o s..
cu
E ::J
e
cu
~
·-"'e cu
4
Breus d'a Luenga. Not izias breus sobre !'aragonés .
6
Notizias d'Aragón. Chiquetas reseñas de temas d ' autua lidat
en Aragón .
8
Os entibas menazan a bida d'a montaña. ltoitz, un d'os
grans entibes d'a cuenca de l'Ebro, ba a prenzipiar a estar plenau, con a oposizión d'os abitadors d'a Bal de l'lrati .
9
Soniar o país. Por Chaime Marcuello .
IO
Bosnia: diez añadas dimpués. Uno d'os conflictos más
terribles que han columbrau os Balcans en toda la suya istoria: Bosnia y
Herzegobina.
14
Entrebista con Ánchel Conte. De !'Aragonés Ánchel en
sabe prou , y ye bien responsable de tot o mobim iento que ha surtiu arredol d ' a nuestra luenga .
I7
Un museu de nueba chenerazión. O conzepto tradizional
de museu ye en crisis .
18
Libros. Cretica literaria en l'Espiel lo .
19
A Fonguera. A nuestra intresán sezión sob re a gramatica
aragonesa.
2O
Discos. Mosica y nobedaz discograficas .
2I
A chugar, a /eyer!. A pachina d ' os ninos con falordias,
chuegos , mazadas ...
22
O molimento funerario de Pietro 111 lo Gran en santes Creus. Pietro 111 , Rei d'Aragón , dixó dito que estase apedecau en o monesterio de Santes Creus .
O Branquil / Correu d 'o leutor
OBRANQUIL A cultura, cosa de berano Con o berano muitos d'os lugars d'Aragón se tornan a plenar de bida. Una ripa de personas que pasan l'año en as ziudaz se'n tornan ta casa suya, buscando tranquilidat y descanso. Aprobeitando ista situgazión, se i fan buena cosa d'autibidaz culturals que fan rebiscolar per beis diyas unas tierras masiau acostumbradas a la soledat. A primera fiesta que s'ha puesto bibir ye o Poborina folk, en as sierras teruelanas y con un gran esito. Dimpués se'n bendrán os festibals ixemenaus per diferens cantons y que amanarán a artistas internazionals ent'a nuestra reyalidat, tamién podremos disfrutar de trobadas, conziertos, mesmo autos reibindicatibos de diferens menas. Entre els tamién i serán presens as luengas minoritarias d'Aragón: catalán y aragonés.
Se trata d'una buena iniziatiba, perque tot lo que siga cultura ye asabelo positibo t'o desarrollo d'Aragón, d'os suyos lugars y d'as suyas chens. Pero tamién contrasta con a manca d'autibidaz d'ista mena (y encara pior, de repunte publico) en a resta de l'año, que fa de muitas comarcas un autentico desierto no sólo umano, sino tamién cultural. Ye difízil de cambear una situazión ta embolicada y complicada como ye a espoblazión d'os nuestros lugars y puestar que a cultura no siga que un atro problema, pero no puede dixar-se per demás. L'unico que podemos deseyar ye que iste rebiscolar d'a bida cultural no se quede en una moda de berano y que aduye en una fayena tan dura como ye asolar y desarrollar tot o nuestro territorio rural.
CORREU D'O LEUTOR
LIBERAR LIBROS EN ARAGONÉS Dende istas linias me faría goyo dar una ideya ta mirar de que !'aragonés (y a literatura suya) s'espardisen más encara entre a poblazión. Fa beis años que en atros países s'ha enzetau un mobimiento de "liberazión de libros" (bookcrossing, en anglés), una sobrebuena ideya t'animar a la chen a la leutura. Ye mui fázil de colaborar-ie, nomás ye preziso dixar un libro en una carrera y foter-le un codigo ta que a chen saba que se trata d'un libro " liberau". Asinas, per as carreras d'a nuestra ziudat u lugar podemos trobar-nos con libros que s'han iu dixando a ixambre per atras personas con a mesma intinzión. Podemos (u debemos) pillar-los y leyer-los y dimpués, cuan ya nos los emos leyiu, los tornamos a dixar "albandonaus" ta que atras personas puedan compartir a esperienzia d'aber-los leyiu. En un mundo como lo que nos ha tocau bibir (en o que lo más cultural parixe que ye biyer "Hotel Glam"), una iniziatiba como a "liberazión de libros" ubre una nueba puerta ta que dentre l'asperanza. Antimás, os libros cobran bida y biachan por carreras de ziudaz y lugars, lebando con els un mensache diferén t'a nuestra soziedat de consumo. En o caso de !'aragonés ista ideya podría cumplir dos funzions, a primera, que muita chen s'entere de que !'aragonés ye una luenga literaria, en a que se pueden escribir cosas mui polidas. A segunda, espardir a nuestra literatura entre nusatros mesmos. Si en querez más informazión tos podez mirar as adrezas d'internet: www.bookcrossing.com (en anglés) u www.bookcrossing-spain.com (en español). De seguro que si nos animamos podemos aduyar a que !'aragonés siga más conoxiu y a que os suyos fabladors sigan más cultos.
Ch. F.
O Espiello no comparte, nezesariamén, as opinions que amanixen en os artic/os que bon ftrmaus . Nomás nos responsabilizamos d'os artic/os que son sin firmar.
Es~o 6
berano 2003
Breus d'a luenga
BREUS D'A LUENGA Chens
Fuentes, fontañones, paúles y pochancos Con iste nombre ha editau o conzello de Biescas un folleto fendo recuento de todas as fuens que bi ha en Tierra de Biescas. Con un total de 7S fuens en a suya redolada y S más en o casco urbano, o libret preba d'introduzir-nos en a importanzia que teneban t'os montañeses istas fuens y o progresibo xublido a que se son sometendo. O treballo rescata a tradizión oral con o suyo correuto nombre tradizional y a suyo situazión en un mapa. Asinas podemos trobar-nos-ie: Fuén d'a Carrosa, Fuente San Chaime, Fuente o Lupo, Fuente d'a Cardonera, Fuente Bucheras, ... dica 7S. Sobrebuen treballo o que son fendo a chen de Tierra de Biescas con a recuperazión d'a suya tradizión oral.
Tradizión biba en l'Alto Galligo A chen d'a comarca de l'Alto Galligo han tornau a sorprender-nos con atro treballo de tradizión oral. lsta begada se trata d'un bideo pleno d'entrebistas y apuntes sobre a tradizión y cultura d'a bal. Buena parti d'ixa chen charra en aragonés por un regular y os que fablan en castellano s'alcuerdan de que dinantes, en o suyo lugar, se i charraba una cosa, que ellos claman "fabla". A edizión d'ista zinta de SS' contina con o treballo de tradizión oral en l'Alto Galligo, en uno d'os unicos meyos que encara les mancaba.
Recuperau bocabulario de Zaragoza de Fonz y Poz lste bocabulario, fa poco recuperau, estió publicau por primer begada en 1903 y ha estau emplegau por beis lesicologos d'o sieglo XX como material ta fer replegas y dizionarios más amplos. Antimás d'as fuens escritas que emplegase l'autor, ye una replega de fabla biba más que más d'a ziudat de Zaragoza y no fa referenzia a bocabulario d'emplego rural. O resultau son más de ziento zincuanta dentradas(bozes u azeuzions) que no son trobadas en garra colezión posterior y an que sorprenden espresions como dica luego u rails por a suyas carauteristicas aragonesas de tot.
Bocabulario de Peñaflor Beis bezins d'o bico rural de Peñaflor (que pertenex a o munizipio de Zaragoza) son mirando de fer una replega de bocabulario aragonés que encara se i fa serbir. Ya se'n han replegau un buen zarpau, si en sabez beluna, podez colaborar en l'adreza eleutronica: www.penaflordegallego.com.
I Memorial de Poesía Teresa López Moreno Un nuebo premio de poesía que contará con un premio de 30 euros antimás d'a suya publicazión en a pachina web y un e-book con as millors poesías d'o premio. O premio podrá estar en castellano, catalán u aragonés con un maximo de SO bersos que se nimbiarán en formato RTF u testo plano a editor@o-limaco.com chunto con o suyo nombre completo, nazionalidat, edat y adreza eleutronica de contauto. O plazo d'entrega remata o 1S de Chulio y os suyos resultaus amanixeran en a pachina web de O limaco edizions (www.o-limaco.com) o 31 de Chulio.
Ricardo Compairé Escartín
N
os parece que estase vecino de tan presente que: lo hemos gracias
a 1as fotografías que tantas veces
"""""""""'°"""""'°""'~
naciéenVill.n:Ja en 1883ynoser1ahasta 1908 CU1lldo venié tado lugar_EstiéEcho lo suyo f)f1merde5tino como titular de
farmacia, l.l'la carrera qu'heba estudiáu en la l.k'Wersd!i de BcYcelona, y dimpu5 de haber tnbaliáu como práctico de farmacia en Boltaria. De siempre estié, ailora, mvyrnontaflésyya de zaga1 se pasiaba por lo man a 1· tiempo que replegaba muestras de plantas y m1nerals y los guar daba en mvestrMios bien ordenáus Antls que fot09rafo, esl!é pintor En Echo pmté cuadros por encargo pa la Cooperativa de (on!'.umos y decoré lo
morw..unento de Semana S&nta de la ile sia, tnballo por lo que se gané los primeros oo:::o Wos chesos. Se facié amigo de p¡ntá; deGlJescaydeotros qxvera niabanaQUI, corro lo pintor francés Lapa-
"ª Con ellos ysindxar nunca de pas!ar
rgual por los mons que por las carreras, vierido lo mena ce vMr de las chem, h nacit !'afición por la fotografl.ti, en t.r1 aftt'l de replegar, can rigor cient1fico, testimont0de toque agora tantovaorantropolog1Co, etnografico, historieo y arqu1 tectónico li podemos dar En Echo ocupaba la casa que agora cllrnamos la 'armaciavieha, y bella vecina de ixe barrio con mu1tos ai"los vivíus, s·alcuerdade loarnabiesycari"ososque yeran él y ta muller, que tam1én s'e:smeraba en las curas a los enfermos que lo hesen a menester. lxe: uato li vahé pa que: loConcello, en 1915, li facilitase lotnba !lo de retratar los mons pagándoli 77,75 pese".as pajomfü de hombres y machos que loacorrpal'!asen, y)equt: lo material pa fotog·ahar que: Mba podeba pesar hasta30blos Tamlénestieronrrutoslos vecinos q..ie se presteron a vist1rsen de calzón y gorguera y a "posar", ya que pxas de~ SU)eS fo:os se pueden darrw "1nstataneas·. Las p1eparaba a concencía, tomando notas arrtis y QJedn:lo coo la chen pa componer las escenas, repe tilcblasvecesQ.Jefesefa;tahéN.a~
la tuz que más 11 aganase Se trataba coo Mtooio de Paula Tramullas, fotografo en Xaca y padre de Pedro Tram.iilas, y é! ti ocoose!laba sobre la camara y lo material fotografico a comprar. En 1921 pillé como titular una farmacia en Güesca y dende a!lora se dedJca cuas1 ll'aSa retrata- que:a lotnballode farmacia . ~ recorrié
toda la provincia y
hasta la G.Jerra Civil plegué a fer cuasi 4000 placas que replegué b ien clasifica das y orderOOas en C,,JOS de madera y qu'escondié'n 8or}a, en t.r1 puesto a saM::> de lahumedé ycambiosdeoradie porque yera convendu de que dixaba un impresionante testimOnio etnografico. En G:J€sca heba como amigoS a Ricardo del Arco, Ramón J. Sender, VeremlllCb 1'Aéndez, Federico Balaguero Luis MtJ Ventura, intelectuals interesáus por temas aragoneses, yestié miembro de: lo Concello de: Gtksca , de. lo Patrooato de: 81bliotecas, Archivos y Museos, de la Cam.Ya de la Prop1ed6 Urbana, de Tt.Xis
rro del Alto Aragén y de lo Libro de: Ara. gón. Muy interesáu coo lo que a lo bien común ataneba pero re&:•O a estar él o protagor11sta, ya que no h aganaba •er esposic6ls de: las W(aS fotograflas AstJ1 asinas, li diel<rl lo G'cn Premie en la Esposición Internacional de Barcdcnaen 1929 y la Medalla de Oro en la Espos1C1órl de fotografla de SeviHa en 1930 Se mor1é en 1965y, anque dende la gumayanoretrataset.Yi·( r-odiXén.J"!Ca deorden«ycuici«laSU') ba De loli ~tes blogrMkol de Alfredo rtomc10S.nU1nwri1cnlflllbro"Huuo: """"tc..-SdcNltClycr".
8 - Svuo 1mAN
Bisas de lo Subordán Mos plega dende Echo o numero 9 d'a rebista " Bisas de lo Subordán", que edita l'asoziazión cultural chesa de mesmo nombre. Se trata d'una sobrebuena iniziatiba surtida en a bal, una rebista con un conteniu amplo y sucoso (de bellas sisanta pachinas), an que podez trobar informazión sobre una ripa d'asuntos d'autualidat d' Echo y a suya redolada, como tamién escritos de tematica más global. Muitos d'os treballos que se i pueden t robar son escritos en aragonés cheso, como bellas informazions u intresans alportanzions literarias, lo que mos fa encara más atrautiba a publicazión. Dende Espiello saludamos con goi que en os lugars istas iniziatibas salgan entadebán. Emos de remerar que os abitadors d'a Billa d'Echo no plegan a mil, lo que no ha suposau un barrache ta que se i desarrollen asabelas d'ideyas relazionadas con a cultura. Asperemos que luego seiga posible leyer rebistas parellanas en atros muitos lugars.
Es~ro 6
berano zoo3
Breu s d 'a Luenga
BREUS D'A LUENGA Publicau o zaguer premio
'~rnal
Cavero"
O bolumen correspondién á o premio ''.Arnal Cavero" de l'añada 2001 ya ye en a carrera. Se t rata d'un libro de poemas escrito en aragonés benasqués por o filolologo José Antonio Saura (Grist), con o títol de " Neoterica". l..'.autor, prou conoxiu por os suyos estudios sobre a luenga benasquesa, i fa reflesions lingüisticas, sobre o país y sobre as suyas propias esperienzias .
Premio de poesía O nuestro compañero en a redazión de Espíe/lo , Roberto Cortés, consiguió o prem io de poesía Ana Abarca de Bolea, en a edizión de 2003. A obra con a que ganó iste importán concurso, premiau con 1.200 euros, ye Requiem por nusatros, que yera firmada con o lema Loinas, cullebras e fardachos . O churau , reuniu o pasau 25 de mayo baluró de traza espezial a calidat poetica y a dimensión sozial. En formaban parte Chusé lnazio Nabarro, Ánchel Conte y Chabier Tomás. Parabiens.
Seisena edizión d'as coplas en aragonés Tamién se conoxen os ganadors d'a seisena edizión d'o premio " Ziudat de Zaragoza" de coplas aragonesas en aragonés, que organiza o Conzello d'iste localidat. O primer premio a la colezión de coplas (balurau en 300 euros) fue ta Chusé Miguel Letosa, de Zaragoza, con a colezión titolada "Coplas d'una tardi d'estiu ". Chusé Antón Santamaría, tamién d'a capetal , rezebió o premio a la millor copla, de 150 euros , que se lebó a copla numero zinco d'a suya colezión: " Campalán". O zaguer premio (a la segunda millor copla, de zien euros) se'n fue enta Pueyo de Santa Cruz, per a segunda copla d'a colezión "Morir d'amor ", que teneba como autor a Luis Escudero.
Errors en a toponimia Grazias a las diferens leis de creyazión de comarcas aprebadas en a zaguera lechislatura, emos puesto biyer como !'aragonés y o catalán amanixen en muitos d'os siñals que mos podemos trobar per as carreteras d'o país. Yera una biella demanda d 'o mobimiento d'esfensa y dignificazión d'a nuestra luenga que, dimpués de muito tiempo, se combertiba en una dulze reyalidat. Manimenos, agora que ya se pueden leyer os nombres de muitos lugars con o nombre propio en aragonés, mos emos sosprendiu con as muitas errors que se i pueden t robar. Como exemplo no cal marchar guaire luen. En a comarca d'a Plana de Uesca, per exemplo, Santolaria de Galligo s'ha combertiu en Satolaria de Galligo (sic) y Lobarre no esiste, perque nomás amanix en os cartels que a bersión castellana d'o nombre aragonés. Asperemos que istes problemas se resuelban de camín.
Fuentes, !:aragonés en Terue/ tamién esiste Son muitas as autibidaz que en os zaguers t iempos se fan en aragonés en o sur d'Aragón , cosa que l'emos
Es~o 6
berano zoo3
d'agradexer a coleutibos y chens como as que integran Fabla Sur. A metat de chulio s'organizón en Torrelcárcel dos intresans chornadas trilingües. l..'.aragonés i estió con boz propia. O sabado , 19 de chulio, o compañero de l'Asoziazión Cultural Nogará Dabi Lahiguera dio una charrada sobre a situazión d'a nuestra quiesta luenga y o suyo futuro. En a tardada i abió mosica tradizional con a presenzia de collas como Chundarata (en a que i tocan miembros d'o Rolde Aragonés de Barzelona) y Os Petaus (de Monreal del Campo). De nueis, se i zelebró o conzierto 'Trilingüe Rock", tocando-ie o grupo siñalero de rock baxoaragonés Acolla, Prau y Los Draps, istos zaguers plegaus d'a redolada d'o Matarranya. O domingo s'adedicó a atras besans d'a cultura aragonesa (beluna tan importán como a propia gastronomía). Una esperienzia positiba que contrimuestra a bitalidat d'a nuestra luenga entre a chen choben d'o sur.
N otizias d' Aragón
NOTIZIAS D'ARAGÓN Marcelino repite Per primera begada en a istoria, dimpués de bente años d'autonomía democratica, un presidén aragonés repite en o cargo. Marcelino Iglesias (PSOE) tornó a estar eslechiu presidén d'a Comunidat Autonoma con os botos d'o suyo partiu (que ganó as eslezions) y d'o PAR (encara que perdió a terzera posizión en a politica aragonesa, que agora le corresponde a CHA). O PSOE, amás, se fizo con as alcaldías d'as prenzipals ziudaz d'o país, fueras de Calatayut, an que continará gobernando Fernando Martín (PP). En Zaragoza gobernará con CHA y !'alcalde ye Juan Alberto Belloch.
bella cosa que mui poquez personas en o mundo pueden dezir, abendo-ne saliu bibo. Dimpués de bellas oras de inzertitut y de niérbols, Carlos podió plegar en o Campamento Base, notizia que fizo contentos a os muitos seguidors d'iste poliu esporte que i hai en Aragón. En a prosima primabera Carlos mirará de plegar enta l'Everest (8.850 metros), ista begada acompañau sólo per montañers aragoneses.
Pedro Arrojo, nobel d'ecolochía Manifestazión en Chaca O
pasau
1 1 de Mayo tenió lugar una nueba
En reyalidat o premio Goldman no ye o Nobel, pero cuasi, perque de nobels d'ecolochía no'n i hai. O prestichioso profesor unibersitario Pedro Arrojo rezebió iste importán premio, atorgau per a Fundazión Ambiental Goldman, simbolizando en el o refús a o trescole de l'Ebro y a las grans obras de regulazión idraulica. Se trata d'una buena empentada a la luita contra o PHN d'o Gobierno zentral y as suyas consecuenzias y un gran reconoximiento a l'autibidat zientifica y de dibulgazión d'Arrojo. En plegar t 'a Peninsula, Pedro Arrojo ha abiu de recullir atros muitos premios a o suyo buen fer. Noragüena.
Más sobre o trescole O pasau numero d'a semana d'o 7 de Chun io, a Pedro Arrojo en o preto d'a suya interbenzión en chaca. prestichiosa rebista internazional d'autualidá manifestazión en Chaca en contra d'os grans entibos y o zientifica "New Scientist" trata, como o suyo tema P.H.N. Allí acudió muita chen d'a montaña, tambien de tierra prenzipal , os grans proyeutos idraulicos que se son plana. 1 estió una representazión de cada lugar afeutau por o proyeutando y desembolicando en o mundo, dende una proyeuto d'una gran obra de regulazión: Biscarrués, ambiesta prou cretica, y fendo una menzión espezifica a o Santaliestra, Susia, Yesa,... y, como no, a chen d'o Delta de trascole de l'Ebro y a o Plan ldrolochico Nazional. L'Ebro. A publicazión britanica dedica a suya portalada a Dimpués d'un chiro por o lugar se fazió a ista custión, baxo o tetulo "MEGAWATER: The biggest representazión d'un reibindicatibo palotiau de Lanuza con engineering folly of ali time", asinas como uno d'os suyos beis 40 danzans. Ta rematar se leyón beis manifiestos por dos editorials y un articlo tetulau "Replumbing the planet" parti d'asoziazions d'afeutaus, periodistas y l'almirau Pedro firmau por Fred Pearce. Arrojo que i estió o más aclamau d'a chornada. Selezions aragonesas Dentro d'o proyeuto que refirma o Gobierno Carlos Pauner cantina fendo tucas d'Aragón ta mirar d'asolar as selezions esportibas aragonesas O montañero aragonés Carlos Pauner contina o suyo y en o preto d'a Fiesta d'o Basket, chugón os suyos primers partius as selezions absolutas d'iste esporte, d'ombres y proyeuto de plegar t'as prenzipals tucas d'o Planeta. En mayo coronó, chunto a beis montañers italians, o Kanchengjunga, a mullers. terzera montaña d'a Tierra. En a baxada Pauner se cazegó, A selezión femenina chugó contra Cuba en Teruel , abendo de fer dos vivacs a más de 7.000 metros d'altaria, perdendo de beis trenta puntos.
Es iello
numero 6
berano
2003
N otizias d' A ragón
NOTIZIAS D'ARAGÓN Per atro costau, os mesaches perdión con Uruguai (país fundau per un aragonés de La Puebla de Albortón) per 75-77, o 28 de chunio en Zaragoza. Manimenos, a selezión masculina chugó un gran partiu, dixando bien platero que cuenta con una gran calidat y que nomás a manca de cordinazión les pribó d'a primera bitoria.
O Zaragoza en Primera, o Casetas en Segunda B Dos equipos aragoneses de fútbol han conseguiu puyar de categoría en ista temporada. D'una man o Reyal Zaragoza, que baxó a segunda Dibisión l'año pasau, tornó
XIX deszenso d'as Nabatos Como toz os años en a comarca d'o Sobrarbe se fazió o representat ibo deszenso de Nabatas por a Z inca. L'asoziazión de Nabaters de L'Aspuña fabricón a nabata o diya d'antis tal y como manda a tradizión de fa muito t iempo. Se i colocón os percheros, os remos y se aguaron ta que estase tot parau ta I ' atro ' 1 diya. Y o domingo 18 de mayo doze nabaters fazión baxar as nabatas dende L ' Aspuña dica L'Ainsa, puesto an que empezipia l'entibo de Mediano. Cuan i plegón yera nutrida a presenzia oportunista d'autoridaz en bispras d'as elezions, y que como lo consellero de Meyo Ambién empenta la fayena d'iste ofizio perdiu con !'impu lso de grandes entibos. Seguntes parolas de José Pallaruelo, o zaguer nabatero en autibo, "aunque ha costado" o relebo chenerazional ye guaranziau.
PIR 2003 en Chasa y Aragüés de lo Puerto O cabo semana d'o 4 al 6 de Chu lio se zelebró en Chasa y Aragüés de lo Puerto unatra edizión d'o festibal de mosica y cultura pirinencas. Organizau por a Mancomunidad de los Valles, Jacetania y Diputación de Huesca i contemos con una ampla presenzia de grupos aragoneses antimás de catalans, bascos u ozitanos. Cal destacar a entrega d'o segundo premio t r uco a La Ronda de " Els diables de O 'Alt Urgell" plenón de luz a nuei d'o Sabado en Chasa. Boltaña en o conzierto que i dión o biernes. Dentre as demás collas enta masima categoría estat al, dimpués d'una d ifízil que i partizipón recalcar o sabado de nueis con o fol k-fusión temporada en !'infierno. de Familha Artús an que podiemos sentir una luenga tan D'un atra, o Casetas, equipo que militaba en Terzera chirmanada a la nuestra como ye l'ozitano y o domingo, nos Dibisión, ha puesto puyar ent'a Segunda B, a categoría de fazió muito goyo de sentir as charradas d'os picadors d'a bal bronze, ocupando a plaza que ha dixau o Binéfar, que ha baxau. d'Echo en "Fabla", tal y como ellos mesmos esplicón.
O premio Pedro Saputo en a Feria d'o Libro Dende o diya 1O dica lo 18 de Mayo se dió zita, como toz os años, a Feria d'o Libro. Estiaño se contó con, encara más, casetas con nuebas editorials y liberías aragonesas.Y encara que cada begada surten más bozes a fabor d'un cambio de puesto, una gambadeta por iste paseu fa reberdezer o futuro d'a cultura aragonesa. Como inaugurazión d'iste ebento se entregón os premios Pedro Saputo ta escritors en luenga castellana, catalana y aragonesa. Ánchel Conte rezibió lo premió ta escritors en aragonés y contribuyó un poquet más a la presenzia de !'aragonés en a Feria. También se i podió beyer siñando a José María Satué San Román y atros colaboradors d'a luenga aragonesa.
Es~o 6
berano
2003
Opinión ant ient ibos en l'Est au español. Con !'amenaza de l'entibo bolando dende 1987, os miembros de l'asoziazión Solidari@s con ltoitz plegón mesmo a tallar os cables que sustentaban o sistema de t ransporte d'ormigón a las obras d'a presa, paralizando-las mient res dos añadas. Una presona contina presa per iste motibo. Fa no guaires semanas, cuan prenzipión a plenar l'entibo, los abit adors d'ltoitz abión de Por Alberto Alcaine continar enrestindo. Entubaus y encadenaus a las paredes mayestras d'as casas, barios /toitz, un d'os grans entibos d'a cuenca de /'Ebro, ba solidarios retrasón a demolizión d'o lugar. A Guardia Zebil y prenzipiar a estar plenau, con a oposizión d'os abitadors d'a Bal a Polizía Foral les fazió fuera con gran temeridat, mesmo de l'lrati emplegó motosierras ta sacar a una colla de presonas que encara enrestiban encofraus en un bunquer, an que i eba liquidas inflamables. Una solenca chispa ese feito saltar peros más gran parti de nusatros remeramos a istoria d'o aires a las presonas que i eba dentro. ugar de Chanobas, an que a Guardia Zebil dinamitó as A istoria d'ltoitz ye a istoria d'os despropositos asas y fazió fuera a os abitadors d'o lugar pretando ecolochicos d'o gobierno nabarro de UPN, que plegó a fuego a las suyas cosechas con l'ochetibo de fer un entibo que modificar, con l'apoyo d'o Parlamento Nabar ro, a lei nunca no se construyó. Chanobas contina güe despoblau, y d'espazios protexius de Nabarra, que afeutaba a la presa, ta os suyos abitadors desplazaus, esiliaus en atros lugars d'a poder construyir l'entibo. N ian as resoluzions chudizials d'as redolada. demandas presentadas per Solidari@ s con ltoitz logrón aturar Prous añadas dimpués d'iste feito, a prous quilometros as intinzions d'o gobierno nabarro, que a la fin ha lograu os de Chanobas, atras presonas son bibindo lo mesmo que suyos ochetibos, inundando gran parti d'a ZEPA (Zona bibión os Garcés Castillo, a zaguer familia de Chanobas. Güe d'Espezial Proteuzión ta las Abes) d'a balde l'lrati. son os abitadors d'o lugar nabarro d'ltoitz os que han estau Mientres os zaguers solidarios resistiban en o lugar, sacaus de traza biolenta d'as suyas casas, y os meyos de iste yera de raso tomau per a polizía autonomica nabarra y a comunicazión no han dito ni brenca ni meya a o respeutibe. Guardia Zebil, impedindo lo paso a o lugar, mesmo d'os Parixe que a poblazión no deba saber qué bi ha dezaga d'o abogaus y asoziaus de Solidarios con ltoitz, que quereban Plan ldrolochico Nazional en cheneral y d'o Pauto de l'Augua intresar-se per l'estau d'os suyos compañers. En a zercana y os entibos en particlar. localidat d'Aoitz, Encara que ltoitz cabezera chudizial no s'enmarca en o Pauto de d'a bal de l'lrati, l'Augua, a suya relazión con os suyos abit adors Aragón ye más que gran. fazión numerosas ltoitz ye una d'as piedras conzent r az i ons angulars, chunto con Yesa, d'apoyo, todas ellas, Santallestra y Biscarrués, con fuerte presenzia d'o trescole de l'Ebro. A antidisturbios. As presa d'ltoitz enzarra en o fuerzas de seguridat suyo interior siete periglos de l'Est au no dixón graus de desprendimiento. nian manifestar-se en Si isto suzede, serán contra de· l'entibo. En afeutaus per a esferra as Zaragoza, una chicota bals de l'lrati, de l'Aragón y colla de chen se mesmo de l'Ebro. manifest ó en a puerta Pero, periglos d'a Confederazión cheolochicos a un canto, a ldrografica de l'Ebro, esferra umana que bi ha con escaso poder de dezaga d'a construzión d'os combocatoria y nula grans entibos ye, talmén, lo repercusión meyatica. que más oposizión fa a la Manimenos, a suya construzión. ltoitz ye escasa reper cusión conoxiu como lo gran meyat ica no sólo se Miembros d'o cole utibo Solidarios con ltoiz puyón á una d'as cupulas d'a catedral de San simbolo d'a luita Piet ro e n o Baticano con pancartas cont ra l'entibo en a suya bal. mat erializó que per as
Os entibos menazan a bida d'a montaña
Es~ro 6
berano 2003
Opinión
conzentrazions de Zaragoza, sino que tamién pera destruzión d'o lugar de ltoitz y d'as manifestazions y autos que en contra de l'entibo se fazión en Nabarra y en o País Basco. Os meyos de comunicazión no adedicón ni un solenco menuto a ista notizia, silenziando cualsiquier posible rispuesta en atras partis de l'Estau. Y si lo feban, sólo aparixeban que disturbios prebocaus per "biolentos manifestans". Tan biolentos como nos meteríanos toz si nos fican en a nuestra cozina una escabadora. Sólo que a pachina web de Solidari@s con ltoitz y os retes contrainformatibos, como lndymedia, daban informazión puntual d'os suzesos que acontezeban en a bal de l'lrati y d'as conzentrazions y manifestazions de protesta en a resta de l'Estau. A menaza d'os entibos contina güe sobre muitos puestos de l'Estau español. En Aragón, sin ir más lexos, en tenemos tres: Yesa, Santallestra y Biscarrués. Y no nos balen resoluzions chudizials. En ltoitz, o Tribunal Supremo ya aturó lo proyeuto, pero iste tiró entadebán. Encara que Santallestra tienga barias resoluzions chudizials en a suya contra, no emos de tranquilizar-nos. Os gobiernos entibadors pueden colar-lo en cualsiquier inte; o Pauto de l'Augua contina sin rebisar-se.
Amás, como en ltoitz, o lugar d'Erés, en a Galliguera, puede estar inundau · per o entibo de Biscarrués, con gran contestazión sozial en a bal d'o Galligo y en a comarca d'a Plana de Uesca. O proyeuto de Yesa, per otro canto, contempla una periglosa presa ta salbar de l'augua de l'entibo lo lugar de Sigüés. lsta presa ha estau presentada como una soluzión salomonica que salba o lugar pero contina menazando-lo de muerte per a despoblazión y os riesgos ecolochicos y naturals d'un entibo espeutaclar. L'ombre quiere controlar a naturaleza, pero ista puede dar un golpe en cualsiquier inte. L'amenaza d'a esferra entibadera contina. Sigamos alerta.
Soniar o país Por Chaime Marcuello De crios, cuan plegaba o berano, mis pais nos lebaban a chugar en o rio. De chicotón chicotón, en o Galligo, a o costau de Caldearenas -encara no teniba o fiemo fosco que agora carga-. Dimpués, cuan as auguas prenzipioron a enfoscar-se nos n'íbanos ta la Guarguera fendo badinetas y nadotiando cuan se podeba u si no yera prou d'estar en meyo palmo d'augua. Bi eba añadas que baxaba un Guarga pleno, atras begadas nomás una filadura radida. En casa mía baxábanos dende Samianigo, cada añada rechirando o millor puesto d'agua, chunto a bella fuen y sin guaire chen. Asinas nos n'íbanos a brendar de tardis, pero dinantes a chapotiar, entibar con zaborros ta fer canals y a pillar si se podeba madrillas u bier, rara bez, pasar as truitas escopetiadas. Cucharitiábanos en toz os cados y no dixábanos dengun puesto sin cazoliar. D'ixas trazas pasábanos os raters de berano que remero agora con una caloriza rematada. Seguntes se ' n iban os diyas en os cantos d'o Guarga l'augua desaparexeba y ganaba sitio o tarquin. Entremeyas se beyeban forigoniar unas cosetas chicotonas. Yeran bibas y s'en bellugaban sin medrana. U mas bien, se mobeban locamén .. Yeran as cucharetas. A primera begada que pare cuenta d ' 'ixos sers estranios estió dimpués d'esbarizar-me en una raya d'o canto d'o rio. A cara, os chenullos, as mans tot con una bardera de cudiau y cuasi una narigada, a ran de prebar o suelo. Y ixos bichos fierizos deban d'os güellos. lxa ocasión una milenta de puntez negros yeran cucharetas de zapo. Porque as claras son as de raneta. lstas son as pinchas . As cucharetas prenzipiaban con una coda chicota, dimpues as manetas dica medrar y estar meyo rana meyo cucharetas. A metamorfosis, m'esplicoron. A bida, creigo agora. No ye cosa mas. lste pais nuestro, Aragón, me pienso que parixe estar cuchareta dende fa sieglos. Pero no medramos, y continamos en o mesmo bardo. O malo, alabez o bueno, ye que o tiempo empenta solenco, cutio, cutio. A custión ye saber cualas son as formas que se ban dixando. Cuan s'enrobinen dixar-las estar. Porque a la fin cal fer-se o esamen y reconoxer cualas son as güegas ande no reblar. E marchar una miqueta debán mantenendo a parabra y cuan toque, no repetir o d'os nabarros: "en a error pero firmes" . A prosima o borbut!
Es~o 6
berano
i.003
Reportach e
A o largo d'as zagueras añadas he teniu a posibilidat de ir conoxendo sobre o terreno uno d'os países cuya sola menzión nos fa rebenir ta la memoria uno d'os conflictos más terribles que han columbrau os Balcans en toda la suya istoria: Bosnia y Herzegobina.
Bosnia: diez añadas dimpués por Chusé Loís Villacampa
e
on a enchaquia de comprebar a situazión de beis bosnio musulmans desplazaus durante a guerra que conoxié en atras estadas anteriors en Bosnia, i fue en abril d'estiaño, chusto en a fuga d'o debate sozial sobre a combenienzia u no d'a guerra en Iraq . Sé que iste no ye esautamén o puesto ta parlar de Iraq, pero sinzeramén me parixe lamentable que beluns refirmen a nezesidat de cualsiquier guerra, quizau por a innoranzia de no conoxer ni zarrapita d'a istoria ... lstos amigos bosnio musulmans de os que tos charraba, dende a fin d'a guerra y dica fa beis meses han estau bibindo en un campo de desplazaus, clamau Rosulje, enta do fuyón d'a fricasera de Srebrenica. Mientres a guerra ( 1992-1995), a comunidat
internazional no debeba tener una gran conzenzia de lo que reyalmén yera pasando en Yugoslabia y, encara que a O.N.U. i establió un plan ta mirar-se de protecher la poblazión zibil, lo zierto ye que a dita proteuzión no se desarrolló con o combenzimiento y dilichenzia debidas. Tanimientres, en as rufiertas de salón europeyas y norteamericanas se negaba o chenozidio, y se miraban de minimizar os escaldrafians datos que iban plegando dende o corazón d'os Balcans, en Bosnia se yera masacrando a la poblazión zibil, dentro de un plan de acotolamiento sistematico d'a minoría musulmana. Creigo que ta muitos d'os lectors Srebrenica será un nombre conoxiu , ya que estió a ziudat bosnia an que encorralón y asasinón a 10.000 zebils musulmans en una sola ofensiba. Estoi que iste caso, que ye antimás o que más conoxco por aber-ne sentiu charrar en primer persona, ye exemplificador de lo que pasó en Bosnia durante masiau tiempo. Feba muito que eba prenzipiau a guerra, y os pocos musulmans que eban conseguiu perbibir a las enrestidas serbias en a gue clamada Republica Serbobosnia se refuchión en Srebrenica, o puesto que os cascos azuls olandeses s'eban comprometiu cusirar contra os mobimientos de l'echerzito yugoslabo. Pero ixe compromís no se materializó, y no sabemos si ye que os olandeses s'espisguardón u ye que les importaba igual o futuro de ista pobreta chen, o caso ye que os cascos azuls, debán de una ofensiba serbia, s'esmoscón y dixón a os zibils "en coritatis". O resultau ya tos lo he dito: 10.000 muertos, más os ferius, mullers
Es iello
numero 6
berano
2003
Reportache
bioladas, bidas crebadas y familias estarrapizadas. Fa beis meses, o Parlamento Olandés, y dimpués de años de rechira sobre ixa "error manifiesta", ha plegau a la conclusión de que Olanda no tenió brenca responsabilidat en ixa operazión . Me fería goyo de saber quí alabez tenió a culpa, fos asasinaus? Minka, una nina de doze añadas me diz: "Os serbios matón a mi pai". A nina lo diz con un mezclallo de carraña y tristura que se dobinan en a suya güellada. Una güellada infantil de suenios truncaus, de manca d'asperanza, como de querer fuyir. Fuyir d'ixe odio tan umano, tan difízil de controlar. Una nina que, como tantas atras, ha cometiu a entibocazión de no naxer en l'atra Europa, en a Europa d'a opulenzia, en a Europa de !'American Way of Life, a Europa d'o no a la guerra, an una nazión como Alemania se permite a incongruyenzia de liderar o mobimiento anti-guerra en Iraq, dimpués d ' aber contrebuyiu a l'esclatiu d'atra en Yugoslabia fa diez añadas. Muitas d'istas cosas se me pasón por o tozuelo cuan Minka me dizió ixo mirando-se a os míos güellos, y yo trusquié ixaliba, no tartié, y fazié cara de becho, porque yo sí que bibo en ixa Europa ecscluyén, en ixa Europa d'a opulenzia, que no quiere parar cuenta d'os problemas que ha creyau en o mundo. lbrahim Hasanovic ye oriundo de Kamenica, un lugarón de a Republica Serbobosnia, zona an, que seguntes m'han comentau, ban bibir musulmans y ortodocsos sin garra problema dica o prenzipio de a guerra, dica que a política emporquió as relazions entre os ziudadanos , y unos cuantos preclaros calitres dezidión de acotolar as minorías que sobraban. lbrahim ba tener más suerte que no atros, y consiguió fuyir de Kamenica a tiempo, y refuchiar-se en Srebrenica. Él ha conseguiu contar-me lo que bibió ixos diyas en Srebrenica, os asasinatos de amigos y familiars, y a suya fuyida por os campos minaus de o Cantón de Tuzla, dica que finalmén consiguión a
Es~o 6
berano i.003
proteuzión d'o "bateauguas d'a O .N .U .". A suya garra ortopedica en ye testiga. Asobén m'esmaxino cómo podió estar a primer ofensiba serbia en Kamenica, lugar de naxedura de o sobrino de lbrahim, o mío gran amigo Enver. Enver m'ha contau muitas begadas por do enristión os serbios, que lo primero que fazión estió abentar un misil ta o minarete d'a mezquita. Prexino caras d'esturdimiento, chen que dixan rebatosamén as suyas fainas en o campo, ninos enarcaus que dixan de chugar y de ir ta la escuela, y que fuyen por an que pueden . Dentran os carros de combate por o puen de a Drinaca, afluén de a Orina, y a foscor s'apodera d'as suyas bidas. Enver ba sentir carraña, porque matón a su pai , a o suyo chirmán , a muitos atros familiars , a amigos... Os mesmos con os que eba bibiu feliz en a bal, treballando en o campo , indo a pescar u nadar en a Drinaca, a fer corridas de caballos o Primero de Mayo, u a fer treballos de temporada en Serbia, Montenegro u Eslobenia, antis d'o comenzipio de ixa malnaxida guerra. Teneba antonzes dezisiete añadas, y dezidió automaticamén de alistar-se en o rezién creyau Echerzito de Resistenzia Bosnio. O nuestro amigo nos cuenta autenticas barbaridaz sobre ixe mesmo eszenario diez añadas dimpués. Me amuestra an que se amagaban d'as enrestidas enemigas, cómo se feba un fumarret con bel amigo, y a os zinco menutos, ixe amigo ya no ibi yera ... Cómo no dormiba en semanas, cómo los tautes los manteneban endrogaus y alcolizaus ta poder resistir, cómo teneban que garimboliar por tot o Cantón de Tuzla ta fuyir u sorprender a !'enemigo. Chuego sin de reglas, bidas sin d'importanzia, ninos sin d'infanzia, ixo estió a guerra mientres tres inrematables años en que Enver no sabió mica de a suya familia, u millor dito, d'os repuis d'a suya familia. Ni una carta, ni una trucada telefonica, cosa. Solamén saber que ye muí posible que toz
Reportache
aigan muerto ya, que a tuya bida no tienga garra sentiu, y que por ixo ya tot importe igual. Ya cuasi rematada la guerra, una colleta de desplazaus bosnio musulmans consiguión establir-se en Rosulje, lugar serbio a beis cuaranta quilometros de Tuzla . No me cuentan qué tenión que fer ta que os serbios en jopasen, pero me lo entrefilo. Güello por güello, dien por dien. En ixe lugar i soi estau bellas begadas, en as añadas 98 y 99. A situazión de ista chen ha estau precaria de tot dende que se i establión. No i eba augua corrién en as casas, electrizidat, ni unos menimos serbizios publicos . Nomás l'Asoziazión de Solidaridat zaragozana NA POTI MIRU ha intentau fer bella cosa por ellos, empentando una asoziazión bezinal , una guardería ta ninos, u fendo trucadas d'atenzión a las autoridaz locals y cantonals . Bueno, tamién o Gubierno Olandés les ba nimbiar bellas bacas , y aduyar a construyir a escuela, en compensazión por ixa chiqueta error en a guerra... Os alcuerdos de paz de Dayton, que metión fin a la guerra en Bosnia, estatuezeban entre muitas atras cosas que, en un plazo determinau, toz os ecs-yugoslabos desplazaus teneban que tornar ta os suyos puestos de orichen . Ye dizir, que os abitadors musulmans de Rosulje tendrían que tornar ta os suyos lugars, dixando buedas as casas de Rosulje ta os serbios . Muitas creticas han rezebiu istos alcuerdos, y no creigo que siga iste o momento ta afundar más en ixa cretica cheneral, pero en lo tocante a iste afer, creigo que a política de desplazaus se ha feíto más que más sobre o papel , sin parar cuenta d'a reyalidat. Y ye que, cómo se puede obligar a la chen de Rosulje a tornar ta las suyas casas si as suyas casas ya no ecsisten , son esboldregadas! Toz han teniu ya que dixar Rosulje, pero muitos han quedau sin d'alox, perbibindo en casas de familiars , logaus en chabolas, etz. Belatros han teniu más suerte , y han dentrau en programas d'emigrazión en Australia, E.E.U .U ., Franzia, Canadá,. .. Será que o primer mundo amenista mano de obra. En o pasau mes de abril , como tos deziba antis, estié en Kamenica, Serbobosnia. Si i bas dende Sarajevo, o biache
,
puede durar 6 u 7 oras , en una carretera con continas marradetas entre os polius mons de Bosnia, plenos de pins, faus y abez. Una begada trescruzada la muga de a Federazión Croato-musulmana, nos ficamos en o territorio serbobosnio, una zona con diferens asentamientos y enclaus musulmans y serbios. A o canto de Zvornik, que ye en a espuenda de a Orina, dende an que se puede beyer perfeutamén Serbia, bi ha un camín de tierra que mena enta Kamenica. Ta iste lugar i han tornau beis desplazaus musulmans, diez añadas dimpués de fuyir-ne . En tot iste tiempo , han estau en a guerra, y sobrebibindo en campos de desplazaus, dica que a la fin os alcuerdos de Dayton les han feíto tornar. Pero a situazión con que ista chen se han trobau ye penible de tot. Enver, por exemplo, ye uno d'os pocos que han tornau, en tener que albandonar Rosulje. En iste inte, como no tien diners ta reconstruyir a casa suya, bibe con a suya muller Alía y os suyos dos fillos en casa de una bezina, Zumra. Pero as condizions en o lugar son precarias de tot: no i hai camins de aczeso en condizions, casas abitables , no i hai treballos, no i hai aduyas in,stituzionals. A una firme rafollada de chen les cuacaría de tornar a bibir en Kamenica, pero as instituzions no meten os meyos. Por agora, os antigos abitans de Kamenica que i han tornau se han meso a treballar a bezinal ta ixarticar as tierras, con a fin de prenzipiar a cautibar bien luego. As suyas chiquetas faxas y os suyos biellos artularios son as unicas aínas que tienen ta mantener una economía de susbsistenzia. No bi ha tractors, ni replegadoras, ni mica traste mecanico que faiga más fázil os treballos en o campo . O camín ta la escuela y ta la guardería ye larguizo, arredol de diez quilometros en muitos casos, ya que no se ha puesto reconstruyir a escuela d'o lugar, y agora cal ir ta unatro. Manimenos, a solidaridat entre bezinos y amigos, en istas situazions tan difízils, se ha meso de manifiesto a la ora de treballar de conchunta ta reconstruyir casas espaldadas, ta treballar en o campo, y ta mirar-se de apañar o camín que mena ta la carretera ta Zvornik. Lobable solidaridat en
Es iello
numero 6
berano :zoo3
Reportache
tiempos foscos, y entre ziudadanos de segunda que, por pertenexer a una minoría etnica, no tienen os mesmos dreitos que a mayoría serbia d'a Federazión Serbobosnia. Muitos de os musulmans que conoxco en Serbobosnia tasamén ban ta os puestos an que saben que bi ha serbios, y como istos gosan controlar o poder en muitos ambitos, os bosnios musulmans quedan amarguinaus de raso. Lamentablemén, l'odio contina por partí de muitos que no ixuplidan, y a begadas se beyen casos de personas asasinadas por miembros de l'atra etnia, merca y benda de armas por partí de clicas mafiosas, y asinas asinas. Antimás, os bosnios encara remeran que muitos d'os creminals de guerra, culpables direutos de o chenozidio en a guerra de Bosnia, encara no han estau chuzgaus. Muitos de istos creminals yeran altos cargos de o gubierno de Slobodan Milosevic, y agora son refuchiaus en Serbia. Beluns de ellos tienen autenticos echerzitos de paramelitars que los defienden de una posible detenzión polizial, con a fin de que se les chuzgue. O mío amigo Enver me diz que cuan se chuzgue y condene a ista chen, Bosna biti dobro, Bosnia será bien. A enlutada Zumra, cuan siente isto, baxa con carraña la cabeza, y noto cómo se mete trista, de seguras que pensando en o suyo mariu y os suyos tres fillos muertos en a guerra. Dende ixe momento ye fázil entender por qué ye tan nezesario que se faiga chustizia: ta que Bosna biti dobro. A unica traza de conseguir una paz estable ye ir de berdat a por os direutos responsables de ixa guerra, y establir as midas d'aduya nezesarias ta la reconstruczión d'o país, no pas solamén de a capital Sarajevo. lxas midas abrían de estar zentradas en que a finanziazión ta la reconstruczión de casas plegase a toda la chen, y en que a resta de Europa (lnstituzions y soziedat zebil) se permenase por Bosnia, mesmo refirmando a implantazión de nuebas interpresas que chenerasen puestos de treballo en condizions dignas. Una d'as cosas que más pena me fa ye saber que muita chen piensen que en Bosnia ya no pasa cosa, que una begada rematada la guerra, fa ya tanto tiempo, os problemas d'os bosnios se han esbandiu, y que agora la notizia ye en atros países. Sé que buena cosa d'a culpa la tienen os meyos de comunicazión y os gubiernos, que se han quiesto ixuplidar d'a situazión en países como Bosnia, que ya no benden cosa como producto telebisibo. Fa poco una conoxida dirichén europeya charró almirada de Bosnia, acobaltanto lo prozeso de pazificazión. A berdat ye que me esturde sentir unas declarazions como istas, dimpués de aber estau en lugars como Kamenica, y beyer cómo los más menimos dreitos no se cumplen. Cualcosa que beyé que bi ha en Kamenica son ganas de ixuplidar, de prenzipiar una nueva bida, deseyos de
Es~o 6
berano
i.003
combibenzia que, a begadas, pesimista de yo, no enzierto a beyer cumplius en un futuro. Pero ixas ganas de tornar a bibir las ba beyer en os risos d'os dos fillos chiquez de Enver. Dos ninos que, allenos a las orrors de una guerra que no han bibiu, chugan agora inozenmén en ixe eszenario diez añadas dimpués. Yo me pregunto, les dixaremos con as ganas?
Entrebista
A
probeitando que teniemos a suerte de contar con Ánchel Conte en as /Oenas Chornadas d'as Luengas d'Aragón, en Zaragoza, le furtemos bel ~ato ta charrar tranquilamén sobre o pasau, o presén y o futuro de /'Aragonés. Anche/ en sabe prou, y ye bien responsable de tot o mobimiento que ha surtiu dende que, fa trenta años, publicase "No deixez morir a mía boz", una obra impreszindible en a chicota istoria literaria d'a luenga nuestra. Con el fayemos a parola, bella cosa que siempre da goi de fer, més que més con personas que tienen una perspeutiba cretica d'a reyalidat, ya seiga de /'aragonés, ya seiga d'atros temas, como d'a guerra d'lraq.
"Emos de treballar més en chunto.• por Rubén Ramos lCómo plegués ta l'aragonés? En primeras, en a nineza en Alcoleya, que yera una zona lingüisticamén mui conserbadora, y an que as construzions yeran aragonesas y tamién en casa, en Robres, con o mío güelo. Dimpués me trobé con !'aragonés en L'Aínsa, con os zagals que beniban de la Bal de Chistau , de Bielsa, de la Bal de Bió, que charraban toz aragonés. lxo fue ta yo lo contauto direuto y la combizión de que esistiba !'aragonés. Ya en eba estudiau bella cosa, pero astí me lo trobé bibo y como luenga beicular d'os alumnos. Asina fue como lo conoxié. En o referén a la preocupazión per la suya esistenzia, yera la mesma que tenebe per atros aspeutos, como a despoblazión, una economía en conflito, con una transizión d'un mundo agrario ta un mundo turistico, a destruzión d'as escuelas, a construzión de Mediano ... Yera un momento traszendental en a istoria de Sobrarbe y o problema d'a luenga no'n yera que uno més, ni l'unico ni o més importán. Treballar per a lengua yera una manera de treballar per a chen.
Amás teniés a suerte de poder combibir y conoxer cuasi a las zagueras chenerazions de fabladors patrimonials de muitas d'as bariedaz de l'aragonés. Pues mira, se'n beniba chen de la Bal de Bió, que encara yera abitada. Conoxié chen en Nerín que alabez teneban nobenta años y que yeran monolingües, que no ye que en tenesen complexo, ye que no sabeban charrar d'atra traza. Se trataba d'una soziedat mui endogamica, b'eba chen que nian eba saliu de la Bal. Os belsetans ya teneban més relazión con Franzia, Bielsa ya yera un puesto turistico, pero Chistau y A Fueba yeran soziedaz zarradas, islas an que charraban prou bien !'aragonés os biellos y os chóbens. lxos chóbens ya conoxión a escuela y o suyo efeuto castellanizador, que ye la chenerazión que l'ha rematau perdendo.
Tamién sería un aragonés muito más puro. Yera castellanizau , pero encara teneban as construzions, as frases feitas, os chiros. Tampoco cal pensar en a castellanizazión como un prozeso que imposó una lengua sobre atra. L'aragonés alabez serbiba ta una soziedat, si la bida cambea y aparixen nuebas autibidaz economicas, nuebos planteyamientos ... tot ixo fa que tamién cambee a luenga. As cosas nuebas que a chen aprendeba no teneban traduzión ta !'aragonés. lPer qué le deziban botura a l'auto? Pues perque un chistabín se'n pasó ta Franzia y se'n tornó con a palabra "voiture" aprendida. Tamién rezibiban muitas informazions d'ixa nueba bida en a radio, en a telebisión ... Per ixo an caleba aber treballau yera en as escuelas, yo miré de fer-lo con os míos alumnos, perque se podeba demostrar que lo que parlaban yera útil ta la nueba zibilizazión y per ixo fébanos prebas de fer clases en aragonés u de fer traduzions.
Prezisamén una d'as cosas que fayez con atra chen (Francho Nagore, Chesús Vázquez ... ) y a trabiés d'esperienzias como Andalán fue contrimostrar que con l'aragonés tamién se podeba bibir en o sieglo XX. Prou que sí y que se podeban dezir cosas intresans. Lo que pasa ye que cuan a chen de Sobrarbe leyeba un poema y leyeba "sobrebibenzia" se preguntaban qué yera ixo, perque lo trobaban raro. En o suyo bocabulario no esistiban ixas parolas, pero ye que si tu has de parlar de la sobrebibenzia pues bien abrás de trobar a forma aragonesa. Ta els yera difízil d'endender que lo que yéranos fendo, que yera adautar y fer serbir una luenga que serbise ta tot. lxo lo podié fer cuan yera en L'Aínsa, pero cuan marché no trobaba o camín, perque yo entendeba a esfensa de !'aragonés como a esfensa d'a soziedat y d'a cultura popular, no pas difuera de contesto. lxe ye un problema que encara tenemos. Pienso que o treballa que se fa aquí, en Zaragoza, u en Uesca ye mui intresán. Pero si tot ixe treballo s'ese puesto
Es iello
numero 6
berano
2003
Entrebista fer direutamén con a chen de Chistau, Bielsa, Benás ... seguro que !'aragonés sería muito més bibo. Y atra cosa ye ixe aragonés que yo clamo "ortopedico" y que ye como fosilizau y que cal treballar muito més en imbestigazión, perque b'ha muitas aberrazions, que emos feíto toz, que encara ubren un bailo més fundo entre a chen que charra aragonés y os que treballamos per el.
Parlando de toz ixes mobimientos que han plegau dimpués, ¿ta par d'a/abez tos pensábaz que irían surtindo otros trebo/los, otras esperienzias, en otros puestos? A berdat ye que no. Yo lo febe con os míos alumnos perque creyebe que yera una obligazión fer-lo y querebe creyar conzenzia de tierra a ixa chen. Yo no aspirabe a més cosas. Tamién aspirabe a que b'ese un reconoximiento "legal" a ixa luenga común, que yera !'aragonés. Cuan dimpués me trobé con Francho me pensé que ya bi yéranos dos, tamién bibiba Veremundo en Echo y b'eba chen en Graus, encara que els creyeban que o cheso yera una cosa y o grausino un atra. Treballemos a muita belozidat, perque pensábanos que !'aragonés yera en as tres pedretas y tamién ye zierto que s'han feito as cosas masiau aprisa. A toda belozidat una gramatica, unas normas ortograficas... S'han feíto muitas
cosas y pienso que beluna s'ha feito sin pensar bien o que caleba fer.
Parix que agora ye una mica tarde ta retacular.
Es~o 6
berano
Ye difízil, pero si bella cosa s'ha feito mal, lPer qué no? O que cal pensar ye qué ye o més combenién ta que !'aragonés no se muera. lxa ye a cuestión. Si s'ha feito mal una cosa caldrá replanteyar-se-la toz, todas as organizazions que treballamos per !'aragonés y, sobre tot, con os patrimonials. Y agora o 80% d'os patrimonials parlan barians orientals. No ye sacar merito a o que s'ha feito, que ye bien importán. Pero puestar que aigamos de cambear bellas cosas, puestar que siga més importán fer més treballo de campo y menos elucubrazión política u creyazión literaria.
Tu tiens una perspeutiba bien pribilechiada, perque yes bibindo difuera d'Aragón. ¿Dende Cataluña como se beyen toz istes mobimientos que han iu amanixendo en es zaguers trenta años? Yo los beigo como capilletas. Perque fendo u mirando de fer toz o mesmo, parixe que b'aiga una boluntat de fer-se a contra. Pienso que ixo fa mal, perque o que s'abría de fer ye treballar en chunto toz, perque somos en o mesmo carro. Pero b'ha muito presonalismo, y a las bezes no ye una instituzión, sino que son presonas y arredol d'as presonas naxe a organizazión, con prechuizios enta as atras ... Tamién b'ha chen que s'escandaliza per chorradas, que si metes una "t " fi nal u no la metes, pero si ixo no tiene denguna importanzia! Si emos trasquiu escrebir "bibo" asina, con "b", ya podemos t rasquirlo tot. Lo que cal fer ye mirar qué puede ferse y en qué campos legals cal aut uar ta portar t'adebán isto y ixo mos obliga a t oz a planteyar-mos as cosas d'atra t raza. En a m ía esperienzia presonal d'o que escribiba en primeras, fuera d'os "aus", que agor a i meto "atos", no caldría cambear cuasi res, pero b'ha atras cosas que yo he feíto qu.e pienso que serán mal feitas y como yo toz, perque yéranos aprendendo.
Muitas cosas se continan dando per buenas y ca/dría replanteyar-/as de tot. O que tampoco no se puede ye demonizar a qui triga
2003
Entre bis ta
Con o tiempo bellas cosas que se teneban como dogmas de fe s'irán dixando enta zaga, perque amás agora tampoco emos de cayer en as premuras inizials, perque somos en millors condizions legals que no fa trenta años. Emos d'estar en prozeso de renobazión de contino.
De todas trazas parix que mirando ent'o futuro, yes optimista.
una opzión, per exemplo, fer os partizipios en "au" u en "ato", se trata de fateras que son estadas capazes de fer zismas o que ye estau dica agora un error, perque t'adedicas a barallarte en cuenta de treballar. Pero de bez ye curioso o fenomeno que ha feito posible que toz os años i aiga un puyal de chen que quiere aprender !'aragonés per toz es cabos y que ha premitiu que se creyen muitas collas de nuebos fabladors. lxo ye tan rarizo como lo feito de que yo no saba escrebir en castellano y per ixo entiendo perfeutamén iste fenomeno. L'atro diya me'n puyé ta !'autobús en Zaragoza y sintié a dos zagals charrando en aragonés, que se beyeba que yera aprendiu, lo que me fazió muita grazia. Tamién an que bibo, en Barzelona, me relaziono con muita chen que tiene como luenga !'aragonés. A yo me fa goyo, atra cosa ye que pienses que ye un aragonés que cal pulir, perque muitas begadas se trasmiten y perpetúan errors, perque no tenemos fuens d'informazión y muita chen !'aragonés que ha aprendiu lo ha feito a partir de libros u dizionarios.
En istos momentos soi mui baxo de moral, perque pienso que somos en un mundo podriu, que aquí somos pleitiando per una "t " final, per una "e" u una "i", cuan en atros cabos son fendo as inchustizias que se son fendo. .. A las bezes pienso que le damos masiada importanzia a una cosa que, en estar mui importán, ye secundaria. Muita chen puede pensar que qué més da que !'aragonés se muera, si agora en Iraq son matando a toda una zibilizazión, si somos matando dos mil años d'umanismo. Muitas begadas me pienso que o que no tiene remeyo ye o sistema an que somos mesos. Con !'aragonés no ye que siga ni pesimista ni posit ibo. Pienso que per un costau la situazión ye millor que no fa trenta años, encara que per atro, si fa trenta años !'aragonés patrimonial lo parlaban bellas 30.000 presonas güe lo fan bellas 8.000. Pero emos de continar luitando. Yo per a mía parti pienso continar con o mío que foi, que ye escribir.
Pero muitos problemas que mos trabamos en aragonés son iguals a os d'atras luengas en desarrollo. ¿puestar que o nuestro problema seiga que, amás d'as dificultaz d'asolar una barián común, no i aiga chen que lo parle? lxe ye o problema, claro! Si en Aragón bi esen 100.000 presonas que charrasen !'aragonés soi seguro de que muitas cosas que se fan mal no podríanos fer-las, perque mos mallarían. Pero en a situazión que tenemos, ¿Qui mos puede correchir si no somos nusatros mesmos, fendo autocritica? Caldrá ir almitindo as socherenzias d'a chen que ye fendo treballos de campo, que encara se'n fan y se'n farán més, perque cal fer-ne. D'estudios cuasi no se'n han feitos, pero ye que amás tampoco s'han estudiau os necsos entre as diferens barians.
Es~ro 6
berano zoo3
Opinión
Un museu de nueba chenerazión por Guillén Tomás
O
conzepto tradiz ional de museu , como espazio espositibo an que s ' amuestran dezenas, zentenas, a begadas m ilentas d ' ochetos en granizos corredors, que plegan en os más "chics" a longarias de dezenas de kilometros, ye en crisis. O publico actual no quiere nomás beyer ochetos sin contesto, so que quiere aprender bella cosa d ' els ; por exemplo, no le fa goyo de beyer mil pichellas ibericas (bien polidas ellas, prou que s0 , so que s ' estima más de saber quí yera ixe pueblo , saber cómo bibiban , qué pensaban , qué les feba miedo, etc. Una nueba mena de museus más didacticos, con pocas piezas y muitas esplicazions, capiscables por tot lo publico. lste cambio se fa bistero en un cambio de lema bien caracteristico: d ' o tradizional bedau tocar, a o lema de muitos d ' istes museus bedau de no tocar, que da la bienbenida a qui baya, por exemplo, t ' o Museu d ' a Zienzia de Balenzia.
Es~o 6
berano zoo3
Toda ista parrafiquera biene porque fa poco se engueró en Zaragoza un nuebo museu d ' ista mena, feitos ta beyer, tocar y aprender, o Museu d ' lstoria d ' a Ziudat, angluzioso proyecto que ba surtir d ' o mobimiento bezinal - en primeras, quereban fer-se-ie pisos- y que, a la fin, o Conzello ba azeptar. L ' ochetibo yera creyar un ambito an que, qui bi ise, obtenese una ambista cheneral d ' a istoria d ' a ziudat , de traza didactica pero rigurosa. O proyecto museugrafico s ' encomendó a José Luis Corral, nobelista y profesor de istoria en a Unibersidat d ' ista ziudat. Os problemas presupuestarios y burocraticos han achiquiu a suya idea en bel aspecto, pero, con tot y con ixo, no I ' han esbirtuada, y o museu ye estau un esito dende a suya inaugurazión -tamién porque razons electorals d ' o ya ecs-alcalde aconselloron de dixar gratuita la entrada os primers meses-, y bien merex una bisita. L ' edifizio ye o biello conbento de San Agustín, que no más en remane a frontera y a cripta, que s ' escubrió mientras a obra; a resta reproduz os bolumens d ' o biello monesterio, esboldregau en os Sitios. En cuenta de foter una gollada cronolochica a la istoria, como se fa en cuasi toz os museus, se ' n fote una tematica: una cambra sobre as trazas de gubierno, una otra sobre os mercaus, u as fiestas, u I ' augua, etc. En ellas no i ha piezas istoricas, de museu, nomás i ha reproduczions, y no guaires; o museu s ' alazeta en audiobisuals, panels y actibidaz interactibas. Por exemplo, se puede sentir contar a la Torre Nueva la suya istoria y a suya final, u promenar-se por os mercaus de Saraqusta u <;arago~a. u beyer reproduczions d ' a ziudad dende o sieglo 1t ' o XXI. Un museu de nueba chenerazión, an que podemos, antimás de beyer, tocar y aprender, y que ye o más desembolicau pero no pas o primer museu d ' ista mena en Aragón. Por exemplo, lo museu d ' o Foro en a mesma ziudat, an que ye I ' Ebro qui charra a I ' espectador, u o museu de Bielsa, que rezenta en primer persona a Bolsa que ba sufir ista bal en 1938, u o mesmo Dinópolis, que ha feito d ' un museu paleontolochico un parque tematico de proyeczión estatal.
Cretica Literaria
Chuan Cialé (O cuaderno de tapas royas)
Ch usé Nabarro, Zaragoza,
Inazio Xordica, 2003
Ch usé lnazio Nabarro, uno d'os millors y más prolíficos escritors en aragonés de l'autualidá, torna á la nobela dende a suya primera obra "Astí do l'aire sofla ta sobater as fuellas d'os árbols"(1989) y "Tiempo de fabas"(1997) O zaguer libro de Nabarro, no sólo ye que o diyario d'un preadoleszén baxozincobillés (de Tauste) en o berano anterior á la muerte de Franco ... Tamién ye un omenache á la literatura y á l'ofizio d'escribir. O protagonista (inspirato por o Pepe Garcés de Sender) nos fica de raso en un mundo infantil, recreyato dende a madurez. D'ista traza l'autor nos leba enta o mundo d'os amors frustra tos, as barucas infantils, os suenios, os eroes, a libertá d'a nineza, y prou que si, a muerte y a terrible crueldá d'os ninos. O libro ye pleno de obserbazions y descripzions prezisas d'os personaches. Pleno de intertestualidaz, culturas y mitolochías. Pleno d'un lenguache poetico que fluye inaturable como un mayenco de prenzipio á fin d'o libro.
Europeos en extinción Karl- Markus Gauss, Poliedro, Barzelona 2002 Karl-Markus Gauss, uno d'os prenzipals ensayistas en fabla alemana, ye considerato como un continador d'o pensamiento d'Enzensberger. Iste libro contiene zinco biaches, que son atras tantas istorias de pueblos y culturas d'Europa en periglo d'estinzión: Os zaguers chodigos sefardíes de Sarachebo. A minoría chermanofablán de Gottschee en o sur d'Eslobenia. Os albaneses de Calabria. A minoría eslaba d'os sorabos en Brandemburgo y Sachonia. Y a "nazión disparexita" d'os aromanos, de fabla latina, en Mazedonia ... En toz os casos, l'autor nos i rezenta os oríchens d'istos pueblos, a suya istoria, as emigrazions, as guerras, as causas d'a marguinazión u persecuzión d'as suyas luengas, as suyas literaturas ... Y tamién, os testimonios de personaches autuals que nos rezentan as suyas difizils y unicas bidas en primera persona.
por Roberto Cortés
Es~ro 6
berano
2003
Gramatica aragonesa
A Fonguera Por Juan José Segura
CUANTIFICADORS: guaire, garra, mica/brenca, cosa/res (Parti 1)
G
osamos clamar cuantificadors bellas palabras que, seguntes s'empleguen, as gramaticas "tradizionals" consideran:
a) Achetibos: tiengo muitos fil/os ; he bebíu muito bin . En istos casos o cuantificador (muito en os exemplos) ba chunto a un nombre contable (fil/os) u no contable (bin) . A buega entre nombres contables y no contables ye aspra en luengas como l'anglés pero no en ye tanto en as luengas romanicas, en as cuals beis nombres no contables pueden emplegar-se como contables (en iste Jugar fon dos bins prou buenos: uno que Je dizen ... y un otro ... ) encara que con atro significau bin=clase de bin. Con tot y aber-ie ista mena de "recategorizazions", a distinzión entre nombres contables y no contables ye alazetal ta l'emplego de garra (sólo que con contables) y mica/brenca (normalmén con no contables)
b) "Pronombres": de seguras que estiaño, ta fiestas , bendrá bel filio de Chuan porque en tiene muitos; estoi que no beberé más augua, ya en he bebíu muita. Encara que no ye mica correuto dezir "pronombres" a istas palabras no más que por no aparixer chunto a un nombre, ista denominazión puede estar pratica por tradizional y conoxida de toz.
c) Alberbios (de cantidat) cuantificando berbos, achetibos u atros alberbios: ista nuei (en) he dormiu muito. Yes muito dolén. Me trobo muito millor. Os cuantificadors que estudiaremos tienen en común que pueden aparixer en contestas negatibos y presentan bellas dificultaz d'emplego porque, os suyos equibalens castellanos u no esisten (caso de guaire) u cuan esisten (cast. "nada") no distinguen entre emplegos "absolutos", no partitibos (cosa/res) y emplegos "partitibos" (garra y mica/brenca) y, mesmo en istos casos, tampoco no entre os que sólo pueden ir que con nombres contables (garra) y os atros. Tot ixo, amás de beyer cómo a "polaridat" negatiba d'istas palabras no ye igual en as dos luengas (p. ex. en frases interrogatibas los podemos trabar como equibalens d'o castellano "algo": Tiens cosa? D'ixo, ¿En has minchau
mica? GUA/RE ye un cuantificador con o significau de muito que se ha d'emplegar en cuentas d'iste en os casos siguiens (toz en contestas negatibos u ipoteticos): 1.- Frases negatibas: a) Estoi que no tiens guaires fil/os. b) No bebas guaire bin! c) /sta casa, (de) flnestras , no'n tien guaires/ista casa, de flnestras , no'n tien guaire. d) (de) pan, no en mincharemos guaire. e) Con tota ixa bruyizión no('n) emos puesto dormir guaire. Esplicazions: a) y e) son exemplos con nombres contables, y b) y d) en son atros dos con no contables . En e) y d) o
Es~o 6
berano 2003
nombre cuantificau ye "dislocau a cucha" y, en istos casos, puede amanixer prezediu d'a preposizión de encara que no ye obligatorio. lxa preposizión no se emplega nunca dezaga de guaire (no tiens guaires *de fil/os) fueras d'o caso que bi aiga pausa y cambeo d'intonazión (dislocazión "a dreita" : no'n tiens guaires, de fil/os) . En o exemplo e) estoi que, si se emplega a preposizión de con o nombre dislocau (de finestras) ye posible d'emplegar guaire, singular, imbariable, en cuentas de guaires. Con tot, isto ye un tema ubierto a discusión y a imbestigazions esdebenideras ipor fabor, amenistamos as buestras opinions!. Fueras d'iste caso marguinal ya se beye que se distigue singular de plural pero no pas o masculino d'o feminino. En e) beyemos que con beis berbos (dormir, caminar, enantar... ) cuan s'emplegan sin un complemento dreito esplizito en o contesto puede amanixer o pronombre en malas que bi aiga un cuantificador.
a) b) c) d) e)
2 frases interrogatibas: Tiens guaires fil/os? Beberás guaire bin? Casa Chaime, (de) flnestras ¿en tien guaires? ¿Que ya no te'n queda, de pan? ¿En minchas guaire u qué? ¿En has dormiu guaire oyere?
En a Ball de Benás se puede trabar costruzións interrogatibas d'ista mena pero con un cambeo d'orden d'os elementos: ¿guaires guellas tenitz? ¿guaire zerca te trababas
3 interrogatibas indreitas: a) Ya me dirás si tiens guaires fil/os . b) No beigo si yes bebendo guaire bin. c) (de) flnestras, no sé si ixa casa en tendrá guaires. d) Tiengo prou pan pero no sé si m'aganará de minchar-ne guaire. e) Encara no sabemos si (en) podrez dormir guaire. 4 condizionals: a) Eses teniu guaires fil/os, agora no serías tan solencot. b) Si bebes guaire bin rematarás capín. c) ¿cuántas flnestras bi abrá? Si bi'n ese guaires abríanos de tancar-ne be/unas. d) Prou de pan! para cuenta que si en minchas guaire pillarás buena (artera. e) Si (en) duermes guaire, dimpués no tendrás mica suenio.
Discos
STILL FUCKING WITH STAR WHOREI (RECORDI) STAR WHORES, 2001 Barios artistas En la mosica electronica pasa, encara que con una mayor creatibidat cheneral, como en otros tipos de mosica: es que copian a's demás, es que s'apuntan a's rebiba/s y es que creyan/destruyen (per exemplo el gran Felix Kubin y tatas las mens nafradas d'ef sello suyo: GAGARIN RECORDS). No ye dengún secreto que en estes zaguers años es güitanta son tornaus con grupos que han lograu dentrar en el zircuito comerzial como Miss Kittin & The Hacker, Tok Tok & Soffy O per poner nomás que beis exemplos. Muito más intresán que estes grupos rebibalistas ye este sello y es suyos lanzamientos. Star Whores ye un sello comandau per Alek Stork con base en Madrit que achuntó a chen que eba creixiu sintindo a Giorgio Moroder, Kraftwerk y un primerer electro. Dimpués de la suya primera compilazión (Start To Fuck With Star Whores) y dimpués d'es dos picture-discs d'edizión limitada de 690 copias (. .. perque el sexo nos fa goi a toz) , tornan a deixar-nos prou claro que a puro trabal/ar la tecnolochía y la imachinazión son las millors aliadas. Si en es primers lanzamientos son es artistas de la cantera es que fayón de las suyas, en esta ocasión ya son apuntandose-ne chen como Arthur Baker (tot un hit la suya canzión) , Créme de Menthe u Lipstick que quien publicar en el sello que ha conquistau el corazón de muita chen (en Alemania se malbiben per trabar estes discos) . Ara nomás manca que publiquen las remezclas de "Moscú está helado" de Esplendor Geométrico, un d'es millors temas que s'han feto en España y ta'/ que no pasan ni pasarán es años (ya más d'una bentena) . Disponible en formato doble binilo u en doble digipack, dos formatos ta un mesmo resultau: sobresalién.
album l5 tltres sonle le J8 OVTll 2003
~
·MPJ!ll028·
dl.rrrtbt.JéP8r l'Autre Oistrlbution
Sho 1 Etcol:al:a... "Oue 1 ave un cop, un •el que t'ape•eva A•l:át" Con ista polida frase en Ozitano se presentaban a primabera pasada Familha Artús. Con o suyo primer treballo tetulau "Ómi". lsta colla ozitana prautican una mosica eleutro-tradizional de fabricazión artesanal, por un regular clamada COSMOTRAD (mosica cosmica, cosmopolita de Gascuña) . lxo sin dixar a un costau as suyas tradizions y l'emplego d'o suyo parlache. Con un sorprendente direuto, destaca o suyo chicotén eleutronico que gosan tocar en todas as cantas. Con unas amplas chiras de conziertos, plegando dende Murzia a París, estió a sensazión d'o sabado en o zaguer PIR 2003.
DIRECTO DESDE EL TEATRO ARRIAGA,
Kepa Junlle•a
Enesimo disco de Kepa Junkera, grabau en o teyatro Arriaga de Bilbao, os diyas 27, 28 y 29 de marzo de 2003, replegando os temas d'esito y dos nuebas cantas, una d'as cuals ye o suyo primer " single" : Herriak Shaw. Instrumentos propios d'o folklore basco como a txalaparta, percusión de madera, alboka de cuerno u mandolina. Como de cutio arropau por una ripa de mosicas de todas clases y oríchens: bilbaínos, guipuzcuanos, franzeses, ongaras y canadienses. Toz ellos aturón por un minuto en contra d'a guerra tanimientres que en l'eszenario se beyeba una reproduzión d'o Gernika.
Es~ro 6
berano zoo3
A chu~ar~ a fe:Jer!
Por Chabier Gimeno
A CODETA DE L'ABADE.XO
FALOR.DIA OP..ImTAL 14 afios enrabán
Un chueguín
illá de Ghor bi eba una
udar en a que Í'0,3 OS' yos abiradors yeran 3legos. Un rei plegó un d!a en os arredols d'a Jiudar con a suya corre y o suyo exeryo. y acampó en o disierro. Teneba un poderoso elefá.n. que feba serbir ra enresrir y fer má.s ~rina a la chen. A poblaJión yera espa.Jien.)iada por conoxer a ielefán y bels Jiegos salión a conoxer-lo. Como no sabeban cómo yera a suya farcha. palporon ra achunrar informaJión. tocando bella parre d'o suyo cuerpo. Cadaguno pensó que en sabeba bella cosa. segunres a parre que podió tocar d'o grani30 animal.
Cuan rornoron. os suyos beJins. espa.JienJiaus. s'arrocloron arredol dellos. Ouereban saber a berdar en boca d'ixos que yeran enhbocaus. Us pregunroron por a farcha de ielefá.n. y ascuiroron ror o que lis diJioron. L'ombre que eba rocau a orella diJió: -Ye una cosa gran. corrucada. ampla y gorda. como un palla,3Ón . O que eba palpiada a trompa diJió: -Yo conoxco os ferros reya.ls. ye como un rubo bofo. orrible y desrruribo. O que eba rocadas as suyas garras diJió: -Ye poderoso y firme. como un pilar. Ca.dagún eba palpiau nomá.s una parre. y ro3 lo eban perJibiu erroniamén. Denguno no conoxeba a roralidat': o conoximienro no ye compafiero d'os Jiegos. T03 se feguroron cualcosa. pero cualcosa enhbocada. Os adoraus de ra,3Ón entenderán. Os que en hengan poca. pueden alquirir-la con ist'a falordia.
~ ¡sJrn u rn rara ~ ~ tt OO~g
ra©lbIDoura berano zoo3
Ta.. ninos y nina..s d'f.duCdjón Infantil
Chuego d'encorrer. Os chugadors serán posaus en tierra fendo un corrinche. Qui la paga dixará desimuladamén una .)1patiella de.)1ga d'un chugador cual.siguiera. Iste encorrerá a gui la paga ra aperca.)1r-lo. S'ha de chugar a !'aire libre, sin enrrepu_)es. A bomber se mgará o chugador u chugadora gue la paga. A resta se posará en tierra fendo un rolde, con o ro3uelo entre as garras y os guellos rrancaus. O chugador gue la paga pillará a .)1patiella y, chirando por fuera d'o rolde cantará: a codera de fabadexo, aguí la planto, aguí la dixo. Dixará a .)1patiella de.)1ga de cualsiguier chugador gue, malas gue la rroba, prerará a encorrer-lo ra aperca.)1r-l0 anris de gue ocupe o puesto buedo en o rolde. Si ye aperca.)1u, seguirá estando pagador. Si logra posar-se-ie, pasará a estar o pagador gui lo encorreba.
rara~ tt OO ~g ~ rn u rn rara ~ © IDll~ttg
ra\Q) lbfiboUra rara ID \; OO llID tJra Es~o 6
Chuego popu13r
llºIDThttraThIDlJ~ga>
lstoria
O molimento funerario de Pietro 111 lo Cran en Santes Creus
r ipresentazión de ricos ombr es , mesnaders, infanzons, ziudadanos y cleigos d'A ragón , Balenzia y Cataluña parteziporon en as zerimon ias funeb r es , que se "celebraron con grande aparato y cerimonia como se requería" (Zurita, Anales , libro IV).
Pa fuesa, una bañera
Por Chesús Giménez Arbués
P
ietro 111 , calificau por a istoriografía como Lo Gran, o 27 de chunio de 1276 puyó ta o trono aragonés malas que morió su pai , o reí Chaime 1 lo Conqueridor, encara que no emplegó lo tetulo de reí dica estar coronau . O 16 de nobiembre de dita añada, acullindo-se á o prebilechio papal atorgau á o suyo lolo, Pietro 11 lo Catolico, en meyo d'una solemne zerimonia que tenió por eszenario a Seo de Zaragoza, Pietro 111 estió consagrau y dimpués coronau como Rei d'Aragón : en a mesma zerimonia y contino, dimpués d'estar consagrada la suya muller, Constanza de Sizilia, el mesmo !'entregó as insinias d'a reyaleza aragonesa: o zetro y o globo imperial pa seguidamén coronar-la con as suyas propias mans. Ísta estió a primera consagrazión y coronazión liturchica d'unos monarcas aragoneses que se fizo drento d'o Reino d'Aragón propiamén dito. Nueu añadas más tardi , concretamén o día 1 1 de nobiembre de 1285, en Vilafranca del Penedes (Barzelona), á la temprana edá de 45 añadas, bitima d'una malotía que se li presentó de bote y boleyo y que en poquismo tiempo remató con a suya bida, Pietro 111, por a grazia de Dios, rei d'Aragón , Balenzia y Sizilia, conde de Barzelona y siñor de Montpelier, entregaba a suya alma á o suyo Creyador. En ixe relatibo curto espazio de tiempo tenió que concarar-se á graus problemas, tanto interiors como esteriors, que sabió soluzionar grazias á que yera muito agudo y á la suya balentía, caballerosidá y man de buen pulitico, de bez que contó con buenos y leyals colaboradors, d'entre os cuals cal desatacar á o suyo fiel almirán y amigo Roger de Lauria. En o tocante á o Reino d'Aragón propiamén dito, cal menzionar que , en otubre de 1283 , a famosa Un idat aragonesa, d'a que feba partí a mayor rip r esentaz ión estamental y cheografica d'o Reino que dica allora se eba conoxiu, tanto de nobles como de ziudadanos , aconsiguió d'iste monarca o famosismo Prebilechio Cheneral d'Aragón , que ye uno d'os más importans decumentos churidicopulitico-alministratibos d'Europa, que perfeutamén podemos contimparar con a tamién no menos famosa Carta Magna inglesa (atorgada en 1215), y que baxo lo reinau de Pietro IV lo Ziremonioso pasó a fer partí d'os Fueros d'Aragón . Antis de zarrar os güellos, Pietro 111 podió despedirse de belunos d'os suyos consellers y acompañans , entre os cuals bi yera o bispe de Uesca; demandó perdón por os suyos pecaus , mandó liberará os prisioners y morió, pero antis dixó dito que estase apedecau en o monesterio zisterziense de Santes Creus. En o trono aragonés li suzedió lo suyo filio Alifonso 111 , qui remató a campaña que meses antis eba prenzipiau o suyo defunto pai: a conquista d'o Reino de Mayorgas. Os funerals ofizials por Pietro 111 no se zelebroron dica o 13 de febrero de 1286, por estar por meyo !'asunto de Mayorgas. Dito día, Alifonso 111 acompañau d'una lumerosa
Monesterio de santes C reus , sala capitular, sieglo XII.
D
rento d'a ilesia monastica de Santes Creus, y á cada costau d'a nabada zentral , chustamén en !'anglo formau por o cruzero , se debantaban dos soberbiosos y suntuosos molimentos funebres d'estilo gotico, que corresponden á Pietro 111 y á Chaime 11 , respeutibamén. O d'o primero , meta d'iste articlo, se debanta sobre un alazet de piedra arenenca y tien traza de templete de planta retangular, que se zarra con buelta de cruzería; os arcos de dentrada ta o mesmo, goticos y trestallaus en a suya fren por un tallaluz y en atra cara por dos, se refirman sobre colunnas de chaspe plomiza, cualos capitels de chiquirrina decorazión bechetal son de mármol blanco. D 'os capitels ent'alto lo templete se troba cubierto d'una policromía dorada, acompañada de muitos escudos con as armas reyals d'Aragón. De cada canto d'o templete sale un labradismo pinacle, rematando os arcos ochibals de cada fren en una cruz de follache. En cadaguno d'os anglos, concretamén á o pie de cada pinacle, á mena de gargolas, i son ripresentaus os símbolos d'os ebanchelistas: l'ánchel (San Mateu), o toro (San Lucas) , o leyón (San Marcos) y l'alica (San Chuan). Por drento, a buelta ye pintada d'azul marino con estrelas de güeito puntas doradas, imitando un zielo, esprisando-se, d'ista traza, o suenio eterno que aduerme o soberano allí apedecau. En o zentro d'o templete, y refirmada enzima d'unos leons de mármol cualos tozuelos son bueltos ent'alto, se i troba una urna de porfido, que antis más fizo de bañera. As suyas
Es~ro 6
berano zoo3
Istoria
midas son 2,24 metros de larga por 1,90 d'ampla, sobre cualo orichen bi ha asabelas y diferens opinions, ya que mientres unos dizen que estió bañera d'un califa atros (como Zurita) esprisan que se trata d'un trofeu que Roger de Lauria trayó de Sizilia y que le'n regaló á o suyo rei y amigo Pietro 111. En uno d'os suyos frens presienta esculpidas un tozuelo de león y dos aniellas con fuella de liedra en meyo de cadaguna. Zarra iste sepulcro una gran y pesada tapa d'o mesmo chaspe grisenco que as colunnas, o cualo pribó a profanazión y biolazión d'ista tumba reyal por partí d'as collas reboluzionarias en 1838, encara que en o sieglo XIX, seguntes m'informoron en 1987, s'aconsiguió ubr ir-la, trobando-se-ie o cuerpo d'o monarca apedecau en posizión sedén, ya que no i cabeba d'atra traza. Enzima d'a losa se i metió una urna d'alibastro, de planta octogonal prolongada, cuala parti fronta ye ricamén decorada con arquez goticos, deseparaus por polius pinacles, do se bi representan polidas imáchens de santos. lsta urna ye coronada por una machestuosa agulla de dos cuerpos, tamién d'alibastro. L'autor d'o templete y d'a urna ye o clamau mayestro Bertomeu, que fizo as dos obras arredol d'o 1294. Á o costau dreito d'o sepulcro de Pietro 111 se i troba o d'o suyo fiel amigo y almirán Roger de Lauria, o cualo ye zarrau por una tapa de mármol blanco, y que no querió deseparar-se d'o suyo rei ni dimpués de muerto. iPolida lizión d'amistanza y fidelidá!
Manuscrito meyebal fendo referenzia a Piet ro 111.
Conduze-te agora a ESPIELLO y colabora en a espardidura de #'aragonés (5 euros, cuatro numers) Nombre y apellius Adreza Poblazión Telefono
Trestal/o postal Domiziliazión bancaria Ofizina Entidat
o.e.
Cuenta
____________l ____________ J_____________ ~----------------------------------------~
Siñadura (lmpreszindible)
Nimbía ista conduta ta f'Asoziazión cultural Nogará trestal/o postal 4. 141- 50.080 Zaragoza, u a trabiés d'o correu eleutronico: asoziazion@nogara-religada.org Os datos recullius en ista conduta son confldenzia/s. Tiens dreito a demandar que te sigan consu/taus. autualizaus u anulaus.
Es~o 6
berano zoo3
·~
·- ~
< ·,_
~~ .¡
"
··-,.
,
ESCUELA D'ARACONES ;
NO CARA www. no g ar a-re 1i g ad a. o r g COLABORA:
.. .T .A
.
DIPUTAClON. E> ZARAGOZA CULTURA: TURISMO 'rDEPOR"r.°E
V
'