Armenian Family Stories and Lost Landscapes | Ermeni Aile Öyküleri ve Kayip Mekanlar by 6art

Armenian Family Stories and Lost Landscapes Ermeni Aile Öyküleri ve Kayip Mekanlar Helen Sheehan

Այս գիրքը ձօնուած է բոլոր այն հայերուն եւ այլ փոքրամասնութիւններուն, որոնց ձայնը այլեւս անլսելի է եւ որոնք անմեղ զոհերը եղան իրենց ժողովուրդին բռնի ոչնչացումին՝ 1915-ին եւ մինչեւ այսօր This catalogue is dedicated to all those Armenians and other minorities whose voices can no longer be heard. To this day they remain the innocent victims of the violent destruction of their people in 1915.

…this has been bequeathed John Fennelly

Ghosts in the iris gather around the eye’s disguise of aperture and lens through whose tear moist transparency film thin, light filters in to witness seeing, to see witnessing. This is the place where This is the place where scent too leaves a trace. Touch a focus of fallen blossom, pollen, leaf or snow in silence. History is a miser of horizons, begrudger of hearth and heart’s memento. This is the day on when This is the day on when the calendar’s blank instructs no particulars to the eyes’ refugees, remembering how quickly smile and laughter were left behind, hurriedly stashed away to fade beneath others’ skies. This is the man who This is the man who thinks the earth’s distress not just intestate dust, a darkness that feeds on itself in the collusion of cleansing memory and leave no residue of less or lies or loss. This is the woman who This is the woman who remembers shutters’ blink, the shots’ echo in the hills, over the sounds of summer, the sun’s saunter down steps, pooled honey in a courtyard, a blade across a face. Eyes being most delicate flesh set in the hollows of the bone’s witness. This is the child who...

Contents | Içindekiler Lost Landscapes

Kayip Mekanlar

Helen Sheehan's Poetic Documentary

Şairane bir Belgesel: Helen Sheehan’ın Fotoğrafçılığı

Van

Diyarbakir-Digranagerd

Zeytun

Family histories

Aile Tarihçeleri

Postscript: Aleppo Deir ez-Zor Syria. Helen Sheehan 2010 /11

Helen Sheehan’nın 2010-11 arasında Suriye’nin Halep ve Der Zor bölgelerine yaptığı ziyaretler üzerine Notlar

Contributors | Katkıda Bulunanlar

Index of photographs

A print on demand version of this catalogue is available to buy at B L U R B

LOST LANDSCAPES

Can photographs, even old ones, bring back or recreate the past? What can such photographs mean for the survivors of 1915 or the descendants of the survivors? For many they probably will evoke loss and dread, anxiety of the if-it-only-had-been different kind. For the descendants of the perpetrators of the Genocide it is hard to know: bewilderment, out of the induced ignorance of massive, decades- long, campaign of lobotomizing the past from the conscience of modern Turkish citizens? Pictures are different than words because we have been taught that one of the former has the value of a thousand of the latter. Pictures today, photographs, are everywhere and everyone takes them and has them in the hundreds and in the thousands: megabytes, gigabytes, now terabytes of them. But old pictures, the few relics of the past saved by those who were themselves saved, would seem to have an important place in the reconstruction of life in the Armenian highlands before the Genocide. This is certainly demonstrated in Helen Sheehan’s creative work and in this exhibition. Yet one cannot ignore that such old photos are in archives, private or public, collected assiduously by some descendants of the survivors, historians, collectors; they are often restored and certainly carefully conserved, because they are now relics of a lost past, lifeless repositories to be studied to understand better that past. Armenians, especially the majority rural population had preserved over centuries, perhaps millennia, an oral epic, 6

conveniently call David of Sassoun, about the heroic and tragiccomic events of the unusually energized family from Sassoun north and west of Diyarbakir. It was entirely oral this epic in its hundreds of diverse variants often with characters unknown from one version to another. The story or stories were told or recited publicly by bards, usually simple peasants, almost all of them illiterate, generation after generation. Remarkably, though certainly well -formed at least from the tenth century, there is not a single reference to David of Sassoun or any of its characters in Armenian literature—historical, poetic, religious. Episodes were first transcribed by accident in the Armenian countryside in the 1870s at first by a scholar-clergyman. In the decades before the 1896 massacres of Sultan Abdul Hamid and the two decades before the Genocide, scholars had transcribed several dozen variants and began to study and codify them. This was a process that most national epics had undergone since the time of Homer’s Iliad and Odyssey. The significance of the process was always the same; the writing down of the oral epic ended it as a living poetic form, some say writing killed it, but in fact writing down the words of illiterate bards simply gave witness to a dying or nearly dead tradition. The Genocide closed the issue permanently, and though scores of new variants were taken down from the mouths of survivors of the catastrophe, the process was like the accumulation of old photographs among survivors whose families were sufficiently urbanized to have had the privilege of having pictures of themselves taken. The epic was dead or frozen, the work of its analysis by scholars that never participated in its creation continues today. So too the old pictures are witness to a past that is gone forever, one not experienced by any of us who admire, collect, study, or use that precious material to try to capture or revive a onceupon-a-time past. These are Helen Sheehan’s lost landscapes, like those she describes from her own Irish past of famine, destruction, and exile. To find these lost scenes of a past that is not recoverable she projects the past onto to the present landscape to induce a sense of recovery. This in turn permits the Sheehan photographs to create or at least to reveal a new landscape, a found or recovered one of our or her imagination made real through art.

On a personal note, one of the families that Helen Sheehan has chosen as a prototype is the Sarrafian clan of photographers originally from Diyarbakir. She describes their escape from the ugly ravages of racial hatred combined with an undercurrent of resentment base on jealousy to Beirut even before the broad killing pogroms of Abdul Hamid. In Beirut the Sarrafian Frères establishment became famous not just for portrait photography, but particularly for recording historical and archaeological sites. The three brother Abraham, Boghos, and Samuel travelled throughout the region recording monuments, which they used on their very much sought after postcards, of course of Beirut and Diyarbakir but also of Antioch, Aintab, Kharpert, Mardin, and elsewhere. For a time they had a shop in Jerusalem. When I got acquainted with them during my first stay in Beirut 1958-1961, they were known as much as a stationery store as photographers in Bab Idriss and during my second tour as professor at the American University of Beirut, 1971-1976, I remember Sarrafian store as the best place for supplies for writing. The same year I first arrived, William A. Ward also came to Beirut as an archaeologist and ancient historian. We were good colleagues mostly because either in the early sixties or in the seventies we shared an office for a couple of years. Bill Ward married a Sarrafian. One of their daughters, Patricia Sarrafian Ward, was born in Beirut and kept the Sarrafian name; she suffered more than ten years of the trauma of the bitter, merciless civil war, until the family was simply forced to escape when things got impossible in the mid-1980s. I did not know her, because when we left after the war started she was a child, but in 2003 she wrote remarkable books about her experience thinly veiled as a novel: The Bullet Collection.

like they should have been. The dilemma is how to live with that reality: the destroyed concept of home or homeland, the haunted mind of memory? Or as Patricia Sarrafian Ward has one of Marianna’s relatives say, “The past will never be undone.” Helen Sheehan’s photographs and her profound texts on exile and extermination, on Genocide and its negation, her determination through art to allow the Armenians to inhabit again their homes, tries and for most succeeds in creating optimal conditions to re-imagine a past that in many respects has in fact been resurrected, at least in Diyarbakir, renewed like the Church of St. Giragos has been restored. Diyarbakir is full of people searching for a new identity, and though it is not the one our ancestors knew, it is, nevertheless, Armenian. Dickran Kouymjian Paris

The book is about memory, lost landscapes, and the destruction of the concept of home, themes underlining this exhibition. In one passage while Marianna (Patricia) is looking at an album of old photographs she sees one of her mother as a young, elegant woman in Beirut. She exclaims, “I would have been just like her, surrounded by admirers at parties, dancing to Arabic music so beautifully that everyone stops and stares. I stare. It is how things should have been.” But as we see in Helen Sheehan’s pictures, no matter how hauntingly beautiful they are, things are not 7

KAYIP MEKANLAR

Fotoğraflar, eski zamanlara ait olsalar bile, geçmişi geri getirebilir veya yeniden yaratabilir mi? Bu tür fotoğrafların 1915’ten kurtulanlar için veya kurtulanların çocukları için anlamı ne olabilir? Birçoğu için kayıp ve dehşet, keşkelerden mütevellit kaygı hisleri doğuracaktır muhtemelen. Soykırımın failleri içinse, bu fotoğrafların anlamını söylemek zor: Modern Türkiyeli vatandaşların vicdanından geçmişi silmek için onlarca yıl süren kitlesel kampanyalar sonucunda aşılanmış cehalet karşısında bir şaşkınlık belki? Resimler kelimelerden farklıdır, çünkü bize bir resmin binlerce kelimeye bedel olduğu öğretilmiştir. Bugün fotoğraflar her yerde. Herkes fotoğraf çekiyor ve yüzlercesini hatta binlercesini megabaytlar, gigabaytlar ve şimdilerde terabaytlar halinde biriktiriyor. Ancak eski resimler, kendileri kurtarılmış olan kişilerin kurtardığı birkaç parça kutsal emanet, soykırım öncesi Ermeni kırsallarındaki yaşamı yeniden canlandırmak için önemli bir yere sahip. Helen Sheehan’ın bu sergideki yaratıcı eserlerinde bunu açıkça gözlemlemek mümkün. Bu türden eski fotoğrafların, soykırımdan kurtulanların çocukları, tarihçiler ve koleksiyoncular tarafından büyük bir gayretle toplandığını ve bugün özel veya kamusal arşivlerde yer aldığını göz ardı etmek imkansız. Artık kayıp bir geçmişin kutsal emanetleri haline geldikleri için bu fotoğraflar genellikle restore edilir ve özenle saklanır; o geçmişi daha iyi anlamak için incelenen cansız bellekler gibi. 8

Ermeniler, özellikle de kırsal nüfusun büyük çoğunluğu, yüzyıllardır hatta belki binyıllardır sözlü bir destanı günümüze taşımışlardır. Sasunlu Davut destanı Diyarbakır’ın kuzeybatısındaki Sasun kentinde yaşayan, olağanüstü güçlere sahip bir ailenin kahramanlıklarını ve trajikomik serüvenlerini anlatır. Tamamen sözlü olarak yaşayan bu destanın, bazen bambaşka karakterlerin de yer aldığı yüzlerce versiyonu bulunmaktadır. Destanı oluşturan öyküleri ozanlar ve neredeyse hiçbiri okuma yazma bilmeyen köylüler dilden dile, kuşaktan kuşağa aktarmışlardır. Şaşırtıcı olan, en azından 10. Yüzyıldan itibaren artık iyice oturmuş Sasunlu Davut destanına Ermeni Edebiyatı’nda -tarihsel, şiirsel veya dinî- en ufak bir atıf bile bulunmamasıdır. Bu destanın bazı kısımları 1870’li yıllarda Ermeni kırsalında yaşayan bir bilgin-rahip tarafından şans eseri kaleme alınmıştır. Sultan Abdülhamit’in 1896 katliamlarından onlarca yıl ve soykırımdan yirmi yıl önce araştırmacılar bu destanın onlarca farklı halini kayda geçirmiş ve incelemeye başlamıştı bile. Aslında bu süreç, Homeros’un İlyada ve Odesa destanlarından beri çoğu ulusal destanın tabi tutulduğu işlemleri içermektedir. Bu sürecin ifade ettikleri de her zaman aynı olmuştur: Sözlü destanın yazıya dökülmesi, onun yaşayan bir şiirsel form olarak sonunu getirir. Hatta, kimilerine göre yazıya dökmek destanı öldürür. Ancak, okuma yazma bilmeyen ozanların sözlerini yazıya dökmek, ölmüş veya ölmekte olan bir geleneğe tanıklık etmemizi de sağlar aslında. Soykırım ise bu meselenin tamamen kapanmasına neden oldu. Bu felaketten kurtulanların ağzından yeni versiyonları kayda geçirilmiş olsa da, bu süreç tıpkı fotoğraf çekilme ayrıcalığına sahip olacak kadar kentlileşmiş olan ailelerin, felaketten kurtulan fertleri tarafından eski fotoğraflarının günümüze taşınmasına benzer şekilde işlemiştir. Ölmüş veya felç olmuş bu destanın incelenmesi de, yaratılma sürecinde hiç yer almamış araştırmacılar tarafından sürdürülmekte. Eski resimler de, aynı şekilde, sonsuza dek kaybedilmiş bir geçmişin tanıklarıdır. Geçmişi yakalamaya veya yeniden canlandırmaya çalışmak için bu kıymetli malzemeleri biriktiren, inceleyen ve bu malzemelere hayranlık besleyen bizlerin

hiç deneyimlemediği bir geçmişin tanıkları. Bunlar Helen Sheehan’ın kayıp mekanları; tıpkı kendi İrlandalı geçmişinde tarif ettiği kıtlık, yıkım ve sürgün hatıraları gibi. Sanatçı, artık geri getirilemeyecek bir geçmişin kayıp sahnelerini, bir telafi ve iyileşme hissi yaratmak amacıyla, günümüzün mevcut mekanlarına yansıtmakta. Bu da, Sheehan fotoğraflarının, onun ya da bizim hayalgücümüzün ürünü olan, bulunmuş ya da geri kazanılmış yeni bir mekanı yaratmasına, ya da en azından açığa çıkarmasına ve bu mekanın sanat aracılığıyla gerçeğe dönüşmesine olanak sağlıyor. Benim için tüm bunların daha kişisel bir anlamı da var. Sheehan’ın prototip olarak seçtiği ailelerden biri, esasen Diyarbakırlı bir fotoğrafçı aile olan Sarrafian ailesidir. Sanatçı onların, Abdülhamit’in geniş çaplı kıyımlarından da önce, ırksal nefretle karışık kıskançlıktan kaynaklanan çirkin talanlardan kaçıp Beyrut’a yerleşmelerini anlatıyor. Beyrut’ta “Sarrafian Frères” şirketi portre fotoğrafçılığının yanı sıra tarihî ve arkeolojik yerleri kayıt altına almasıyla da ünlenir. Üç kardeş olan Abraham, Boghos ve Samuel tüm bölgeyi dolaşarak anıtları fotoğraflamışlardır. Beyrut ve Diyarbakır’ın yanı sıra Antakya, Antep, Harput, Mardin ve diğer kentleri gösteren kartpostalları hayli ünlenmiştir. Bir dönem Kudüs’te de bir mağaza açmışlardır. 1958-1961 yılları arasında, Beyrut’a ilk ziyaretimde bu aileyle tanıştığımda, Bab İdriss’te fotoğrafçı olarak ünlenmiş olmalarına ilaveten çok tanınan bir de kırtasiye dükkanları vardı. Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde profesör olarak bulunduğum 19711976 yıllarındaki ikinci ziyaretimdeyse, Sarrafian mağazası en kaliteli yazı malzemelerinin satıldığı yerdi. Benim gittiğim sene arkeolog ve araştırmacı William A. Ward da Beyrut’a gelmişti. 1960 veya 1970’lerde birkaç seneliğine birlikte bir ofis paylaşmıştık ve iyi arkadaştık. Bill Ward, Sarrafian ailesinin kızlarından biriyle evlendi. Beyrut doğumlu Patricia Sarrafian Ward soyadını korumayı tercih etti. Patricia, 1980’lerin ortasında artık tahammül edilemez bir raddeye gelen korkunç iç savaş sebebiyle ailenin ülkeyi terk etmek zorunda kalmasının ardından, yaklaşık on yıl boyunca savaşın travmasını yaşamaya devam etti. Onu tanımıyordum, çünkü savaşın başlaması üzerine

ülkeyi terk ettiğimizde henüz küçük bir çocuktu. Ancak, 2003 yılında, kendi yaşadıklarını romanlaştırdığı olağanüstü bir kitap yazdı: The Bullet Collection. Bu kitap hafıza, kayıp topraklar ve yuva kavramının yıkılması üzerineydi. Bu temalar, bu serginin de çerçevesini oluşturuyor. Bir paragrafta, romanın kahramanı Marianna (aslında Patricia) eski fotoğraflardan oluşan bir albüme bakarken Beyrut’ta genç ve şık bir kadın olarak annesini görür ve şöyle der: “Ben de tıpkı onun gibi olabilirdim. Fonda çalan Arap müziğinde öyle güzel dans ederken herkesin durup hayranlıkla baktığı, partilerde aşıklarının etrafını sardığı o kadın... Bakakalıyorum. Aslında her şeyin tam da böyle olması gerekirdi.” Ancak Helen Sheehan’ın fotoğraflarında gördüğümüz gibi, ne kadar güzel olursa olsun, hiçbir şey olması gerektiği gibi değil. Esas çelişki, bu gerçeklik ile nasıl yaşayacağımız: yerle yeksan edilmiş bir ev veya memleket kavramıyla, hafızanın gölgesindeki zihinlerimizle? Veya Patricia Sarrafian Ward’ın Marianna’nın akrabalarından birine söylettiği gibi, “Geçmiş asla değiştirilemez.” Helen Sheehan’ın fotoğraflarının yanı sıra sürgünü ve katliamı, Soykırımı ve onun inkarını konu edinen derinlikli metinleri, sanatı yoluyla Ermenilerin tekrardan evlerine dönmelerini sağlamaktaki kararlılığı, aslında birçok bakımdan en azından Diyarbakır’da Aziz Giragos Kilisesi’nin restorasyonu gibi projelerle hayata döndürülmüş bir geçmişi paramparça da olsa yeniden tahayyül etmek için gerekli olan ideal koşulları yaratmayı deniyor; büyük oranda başarıyor da. Diyarbakır yeni bir kimlik arayan insanlarla dolu. Atalarımızın bildiği kimlik olmasa da, bu kimlik bir Ermeni kimliğidir. Dickran Kouymjian Paris

HELEN SHEEHAN’S POETIC DOCUMENTARY

Irish photographer Helen Sheehan’s works exude a rich, vivid power. Her pieces have an uncanny ability to reach out beyond the frame and we find ourselves standing in Helen’s shoes, about to walk through this doorway, towards that person, or along that wall in settings that seem at first glance remote. This quality gives the work something of the character of a film still, of a carefully constructed set piece. Yet what she makes is from real life. It is documentary. She achieves this through her love affair with visuality. Helen’s composition is always acute, with a strong use of line that frames the image and compels the eye. She has a heightened sensibility around the impacts of colour, coupled with dramatic use of light and shadow. She loves textures: through contrasts, the surface of the piece appears to move, to recede or emerge. Another feature is Helen’s fascination with perspective: we find ourselves compelled by something in the immediate picture plane, but as our eye is taken further into and around the piece, we come across a stunning detail in the middle or far distance that changes everything.

This telescopic effect is hypnotic. Sheer aesthetics seduces us into lingering in front of each piece, wanting to know more. This aesthetics succeeds in drawing us in to profound questions about human experience, and of course about how every situation is interpreted according to our own perspective. Her work coaxes us to see things through others’ perspectives. For Helen, her art is about the marriage of politics and the ineffable affects that only art can bring. For three decades she has returned again and again to diaspora narratives, and in particular the experience of the forcibly displaced. She has a lifelong commitment to working alongside people who, through aggression, war, economic deprivations or self-salvation, have found themselves emotionally, psychologically, and physically exiled. She uses her rare poetics to foster wider understanding, but also to challenge oppression by undermining easy narratives that entrench us in positions that we have inherited rather than examined for ourselves. Beauty can do that and it is Helen’s intention that it should. The issues she tackles are meticulously researched, and emerge out of relationships, an ethical commitment and an understanding of complex politics that last for years. This also weighs on the importance of the image – images matter. Images can save or cost a life. Helen Sheehan’s background as a photographer emerges from a fusion of photojournalist and fine art sensibilities forged in the context of the Republic of Ireland of the 70s and 80s. She did her degree at Cork in 1986 and caused problems for departmental budgets by insisting on her right to explore photography, installation, performance and fine art. While that may be normal these days, it was not in the early 80s and it gives a good indication of Helen’s artistic concerns. The uncanny spatial sense that we see in her haunting images derives in part from her early creation of feminist performance works that combined tape-slide sequences with live art, set in open, cagelike, wooden, 3d frames. The compositional elements in the stills and collages from these early pieces resonate with her mature style that we see now. Helen’s interest in undoing the suffocating gaze of others started young.

Her roving eye and curiosity about how visual language operates was further explored in the late 80s when she worked as a fashion photographer, as well as producing work for travel magazines. This immersed her in how to photograph surfaces, objects, settings and people in such a way as to ‘sell’ the content. For me this is another important element in how her work has developed in the service of human rights and international solidarity. An understanding of visual language of the mass media and the glossy magazine is very interesting in this context. She is also driven to investigate genocidal acts that have led to the erasure of peoples from their homes and lands. Her interest in Armenia and its diaspora was triggered by working as a teacher in the Mechitarist Seminary school on the Armenian Island of St. Lazzaro in Venice in the 1990’s and so began a slow burning relationship that has been put centre stage in the most recent work in Diyarbakir. However, her work began to make a big impact during the war over the break-up of former Yugoslavia. Helen had already travelled extensively in Slovenia, Croatia, Serbia and Bosnia before the war began in 1993. She documented the aftermath of the near total decimation of the Croatian border towns of Vukovar and Osijek. When this brutal war moved to Bosnia, she 11

photographed in Sarajevo always seeking to draw attention to the humane, living, intercultural city, the resilience of that spirit despite the essentialist war being fought so hard to separate people.

This work – pre-internet – was in part commissioned by Amnesty International, and was exhibited at their national conference in 1997 in Ljubljana, as well as in London and Croatia, and featured in national UK and Irish media.

In the 2000s Helen started living in Paris and began immediately to need to understand the fault lines in French culture around its former colonies in North Africa. Racial tensions were and still are running high, and Helen immersed herself in this inquiry by travelling to Kabylie the Berber region in Algeria. Here she created photographs to track her friend Ali’s experience as a political asylum seeker who had made his way to Paris, refugee status and work. In the same period, she made a series of studies with Zana who in the early 1990s had moved to London with her siblings in political exile from Istanbul. Zana’s family are Kurdish Alevi, brought up in Turkey’s capital, with complex feelings about the city, country and language of her birth. These works emphasise the individual – exploring multiple and rich senses of belonging as well as anger, grief and loss. The intimate human-scale work makes the viewer forge a relationship primarily with a person, not an ‘Algerian’, Kurdish’, ‘North African’ or a ‘Muslim man/woman’, with whatever media-fuelled prejudices those terms can sometimes evoke. 12

objects we select to come with us become the greater narrative in Helen’s photographic works.

For the past 5 years, Helen has returned to questions of Armenia, its diaspora and its lost landscapes. The work in Eastern Turkey emerges in a politically complicated situation. These are lands, towns and cities once part of Western Armenia where the genocide of 1915 resulted in the almost total clearance of population - including forced conversions and a scattering of the survivors across a broad diaspora. It is also a land now mostly populated by Kurds, Alevi, Zaza Assyrian, Turks and descendents of converted Armenians. Most have their own histories of land and landlessness which is very much current. Helen has also worked to support a Turkish human rights lawyer in Eastern Turkey, who is campaigning on behalf of rural people for justice and compensation around loss of land in the installation of a international oil and gas pipelines system. Eastern Anatolia is a politically volatile place, vulnerable to exploitation in multiple ways.

Helen’s work has been shown in Eastern Anatolia and this is her first exhibition in Istanbul. This is a near brilliant tactic of deep engagement where direct narratives of expulsion, grievance, defensiveness, guilt and accusation would only serve to make things worse. The integrity and social skills of the photographer also are crucial. In such situations, indeed in all the contexts I have described above, Helen has been first and foremost someone who makes relationships. One could say that half the work is invisible in these photographs: that is the cups of tea, the emails and conversations, the story-telling and sharing, the political-cultural discussion, the passion and the silences, the misunderstandings, explorations and new insights. Conversely, one could say that this quality is at the very heart of the work, and underpins the visual power, humanity and integrity that Helen Sheehan’s photographs exert over us. Jane Trowell London

In this potentially fraught situation, Helen’s process of working with Armenian diaspora families in London, Paris and Aleppo whose ancestors were from Diyarbakir, Zeytoun, Marash and Van is humane, tender and defusing. The universal story of human migration and exile and the precious memories and 13

ŞAIRANE BIR BELGESEL: HELEN SHEEHAN’IN FOTOĞRAFCILIĞI

İrlandalı fotoğraf sanatçısı Helen Sheehan’in eserleri zengin ve canlı bir güce sahip. Çerçevenin dışına taşan alışılmadık bir yeteneği sergileyen bu eserlerde Helen’le yekvücut oluveriyoruz: birazdan onun gibi eşikten adımımızı atıp, orada duran kişiye yaklaşacağız veya uzak gibi görünen o diyarın duvarları boyunca yürüyeceğiz… Bu sayede Helen’in eserleri, adeta özenle kurulmuş bir sette çekilmiş bir film karesi gibi. Ancak Helen’in fotoğraflarındaki malzeme tamamen gerçeklikten bir parça. Belgesel bir özelliğe de sahip bu bakımdan. Helen bu gücü, görsellikle arasındaki kuvvetli aşktan devşiriyor. İmgeyi çerçeveleyen ve göze meydan okuyan çizgilerin vurgulandığı kompozisyonları her zaman keskin. Işık ve gölgenin dramatik kullanımıyla birlikte gelen renk etkileri etrafında kuvvetli bir hassasiyet gizli. Sanatçı dokuları seviyor: kontrastlar sayesinde eserin yüzeyi ileri ve geri hareket ediyormuş gibi görünüyor. Helen’in sanatının bir diğer özelliği, perspektif tutkusu. Hemen karşımızdaki resim düzleminde yer alan bir öğenin meydan okuyuşunu hissediyoruz.

Ancak bakışımız eserin içine ve çevresine doğru çekildikçe, tam ortada veya çok uzak bir köşede her şeyi değiştiren şok edici bir detay keşfediyoruz. Bu teleskopik etki, hipnotize edici. Her eserin kusursuz estetiği, bizi daha fazla bilme arzusuna sevk ediyor. Bu sayede insanlık deneyimi ve kendi perspektifimizden her durumun nasıl yorumlandığı üzerine derin sorulara dalmış buluyoruz kendimizi. Helen’in eserleri bizi başkalarının bakış açısına zorluyor. Helen’e göre sanat, siyasetin ve sadece sanatın getirebileceği kalıcı duygulanımların birlikteliğinden ibarettir. Otuz yıl boyunca diaspora anlatılarına, özellikle de zorunlu göç deneyimlerine defalarda kez geri dönmesinin sebebi burada yatıyor. Agresyon, savaş, ekonomik zorluk veya kendi refahları sebebiyle kendilerini duygusal, psikolojik ve fiziksel olarak sürgün edilmiş bulan kişilerle çalışmaya adamış. Ender şiirselliğini sadece daha geniş bir anlayışın tohumlarını ekmek için kullanmıyor sanatçı. Aynı zamanda, kendi kendimize arayıp bulmak yerine devraldığımız bakış açılarında kök salmış basit anlatıların altını koymak suretiyle, baskıya meydan okumak için kullanıyor. Güzellik bunu başarabilir ve Helen’e göre başarmalı da. Sanatçının ele aldığı meseleler incelikle araştırılmış; yıllar boyu süren ilişkilerden, etik bağlılıklardan ve karmaşık siyaset anlayışlarından doğan meseleler. Bu ayrıca imgenin de önemi üzeirnde bir yük teşkil ediyor. İmgeler önemlidir. İmgeler hayat kurtarabilir veya bir hayata mal olabilir. Helen Sheehan’ın fotoğraf alanındaki geçmişi, 1970 ve 1980’li yıllarda İrlanda Cumhuriyeti’nde olgunlaştırdığı fotomuhabirlik deneyimi ve güzel sanatlar hassasiyetinin bir füzyonundan oluşuyor. 1986 yılında Cork’tan mezun olan Sheehan fotoğraf, yerleştirme, performans ve güzel sanatları keşfetme hakkında direterek bölüm bütçelerinde sorunlar doğmasına sebep oldu. Günümüzde bu doğal karşılansa da 1980’lerin başında durum oldukça farklıydı. Helen’in sanatsal amaçlarına sahip çıktığının kuvvetli bir göstergesiydi. Sanatçının akılda kalan imgeleri kısmen kariyerinin başlarında teyp-slayt sekanslarını açık, kafes benzeri, ahşap, 3 boyutlu çerçevelerde canlı sanatla birleştirdiği

feminist performans işlerinden besleniyor. Bu erken dönem işlerdeki resimler ve kolajlarda bulunan komposizyonel unsurlar, bugün karşımızdaki olgunluk dönemi stiliyle bir rezonans oluşturuyor. Helen’in ötekinin boğucu bakışını paramparça etmeye ilgisi genç yaşlarda başlamıştı.

Sanatçının hareketli bakışı ve görsel dilin işleyiş biçimine olan merakı 1980’lerin sonlarında moda fotoğrafçısı olarak çalıştığı ve seyahat dergilerine iş yaptığı yıllarda daha derinlikli görülebilir. Bu meşguliyetler sayesinde sanatçı yüzeyleri, objeleri, mekanları ve insanları, içeriği ‘satacak’ şekilde fotoğraflamayı öğrenir. Benim için bu, Helen’in sanatının insan haklarının ve uluslararası dayanışmanın hizmetinde gelişmesinde önemli bir unsurdur. Kitle medyasının ve moda dergilerinin görsel dilini anlamak bu bağlamda son derece ilginçtir. Helen Sheehan’ın ilgisi halkları evlerinden ve topraklarından eden soykırımsal faaliyetleri de kapsıyor. Sheehan’in Ermenistan’a ve Ermeni diasporasına olan ilgisinin tohumları, 1990’larda Venedik’teki San Lazzaro adlı Ermeni adasında bulunan Mechitarist Seminary okulunda öğretmen olarak çalıştığı yıllarda ekildi. Böylelikle Diyarbakır’da sergilenen en son işinde merkezî öneme yükselen, yavaş fakat yakıcı bir ilişki başlamış oldu. Ancak sanatçının eserleri, Yugoslavya’nın parçalandığı 15

savaş yıllarında büyük etki yaratmaya başlar. Helen 1993’te savaş başlamadan önce hâlihazırda Slovenya, Hırvatistan, Sırbistan ve Bosna’da bolca bulunmuştu. Hırvatistan sınır kasabaları olan Vukovar ve Ösek’teki katliamın hemen ertesini belgelemişti. Korkunç savaş Bosna’ya sıçradığında Saraybosna’da, halkları ayırmak için tüm şiddetiyle sürmekte olan özcü savaşa rağmen insanî, nabzı atmaya devam eden, çokkültürlü kente ve bu ruhun direncine işaret etmeye çalışan fotoğraflar çekti.

İnternetten önceki dönemde üretilen bu eserler, kısmen Uluslararası Af Örgütü katkılarıyla gerçekleşti ve 1997 yılında Ljubljana’daki ulusal konferansın ardından Londra ve Hırvatistan’da sergilendi. Birleşik Krallığın ve İrlanda’nın ulusal medya kanallarında yer buldu.

2000’li yllarda Paris’e taşınan Helen, Fransız kültüründe özellikle eski sömürgeleri Kuzey Afrika etrafında derinleşen fay hatlarını anlama ihtiyacı duydu. Irksal gerilimlerin hâlen sürmekte devam ettiğini gözlemledi. Bu fay hatlarının keşfine çıkan Helen Cezayir’in Berberi bölgesi olan Kabylie’ye sehayat etti. Burada siyasi sığınma, mülteci statüsü ve iş talebiyle Paris’e göç etmiş arkadaşı Ali’nin deneyimlerini fotoğraflar. Aynı dönemde, 1990’ların başında kardeşleriyle birlikte İstanbul’dan Londra’ya göç eden siyasi sürgün Zana ile bir dizi fotoğraf çalışması yapar. Zana’nın ailesi Kürt ve Alevi’dir. Türkiye’nin başkentinde yetiştirilen Zana doğduğu kente, ülkeye ve dile karmaşık hisler beslemektedir. Bu fotoğraflarda birey ön plandadır. Aidiyetin yanı sıra öfke, acı ve kayıp gibi karmaşık ve zengin hisleri keşfe çıkar. İnsan boyutlarındaki eser, izleyicinin -medyanın kuvvetlendirdiği önyargılar ne olursa olsun bir Cezayirli, bir Kürt, bir Kuzey Afrikalı veya bir Müslüman’la değil- öncelikle bir insanla ilişki kurmasını teşvik eder. 16

Geçtiğimiz 5 yıl boyunca Helen Ermenistan, Ermeni diasporası ve kayıp coğrafyaları ile ilgilenmeye başladı. Türkiye’nin doğusunda ürettiği eserler karmaşık bir politik durumdan besleniyor. Bu topraklar, kasabalar ve kentler bir zamanlar Batı Ermenistan’ın bir parçasıydı. 1915 yılındaki soykırımla neredeyse nüfusun tamamı silindi, göçe zorlandı ve kurtulanların da geniş bir diasporaya dağılmasına sebep oldu. Günümüzde bu topraklarda çoğunlukla Kürtler, Aleviler, Zazalar, Süryaniler, Türkler ve din değiştirmiş Ermenilerin torunları yaşamakta. Her birinin hâlâ güncelliğini koruyan toprak veya topraksızlık tarihleri mevcut. Helen, aynı zamanda, Türkiye’nin doğusunda uluslararası petrol ve gaz boru hattının kurulmasından doğan arazi kayıpları için adalet ve tazminat arayışında olan kırsal nüfusa vekalet eden, insan hakları savunucusu bir avukata da destekte bulundu. Doğu Anadolu, politik bakımdan değişken ve birçok açıdan sömürüye açık bir coğrafya.

Helen’in eserleri Doğu Anadolu’da sergilendi, İstanbul’da ise ilk kez sanatseverlerle buluşuyor. İhraç, haksızlık kaynaklı öfke, savunuculuk, suç ve suçlama konulu doğrudan anlatılarla kurulacak sıkı bağların durumu sadece kötüleştireceği bir durumda, bu akıllıca bir taktik. Fotoğrafçının dürüstlüğü ve sosyal becerileri de büyük öneme sahip. Bu gibi durumlarda ve yukarıda tarif ettiğim tüm durumlarda Helen, aslında öncelikle insanlarla ilişki kuran bir kişi olmayı başarmıştır. Bir bakımdan, bu fotoğraflarda işin yarısı görünmezdir: çay bardakları, e-postalar ve sohbetler, hikaye anlatıcılığı ve paylaşımlar, politik ve kültürel tartışmalar, tutkular ve sessizlikler, yanlış anlaşılmalar, keşifler ve yeni kavrayışlar... Bunların eserin tam kalbinde bulunduğunu ve Helen Sheehan’ın fotoğraflarının üzerimizdeki görsel gücünün, insancıllığının ve samimiyetinin altında yatan esas cevher olduğunu söyleyebiliriz. Jane Trowell London

Böylesi endişe verici potansiyele sahip bir tabloda Helen’in Londra, Paris ve Halep’te bulunan, kökleri Diyarbakır, Zeytun, Maraş ve Van’a uzanan Ermeni diaspora aileleri ile olan yakın temasları insancıl, nazik ve sakin gerçekleşti. Göç ve sürgünün evrensel tarihi, yanımıza almayı seçtiğimiz kıymetli hatıralar ve objeler, Helen’in fotoğraf eserlerinin büyük anlatısını oluşturuyor. 17

VAN

In November 2010, I finally got the chance to go to Eastern Anatolia, accompanied by a translator. Sibel, an Armenian living in Istanbul, was a gem to work with. Her fathers’ side was from the region of Van, yet their past was clouded in a painful silence. I must have tested her patience with my obsession but she remained good natured and fun to work with throughout the field / photography trip. Our journey seemed to go on forever, but at about 20.00 in the evening we finally arrived in Van City. The first thing that one notices upon entering the town is a gigantic white statue of the famous Van Cat, a ghostly apparition on a dark November evening. The white-coated Van is odd-eyed, having one eye of each colour.

For every group of people there are ‘places’, which are of such importance to their identity that to lose access to them is a painful and destabilizing reality. Many people the world over have experienced not only exile, but loss of access to the lands of their ancestors. For Western Armenians, the region of Van, which is located in Eastern Anatolia in Turkey, was and still is, one of these emblematic places. In 2010, I visited the region as a photographer, an outsider with a camera yet someone who could identify with this loss. I had been interviewing Armenian Diaspora families in Paris and London and whilst most had links to Diyarbakir, Marash and Zeytun, my desire to visit Lake Van arose from photographs of the church of Aktamar, located on the Lake, which I had seen in the houses of those related to the original exiles. These locations were once central to their ancestors’ existence. The lack of access and the pain of what had happened in that landscape provoked indignation - and a curiosity to see these lands. Through their memories and my own imagination, my photographic eye was eager to somehow capture this impossible absence. 18

I was used to looking at the faded black and white and sepia toned photographs of the old city, and the many gorgeous Armenian churches. Some were of simple spartan design, others more elaborate. I had also seen the fine Ottoman-style wooden yalis and the missionary schools where Armenians studied. Entering the contemporary city of Van was, therefore, a visual shock. How could I reconcile the eternal banality of modernist non-descript architecture common in many of the towns and cities – awash with cheap PVC windows - with the beauty of the historic photographs? The sheer ugliness was in sharp contrast to the disappeared world in the old photographs. I was aware that my own nostalgia was misplaced, because what I was trying to narrate or question was the silence surrounding the disappearance of a people, not of buildings. It is said, however, that the effects of ethnic cleansing, or genocide, continue with the cultural destruction of historic monuments. It was November, but a warm bright sunshine was forecast for the next few days, unusual for the season but perfect for photography, as Lake Van is 5,500 feet above sea level. Just outside Van we went in search of the birth place of the Armenian Artist, Arshile Gorky, whose real name was Vosidig Manoug Adoian. His birthplace in the village of Khorkum (now

renamed Dilkaya) was on the shores of Lake Van. This village is now inhabited by mainly Kurdish farmers who survive from the land, their own existence marked by a continuous stream of emigration to the industrial heartlands of Turkey or beyond.

The ghostly presence of Khorkum’s native boy and his mother projected onto an abandoned stone house returned them, through time, to their homeland.

They knew nothing about one of the most famous artists of the 20th Century being born in their village. Arshile Gorky was a major innovator in abstract expressionism and surrealism in the last century. Their ignorance of him was hardly a surprise, since school text books in Turkey omit to mention anything positive about the Armenian community’s contribution to the overall culture of Turkey. Breathtaking in its beauty, Lake Van, which is sometimes referred to as an inland sea, is seven times the size of Lake Geneva and is home to the remains of three important Armenian churches, Lim, Gdouts and the Aktamar. At one time there were 537 Armenian churches in the region known as Vaspurakan (noble land). The area was dotted with an abundance of scriptorium, many of which had already been destroyed during the ravages of Abdul Hamid II period, 1895-96. Arriving in America from devastated Ottoman Armenia after the death in Erevan of his Mother Shushan in 1919, Arshile Gorky had sought to re-invent himself there. So inspired was he by Maxim Gorky, that he named himself after the famous Russian poet. However like many ‘great exiles’, his origins remained within him and his creativity was fueled by a lost world and by the tiny black and white photograph taken with his mother in 1911 in a studio in the old city of Van, beneath the citadel.

Van, like Zeytun, has always been associated with Armenian resistance. During the siege of the city in 1915, it was one of the few places where Armenians took up arms to defend themselves against the Ottoman Empire, eventually having to evacuate it with the help of Russian troops who afforded them protection for their retreat to the Caucasus. Helen Sheehan Photographing Around Lake Van : A photographer’s diary

The head of the village of Khorkum / Dylkaya, Haci Fariz, invited us into his house for tea. He had been visited by Mathew Spender, the husband of Arshile Gorky’s daughter, Maro. I asked Haci Fariz if I could project some photographs of the artist on to the walls of abandoned buildings in the village. He said ‘no problem’. A crowd gathered, it was like a performance, we gave sweets to the children, they followed us everywhere. 19

VAN

Her insan topluluğu için ayrıcalıklı, özel mekanlar vardır. Bu mekanlar onların kimlikleri için öylesine önemlidir ki, o mekanlara erişimin kesilmesi sancılı ve sarsıcı bir olgudur. Dünyada birçok halk sadece sürgün edilmekle kalmamış, atalarının topraklarına erişimden de men edilmiştir. Türkiye’nin doğusunda yer alan Van bölgesi, Batılı Ermeniler için böyle sembolik mekanlardan biriydi, halen de öyle. 2010 yılında o bölgeyi bir fotoğrafçı olarak ziyaret etmiştim. Ben, orada kameralı bir yabancıydım ama bir yandan da bu kayıp duygusuyla özdeşleşebilecek biriydim. Paris ve Londra’da Ermeni ailelerle görüşmeler yapmıştım. Bu ailelerin büyük çoğunluğunun Diyarbakır, Maraş ve Zeytun’la bağları olmasına karşın, benim Van Gölü’nü ziyaret etme arzumun asıl kaynağı, gölün üzerindeki Aktamar Kilisesi’nin fotoğraflarıydı. Bu fotoğraf, ilk sürgün edilenlerin akrabalarının evlerinde sıklıkla karşıma çıkıyordu. Bu yerler, bir zamanlar ataları için hayati öneme sahip olan gizemli mekanlara dönüşmüşlerdi. Erişimin imkansızlığı ve orada yaşanan olayların acısı, öfkenin yanı sıra merak da uyandırıyordu. Onların anılarının ve kendi hayal gücümün merceğinden, fotoğraf makinamı bu imkansız yokluğu bir şekilde yakalamaya yöneltmiştim. 20

2010 yılının Kasım ayında, nihayet Doğu Anadolu’ya gitme fırsatı yakaladım. Yanımda bir de çevirmen vardı. Sibel, İstanbul’da yaşayan bir Ermeniydi ve onunla çalışabilmek çok değerli bir fırsattı. Baba tarafı Van bölgesinden geliyordu, ancak babasının ailesinin geçmişi acılı bir sessizliğe gömülmüştü. Bu konudaki ısrarlı sorularımla onun sabrını sınamış olmalıyım. Ama, yolculuğumuz ve fotoğraf ziyaretlerimiz süresince Sibel, iyi huylu ve eğlenceli biri olmayı sürdürdü. Yolculuğumuz sonsuza dek sürecek gibiydi, fakat nihayet akşam saat sekiz civarlarında Van’a ulaştık. Kente girdiğinizde gözünüze ilk çarpan şey, dev boyutlardaki beyaz Van Kedisi heykeli. Karanlık bir Kasım akşamında bir hayalet gibi görünüveren bu heykelde tasvir edilen Van Kedisi, beyaz tüylü ve iki gözü farklı renklerde bir hayvan. O zamana kadar, eski kentin ve muhteşem Ermeni kiliselerinin siyah beyaz veya sepya tonlarındaki solgun fotoğraflarına bakmaya alışmıştım. Bazıları sade ve süssüzdü, bazıları ise daha gösterişliydi. Ayrıca birçok güzel ahşap Osmanlı yalısı ve Ermenilerin eğitim gördüğü misyoner okullarını da görmüştüm bu fotoğraflarda. Bu yüzden günümüzdeki haliyle Van kentine girmek görsel bir şok oldu. Birçok kent ve kasabada karşımıza çıkan, ucuz PVC pencerelerle kaplı, kimliksiz modern mimarinin sınır tanımayan banalliğini, bu tarihi fotoğrafların güzelliğiyle nasıl uzlaştırabilirdim? Bu korkunç çirkinlik, eski fotoğraflarda kalan kaybolmuş dünyanınkiyle taban tabana zıttı. İçine düştüğüm bu nostaljinin yersiz olduğunun farkındaydım, zira anlatmaya veya sorgulamaya çalıştığım şey, binaların değil bir halkın kaybedilişinin etrafındaki sessizlikti. Öte yandan, etnik temizliğin veya soykırımın etkilerinin, tarihi eserlerin kültürel yıkımıyla sürmekte olduğu söylenir. Kasım ayı olmasına rağmen birkaç gün boyunca sıcak güneşli bir hava öngörülüyordu. Mevsim normallerinin dışındaki bu hava durumu, fotoğraf çekmek için mükemmeldi. Zira Van Gölü,

deniz seviyesinin tam 5.500 metre üzerinde. Van’ın hemen dışında, Ermeni sanatçı Arshile Gorky’nin doğum yerini aramaya koyulduk. Esas adı Vosidig Manoug Adoian olan sanatçının doğum yeri Van Gölü kıyılarındaki Khorkum (bugünkü adıyla Dilkaya). Bu köyde bugün topraktan geçinen Kürt çiftçiler yaşıyor. Kürt halkı da Türkiye’nin sanayi merkezlerine ya da sınırın öte yakasına doğru sürekli göç veriyor.

yansıtıp yansıtamayacağımı sordum. ‘Sorun olmaz’, dedi. Bir kalabalık toplandı, adeta bir performans gibiydi, çocuklara şeker dağıttık ve onlar da her yere bizimle birlikte geldiler. Terkedilmiş bir taş evin üzerine yansıtılmış, Khorkum’un yerlisi bu oğlanın ve annesinin hayaletsi varlığı, zaman içinde onları memleketlerine geri getirmiş oldu.

Bu kişiler, 20. Yüzyılın en önemli sanatçılarından birinin kendi memleketlerinde dünyaya geldiğini bilmiyordu. Arshile Gorky, geçen yüzyılda Soyut Dışavurumculuk ve Sürrealizm akımlarının başlıca isimlerindendi. Onu tanımamaları pek de şaşırtıcı değil, zira Türkiye’deki ders kitapları, Ermenilerin Türkiye kültürüne yaptığı katkıya dair olumlu hiçbir şey söylememek için bu bilgileri kapsamına almıyor. Güzelliğiyle nefes kesen ve kimi zaman deniz olarak anılan Van Gölü, Cenevre Gölü’nün yedi katı büyüklüğünde. Gölde üç önemli Ermeni Kilisesi’nin kalıntıları yer alıyor: Lim, Gdouts ve Aktamar. Vaspurakan, yani kutsal topraklar olarak bilinen bu bölgede bir zamanlar 537 Ermeni Kilisesi bulunmaktaymış. Bölgede bulunan çok sayıdaki manastır kütüphanesi, 189596 yıllarında II. Abdülhamit dönemindeki saldırılarda tahrip edilmiş. Arshile Gorky, Yerevan’daki Annesi Shushan’ın ölümü üzerine, 1919 yılında, harap haldeki Osmanlı Ermenistan’ından Amerika’ya göç etti ve orada kendini yeniden yarattı. Rus şair Maksim Gorki’den o kadar etkilenmişti ki, kendi adını onunkini andıracak şekilde değiştirdi. Ancak tüm ‘büyük sürgün’ hikayelerinde olduğu gibi, kökenlerini hep içinde taşıdı. Yaratıcılığını her zaman kayıp bir dünya ve 1911 yılında tarihi Van kentinde, kalenin altındaki bir stüdyoda annesiyle çekildiği solgun siyah-beyaz bir fotoğraf tetikledi. Khorkum/Dilkaya köyünün muhtarı Hacı Fariz bizi evine çay içmeye davet etti. Arshile Gorky’nin kızı Maro’nun kocası Matthew Spender da onu ziyarete gelmiş. Hacı Fariz’e köydeki bazı terk edilmiş binaların üzerine sanatçının fotoğraflarını

Van, tıpkı Zeytun gibi Ermeni direnişi ile özdeşleştirilmiştir. 1915 yılında şehir kuşatma altındayken, Ermenilerin Osmanlı İmparatorluğu karşısında kendilerini silahlanarak savunduğu sayılı yerden biridir. Nihayetinde, güvenli bir şekilde Kafkaslara çekilmelerini sağlayan Rus birliklerin yardımıyla kenti boşaltmak zorunda kalmışlar. Takip eden yıllarda Ermeni mevcudiyeti, bu tarihi mekandan silinmiş. Helen Sheehan Van Gölü çevresinde fotoğraf çekmek: Bir fotoğrafçının günlüğü

DIYARBAKIR - DIGRANAGERD

I first heard about Diyarbakır from the Armenian families who I am interviewed for my research with the diaspora in London and Paris. This is a photographic led study linking the memories, objects, and stories of the descendants of Armenian exiles with their ancestors’ homeland. I have interviewed and photographed three Armenian families for my research and practice: the Zorians, the Sarrafians and one other family who cannot be named. In my research into Armenian diaspora family histories in Paris and London, both the Sarrafians and the Zorians came from Diyarbakır. What links these families is that both fled during the Abdulhamid II period in the late 1890s, and therefore had more time to think about salvaging some objects and personal items that would remind them of where they came from when they went into exile. My purpose in interviewing their descendants was to build up a family archive, but more importantly to pose questions through my practice about lost landscapes and the return of memory, which is as pertinent to the exiles as to those who continue to live in this region. As a photographer I work with the full consent of the descendants of those who were exiled, and go to the actual places where their ancestors lived. In my practice, I am trying to link their memories to their lost landscape. These epic journeys take me to places alien to me but connected to the families’ communal heritage and memories. I grew up 28

in Ireland where I sometimes visited the remote parts of that country in the west, with abandoned stone houses still standing as evidence of a people who died or were exiled during the great famine of the 1840s. As a photographer who is searching for traces of the Armenian existence, I make a connection to Eastern Turkey through my research. Then again, I am reflecting on the nature of my own experience as someone who feels exiled from her own past through a rupture with the Irish language and a sense of the remaining collective trauma. It is so far back that people no longer want to engage with it. However, this identification arises from something that lies hidden in my consciousness; it is half understood yet full of unanswered questions. Evidently, in searching for the disappeared past of the Armenians, I am also searching for my own ‘lost world’ and ancestral connection. Grandfather’s eyes stare down at me from the oval picture frame; I never knew him. My homeland, Ireland, where he was born has changed; it is now an independent and divided country.

their own spaces. During my time photographing inside the city walls in the former Armenian quarter people have opened up their homes to me and shown me such warmth and kindness. These family histories are important for the current generation in order to grasp the texture of some of the lost lives and social history of the region that was ‘disappeared’ for political reasons, in particular after 1915. I have projected slides of the families who once lived there. I search for traces of the Armenian past: mulberry trees, a fountain, and the Mardin gate. In these quiet courtyards inside the majestic basalt walls of old Diyarbakır, their absence still resonates. Helen Sheehan London

When I first visited Diyarbakır, my main contacts were through the Kurdish community. A friend in London had given me the name of a person who could direct me to the old Armenian quarter where locals still refer to as Gavur Mahallesi (Infidels’ Quarter) - beautifully written about by the Armenian author Mıgırdiç Margosyan who was born here. As I pursued my search for houses inhabited by Armenians before 1915, I also discovered the history of the Kurdish community that has been going through phases of different political and social turning points in the past decades. Young children almost always followed me in the streets of this former Armenian neighborhood, which is now mostly inhabited by an internally displaced Kurdish community that opens new layers in the history of this space. My experience of Diyarbakır, or Digranagerd, is lived through the memories of the descendants; I try to connect with their lost landscape. I also attempt to engage with the people now living in these places and how they have transformed them into 29

DIYARBAKIR - DIGRANAGERD

Diyarbakır’ı ilk olarak, araştırmam için Londra ve Paris diasporasında görüştüğüm ailelerden duydum. Çalışmam, sürgüne gönderilen Ermenilerden kalan hatıra, eşya ve hikayeleri atalarının memleketiyle ilişkilendiren fotoğraflara dayanıyor. Araştırmam ve fotoğraf çalışmam için üç Ermeni aile ile görüşmeler yaptım ve fotoğraflarını çektim: Zorian’lar, Sarrafian’lar ve büyükbabaları 1915 yılında öldürülen, ismini açıklamak istemeyen üçüncü bir aile. Paris ve Londra’daki Ermeni diasporasının aile geçmişlerine baktığımda, Sarrafian’ların (Paris) ve Zorian’ların (Londra) her ikisinin de atalarının Diyarbakır’dan geldiğini gördüm. Bu iki ailenin ortak noktası, 1890’larda II. Abdülhamid döneminden kaçabilmiş ve sürgüne gittiklerinde nereden geldiklerini onlara hatırlatacak bazı kişisel eşyaları kurtarabilecek vakti bulabilmiş olmalarıydı. Bu ailelerin torunlarıyla görüşürken amacım bir aile arşivi oluşturmaktı. Ancak, daha da önemlisi, fotoğraf pratiğim aracılığıyla, kaybedilmiş mekanlara ve anılara dair, sürgünde olanlar kadar bu bölgelerde yaşamaya devam edenleri de ilgilendiren sorular sorabilmekti. Bir fotoğrafçı olarak, sürgün edilmiş ailelerin varislerinin tam rızasıyla çalışıyorum ve atalarının yaşadığı yerleri ziyaret ediyorum. Çalışmamda, onların hatıraları ile kaybettikleri mekanları ilişkilendirmeye çalışıyorum.

Bu efsanevi yolculuklar beni, bu ailelerin ortak mirasında ve hafızasında yer etmiş olmasına karşın, bana çok yabancı olan yerlere götürdü. Ben İrlanda’da büyüdüm. Kimi zaman, ülkenin batısında, 1840’lardaki büyük kıtlık zamanında ölen veya sürülen bir toplumdan geriye kalan, terkedilmiş taş evlerin olduğu uzak bölgeleri ziyaret ederdim. Ermeni varoluşunun izlerini takip eden bir fotoğrafçı olarak, Türkiye’nin doğusuyla araştırmam üzerinden bir bağ kuruyorum. Bir yandan da, İrlanda diliyle bağları koparılmış olduğundan ve süregiden bir kolektif travma nedeniyle kendi geçmişinden sürülmüş hisseden biri olarak kendi deneyimimi de yansıtıyorum bu çalışmada. Bu o kadar uzak bir geçmişte kaldı ki, insanlar artık bununla ilgilenmek bile istemiyorlar. Ancak bilincimin derinliklerinde temellenen bu kimlik, hâlâ tam olarak anlamlandırılamasa da cevaplanmamış birçok soruyla dolu. Görülen o ki, Ermenilerin kaybolmuş geçmişini araştırırken, aslında kendi ‘kayıp dünya’mı ve atalarımla bağlarımı da arıyorum. Hiç tanımadığım büyükbabam çerçevedeki fotoğrafından beni izliyor. Memleketim İrlanda, büyükbabamın doğduğu zamandan bugüne değişti; artık bağımsız ve bölünmüş bir ülke.

geçerek, buraları kendi mekanlarına nasıl dönüştürdüklerini anlamaya çalışıyorum. Burada, Suriçi’nde eski Ermeni mahallesinde fotoğraf çekerek geçirdiğim günlerde insanlar bana büyük yakınlık ve samimiyet göstererek evlerini açtılar. Bu aile hikayeleri, yeni neslin, özellikle 1915 sonrasında siyasi sebeplerden ‘kaybettirilen’ hayatları ve bölgenin toplumsal tarihini kavraması açısından önemli. Bir zamanlar oralarda yaşamış olan insanların hatıra fotoğraflarını duvarlara yansıttım. Ermeni geçmişine dair izler arıyorum: dut ağaçları, belki bir çeşme ve Mardin Kapı. Eski Diyarbakır’ın görkemli surlarının içindeki avlularda, hâlâ onların yokluğu yankılanıyor. Helen Sheehan London

Diyarbakır’a ilk geldiğimde, ilk iletişim kurduğum insanlar Kürtlerdi. Londra’dan bir arkadaşım sayesinde, burada doğan Ermeni yazar Mıgırdiç Margosyan tarafından da çok güzel bir şekilde tarif edilen, Diyarbakırlıların hâlâ ‘gavur mahallesi’ dedikleri eski Ermeni bölgesine beni yönlendirebilecek birinin iletişim bilgilerini edinmiştim. 1915 öncesinde Ermenilerin yaşadığı evleri ararken, onlarca yıldır farklı politik ve toplumsal değişim sürecinden geçen Kürtlerin de tarihini keşfetmeye başladım. Sokaklarında hep küçük çocukların beni takip ettiği bu eski Ermeni mahallesinde şimdi çoğunlukla yerlerinden edilmiş Kürtler yaşıyor, ki bu da bu mekanın tarihine yeni katmanlar katıyor. Benim Diyarbakır, veya Digranagerd deneyimim, bir zamanlar orada yaşamış olanların ve onların torunlarının hafızasına dayanıyor. Onların kayıp mekanlarına temas etmeye çalışıyorum. Aynı zamanda, bu mekanların bugünkü sahipleriyle de iletişime 31

ZEYTUN

There are locations that have come to represent something emblematic in a people’s collective memory. The location and the name stop merely denoting a place, a city, a village, and start representing historic moments, or symbolic images closely associated with a people’s history. The memory of such an historical place can survive 100 years or more even when the place no longer physically exists, or even when it is destroyed, and the people who used to live there have vanished. In the history of Armenians, Zeytun bears such emblematic significance. On the one hand, the name signifies heroic resistance and on the other, genocide and martyrdom. 54

Zeytun is located in the north of historic Cilicia and in the centre of the Taurus Mountains. There were houses on cliffs and bridges over deep valleys. The historic town gave the impression of a natural fortress. Zeytun’s heroic/tragic history started in the second half of the 19th century. This period coincided with the Ottoman Empire’s efforts to suppress the semi-independently functioning emirates. There was a push to strengthen the central government. The Kurdish emirates were the main targets, the presence of which in the eastern provinces had become evidence of the government’s inertness, absence, and weakness. It is believed that the initial pressure by the Ottoman Government on Zeytun fits within a general narrative of undermining the independent spirit of this small Armenian emirate. There are various contradictions in the history of the Ottoman Armenians. The history of Zeytun is expressive in this respect. In other parts of the empire, especially in rural areas, the Armenian tiller had been deprived of his land and had become the local Kurdish or Turkish agha’s or bey’s subject. The dejected Armenian villager sought the Ottoman Government’s presence, hoping that with this reinforcement he would have support; that the Government would stop the violation of his rights by restraining the local rulers who would oppress him. The Zeytun Armenians were not in such a situation; though briefly, it is worth mentioning that in the 1860’s, the Armenians in Zeytun revolted because the government wanted to put an end to this semi-independence and freedom that they enjoyed. Simply put, they were not ready to obey a government system that imposed heavy duties. Years before these events, the Zeytun Armenians had resorted to arms when in the 1830’s the whole of Cilicia was invaded and occupied by the army of Ibrahim Pasha of Egypt after the defeat and retreat of the Ottoman forces. Under these circumstances, the Zeytun Armenians had joined the local Turkish tribes and fought against the Egyptian occupation, which in reality posed a threat to Zeytun’s semi-independent status. This resistance was in fact directed towards any power that threatened their autonomy.

The story of the Zeytun rebellion in the 1830’s is not often recalled. The 1860’s rebellion and others that followed were quite another matter. In the 1860’s, the Istanbul Armenians lived a literary, cultural, spiritual and intellectual renaissance, which was the reason why news of resistance from Zeytun resonated in the form of poems, patriotic songs and books written about Zeytun in the second half of the 19th century. As such, Zeytun started to become the embodiment of the idea of ‘fighting for freedom’ in the collective mindset of the Armenians, at the same time embodying torture and martyrdom on the road to resistance. The years that followed saw more rebellions and this image was to grow stronger in people’s minds. While Zeytun had come to represent a flag and a slogan in the collective imagination of the Armenians, it had also come to represent an obsession in Ottoman political circles. In the second half of the 19th century, the Armenian Question came into existence, which then became the reason why Ottoman authorities distrusted their Armenian population and why they generally regarded Armenians as internal enemies and as separatists. Although this attitude would have its highs and lows, nevertheless it always prevailed within the upper ruling class. The existence of such a rebellious Armenian locality would simply be seen as a threat. The fact that the Zeytun population was firstly and foremost fighting for its economic autonomy, would simply be forgotten. The authorities would focus on weakening and oppressing this centre of resistance. A military base was built on the opposite hill and Muslim refugees arriving from the Caucasus were settled in locations nearby. As such, it was not a coincidence that Zeytun was one of the first targets of the mass deportations and massacres during the 1915 Armenian genocide. Heroism and martyrdom, these are the two words symbolizing Zeytun in the collective memory of the Armenians. However, Zeytun is in fact much more than what the Armenians have kept in their collective post-genocide memory. As in most of

the cases, the life of Armenians in Zeytun with its multilayered heritage and local history has been neglected and gradually forgotten. Zeytun was also the symbol of a variegated Armenian life: it had its own dialect, its own festivities and traditions, its own religious customs, its own cuisine, its crafts (including the manufacture of arms), its church and places of pilgrimage, its treasures preserved for centuries in the churches, its educational institutions and many other things, which pertain to Zeytun’s local life and social environment. All of these also belong to the Armenian heritage of Zeytun, and we cannot disregard them when we talk about Zeytun’s Armenian heritage. Reconstructing this heritage through photographs, research, and art works would be a form of respect made in the memory of those who once lived and gave life to this town. Many of them were killed during the perpetration of mass violence, while the survivors were deprived of their basic right to live in their native Zeytun. The Armenian Zeytun no longer exists; there are only remnants of the old opulent life there. Nonetheless, it is possible to reconstruct the Armenian memory of Zeytun – if only fragments of it – with whatever means we have. To give new value to the rich Armenian heritage of Zeytun. Helen Sheehan’s photographs and art works constitute a formidable initiative in this regard. Such endeavours are small victories against the man-made evil aimed at destroying the Zeytun Armenians and their age-old heritage. These are small but important triumphs against time, which slowly erases the Zeytun Armenians’ memory and their last traces. Vahé Tachjian Berlin

ZEYTUN

Halkların kolektif hafızasında sembolik bir şeyi temsil eden bazı mekanlar vardır. Böyle bir mekan ve oranın adı, artık yalnızca belli bir yeri, kenti, köyü ifade etmezler. Tarihî anları veya bir halkın tarihiyle yakından özdeşleştirilmiş sembolik imgeleri temsil etmeye başlarlar. Böyle tarihî bir yer artık fiziksel olarak varolmasa bile, orada yaşayan halk tamamen silinmiş olsa bile, hatırası yüz yıl ve belki daha fazla süre yaşamaya devam eder. Ermenilerin tarihinde Zeytun böylesi sembolik bir öneme sahiptir. Bu isim, bir yandan kahramanca bir direnişi, bir yandan da soykırımı ve şahadeti ifade eder. Tarihî Kilikya’nın kuzeyinde yer alan Zeytun, Toros Dağları’nın merkezindedir. Bir zamanlar burada yamaç evleri ve derin vadiler üzerinde barajlar vardı. Tarihî kasaba, doğal bir kaleye benzerdi. Zeytun’un kahramanca/trajik tarihi 19. Yüzyılın ikinci yarısında başladı. Bu dönem, Osmanlı İmparatorluğu’nun, yarı bağımsız hareket eden emirlikleri bastırma yönündeki çabalarına denk düşer. Doğu illerindeki varlıkları devletin içe kapanıklığının, yokluğunun ve zayıflığının bir kanıtına dönüşmüş olan Kürt emirlikleri belli başlı hedefleri oluşturmaktaydı. Osmanlı Devleti’nin Zeytun’da uyguladığı ilk baskı mekanizmalarının bu küçük Ermeni emirliğinin bağımsız ruhunu temelden sarsmaya yönelik olmasıyla bu genel anlatıya uyduğu düşünülmektedir. Osmanlı Ermenileri’nin tarihinde birçok çelişki mevcuttur. Zeytun’un tarihi de bu bakımdan önemlidir. İmparatorluğun başka köşelerinde, özellikle de kırsal kesimde, Ermeni çiftçiler topraklarından yoksun bırakılmış, bölgedeki Kürt veya Türk ağaların veya beylerin tebaası haline getirilmişti. Mutsuz Ermeni köylüler, herhangi bir otorite tahkimi durumunda destek bulacağı ve devletin baskıcı yerel yöneticileri kontrol altına alarak hak ihlallerini durduracağı ümidiyle Osmanlı Devleti’nin müdahalesini istiyordu. Zeytunlu Ermeniler ise böyle bir durumda değildi. 1860’larda Zeytunlu Ermeniler, yarı bağımsızlıklarına ve özgürlüklerine son vermek isteyen devlete karşı ayaklanarak isyan etmişti. İşin özeti, omuzlarına ağır yükümlülükler bindiren bir devlete itaat etmeye hazır değillerdi.

Zeytunlu Ermeniler, bu olaylardan yıllar önce, 1830’lu yıllarda Osmanlı ordusunun yenilgisi ve geri çekilmesi üzerine Mısırlı İbrahim Paşa Kilikya’nın tamamını işgal ettiğinde silahlanmıştı. Bu koşullar altında, Zeytunlu Ermeniler yöredeki Türk kavimlerine katılmış ve aslında Zeytun’un yarı bağımsız statüsünü tehdit eden Mısır işgaline karşı savaşmıştı. Bu direniş, aslında, kendi özerkliklerini tehdit eden her türlü güç odağına karşıydı. 1830’lardaki Zeytun ayaklanmasından sık bahsedilmez. 1860’lı yıllardaki isyan ve onu takip eden isyanların bambaşka hikayeleri vardır. 1860’larda, İstanbullu Ermeniler edebi, kültürel, tinsel ve entelektüel anlamda bir Rönesans yaşıyorlardı. Bu sebeple, Zeytun’dan gelen isyan haberleri genellikle şiirler, vatansever şarkılar ve 19. Yüzyılın ikinci yarısında yazılan kitaplarda yer buluyordu. Bu yüzden Zeytun, Ermenilerin kolektif hafızasında ‘özgürlük adına verilen savaş’ fikrinin bir tecessümü olmaya başladı. Aynı zamanda da direniş yolundaki işkenceleri ve şehitliği ifade etmeye başladı. Takip eden yıllarda daha birçok isyan meydana geldi ve insanların zihinlerindeki imge pekişerek kuvvetlendi. Ermenilerin kolektif muhayyilesinde bir bayrağı ve bir sloganı temsil eden Zeytun, Osmanlı siyasi çevrelerinde bir saplantıyı sembolize ediyordu. 19. Yüzyılın ikinci yarısında Ermeni sorununun gündeme gelmesiyle Osmanlı yetkilileri kendi topraklarındaki Ermeni nüfusuna güvenmemeye ve Ermenilere genel olarak iç mihrak ve ayrılıkçı gözüyle bakmaya başladılar. Bu tavır birçok mecrada yaygın olmasına rağmen, esas kuvvetli olduğu yer üst yönetici sınıftı. Böyle isyankar bir Ermeni bölgesinin varlığı bariz bir tehdit olarak görülecekti. Zeytun halkının, her şeyden önce kendi ekonomik özerkliği için savaştığı unutulacaktı. Yetkililer bu isyan merkezini zayıflatmaya ve bastırmaya odaklanmıştı. Karşı tepede bir askeri üs inşa edilmişti ve Kafkasya’dan gelen Müslüman göçmenler yakınlara yerleştirilmişti. Dolayısıyla, Zeytun’un 1915 Ermeni Soykırımı esnasında kitlesel tehcirlerin ve katliamların uygulandığı ilk yer olması rastlantı değildi.

Zeytun’u Ermenilerin kolektif hafızasında kahramanlık ve şahadet sembolize eder. Ancak Zeytun, aslında Ermenilerin soykırım sonrası hafızalarına kazıdıklarından çok daha fazlasıdır. Birçok durumda olduğu gibi Zeytun’da da Ermenilerin çok katmanlı bir mirasa sahip olan yaşamı ve yöresel tarihi yok sayılmış ve giderek unutulmuştur. Zeytun ayrıca renkli Ermeni yaşamının da sembolüydü: kendi lehçesi, kendi bayramları ve ananesi, kendi dinsel gelenekleri, kendi mutfağı, kendi zanaatları (silah üretimi de dahil), kendi kilisesi ve hac merkezleri, kiliselerde yüzyıllardır koruma altına alınmış kendi hazineleri, kendi eğitim kurumları ve Zeytun’un yerel yaşamına ve sosyal çevresine özgü daha birçok şeyi vardı. Tüm bunlar da Zeytun’un Ermeni mirasına aittir. Zeytun’un Ermeni mirasından bahsederken bu öğeleri yok sayamayız. Bu mirası fotoğraflar, araştırmalar ve sanat eserleri yoluyla yeniden oluşturmak, bir dönem orada yaşamış ve hayatını feda etmiş kişilerin anısına saygı göstermenin bir yoludur. Çoğu Zeytunlu kitlesel katliamların irtikabı sırasında öldürülmüş, kurtulanlar ise doğdukları yer olan Zeytun’da yaşamak gibi temel bir haktan mahrum bırakılmışlardır. Ermeni Zeytun artık yok; yalnızca bir zamanlar oradaki ihtişamlı yaşamın kalıntıları var önümüzde. Yine de bugün sahip olduklarımızla Zeytun’un Ermeni hafızasını, sadece parçalar halinde de olsa, yeniden kurmak mümkün. Zeytun’un zengin Ermeni mirasına yeni bir değer katmak için Helen Sheehan’ın fotoğraf ve sanat eserleri olağanüstü bir inisiyatif başlatıyor. Bu tip girişimler, Zeytunlu Ermenileri için, yüzyıllık miraslarını yok etme amacındaki kötülükler karşısında küçük; onların hatırasını ve son izlerini yavaş yavaş silen zamana karşı ise kazanılmış önemli zaferlerdir. Vahé Tachjian Berlin

FAMILY HISTORIES

All three spoke several languages, including Armenian, Turkish, English and Arabic. At the age of 18, Abraham was sent to teach at the American school in Mediet. A year later (1895) he returned to Diyarbakir to open a photography studio and laboratory with his brother Boghos. Samuel also went to Berlin to study the latest photography techniques before returning to Diyarbakir.

THE SARRAFIAN BROTHERS PHOTOGRAPHERS In 2009, I began to explore the history of two Armenian Diaspora families in Paris. At a loss as to know how to begin, I placed an advert in a local Parisian-Armenian newspaper. Some responses were reliable or worth further research. Finally, through a contact at the Noubarian Library in the 16th arrondissement I made a breakthrough. A meeting was arranged through the librarian to introduce me to some people within the Armenian community who were interested in taking part in my photography and research project . I first met Madame Ĺ&#x161;eta Tahan Bilezikjian in her apartment in Paris in 2010. She was eager to speak about her grandfather, Boghos Sarrafian (1875-1934), and grandmother, Anna Tufenkjian (1882-1962) both of whom were born in Diyarbakir. Boghos was just one of the three Sarrafian brothers who set up one of the first photography studios in Diyarbakir, circa 1895. The family was also involved in coin collection. They lived in a big family house in what is now referred to as the former Armenian quarter of the city, inside the city walls of SuriĂ§i I have never been able to find their original house, despite having photographed numerous old houses in the area. The three brothers, Samuel, Abraham and Boghos were brought up as Protestants, attending the Armenian primary school in the city, studying further at the American High School in Mardin. 66

Passionate about photography the two brothers Abraham and Boghos embarked on a mission of eight months in Mesopotamia and went as far as Mosul where they began to photograph the ruins of that city. Upon their return to Diyarbakir they also opened an antique shop, following in the footsteps of their father, George (Gergis) Sarrafian. George was a banker, carpet seller, antique dealer and numismatic. Three months after their return to Diyarbakir the brothers survived the pogroms of 1885, during the Abdul Hamid 11 period, an event that would alter their destiny. Saved from near death during these massacres, which were carried our against the Armenian and Assyrian communities, the Sarrafian family

decided to leave their native Diyarbakir in 1897. They arrived in Beirut that same year, fully intending to move on to Europe where they would feel safer. However, because of their fluent Arabic, they were encouraged to stay on in Beirut and to bring their families. Śeta Tahan Bilezikjian recalls how her Mother Anna Tufenkian was so attached to her Kurdish maid that she came with the family to Beirut. Abraham, the third brother, married Yeranig Garabedian, daughter of the head of the Episcopalian Church of Diyarbakir.

for avoiding military service in the army during the rule of the Young Turks. Before they had to depart, the Sarrafian brothers left us with a unique 30-year photographic history of the region, which today is made up of Lebanon, Syria, Yemen, Palestine and the city of Diyarbakir.

The Sarrafian brothers photography studio and shop achieved great success in Beirut due to their beautifully produced post cards of ruined historic sites of sublime beauty in the Middle East. As Christian Armenians, they were able to practice photography in a way that their Muslim neighbors were not. Their studio opened in the district of Bâb Idriss and continued until the outbreak of the civil war in the Lebanon in 1975. Their photographs are testament to a disappeared world of people and place, and are considered today to be a rare and important contribution to the photographic history of the region. During the First World War, the year of 1915 brought many desperate Armenians to the region on deportations and death marches towards the Syrian Desert. The Sarrafian brothers helped these and other victims caught up in the horrors of war. Abraham, who was the official representative of the Episcopalian church in Beirut, was in a position to aid many of the destitute Armenians who had managed to survive the deportations.

Helen Sheehan in collaboration with Śeta Tahan Bilezikjian, Paris

Boghos Sarrafian married Anne Tufenkjian and they had three children: a girl, Takouhie (Mother of Śeta) and two boys, Georges and Yervant. Thanks to contacts developed through his photography, he was able to send large amounts of wheat to the Monastery of Bzoummar, which housed numerous refugees. He also intervened to stop the death sentence of a two Arab Muslims and one Armenian who had been condemned to death 67

FROM JOANNE ZORIAN-LYNN An extract from the afterword to This man and Others by Samuel Zorian and additional writings.

My childhood memories of Christmas are like those of many fortunate children of the Western world, filled with visions of twinkling lights, decorated trees, coloured paper, tinsel and all the smells and paraphernalia that are associated with the Christian celebration. My family lived in Manchester: middle class, safe, and seemingly a million miles from the origin of the exotic gifts arriving from distant relatives living in the Middle East. Equally exotic were the names of my kinfolk: Carnig, Yervant, Satenig, Bedros, Srpouhi, Kevork. “It’s from your father’s cousin; from your great-aunt and uncle” and so on. Oriental magic carpets, sweet pastries and paintings of a walled city informed my childhood, and, of course, my name was anything but traditional Lancashire. My family history seemed so different from that of my friends that I treasured what I felt to be my special characteristic. My uncles often visited, who were, in fact, second cousins, but age gave them the status of uncles. Always bearing gifts, they filled the house with their stories. They were big men with the same dark-eyed intensity as my father and, in common with most Armenians, devoted to their family. Occasionally, there would be glimpses of lives uprooted and post event trauma through the tales of Sarah, my great-grandmother, and her yearning for her homeland, or of my grandfather enduring a life-time of nightmares echoing his own experiences in Armenia, and of relatives lost. Each story would increase my 68

curiosity as would physical fragments of a nearly forgotten life such as a photograph taken in Diyarbakır; a treasured coat which Samuel wore during his journey to England; or Samuel’s own written memories, not translated into English until the 1990s.

My grandfather, Yervant, lost contact with his eldest brother Kevork who, with his wife and children, emigrated to America. Our connection with the Armenian community in Manchester lessened as my grandfather wished to assimilate into British society and to try to move on from the horrors of his childhood. And yet, for me, chance meetings with descendants of the diaspora and Armenian culture would occur, awakening a feeling for which I had no name. A gift of a pomegranate in a basket of fruit would yield the story of its significance; folk music played on the duduk; a film; a poem; and shards of history stirred the imagination, illuminating the stories I half-knew. Objects hold a poignancy which cannot be expressed in words but combine to create a more significant picture and which can hold a resonance throughout successive generations. Helen Sheehan’s project has given me the opportunity to continue my exploration, connect my family to our history in a tangible way, and reunite with relatives across the world.

Aile Tarihçeleri

çekilmiş bir fotoğraf, Samuel’in İngiltere yolculuğunda giydiği kıymetli bir palto ya da 1990’lara kadar İngilizceye çevrilmeyen el yazısı anıları gibi- merakımı artırıyordu.

‘This Man and Others: The Personal Memoires of Samuel H.Zorian’ Kitabından Bir Bölüm JOANNE ZORIAN-LYNN Çocukluğumun Noel anıları, Batı dünyasındaki pek çok şanslı çocuğunkine benziyor: parıldayan ışıklarla, süslenmiş ağaçlarla, renkli kağıtlarla, simlerle ve Hiristiyan bayramlarına özgü envai çeşit koku ve süs eşyasının imgeleriyle dolu. Ailecek Manchester’da yaşıyorduk; orta sınıftık, güvendeydik ve Ortadoğu’da yaşayan uzak akrabalarımızdan gelen egzotik armağanların kaynağından sanki milyonlarca kilometre uzaktaydık. Akrabalarımızın adları da aynı derecede egzotikti: Carnig, Yervant, Satenig, Bedros, Srpouhi, Kevork. “Bu babanın kuzeninden geliyor; bu büyük halan ve amcandan” gibi şeyler söyleniyordu. Çocukluğumu büyülü oryantal halılar, tatlı kurabiyeler ve surlar içindeki bir kentin resimleri şekillendiriyordu. Adımın da geleneksel Lancashire isimleriyle pek alakası yoktu tabii. Aile tarihçem arkadaşlarımınkinden öylesine farklıydı ki, bana özgü bir özellik olduğunu hissettiğim bu tarihçeye büyük değer veriyordum. Amcalarım sık sık ziyarete gelirdi. Esasında, onlar ikinci kuşaktan kuzenlerimdi ama aramızdaki yaş farkı onlara amca statüsünü veriyordu. Yanlarında her zaman armağanlar taşıyor ve geldiklerinde evi öyküleriyle dolduruyorlardı. Tıpkı babam gibi kara kaşlı, kara gözlü, iri yapılı adamlardı ve Ermenilerin büyük çoğunluğu gibi ailelerine çok düşkünlerdi. Kimi zaman, büyük büyükannem Sarah’nın öykülerinde ve anavatanına duyduğu özlemde ya da büyükbabamın Ermenistan’daki deneyimlerine ve yitirilen akrabalara dair dinmeyen kabuslarında, yerinden edilmiş hayatların ve travmanın izlerine rastlıyorduk. Her hikaye ve neredeyse unutulmuş bir hayatın elle tutulur kırıntıları -Diyarbakır’da

Büyükbabam Yervant’ın, karısı ve çocuklarıyla Amerika’ya göç eden en büyük kardeşi Kevork’la irtibatı kesilmişti. Büyükbabam İngiliz toplumuna uyum sağlamak ve çocukluğunun dehşetini geride bırakıp hayata devam etmek istediğinden, Manchester’daki Ermeni cemaatiyle ilişkilerimiz zayıflıyordu. Yine de, kazara diaspora mensuplarının torunlarına ya da Ermeni kültürüne ait izlere rastladığımda içimde adlandıramadığım bir duygu uyanıyordu. Bir meyve sepetinde armağan edilen bir nar hikayesinin önemini açığa vuruyor; dudukla çalınan halk müziği; bir film; bir şiir ve tarihin kırık dökük parçaları hayal gücümü canlandırıyor, kısmen bildiğim hikayeleri aydınlatıyordu. Nesneler sözcüklerle ifade edilemeyecek bir keskinlik taşır ama bir araya gelerek çok daha anlamlı bir resim oluşturur ve kuşaklar boyu sürecek bir titreşim yaratırlar. Helen Sheehan’ın projesi bana araştırmamı sürdürme, ailemle tarihimizi elle tutulur bir biçimde ilişkilendirme ve dünyanın dört bir yanındaki akrabalarımızla yeniden bir araya gelme olanağını verdi.

FOTOĞRAFÇı SARRAFIAN KARDEŞLER

yaşındayken öğretmenlik yapmak üzere Midyat’taki Amerikan okuluna gönderildi. Bir yıl sonra 1895’te abisi Boghos’la bir fotoğraf stüdyosu ve laboratuvarı kurmak üzere Diyarbakır’a geri döndü. Samuel de Diyarbakır’a dönmeden önce, en yeni fotoğraf tekniklerini öğrenmek üzere Berlin’e gitmişti.

2009’da Paris’te diasporalı iki Ermeni ailesinin hikayesini keşfetmeye başladım. Bu işe nereden başlayacağımı bilemiyordum. Sonunda Paris’teki yerel bir Ermeni gazetesine ilan verdim. Bu ilana dikkate değer birkaç cevap geldi. Nihayet, Paris’in 16. mahallesindeki Nubaryan Kütüphanesi’ndeki bir bağlantı aracılığıyla önemli bir ilerleme kaydettim. Kütüphaneci beni, Londra Sanat Üniversitesi’nde uygulama temelli doktora araştırma projem olan ‘Günümüz Ermeni Sürgünleri, anlatıları, eşyaları ve hikayeleri’ başlıklı çalışmamda yer almak isteyebilecek, Ermeni topluluğundan bazı insanlarla tanıştırdı. Śeta Tahan Bilezikjian’la ilk olarak 2010 yılında Paris’teki evinde tanıştım. Her ikisi de Diyarbakır’da doğmuş olan büyükbabası Boghos Sarrafian (1875-1934) ve büyükannesi Anna Tufenkjian (1882-1962) hakkında konuşmak konusunda oldukça hevesliydi. Boghos, 1895 yılı cıvarlarında Diyarbakır’daki ilk fotoğraf stüdyolarından birini kurmuş olan Sarrafian Kardeşler’in üç üyesinden biriydi. Suriçi’nde eskiden Ermeni mahallesi olarak bilinen bölgede büyük bir evde oturan aile, aynı zamanda madeni para koleksiyonerliğiyle de uğraşıyordu. Bu bölgede çok sayıda eski evi fotoğraflamama rağmen, onların evini bulmayı başaramadım. Üç kardeş de Protestan olarak yetiştirilmişti. Samuel, Abraham ve Boghos şehirdeki Ermeni ilkokullarından birine gittikten sonra eğitimlerini Mardin’deki Amerikan Lisesi’nde sürdürmüşlerdi. Hepsi de çok sayıda dil biliyorlardı; Ermenice, Türkçe, İngilizce ve Arapça konuşabiliyorlardı. Abraham 18 70

Fotoğraf tutkunu bu iki kardeş, Mezopotamya’da sekiz ay sürecek bir maceraya atıldılar ve Musul’a kadar giderek şehrin yıkıntılarını fotoğrafladılar. Diyarbakır’a döndüklerinde, babaları George (Gergis) Sarrafian’ın izinden giderek bir antika dükkanı da açtılar. George aynı zamanda bir banker, halıcı, antikacı ve nümizmattı. Sarrafian Kardeşler, Diyarbakır’a dönüşlerinden üç ay sonra, II. Abdülhamit döneminde gerçekleştirilen ve ileride kaderlerini tümüyle değiştirecek olan, Ermeni ve Süryani topluluklara yönelik katliamdan canlı kurtulmayı başardılar. Ölümün ucundan dönen Sarrafian ailesi, memleketleri Diyarbakır’dan 1897’de ayrılmaya karar verdi. Aynı yıl, kendilerini daha güvende hissedecekleri Avrupa’ya geçme amacıyla, Beyrut’a vardılar.

Ancak son derece akıcı Arapçaları nedeniyle, Beyrut’ta kalmak ve ailelerini buraya getirmek konusunda teşvik edildiler. Śeta Tahan Bilezikjian, annesi Anna Tufenkian’ın Kürt yardımcılarına çok bağlı olduğunu ve onun da aileyle birlikte Beyrut’a geldiğini anlatıyor. Üçüncü erkek kardeş Abraham ise Diyarbakır’daki Piskoposluk Kilisesi’nin baş rahibinin kızı Yeranig Garabedian’la evlenmişti.

Fotoğrafçı Sarrafian Kardeşler’in otuz yılı aşkın bir süreyi kapsayan çalışmaları bugün Lübnan, Suriye, Yemen, Filistin ve ayrılmak zorunda kaldıkları Diyarbakır şehrini kapsayan geniş bir bölgenin tarihine, kendine özgü ve güçlü bir biçimde ışık tutuyor.

Sarrafian Kardeşler’in fotoğraf stüdyosu ve dükkanı Ortadoğu’daki yıkık tarihi bölgelerin büyüleyici güzelliğini yansıtan kartpostallar sayesinde Beyrut’ta büyük başarı kazandı. Hristiyan Ermeniler olarak, fotoğrafla, Müslüman komşularından farklı şekillerde ilgilenebiliyorlardı. Stüdyoları Bâb Idriss mahallesinde açılmış ve 1975’te Lübnan’da iç savaşın çıkışına kadar varlığını sürdürmüş. Sarrafian’ların fotoğrafları, kaybolmuş bu insanların ve mekanların bir zamanlar var olduğunun kanıtı. Günümüzde bu fotoğraflar, bölgenin görsel hafızasına nadir ve önemli bir katkı olarak değerlendiriliyor. Birinci Dünya Savaşı sırasında, 1915’le birlikte çok sayıda çaresiz Ermeni sürgün edilmiş ve Suriye çöllerine doğru ölüm yürüyüşlerine zorlanmıştı. Sarrafian Kardeşler, bu kurbanlara ve savaşın felaketiyle karşı karşıya kalan pek çok kişiye yardım etti. Piskoposluk Kilisesi’nin Beyrut’taki resmi temsilcisi olan Abraham Sarrafian, tehcirden sağ kurtulan çok sayıda Ermeni’ye yardım etme fırsatı bulmuştu. Boghos Sarrafian, Anne Tufekjian’la evlendi ve üç çocukları oldu: Takuhi adında bir kız (Śeta’nın annesi) ve Georges ile Yervant adlarında iki erkek çocuğu. Boghos, fotoğrafçılık yaparken kurduğu bağlantılar sayesinde çok sayıda mültecinin kaldığı Bzoummar Manastırı’na büyük miktarlarda buğday göndermeyi başarmıştı. Ayrıca Jön Türkler’in yönetimi sırasında orduya katılmayı reddeden iki Müslüman Arap’ın ve bir Ermeni’nin ölüm cezasına çarptırılmasını da son anda önlemeyi başarmıştı.

Helen Sheehan tarafından Śeta Tahan Bilezikjian ile 2012-2014 yılları arasında Paris’te yapılan görüşmelerin notlarından derlenmiştir.

POSTSCRIPT: Aleppo Deir ez-Zor Syria. Helen Sheehan 2010 /11

In the New Year of 2011, I travelled to Syria, crossing the border at Antakya in South East Turkey (formerly ancient Antioch) and drove to the Northern Syrian city of Aleppo. Knowing no one, I arrived with a few contact details given to me by a Syrian Armenian living in Paris. My aim was to photograph in the old town and visit the sites in the desert where Armenians had been exiled to in 1915. Before leaving Antakya on the River Orontes, close to the Syrian border, I had managed to see the last remaining Armenian village in Turkey. Set in the hills above the Mediterranean, Vakifli is a tiny hamlet of 135 inhabitants nestled amidst the orange groves. A place of calm and welcome. It is just one of the six villages of the Musa Dagh (Moses Mountain) where Armenians had taken to the mountains in 1915 in a desperate bid to try to save themselves from the Young Turks. Franz Werfel the Austrian Bohemian writer wrote a popular book entitled ‘The Forty days of Musa Dagh’, which recounts this event. The 4,000 people from the six villages had retreated up into the hills in 1915 with 250 fighters, who resisted for 40 days. 72

Just as they were about to run out of food they were saved by the French ship, ‘Guichen’, which saw their white flag from the sea. For a short while between the wars the villagers were able to come back to the region under the French mandate, but the success of Kemal Atatürk changed all that, as a new pan-Turkish nation emerged and the province returned to Turkish rule in 1939. Five of the villages opted to migrate to Lebanon, with only Vakifli remaining.

I drank sweet coffee in Vakiifli and was shown the tiny Armenian church. It was almost dusk as the light was fading. The smell of pine trees and orange blossom in the crisp mountain air filled my senses. It must have been hard to leave such a beautiful place. An uneasy calm reigned over Antakya, a place rich with memories. It is a reservoir of history in this corner of the Mediterranean, neglected by the nationalist state. It is also distinctly multi-ethnic, with Sunni Turks, Kurds, Alawite, Druze and a small Christian community. The town takes pride in its Hellenistic past, as it is home to famous Roman mosaics, mostly dating from the second and third centuries AD. For maximum impact, the multi-hued panels are displayed on the walls of the town museum.

The route to Syria passes along roads once planted with plain trees during the French mandate. I was heading for Aleppo in Northern Syria, known as ‘Haleb’ in Arabic. So many of the exiles had passed through it and been processed by the Ottoman authorities in 1915/16. I had heard about the historic ‘Hotel Baron’ in central Aleppo, near to the Medina and within walking distance of Aleppo’s citadel. I was eager to meet its Armenian owner, Armen Mazloumian, whose family had constructed the Hotel in 1911. From the beginning, Armen Mazloumian treated me with respect and generosity. The Hotel Baron Aleppo is a repository of history for adventurers and the international set that has passed through its doors. Memorabilia of Lawrence of Arabia mingle with that of Agatha Christie and other luminaries, such as the first women in space, Valentina Vladimirovna Tereshkova. It was here also that the Armenian Ottoman parliamentarian, Krikor Zorab, a talented writer, was called to meet one of the Young Turks, Jamil Pasha, in 1915 before being taken away and killed. Armen’s grandfather had tried to stop him leaving. Later, an order came for the Mazloumians, who were to be exiled to Mosul. They handed the key of the Hotel to their Syrian neighbours. As the war was ending, however, they were able to return to Aleppo as the train taking them to Mosul was so slow that by the time they reached Zaleh in the Lebanon the war was over and they could return. The keys to the Hotel Baron were handed back and a new era of prosperity began with the creation of an Independent Syria. Armen became a firm friend and supporter of all that I was trying to achieve with my work and research. I was invited daily at 3.00 pm to lunch with both himself and his English mother, Sally. On occasion, Rubina Armen’s girlfriend would join us. She was a teacher and a Syrian patriot. No one spoke of revolution. Somehow, the Armenians of Syria had found another homeland. I could not discern where fault lines of discontent were brewing, which would eventually lead to the current, disastrous, civil war. 73

I had decided before arriving in Syria that I was going to visit the long stretch of desert that was the final resting place of a people and their history. To understand the Armenian experience of exile is to visit the desert in Syria, a place that presents a stark reminder of the almost biblical nature of banishment.

Miran, an Armenian from Aleppo, accompanied me on this journey. Leaving at dawn we travelled east. The previous night we had been visited by the Syrian secret police who questioned what I was doing in their country. At that time, relations between Turkey and Syria were good and had led to the re-opening of the railway from Aintab (in Turley) to Aleppo. The desert stretched out in a seeming endless arid landscape that leads one to the memorial sites of 1915. Margada is the site, where in low level caves, one can still find the bones of Armenians killed there. Tents inhabited by Bedouins are dotted along the route. At Deir ez-Zor, the mighty Euphrates is also a place associated with pain, as stories are recalled of a people so desperate to escape the final murderous intentions of the gendarmes that they threw themselves into its deep waters. 74

From the fertile lands in Eastern Anatolia to the barren plains of the Syrian Desert, an exiled people walked to their final resting places. A hundred years later these same lands are now under the control of a group, the self-styled Islamic State and its affiliates. The Armenian Martyrs memorial church at Deir ez-Zor in Syria has been almost totally destroyed. The archives dating back to1841 have been burned, and the bones of the genocide victims of 1915 - contained beneath the alter - have been thrown out into the street beside the ruins.

Helen Sheehan’nın 2010-11 arasında Suriye’nin Halep ve Der Zor bölgelerine yaptığı ziyaretler üzerine Notlar

2011 yılının yılbaşı günü Türkiye’nin güneydoğusundaki Antakya (antik Antioch) şehri yakınlarındaki sınır kapısı üzerinden Suriye’ye geçtim, oradan da araçla Suriye’nin kuzeyindeki Halep şehrine gittim. Halep’te tanıdığım hiç kimse yoktu. Elimde sadece Paris’te yaşayan Suriyeli bir Ermeni’nin verdiği birkaç ismin iletişim bilgileri vardı. Niyetim eski Halep’te fotoğraflar çekmek ve 1915 yılında Ermenilerin sürüldüğü çölü ziyaret etmekti. Asi nehri kenarında kurulu bulunan, Suriye sınırındaki bu şehirden, yani Antakya’dan ayrılmadan önce Türkiye’deki son Ermeni köyünden geriye kalanları görme imkanım oldu. Akdeniz’in hemen üstündeki tepelere kurulmuş, adeta portakal bahçeleri içinde saklanmış, 135 kişinin yaşadığı küçük bir köydü burası. Dinginliği ve misafirperverliği bulacağınız bir yer. Bu, 1915’te Ermenilerin, Jön Türkler’den korunmak için sığındıkları Musa Dağı’ndaki altı köyden bir tanesi. Avusturya’lı kalender yazar Franz Werfel bu dağda yaşananları ‘Musa Dağ’da Kırk Gün’ isimli ünlü kitabında detaylı olarak anlatmıştır. 1915 yılında bu altı köyde yaşayan yaklaşık 4000 Ermeni 250 savaşçı ile birlikte Musa Dağı’na çekilmiş ve kırk gün süren bir direniş sergilemiştir. Dağa çekilen Ermeniler tam yiyecekleri bitmek üzereyken, Guichen adında bir Fransız gemisinin 76

mürettebatının, denizde bulundukları yerden Ermenilerin astığı beyaz bayrağı görmesi üzerine kurtarılmıştır. Köylüler, iki savaş arasında, Fransız mandası altındaki bu bölgeye kısa bir süre için de olsa geri dönebilmişlerdi. Ancak, Kemal Atatürk’ün başarısı tüm bunları değiştirmiş ve Türkiye devletinin kurulmasıyla bölge 1939 yılında Türkiye yönetimine iade edilmiştir. Köylerin beşi Lübnan’a göçme kararı alırken, yalnızca Vakıflı geride kalmıştır.

Vakıflı’da şekerli kahvemi içtikten sonra bana köydeki küçücük Ermeni kilisesini gösterdiler. Karanlık çökmek üzereydi ve gün ışığı kaybolmaktaydı. Serin dağ havasına karışmış çam ağacı kokusu ve filiz vermiş portakal ağaçlarının kokusu bütün duygularıma işlemişti. Bu kadar güzel bir yeri bırakıp gitmek gerçekten çok zor olmalıydı. Hatıralarla dolu Antakya’ya huzursuz bir sakinlik hakimdi. Akdeniz’in köşesinde yer alan, ulus devletin ihmal ettiği bu yer bir tarih haznesiydi aslında. Sünni Türkler, Kürtler, Aleviler, Dürziler ve küçük bir Hiristiyan topluluğu barındıran şehrin bu çok uluslu yapısı oldukça belirgindi. Kökenleri İsa’dan önce 2. ve 3. Yüzyıla kadar dayanan Roma mozaiklerine evsahipliği yapan kent, bu Hellenistik geçmişinin izlerini büyük bir gururla taşıyor. Örneğin, etkisi daha fazla hissedilsin diye kent müzesinin duvarlarına çok renkli panolar asılmış.

Suriye’ye giden yol, Fransız mandası döneminde düz ağaçlarla süslenen bir yoldan geçiyor. Yolculuğum Kuzey Suriye’de yer alan ve Arapça’da Haleb olarak geçen Halep şehrine doğruydu. Osmanlı idaresinin 1915-16 döneminde sürgüne maruz bıraktığı pekçok insan bu yerlerden geçip gitmişti. Halep’in merkezinde, Medine bölgesi cıvarında ve Halep kalesine yürüme mesafesindeki tarihi Baron Oteli’nin adını daha önce duymuştum. Otelin Ermeni sahibi, Armen Mazloumian ile tanışmayı sabırsızlıkla bekliyordum. Bu tarihi otel onun ailesi tarafından 1911 yılında inşa edilmişti. En başından itibaren Armen Mazloumian bana karşı çok saygılı ve cömert davrandı. Baron Oteli, kapısından içeri giren maceraperestlerin ve dünyanın her yerinden ziyaretçinin izlerini taşıyan bir tarih hazinesi gibi adeta. Burada Arabistanlı Lawrence ile Agatha Christie’nin hatıraları uzaya giden ilk kadın olan Valentina Vladimirovna Tereshkova’nın anılarıyla birbirine karışıyor. 1915 yılında, Osmanlı Meclis üyesi Ermeni bir vekil ve aynı zamanda başarılı bir yazar olan Krikor Zorab, Jön Türkler’den Cemil Paşa ile görüşmek üzere bu otele çağrılmış, buradan alınıp götürülerek daha sonra öldürülmüştür. Armen’in dedesi onun otelden götürülmesini engellemeye çalışmış ancak başarılı olamamış. Daha sonra Mazloumian ailesi için Musul’a sürgün edilme kararı çıkmış. Bu karar üzerine aile otelin anahtarlarını Suriyeli komşularına teslim etmiş. Ancak, onları Musul’a götüren tren o kadar yavaşmış ki, daha Lübnan’ın Zaleh şehrine vardıklarında savaş sona ermiş ve tekrar Halep’e dönmüşler. Baron Oteli’nin anahtarlarını geri almışlar ve yeni kurulan bağımsız Suriye devleti ile birlikte onlar için de yeni bir refah dönemi başlamış. Armen ile sıkı arkadaş olduk. Kendisi yaptığım çalışma ve araştırmanın en önemli destekçilerinden biri haline geldi. Her gün öğleden sonra saat 3’te, Armen ve ingiliz kökenli annesi Sally ile öğlen yemeklerine davet ediliyordum. Arada bir Armen’in kız arkadaşı Rubina da bize katılırdı. Rubina öğretmendi ve Suriyeli bir yurtseverdi. Masada kimse devrimden bahsetmiyordu. Bir 77

şekilde Suriye’deki Ermeniler artık kendilerine bir başka vatan bulmuşlardı. Şu anda devam eden ve büyük bir faciaya sebep olan iç savaşa yol açan toplumsal kırılma noktalarının nerede olduğunu, nasıl beslendiğini farkedememiştim. Suriye’ye varmadan önce, bir halkın ve tarihinin son durağı olan geniş çölü ziyaret etmeye karar vermiştim. Süriye’deki çölü ziyaret etmek Ermeni sürgün deneyimini anlamak demek. Burası, sürgünün ve kovulmanın doğasına dair sert ve çarpıcı bir hatırlatma sunuyor.

Kurak topraklar üzerinde uzayıp giden çölün sonunda 1915 kurbanları için yapılmış bir anıt alanına ulaşıyorsunuz. Margada isimli bu alanda düşük seviyedeki mağaralara indiğinizde, öldürülen Ermenilerden geriye kalan kemiklerle karşılaşabilirsiniz. Göçebe Bedevilerin yaşadığı çadırlar bu güzergahın üzerine serpiştirilmiş durumda. Der Zor’da kudretli Fırat Nehri de acıyla özdeşleştiriliyor çünkü, anlatılan hikayelere göre, çaresizlik içinde jandarmaların öldürücü niyetlerinden kaçmaya çalışan insanlar kendilerini nehrin derin sularına atmışlar. Bu yolculukta bana Halepli bir Ermeni olan Miran eşlik etti. Şafak vakti doğuya doğru yola çıktık. Önceki gece Suriye istihbaratından polisler beni görmeye gelmiş, ülkelerinde ne yaptığıma dair sorular sormuşlardı. O dönem Türkiye ile Suriye arasındaki ilişkiler oldukça iyiydi ve Antep ile Halep arasındaki demiryolu yeniden açılmıştı.

Sürgün edilmiş bir halk, Doğu Anadolu’daki verimli topraklarından Suriye çöllerindeki çorak arazilere, ölümlerine, mezarlarına yürüdüler. Yüz yıl sonra, şimdi, bu topraklar kendisine İslam Devleti adını veren bir grubun ve destekçilerinin kontrolüne geçmiş durumda. Der Zor’da bulunan Ermeni Şehitleri Anıt Kilisesi neredeyse tamamen yok edilmiş durumda. 1841 yılına kadar uzanan arşivler yakılmış, soykırım kurbanlarına ait olan ve mihrapta saklanan kemikler, kilisenin yıkıntılarının yanına, sokağa atılmış.

CONTRIBUTORS | KATKIDA BULUNANLAR

John Fennelly, poet, educator and writer, was born in London’s East End in 1963 to Irish parents who had immigrated there for work. He attended St. Mary’s College, Strawberry Hill, University of London and has worked as a teacher and teacher trainer in the Uk, Ireland, Czech Republic and China. He is currently living in Manchester where he is studying for an MA in Contemporary Poetry at the Manchester Writing School, MMU. He is working on a new collection of poems entitled Navigator to be published next year. Turkey is a great love as an inspirational place to write and he hopes to return soon. Şair, eğitmen ve yazar olan John Fennelly, 1963 yılında, iş bulma amacıyla Londra’nın doğu yakasına göç etmiş olan İrlandalı ebeveynlerin çocuğu olarak dünyaya geldi. St. Mary’s College, Strawberry Hill ve Londra Üniversitesinde okudu; öğretmen ve eğitmen olarak İngiltere, İrlanda, Çek Cumhuriyeti ve Çin’de çalıştı. Şu anda Manchaster’da yaşıyor ve Manchester Writing School’da Güncel Şiir üzerine yüksek lisans yapıyor. Ayrıca, önümüzdeki yıl basılması planlanan Navigator adlı bir şiir derlemesi üzerinde çalışıyor. Türkiye Fennely için, yakında yeniden ziyaret etmeyi umduğu büyük bir aşk ve ilham kaynağı. Dickran Kouymjian is Haig & Isabel Berberian Professor Emeritus of Armenian Studies, CSU Fresno and founder and former Director of its Armenian Studies Program. He has taught at American universities in Beirut, Cairo, Paris, Columbia University, Erevan State, Haigazian University as Director of the Armenian Program, INALCO, Paris, as chairholder and Director of the Armenian program. He is author of over 300 articles and books, including Arts 80

of Armenia (1992), Album of Armenian Paleography with M. Stone and H. Lehmann (2002, Arm. 2006), ArtsakhKarabagh. Garden of Armenian Arts and Traditions with Cl. Mutafian (2011), David of Sassoun. The Armenian Epic with B. Der Mugrdechian (2013). He is a member of the Armenian Academy of Sciences and the Accademia Ambrosiana, Milan. In 2008 colleagues and students contributed to a volume in his honor, B. Der Mugrdechian, ed., Between Paris and Fresno: Armenian Studies in Honor of Dickran Kouymjian. He lives in Paris. Dickran Kouymjian CSU Fresno’daki Ermeni Çalışmaları Bölümünde Haig & Isabel Berberian Emeritus Profesör ünvanına sahip. Aynı zamanda, bu programın kurucusu ve yöneticisi. Beyrut, Paris ve Kahire’deki Amerikan Üniversitelerinde, Columbia Üniversitesinde ve Yerevan Üniversitesinde dersler verdi; Haigazian Üniversitesinde ve Paris’teki INALCO’da Ermeni Programının direktörlüğünü yaptı. 300’ü aşkın makale ve kitabın yazarı olan Kouymjian’ın eserleri arasında Arts of Armenia (1992), M. Stone and H. Lehmann ile birlikte hazırladığı Album of Armenian Paleography (2002, Erm. 2006), Cl. Mutafian ile birlikte hazırladığı Artsakh-Karabagh. Garden of Armenian Arts and Traditions (2011) ve B. Der Mugrdechian ile birlikte hazırladığı David of Sassoun. The Armenian Epic (2013) bulunmaktadır. Ermeni Bilimler Akademisi’nin ve Milano’daki Accademia Ambrosiana’nın üyesidir. 2008 yılında öğrencileri ve meslektaşları Kouymjian onuruna, B. Der Mugrdechian’ın derlediği Between Paris and Fresno: Armenian Studies in Honor of Dickran Kouymjian adlı kitabı hazırladılar. Kouymjian Paris’te yaşıyor. Vahé Tachjian: Born in Lebanon, he earned his Ph.D. in History and Civilization at the Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (EHESS) in Paris. He is now the chief editor of the houshamdyan website (based in Berlin),

a scientific project, whose aim is to reconstruct the Ottoman Armenians’ local history and the memory of their lives. Among his main publications: La France en Cilicie et en Haute-Mésopotamie. Aux confins de la Turquie, de la Syrie et de l’Irak, Paris, 2004; Les Arméniens, 19171939. La quête d’un refuge, Paris, 2007 (co-editor); Les Arméniens de Cilicie: habitat, mémoire et identité, Beirut, 2012 (co-editor); Ottoman Armenians: Life, Culture, Society, Vol 1, Berlin, 2014 (editor).

‘Remember Saro-Wiwa’, ‘C Words: Carbon, Climate, Capital, Culture’, and initiated the youth programe ‘Shake! Young Voices in Arts, Media, Race & Power’. She is currently working on the ‘Action Saro-Wiwa’ project for 2015 which uses art to support Ogoni campaigners in their struggle for justice over oil in the Niger Delta. In 2013, Platform was honoured with the CIWEM AWEInspiring Award for 30 years innovative work on arts and ecological justice. (www.platformlondon.org)

Vahé Tachjian Lübnan’da doğdu ve Paris’teki Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde (EHESS) Tarih ve Medeniyet alanında doktorasını tamamladı. Osmanlı Ermenileri’nin yerel tarihini ve anılarını yeniden kurma amacındaki Berlin merkezli bilimsel bir proje olan ‘houshamadyan’ web sitesinin yayın yönetmenliğini yapmakta. Başlıca yayınları arasında, La France en Cilicie et en HauteMésopotamie. Aux confins de la Turquie, de la Syrie et de l’Irak (2004), Les Arméniens, 1917-1939. La quête d’un refuge (2007, derleyenlerden), Les Arméniens de Cilicie: habitat, mémoire et identité, Beirut (2012, derleyenlerden), Ottoman Armenians (2014, derleyen) yer almaktadır.

Küratör ve sanat eğitmeni Jane Trowell Londra’da yaşıyor. Sanat, eğitim, demokrasi ve çevre adaleti arasındaki ilişkiyle ilgileniyor. Trowell ile Helen Sheehan, 1980’li yıllarda Venedik’teki Peggy Guggenheim Koleksiyonu’nda birlikte staj yaptılar ve Trowell o zamandan beri Sheehan’ın kariyerini yakından takip ediyor. 1993 yılında Sheehan’ın Eski Yugoslavya üzerine eserlerinden oluşan ‘Different Fates’ başlıklı Londra sergisinin küratörlüğünü yaptı. Sanat, aktivizm ve eğitim üzerine yayınları bulunan Trowell, tümü Londra’da yer alan Birkbeck College, Chelsea College of Art & Design ve Institute of Education gibi kurumlarda dersler verdi. Trowell 1991 yılından beri, bir sosyal adalet ve sanat grubu olan ‘Platform’da yer alıyor. Burada ‘Remember Saro-Wiwa’, ‘C Words: Carbon, Climate, Capital, Culture’ gibi büyük sanat projelerinin küratörlüğünü yaptı ve gençlere yönelik ‘Shake! Young Voices in Arts, Media, Race & Power’ adlı programı başlattı. Şu sıralar, 2015’te hayata geçecek olan ‘Action Saro-Wiwa’ projesi üzerinde çalışıyor. Bu proje, Nijer Deltası’nda petrol üzerinde hak mücadelesi yürüten Ogoni kampanyasını desteklemek için sanatı öne çıkarıyor. Platform 2013 yılında, sanat ve ekolojik adalet alanında otuz yıldır sürdürdüğü yenilikçi çalışmaları sebebiyle CIWEM AWEInspiring Award adlı ödüle layık görüldü. (www. platformlondon.org)

Jane Trowell is a curator and arts educator, based in London. Her interests are in the relationship between art, education, democracy and environmental justice. She curated ‘Different Fates’, the London exhibition of Helen Sheehan’s work on the Former Yugoslavia in 1993, and has followed Helen’s career since the 1980s when they were both awarded internships at the Peggy Guggenheim Collection, Venice. Jane has published extensively on art, activism and education and has taught at Birkbeck College, Chelsea College of Art & Design, and the Institute of Education, all in London. Since 1991, Jane has worked with social justice and arts group Platform where she co-curated the major art projects

INDEX OF PHOTOGRAPHS Page 8 | 12 Mulberry Tree, St Giragos Armenian church, Diyarbakir 2011 Page 9 | 13 Photo Collage ‘Memories of Mother’ , Paris 1996 Page 10 | 14 Destroyed City Library Sarajevo, Bosnia and Herzegovina 1996 Page 10 | 14 Clock in Destroyed Catholic Church, Jarmina, Croatia 1993 Page 11 | 15 Ali’s hand, Paris 2003 Page 16 Church of the Holy Cross (Sourp Khatch) Aghtamar, Van, Eastern Anatolia 2010 Page 17 | 19 Photographic projection of Arshile Gorky and Mother, Khorkum/Dilkaya, Lake Van 2010 Page 18 Haci Fariz village elder looks at photograph of Gorky and his Mother in destroyed house, Korkum/Dilkaya, Lake Van 2010 Page 20 View from Island of Gdouts / Çharpanak, Lake Van 2010 Page 21 Young boy, Khorkum Dilkaya, Lake Van 2010 Page 22 Countryside around Khorkum, Dilkaya, Lake Van 2010 Page 23 Projection of the Sarrafian family inside abandoned Armenian church, Yanal, Van Region 2010 Page 24 Armenian Tomb Stones, Church of the Holy Cross Aghtamar Island, Lake Van 2010 Page 24 Projection of former Armenian resident of Region inside the Church on Gdouts/ Çharpanak Island, Lake Van Page 27 Photograph of Old City of Diyarbakir courtesy of Houshamadyan web project, Berlin Page 28 The Mardin Gate, Diyarbakir 2012 Page 30 | 31 Former Armenian house, Diyarbakir inside the city walls 2013 Page 32 Former Armenian courtyard, Diyarbakir inside the city walls 2013 Page 33 | 34 Former Armenian house courtyard, Diyarbakir 2013 Page 35 | 36 Former Armenian house, Diyarbakir 2013 Page 37 Destroyed and abandoned interior of Armenian house, Diyarbakir 2013 Page 38 Reflections inside a courtyard, Armenian house, Diyarbakir 2011 Page 39 Tree and steps, Armenian house, Diyarbakir 2011 Page 40 Destroyed inner courtyard, Armenian quarter, Diyarbakir 2010 Page 41 Recently planted mulberry trees, Armenian Quarter 2013 Page 42 Projection of Anna Tufenkian on walls of destroyed Armenian house, Diyarbakir 2011 Page 43 Former Armenian house, Diyarbakir 2012 Page 44 Inner courtyard former Armenian house, Diyarbakir 2013

Armenian priest’s house, under restoration, Diyarbakir 2013 Walking through Suriçi, Diyarbakir 2011 Street scene Armenian quarter, Diyarbakir 2011 Abandoned Armenian house, Armenian Quarter Diyarbakir 2011 Man in forgery beside the Sülüklü Han, Suriçi, Diyarbakir 2011 Mulberry tree, courtyard St Giragos Armenian Church, Diyarbakir 2011 Destroyed mosaic on alter of St Giragos Armenian Church before restoration, Diyarbakir 2010 Pre-1915 archive photograph of Zeytun - courtesy of Houshamadyan website, Berlin Fountain at the entrance to Zeytun with Armenian motives / Süleymanli. Cilicia, Eastern Anatolia House constructed before 1915, Zeytun 2012 View of the valley and Mountains of Zeytun from the Ottoman Fortress 2012 Pomegranate tree, Zeytun 2012 Village women picking figs and pomegranates, Zeytun (Süleymanli) 2012 Pomegranates, Zeytun 2012 Woman walks beside oldest house, Zeytun / Süleymanli 2011 Mountains of Zeytun 2012 Former Armenian House, Zeytun 2012 The Sarrafian Family from Diyarbakir 1911. Photograph taken Diyarbakir or Beiruit Anna Tufenkian (R) from Diyarbakir 1930s. Photographed in Beiruit 1930s Family Zorian photographed inside their house in Diyarbakir 1890s Leaving Vakifli. Last Armenian village in Eastern Anatolia 2010 The Hotel Baron, Aleppo, New Year, Syria 2011 Bedouin tent in the desert near Raqqa, Syria 2011 Poster advertising Turkish / Syrian friendship symbolised by the opening of railway between Aintab and Aleppo, Aleppo, Syria 2011 Page 73 | 77 Bones of the victims of Armenians from 1915, placed under the Alter of the Armenian Martyrs’ Church, Deir Zor, Syria 2011

This book is about memory, lost landscapes, and the destruction of the concept of home. Helen Sheehan has identified with the Armenian loss, and through family histories and interviews with descendants of Armenian exiles, takes us on a photographic journey to places that were central to their existence. These family histories are important for the current generation, in order to grasp the texture of some of the lost lives and social history of the region that was ‘disappeared’ for political reasons, in particular after 1915.

Bu kitap, hafıza, kayıp manzaralar ve ev/ vatan kavramlarının yıkımı hakkında. Helen Sheehan, Ermeni kayıplarıyla özdeşleşerek, aile tarihleri ve Ermeni sürgünlerin torunlarıyla yaptığı söyleşiler aracılığıyla, bizi bu insanların var oluşlarının merkezini oluşturan yerlerde fotoğrafik bir yolculuğa çıkarıyor. Bu aile tarihleri, kayıp hayatların dokusunu ve bölgenin özellikle 1915’ten sonra politik sebeplerle “yok olan” toplumsal tarihini kavrayabilme imkanı yarattığından, şimdiki nesil için önem taşımakta.