi nad tym, co niezauważalne, znajdujące się poza naszą percepcją, a jednocześnie będące naszą częścią ekosystemu, naturalnym stanem rzeczy. Pytanie, jak czystym i jak dalekim od naszych wyobrażeń? Inspection is a project based on the observation of a drop of water – samples taken from the water reservoirs surrounding Bydgoszcz; the Vistula and Brda Rivers. Microscopic movable pictures of water were magnified 500 times. Inspection is an abstract picture for contemplation and activation of our senses. It also encourages reflection on an imperceptible but constitutive part of the ecosystem, some natural state of being. The question comes to mind how clean is it and how far is it from our ideal image?

061

Oględziny Wisły 2017, mikroskopowy obraz ruchomy

Oględziny Brdy 2017, mikroskopowy obraz ruchomy

Vistula River Inspection 2017, microscopic movable picture

Brda River Inspection 2017, microscopic movable picture

062

063

DANUTA MICHAŁOWSKA Urodzona w Bydgoszczy. Studia na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. Dyplom z malarstwa w pracowni doc. Barbary Steyer. Uprawia malarstwo i rysunek. Zajmuje się również pedagogiką artystyczną. Członek Związku Polskich Artystów Plastyków.

Born in Bydgoszcz. Studied at the Academy of Fine Arts at the Nicolaus Copernicus University in Toruń. She obtained her diploma in painting under Barbara Steyer, associate professor. Her art incorporates painting and drawing. Moreover, she engages into art pedagogy. She is a member of the Association of Polish Artists and Designers.

Wybrane wystawy indywidualne

Selected individual exhibitions:

Pejzaż, drzewa itp., Galeria Dom Muz, Toruń [2016]

Landscape, trees etc., Dom Muz Gallery, Toruń [2016]

Drzewa Drzewa Drzewa…, Galeria Wieży Ciśnień, Bydgoszcz

Trees, Trees, Trees…, Wieża Ciśnień Gallery, Bydgoszcz

Portret drzewa, Galeria nad Brdą przy Wyższej Szkole Gospodarki,

Bydgoszcz [2004]

Portrait of a tree, Nad Brdą Gallery at the University of Economy, Bydgoszcz [2004]

Trzy materie sztuki, Galeria A, Starogard Gdański [1994]

Three media of art, Gallery A, Starogard Gdański [1994]

Kalendarz pogody, Galeria Kantorek, Bydgoszcz [1991]

Weather calendar, Kantorek Gallery, Bydgoszcz [1991]

Nordiske stemninger, Norwegia [1987]

Nordiske stemninger, Norway [1987]

Wybrane wystawy zbiorowe

Selected collective exhibitions:

[2016]

Pejzaż malarski. Rok Leona Wyczółkowskiego, Galeria Miejska

[2016]

Landscape. The Year of Leon Wyczółkowski, the Municipal

BWA, Bydgoszcz [2012]

Gallery BWA, Bydgoszcz [2012]

Hallo, Galeria Miejska BWA, Bydgoszcz [2010]

Hallo, the Municipal Gallery BWA, Bydgoszcz [2010]

Biennale Plastyki Bydgoskiej [1992, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002]

Bydgoszcz Visual Art Biennial [1992, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002]

Tendences-Pour Tous, Francja [1994]

Tendences-Pour Tous, France [1994]

Polnische malerei, Galerie Lange, Siegburg (Niemcy) [1990]

Polnische malerei, Galerie Lange, Siegburg (Germany) [1990]

064

My garden 2011, acrylic on canvass, 40x210 cm

Mรณj ogrรณd 2011, akryl na pล รณtnie, 40x210 cm

065

066

MAREK NONIEWICZ

067

Rocznik ’71. Zamieszkały w Bydgoszczy. Absolwent fotografii Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu, Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMK w Toruniu oraz fotografii artystycznej w Szkole Sztuk Plastycznych i Użytkowych w Ostrawie. Artysta wizualny, kurator wystaw, autor tekstów, bloger, nauczyciel akademicki, pedagog, oligofrenopedagog. Wiceprezes Związku Polskich Artystów Fotografików Oddział Kujawsko-Pomorski. Kustosz Muzeum Fotografii w Bydgoszczy. Pracuje w różnych mediach: video, performance, fotografii – w tej ostatniej często sięga do technik historycznych.

Born in 1971. A Resident of Bydgoszcz. Graduated from the Academy of Fine Arts in Poznań, Faculty of Biology and Earth Sciences of the Nicolaus Copernicus University in Toruń and fine art photography at the School of Fine and Applied Art in Ostrava. A visual artist, curator, author, blogger, academic teacher, educator, oligophrenic pedagogue. Vice-president of the Polish Association of Photographers, branch in the Kuyavia and Pomerania. Curator of the Museum of Photography in Bydgoszcz. Works in various media: video, performance, photography – on numerous occasions the artist uses historical techniques.

Wybrane wystawy

Selected exhibitions:

Fotografia kolekcjonerska – rzeczy. Przedmiot i obiekt w polskiej fotografii, Galeria Starmach, Kraków [2017]

The fotografia kolekcjonerska project. Things: the Object in the Polish Photography, Starmach Gallery, Cracow [2017]

Out of the Blue: Explorations in Cyanotype, Galeria PhotoSyntesis,

Out of the Blue: Explorations in Cyanotype, PhotoSyntesis

Boston (USA) [2016]

Gallery, Boston (USA) [2016]

Światło-czuła w ramach Festiwalu Fotografii, Galeria OFF

Light-sensitive at the Photography Festival, OFF Piotrkowska

Wyborny trup polskiej fotografii, Galeria Awangarda BWA,

Wrocław [2015]

Exquisite corpse of the Polish photography, Awangarda BWA Gallery, Wrocław [2015]

Poetics of light, Muzeum Pałacu Gubernatorów, Santa Fe (USA)

Poetics of light, Palace of the Governors, Santa Fe (USA) [2014]

8 Biennale Fotografii, Stan Rzeczy, Poznań [2013]

The 8th Photography Biennial, the State of Matters, Poznań [2013]

Negatyw, Galeria Kantorek, Bydgoszcz [2013]

Negative, Kantorek Gallery, Bydgoszcz [2013]

Piotrkowska, Łódź [2016]

[2014]

Gallery, Łódź [2016]

068

Tytuł pracy nawiązuje bezpośrednio do dzieła filmowego Mike’a Nicholsa z 1967 r., ale pojawił się już po powstaniu fotografii. Zawsze podskórnie ciekawi mnie indywidualny dialog z popkulturą, która fascynuje i onieśmiela. Na przeciwstawnym biegunie pozostaje coś wiecznotrwałego, doświadczenie i obecność poza obszarem kodów kulturowych. Zaś „najważniejsze doświadczenie to doświadczenie tajemnicy”, jak powiedział Zbyszko Trzeciakowski. W tej pracy próbuję odpowiedzieć na pytanie, co łączy te dwa światy, ale przypuszczalnie ślizgam się po powierzchni… wody. Jednak całkiem możliwe, że to jest właśnie Aquaster, ta sama substancja z regionów wyższych – rodzaj duchowości wody. Bo woda to wreszcie jedyne środowisko, w którym zapominam o grawitacji, ciało pozbywa się balastu fizycznej niepełnosprawności. Z dedykacją dla Zbyszka Trzeciakowskiego i Pani Robinson. The title of the work is a direct reference to the 1967 Mike Nichols movie, yet it was given after taking the photo. I have always had latent interest in establishing an individual dialogue with pop-culture, which fascinates and intimidates. But on the other end of the spectrum there remains something eternal, the experience and presence located beyond all codes of culture. Hence, “the most crucial experience is the experience of mystery” according to Zbyszko Trzeciakowski. This work attempts to establish some common ground between these two worlds set apart, yet in most likelihood I am barely scratching the surface. Still, it is possible that it is Aquaster, the same substance from more elevated regions – type of water spirituality. Water it the only environment where I forget about gravitation, the body does not strain under the weight of physical disability. Dedicated to Zbyszko Trzeciakowski and Mrs. Robinson.

069

Absolwent 2017, instalacja z elementami fotografii i akwarystyki The Graduate 2017, installation with elements of photography and

070

JAROSŁAW NOWAK

071

Urodzony w Bydgoszczy. Studia na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu. W 1995 r. uzyskał dyplom z wyróżnieniem z technik graficznych w pracowni prof. Leszka Kiljańskiego. Zajmuje się technikami graficznymi, głównie metalowymi.

Born in Bydgoszcz. Graduated from the Faculty of the Fine Arts at the Nicolaus Copernicus University in Toruń. In 1995 he received a diploma with distinction in graphic techniques under Leszek Kiljański. The artist works in various graphic techniques, primarily in metal.

Wybrane wystawy

Selected exhibitions:

Bucharest International Print Biennale 2014, Romania [2014]

International Exhibition Of Graphic Art Imprima Sobral 2012, Ceará, Brazil [2012]

International Exhibition of Graphic Art Imprima Sobral 2012, Ceará, Brazil [2012]

Tribuna Graphic 2011, Polish Graphic Art Exhibition, Art Museum Cluj-Napoca, Romania [2011]

X Biennial International De Grabado Josep De Ribera, Xàtiva 2007, Xàtiva, Valencia, Spain [2009]

The 10th Biennial International De Grabado Josep De Ribera, Xàtiva 2007, Xàtiva, Valencia, Spain [2009]

International Exhibition Symbolical Communication – Timisoara 2009, West University Of Timisoara - The Faculty Of Arts And Design – Department Of Design, Gallery “Unu Design” – February 2010, Timisoara, Romania [2009]

International Exhibition Symbolical Communication – Timisoara 2009 , West University Of Timisoara - The Faculty of Arts And Design – Department of Design, Gallery “Unu Design” – February 2010, Timisoara, Romania [2009]

The 2ND Guanlan Interational Print Biennial, China [2009]

The 2nd Guanlan Interational Print Biennial, China [2009]

The 13 International Biennial Print Exhibition, R.O.C., National Taiwan Museum of Fine Arts, Taichung, Taiwan [2008]

The 13th International Biennial Print Exhibition, R.O.C., National Taiwan Museum of Fine Arts, Taichung, Taiwan [2008]

IX Biennial International De Grabado Josep De Ribera, Xàtiva 2007, Xàtiva, Valencia, Spain [2007]

The 9th Biennial International De Grabado Josep De Ribera, Xàtiva 2007, Xàtiva, Valencia, Spain [2007]

The 12th Edition International Competition of Engraving Prize El Caliu. 13th Edition International Competition of Engraving Prize El Caliu, Olot (Girona), Spain [2007, 2008]

The 12th Edition International Competition of Engraving Prize El Caliu. The 13th Edition International Competition of Engraving Prize El Caliu, Olot (Girona), Spain [2007, 2008]

The “Iosif Iser” International Contemporary Engraving Biennial Exhibition, The Art Museum Of Prahova County, Ploiesti, Romania [2005, 2007, 2009, 2011, 2013]

The “Iosif Iser” International Contemporary Engraving Biennial Exhibition, the Art Museum Of Prahova County, Ploiesti, Romania [2005, 2007, 2009, 2011, 2013]

072

Leniwe ukojenie 2013, akwatinta, 65,2 x 28 cm

Na progu 2015, akwatinta, 59,5 x 29,7 cm

Lazy Consolation 2013, aquatint, 65,2 x 28 cm

On the threshold 2015, aquatint, 59,5 x 29,7 cm

Woda w kropli deszczu, w srebrnym szronie, w nawałnicy za oknami, w fontannach gejzerów, w płynących chmurach ponad głowami, w mętnej toni głębinie, w kolorze tęczy, w nurcie rzeki, w porannej rosie, w oparach wrzątku, w falach przypływu, w bryle lodu, w dobijaniu do brzegu, w szklance pustej czy pełnej do połowy... NEPTUN skapitulował. Water in a raindrop, water in silver frost, water in a raging storm outside, water in the fountains of geysers, water in the clouds floating overhead, water in murky depths, in the tints of a rainbow, in the torrent of a river, water in morning dew, in the haze of boiling water, in a high tide wave, in a block of ice, water in reaching the shore, in a glass of water half empty or half full… NEPTUN admits defeat.

073

Akt Misterium 2016, akwatinta, 62 x 31,5 cm Mystery Act 2016, aquatint, 62 x 31,5 cm

074

MARTA ROSENTHAL

075

Rocznik ‘78. Artystka wizualna. Absolwentka Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. Dyplom z wyróżnieniem z zakresu malarstwa sztalugowego w pracowni prof. Norberta Skupniewicza. Wykładowca, kuratorka wystaw, animatorka kultury, dyrektor Muzeum Fotografii przy Wyższej Szkole Gospodarki w Bydgoszczy. W swojej twórczości często sięga do takich form, jak kolaż czy asamblaż.

Born in 1978. A visual artist. She graduated from the University of Fine Arts in Poznań and obtained her diploma in easel painting under Professor Norbert Skupniewicz. A lecturer, curator, culture animator, Director of the Photography Museum at the University of Economy in Bydgoszcz. Her work often includes collage or assemblage.

Wybrane wystawy indywidualne

Selected individual exhibitions:

N nord 2, Galeria nad Brdą przy WSG, Bydgoszcz [2016]

N nord 2, the Gallery by the River Brda at the University of Economy, Bydgoszcz [2016]

N nord, Muzeum Wodociągów, Hala Pomp, Bydgoszcz [2016] Miejsce Forma Przestrzeń, Galeria Miejska,

N nord, Museum of Waterworks, the Pump room, Bydgoszcz [2016]

Inowrocław [2011]

Miejsce Forma Przestrzeń, the Municipal Gallery,

Zmagania z formą, Galeria nad Brdą przy WSG, Bydgoszcz [2009]

Zmagania z formą, on the River Brda Gallery at the University

Galeria Parter-1, PKOL, Warszawa [2007] Galeria Kantorek, Bydgoszcz [2005]

Inowrocław [2011]

of Economy, Bydgoszcz [2009]

Galeria Parter-1, PKOL, Warsaw [2007] the Kantorek Gallery, Bydgoszcz [2005]

Wybrane wystawy zbiorowe

Selected group exhibitions:

Irregular Talents, Pinacoteca Nazionale di Bologna, Bolonia (Włochy); CSW „Znaki Czasu”, Toruń; Galeria nad Brdą przy WSG, Bydgoszcz; Kunsthaus Bruckmühle, Pregarten OÖ (Austria) [2015]

Irregular Talents, Pinacoteca Nazionale di Bologna, Bologna (Italy); Center of Contemporary Art Znaki Czasu, Toruń; on the River Brda Gallery at the University of Economy, Bydgoszcz; Kunsthaus Bruckmühle, Pregarten OÖ (Austria) [2015]

303, Galeria u Jezuitów, Poznań [2014]

303, the Jesuit Gallery, Poznań [2014]

Ulice, Galeria Kantorek, Bydgoszcz [2013]

Ulice, the Kantorek Gallery, Bydgoszcz [2013]

Dialog, Galeria Lufcik, Warszawa; Galeria Miejska, Inowrocław;

Dialog, the Lufcik Gallery, Warsaw; the Municipal Gallery,

Galeria ARS, Poznań [2011]

Inowrocław; the ARS Gallery, Poznań [2011]

Hallo, Galeria Miejska BWA, Bydgoszcz [2010]

Hallo, the Municipal Gallery, Bydgoszcz [2010]

076

Lśnienie: Podróż w czasie Shining: A travel in time

Shining 2017, ink, watercolor painting, 30 x 160 cm

LĹ&#x203A;nienie: 2017, tusz, kredka akwarelowa, 30 x 160 cm

077

078

079

STANISŁAW STASIULEWICZ Rocznik ’55. Studia na Wydziale Malarstwa Sztalugowego w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, dyplom w pracowni prof. Jana Szancenbacha. Od 1985 r. bierze czynny udział w życiu artystycznym Bydgoszczy - współtwórca Szkoły Bydgoskiej, Galerii Wspólnej oraz Bydgoskiej Poradni Sztuki; na stałe współpracuje z Galerią Kantorek. W latach 1993–1999 prezes Zarządu Okręgu Związku Polskich Artystów Plastyków w Bydgoszczy. Stypendysta Fundacji Pollock-Krasner w Nowym Jorku (1994). Uhonorowany Złotą Odznaką Związku Polskich Artystów Plastyków i Nagrodą Prezydenta Bydgoszczy za całokształt twórczości. Prace w zbiorach Galerii Miejskiej BWA i Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy oraz zbiorach prywatnych. Zajmuje się malarstwem, kolażem, grafiką i fotomiksem. Cykle: Obrazy Bydgoskie, Obrazy Jass-ne, Obrazy Piękne, Obrazy Nowe, Deformart... prezentował na wystawach indywidualnych i zbiorowych w Bydgoszczy, Gdańsku, Warszawie, Toruniu, Krośnie, Krakowie.

Born in 1955. Graduated from the Faculty of Easel Painting at the Academy of Fine Arts in Cracow, a degree under Professor Jan Szancenbach. Since 1985 the artist has been actively involved in the artistic life of Bydgoszcz. He is one of the co-creators of the artistic group Szkoła Bydgoska, Wspólna Gallery and Bydgoska Poradnia Sztuki (art gallery holding workshops and organizing exhibitions). The artist cooperates on a regular basis with Kantorek Gallery. Over the years 1993–1999 Stanisław Stasiulewicz was President of the Bydgoszcz Branch of the Association of Polish Artists and Designers. In 1994 he received a scholarship from the Pollock-Krasner Foundation in New York. He was granted the Golden Badge of the Association of Polish Artists and Designers and the Prize of the Mayor of Bydgoszcz for his lifetime achievements. His works are in the collections of the Municipal Gallery BWA and the Leon Wyczółkowski District Museum in Bydgoszcz as well as in private collections. He is involved in painting, collage, graphic art and photo comics. Cycles of paintings: Obrazy Bydgoskie, Obrazy Jass-ne, Obrazy Piękne, Obrazy Nowe, Deformart... have been presented during individual and collective exhibitions in Bydgoszcz, Gdańsk, Warsaw, Toruń, Krosno, Cracow.

080

081

etiudy H2O 2017, video H2O etudes 2017, video

082

083

ŁUKASZ UŁANOWSKI Fotograf kreacyjny. Absolwent kulturoznawstwa Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy, specjalność: fotografia i techniki multimedialne. Współpracownik Muzeum Fotografii w Bydgoszczy, wcześniej koordynator kreatywnej przestrzeni fotograficznej tej instytucji. Nauczyciel akademicki. Kilkukrotny stypendysta Prezydenta Miasta Bydgoszczy. Uczestnik wystaw. Laureat wielu nagród i wyróżnień w konkursach krajowych i międzynarodowych (m.in.: DEBUTS 2015; Fine Art Photography Awards 2015, 2017; International Photographer of the Year 2015, 2016).

A fine art photographer. Graduated from Cultural Studies at the University of Economy in Bydgoszcz specializing in photography and multimedia technologies. Cooperates with the Creative Photographic Space in the Museum of Photography in Bydgoszcz, where he used to work as a coordinator and an academic teacher. The artist received scholarships of the Mayor of the City of Bydgoszcz and participated in numerous exhibitions. The laureate of various prizes and honorable mentions both in Poland and abroad including DEBUTS 2015; Fine Art Photography Awards 2015, 2017; International Photographer of the Year 2015, 2016.

084

Wszelkie myśli 2015, fotografia, 30 x 30 cm All thoughts 2015, photography, 30 x 30 cm

Wszelkie myśli – Fotografia ta jest efektem wpatrywania się w nurt rzeki – płynny stan rzeczywistości,

który odcina nas od otoczenia, otwierając drogę dla naszej wyobraźni. Zanurzając swój wzrok w otchłani wody, każdy z nas ma możliwość odkrywania czegoś zupełnie innego. Międzygwiezdny taniec – Zimowa otchłań wody przypomina mi przestrzeń kosmosu. Ta nieprzenikniona czerń wzbudza jednocześnie dwa skrajne odczucia: odwieczny strach przed pustką oraz nadzieję, że może być siedliskiem życia. W ten sposób rzeka staje się odbiciem gwieździstego nieba, gdzie wszystko trwa w harmonii i płynie w wyznaczonym, lecz niezrozumiałym dla nas do końca kierunku. All thoughts – the photo came about as a result of gazing at the flowing river – liquid form of reality which cuts us off from the surroundings and fires our imagination. Fixing our unblinking gaze into the depth of water each of us may come up with different discoveries. Interstellar dance – To me, winter abyss of water bears similarities to the outer space. This impenetrable darkness evokes two radical feelings: perennial fear of the void and hope, since water harbors life. Hence, the river becomes the reflection of the starry heavens, where harmony permeates and emanates, where everything is flowing in a set but never fully grasped direction.

085

MiÄ&#x2122;dzygwiezdny taniec 2017, fotografia, 44,5 x 30 cm Interstellar dance 2017, photography, 44,5 x 30 cm

Muzeum Fotografii przy Wyższej Szkole Gospodarki Bydgoszcz, ul. Królowej Jadwigi 14 tel. 52 567 00 07 / e-mail: muzeumfoto@byd.pl www.muzeumfoto.byd.pl Wyższa Szkoła Gospodarki – Katedra Przemysłów Kreatywnych Bydgoszcz, ul. Królowej Jadwigi 14 tel. 52 567 00 57 www.kpk.byd.pl

Partnerzy:

Patronat Honorowy:

Wojewoda Kujawsko-Pomorski Mikołaj Bogdanowicz