Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία by Anastasios Trimmis

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Τίτλος ερευνητικής εργασίας: Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

Ομάδα εργασίας: Εμμανουέλα - Αναστασία Γκιόζη Αναστάσιος Τρίμμης

Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Καπανδρίτη Αναστασία, Επίκουρη Καθηγήτρια, ΔΠΘ Μέλη τριμελούς επιτροπής: Κολοκοτρώνης Ιωάννης, Καθηγητής, ΔΠΘ Τσετινέ Ειρήνη-Χαρά, Διδάσκουσα 407/80, ΔΠΘ Συνδρομή στην επίβλεψη: Μούρτος Ιωάννης MSc ΑΠΘ, Υποψ. Διδάκτωρ ΑΠΘ

Ξάνθη 2021 3

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

Περιεχόμενα Α. Περίληψη �� 7 Β. Abstract �� 9 1. Εισαγώγη �� 11 2. Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη �� 15 2.1 Η αστικοποίηση και η εκμετάλλευση του δημόσιου χώρου �� 16 2.2 Ανέγερση δημόσιων κτιρίων �� 20 2.3 Η γαλλική παρουσία στα δημόσια έργα της Θεσσαλονίκης �� 26 3. Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη �� 33 3.1 Τα θρησκευτικά σχολεία �� 34 3.1.1 Οι Αδελφές του Ελέους �� 35 3.1.2 Οι Λαζαριστές �� 37 3.1.3 Οι Αδελφοί των Χριστιανικών Σχολών Δελασάλ �� 38 3.2 Τα κοσμικά σχολεία �� 41 3.2.1 Τα σχολεία της Alliance Israelite Universelle �� 41 3.2.2 Tα σχολεία Guiraud �� 42 3.2.3 Τα σχολεία της Mission Laïque française �� 43 3.3 Σχολεία του προγράμματος Παπανδρέου και το παράδειγμα της Σχολής Θηλέων της Mission Laïque �� 49 3.4 Σύγχρονη παρουσία γαλλικών σχολείων στη Θεσσαλονίκη �� 53 4. Συμπεράσματα �� 55 5. Βιβλιογραφία �� 56 6. Πίνακας Εικόνων �� 58

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

Α. Περίληψη Η παρούσα εργασία, αφορά τόσο την αρχιτεκτονική της Μεσοπολεμικής περιόδου στη Θεσσαλονίκη, όσο και τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις που τη συνόδευσαν και την διαμόρφωσαν. Ορισμένοι παράγοντες, που θα αναλυθούν εκτενέστερα στη συνέχεια, δημιούργησαν την ανάγκη για αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση του δημόσιου χώρου, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι νέες ανάγκες που είχαν γεννηθεί. Έτσι, οι αρχιτέκτονες της εποχής, υιοθέτησαν νεοκλασικό και εκλεκτικιστικό ύφος, συνδυάζοντας τα πολλές φορές με τον μοντερνισμό -ή και σε πλήρη αντίθεση- με πιο παραδοσιακά στοιχεία. Τα δημόσια κτίρια που οικοδομήθηκαν, δεν διακρίθηκαν μόνο για το αρχιτεκτονικό τους στυλ, αλλά καινοτόμησαν στην Ελλάδα και ως προς τις χρήσεις τους. Βασιζόμενα στα ευρωπαϊκά πρότυπα, εξυπηρέτησαν οικονομικούς, πολιτιστικούς, εμπορικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς και συνέβαλλαν στην ανάδειξη της πόλης σε σημαντικό κέντρο της Ευρώπης. Διερευνάται εκτενώς, η σχέση της συνεχώς μεταβαλλόμενης Θεσσαλονίκης με τη Γαλλία, σχετικά με τα δημόσια έργα που πραγματοποιήθηκαν με τη καθοριστική συμβολή της τελευταίας. Στα δημόσια έργα με γαλλικό αποτύπωμα, αναφορικά περιλαμβάνονται: το πολεοδομικό σχέδιο του Ernest Hébrard, το Λιμάνι της Θεσσαλονίκης, η σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης- Αλεξανδρούπολης, τα εντυπωσιακά εμπορικά πολυκαταστήματα, οι τράπεζες και πολλά ακόμη. Ξεχωριστό κεφάλαιο της γαλλικής παρουσίας στη πόλη της Θεσσαλονίκης καθώς και μεγάλο μέρος της μελέτης αυτής, αποτελούν τα εκπαιδευτήρια που οικοδομήθηκαν με πρωτοβουλία της. Τα γαλλικά σχολεία διαχωριζόντουσαν σε θρησκευτικά και λίγο αργότερα σε κοσμικά, εξυπηρετώντας διαφορετικούς σκοπούς λόγω του διαφορετικού προσανατολισμού τους. Παρόλες τις διαφορές τους, η βάση τους ήταν κοινή και αφορούσε μεταξύ άλλων, τη διάδοση τη γαλλικής γλώσσας, κουλτούρας και πολιτισμού, αλλά και τη μετάδοση αξιών όπως η ισότητα και ο σεβασμός. Για την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής- και όχι μόνο- αξίας των γαλλικών σχολικών κτιρίων, θα γίνει μία παράθεση ελληνικών σχολείων του προγράμματος Παπανδρέου, προκειμένου να τονιστούν οι διαφορές τους ή και τα κοινά τους στοιχεία. Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως δεν είναι τυχαία η επιλογή μελέτης της γαλλικής επιρροής στη Θεσσαλονίκη, έναντι οποιασδήποτε άλλης ευρωπαϊκής. Επιλέχθηκε καθώς τα γαλλικά κτίρια φαίνεται να υπερτερούσαν σε ποσότητα, τρόπο λειτουργίας και αρχιτεκτονική αξία, έχοντας και τον μεγαλύτερο αντίκτυπο στην κοινωνική, οικονομική και εκπαιδευτική πραγματικότητα της Θεσσαλονίκης. Λέξεις κλειδιά: Μεσοπόλεμος, Θεσσαλονίκη, γαλλική επιρροή, δημόσια κτίρια, ευρωπαϊκά εκπαιδευτήρια

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

Β. Abstract Τhe present research concerns both the architecture of the Interwar period in Thessaloniki, as well as the socio-political developments that accompanied and shaped it. Some factors, which will be analyzed in more detail, created the need for more efficient use of public space, in order to serve the new needs that had arisen. Thus, the architects of the time, adopted a neoclassical and eclectic style, often combined with modernism- or in complete contrast- with more traditional elements. The public buildings that were built, were not only distinguished for their architectural style, but also innovated in Greece in terms of their uses. Based on European standards, they served economic, cultural, commercial and educational purposes, while they contributed to the development of the city into an important center of Europe. The relationship of the constantly changing Thessaloniki with France, is extensively investigated, regarding the public works carried out with the decisive contribution of the latter. Some of the public works with a French imprint are: the urban plan of Ernest Hébrard, the Port of Thessaloniki, the railway line of ThessalonikiAlexandroupolis, the impressive department stores, banks and much more. A special chapter of the French presence in the city of Thessaloniki, as well as a large part of this study, are the schools that were built on its initiative. French schools were divided into religious and later secular, serving different orientation. Despite their differences, their basis was common and concerned, among other things, the dissemination of the French language, culture and civilization, but also the transmission of values such as equality and respect. Το highlight the architecture and other values of the French school buildings, there will be quoted some examples of Greek schools of Papandreou, in order to emphasize their differences or even their common elements. It is important to mention that the choice of studying the French influence in Thessaloniki is not accidental, compared to any other European one. It was chosen as the French buildings seem to have excelled in quantity, mode of operation and architectural value, having the greatest impact on the social, economic and educational reality of Thessaloniki. Key words: Interwar, Thessaloniki, French imprint, public buildings, European schools

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

1. Εισαγώγη Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη (1923-1940), ταυτίστηκε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, με την άνθιση και την ανάπτυξη πολλών νέων αρχιτεκτονικών ιδεών και στυλ, γεγονός που επέφερε ως φυσικό συνακόλουθο, την γενικότερη αλλαγή της πόλης. Με τον συνδυασμό πολλών διαφορετικών παραγόντων, άρχισε να αποτάσσει την εσωστρέφεια και την καχυποψία της προς οποιαδήποτε νέα επιρροή, παρόλο που βρισκόταν υπό οθωμανικό ζυγό και σαφώς τα περιθώρια ήταν περιορισμένα. Οι παράγοντες αυτοί πηγάζουν από το ιστορικό και κοινωνικοπολιτικό υπόβαθρο της συγκεκριμένης περιόδου των ραγδαίων μεταβολών. Αναφορικά, η πυρκαγιά του 1917, η εισροή προσφύγων στη πόλη, λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922, και η έναρξη της αστικοποίησης, ήταν οι λόγοι που οι αρχιτέκτονες της εποχής, και όχι μόνο, έσπευσαν να καλύψουν τις ανάγκες που δημιουργήθηκαν. Αυτές, ήταν η εκ νέου οργάνωση της πολεοδομίας της πόλης, τόσο όσον αφορά τους δημόσιους χώρους, όσο και τις ιδιωτικές ανάγκες των κατοίκων, δηλαδή τις κατοικίες τους. Η αύξηση του πληθυσμού και η συγκέντρωσή του στις πόλεις, δημιούργησε νέες ανάγκες που αφορούσαν πλέον το εμπόριο, την εκπαίδευση, τις μεταφορές, την ψυχαγωγία κ.α. Οι επιρροές από τη Δύση, και η διάθεση της ίδιας της Θεσσαλονίκης να αλλάξει, οδήγησε όχι μόνο στον εκσυγχρονισμό της, αλλά και στην αποφασιστική τοποθέτηση της στον διεθνή κόσμο της αρχιτεκτονικής. Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική, που γεννάται εκείνη τη περίοδο, εκφράζεται μέσω του νεοκλασικισμού1 ή του εκλεκτικισμού2 , συνδυασμένων πολλές φορές είτε με παραδοσιακά ή αρχαιοελληνικά στοιχεία, είτε με στοιχεία του μοντερνισμού και του Art Decó3. Σε κάθε περίπτωση, η πόλη άρχισε να υιοθετεί μια πιο ευρωπαϊκή αισθητική, δίχως βέβαια να λείπουν και οι αντιδράσεις περί διάβρωσης της ελληνικότητας και των παραδόσεων. Μία από τις χώρες που έστρεψαν το ενδιαφέρον τους από πολύ νωρίς στη Θεσσαλονίκη, ήταν η Γαλλία. Η παρουσία της στη πόλη, αποτέλεσε -και αποτελεί-ένα μεγάλο κεφάλαιο για εκείνη, καθώς διαδραμάτισε πρωταρχικό ρόλο στη μεταμόρφωση της. Η γαλλική επιρροή, δεν περιορίστηκε μόνο στους τομείς του εμπορίου και της βιομηχανίας, για τους οποίους είχε ενδιαφερθεί αρχικά, αλλά επεκτάθηκε και στη δημιουργία ενός μεγάλου δικτύου σχολείων και διαφόρων άλλων κτισμάτων που με τη χρήση τους προήγαγαν τον πολιτισμό. Έτσι, πολλά από τα μεγάλα δημόσια έργα που πραγματοποιήθηκαν στη Θεσσαλονίκη κατά τη μεσοπολεμική περίοδο, φέρουν γαλλική σφραγίδα. Όσον αφορά την πολεοδομική αναδιοργάνωση, το σχέδιο του Γάλλου Ernest Hébrard λειτούργησε ως βάση για τις επερχόμενες αλλαγές, ενώ στον τομέα των μεταφορών και της οικονομίας, το πιο θεμελιώδες και διαχρονικό έργο ήταν αυτό του Λιμανιού της πόλης, με φορέα του έργου μία γαλλική εταιρία. Καθόλου αμελητέα και εξίσου κομβικής σημασίας ήταν τα έργα μικρότερης κλίμακας από τα ανωτέρω, όπως η σιδηροδρομική γραμμή που συνέδεε τη πόλη με τη Κωνσταντινούπολη, τα εμπορικά πολυκαταστήματα, οι πολυάριθμες τράπεζες και οι βιομηχανίες. Κοινός στόχος όλων των προαναφερθέντων έργων ήταν η βελτιστοποίηση της εικόνας της πόλης και κατ΄επέκταση της ποιότητας ζωής των κατοίκων της, χωρίς να υστερεί κάποιο από τα δύο σε σημαντικότητα. 1 Ως νεοκλασικισμός ορίζεται το πολιτιστικό κίνημα των εικαστικών τεχνών, της λογοτεχνίας, του θεάτρου, της μουσικής και της αρχιτεκτονικής, τα οποία αντλούν έμπνευση από της κλασική τέχνη και τον πολιτισμό της αρχαίας Ελλάδας ή της αρχαίας Ρώμης. 2 Ο εκλεκτικισμός είναι ένα αρχιτεκτονικό στυλ κατά το οποίο επιλέγονται και χρησιμοποιούνται ποικιλία στοιχείων διάφορων εποχών και ρυθμών σε ενιαίο κτίσμα. 3

Το Art Decó είναι μία αρχιτεκτονική κίνηση που αφορά τις διακοσμητικές τέχνες, αντιπροσωπεύοντας τον μοντερνισμό.

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία Πέραν τούτων, η διερεύνηση του αποτυπώματος της γαλλικής παρουσίας στον τομέα της εκπαίδευσης και τα σχολικά κτίρια της πόλης, είναι όχι μόνο εκτενής αλλά και αναγκαία. Στην παρούσα εργασία, θα αναλυθεί η αλματώδης ανάπτυξη της εκπαίδευσης τόσο πριν όσο και κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, η επιρροή των ευρωπαϊκών εκπαιδευτηρίων τόσο από πλευράς προγράμματος σπουδών όσο και αρχιτεκτονικής, καθώς και η άρρηκτη σχέση τους με τις κοινωνικές εξελίξεις της εποχής. Στη περίπτωση των γαλλικών εκπαιδευτηρίων, εντοπίζονται και μελετώνται αρχικά τα θρησκευτικά σχολεία και στη συνέχεια τα κοσμικά. Τα θρησκευτικά εκπροσωπήθηκαν από τις Αδελφές του Ελέους, οι οποίες ήταν καλόγριες, τους Λαζαριστές μοναχούς και τους Αδελφούς των Χριστιανικών Σχολών Δελασάλ. Τα κοσμικά σχολεία εκφράστηκαν μέσω των σχολείων της Alliance Israelite Universelle, των σχολείων Guiraud, αλλά κυρίως μέσω της Mission Laïque française (MLF). H ταυτόχρονη ύπαρξη δύο τόσο διαφορετικά προσανατολισμένων προγραμμάτων εκπαίδευσης, φανερώνει την εξωστρέφεια της Θεσσαλονίκης και την διαλλακτικότητα της προς κάτι νέο, αλλά ταυτόχρονα και την ύπαρξη κάποιων πιο επιφυλακτικών προς αυτό. Η αντίθεση αυτή, αποτυπώθηκε και στην αρχιτεκτονική των εκπαιδευτηρίων, υιοθετώντας αντίστοιχα στοιχεία από τα εκπαιδευτήρια της Γαλλίας, και στις δύο περιπτώσεις- άλλοτε συντηρητικά και άλλοτε πιο μοντέρνα ή προοδευτικά. Για την εκπόνηση της συγκεκριμένης μελέτης και την παρουσίαση μίας ολοκληρωμένης εικόνας των εκπαιδευτηρίων της εποχής στην πόλη της Θεσσαλονίκης, θεωρήθηκε αναγκαία η διερεύνηση των σχολικών κτιρίων, όπως αυτά αποτυπώθηκαν από τους Έλληνες αρχιτέκτονες, αλλά και η συνύπαρξη τους με τα γαλλικά σχολεία. Τα σχολεία του προγράμματος Παπανδρέου, που οικοδομήθηκαν περίπου από το 1930-1940, ακολούθησαν το νεοεισαχθέν στη χώρα, Μοντέρνο Κίνημα. Ο μοντερνισμός αποτυπώθηκε μορφολογικά και τυπολογικά, πολλές φορές συνδυασμένος με συντηρητικότερες τάσεις της εποχής όπως ο εκλεκτικισμός, το Art Decó, o τοπικισμός, οι παραδοσιακές αξίες κ.α. Στην εργασία, θα παρατεθούν κάποια από τα χαρακτηριστικότερα δείγματα σχολείων της εποχής, όπως το Δημοτικό σχολείο στην οδό Κωλέττη του Ν. Μητσάκη (1932), που υπήρξε έργο αναφοράς του μοντερνισμού στην Ελλάδα και το Δημοτικό σχολείο στον Λυκαβηττό του Δ. Πικιώνη (1932), το οποίο ξεχώρισε για το κράμα μοντέρνας και παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, σύνηθες γνώρισμα του αρχιτέκτονα του. Την αποτύπωση της συνύπαρξης των ελληνικών μοντέρνων εκπαιδευτηρίων, με τα ευρωπαϊκά και πιο συγκεκριμένα τα γαλλικά, ενισχύει η αναφορά που θα γίνει, σε ένα αξιόλογο γαλλικό σχολείο της εποχής, τη Γαλλική Σχολή Θηλέων της MLF. Πρόκειται για ένα μοναδικό δείγμα εκλεκτικιστικού μοντερνισμού, που προέκυψε από τη συνεργασία ενός Γάλλου και ενός Έλληνα αρχιτέκτονα. Το συγκεκριμένο σχολείο επιλέχθηκε μεταξύ άλλων για τα ιδιαίτερα μορφολογικά του χαρακτηριστικά αλλά και το γενικότερο ύφος του, που παρουσιάζει με τον καλύτερο τρόπο τη νοοτροπία της γαλλικής αρχιτεκτονικής της περιόδου. Η παρούσα εργασία, λοιπόν, αποσκοπεί στην διερεύνηση των δημοσίων έργων στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου και την αρχιτεκτονική τους αξία, καθώς και τις συνθήκες που οδήγησαν στην άνθιση της πόλης, με τη γαλλική επιρροή να είναι εμφανής σε όλους τους τομείς της ανάπτυξης. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην εκπαίδευση και στην αρχιτεκτονική των σχολικών κτιρίων της περιόδου, τονίζοντας τη διαχρονική σημασία που είχε και συνεχίζει να έχει η γαλλική παρουσία στη πόλη.

Εισαγωγή

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

2. Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη Για την κατανόηση της μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής της Θεσσαλονίκης, εκτός από την παρουσίαση των χαρακτηριστικών της είναι απαραίτητο να επισημανθούν και κάποια σημαντικά γεγονότα από το ιστορικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο όπου εντάσσεται, καθώς πρόκειται για μία περίοδο δραματικών μεταβολών. Μελετώντας λοιπόν την ιστορία, διαπιστώνεται ότι υπάρχουν τρεις καταλυτικοί παράγοντες που πυροδότησαν την έντονη ανοικοδόμηση που παρατηρήθηκε τη συγκεκριμένη περίοδο. Πρώτος παράγοντας υπήρξε η πυρκαγιά του 1917 που κατέκαψε τη πόλη. Το γεγονός αυτό στιγμάτισε την ιστορία της Θεσσαλονίκης καθώς κατέστρεψε 120 εκτάρια του πυκνοδομημένου ιστορικού πυρήνα της και άφησε άστεγους περίπου 17.000 κατοίκους. Αμέσως μετά την καταστροφή, το 1918, ψηφίστηκε νομοσχέδιο στη Βουλή, το οποίο φιλοδοξούσε να οργανώσει εκ νέου τις λειτουργίες της αστικής γης πάνω σε πιο ορθολογικές βάσεις και σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα. Για το σκοπό αυτό τα οικόπεδα μοιράστηκαν Εικ. 1. H πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης. Πηγή: cityportal.gr

στους παλιούς ιδιοκτήτες τους σύμφωνα

με το εμβαδόν της πυρίκαυστης ιδιοκτησίας τους. Επικεφαλής του νέου πολεοδομικού σχεδίου ήταν ο Γάλλος αρχιτέκτονας E. Hébrard1 , σε συνεργασία με Έλληνες μηχανικούς. Δεύτερο παράγοντα, εξίσου σημαντικό, αποτέλεσε η Συνθήκη της Λωζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923. Η εισροή των προσφύγων ήταν ένα από τα πιο σοβαρά προβλήματα που αντιμετώπισε η Χώρα έπειτα από τη Μικρασιατική Καταστροφή του ’22. Έλληνες κάτοικοι στα τουρκικά εδάφη και Τούρκοι κάτοικοι στα ελληνικά εδάφη αντίστοιχα, κλήθηκαν να πάρουν την κινητή τους περιουσία και να μεταναστεύσουν όπως επέβαλε η Συνθήκη της Λωζάνης στην αντίπερα όχθη του Αιγαίου. Περίπου 1.221.000 κατέφθασαν στην Ελλάδα, εκ των οποίων περίπου 100.000 εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη2 . Το Ελληνικό κράτος στο πλαίσιο της Συνθήκης υποχρεούνταν να παραχωρήσει στους ανθρώπους αυτούς τα ανταλλάξιμα οικόπεδα που τους αναλογούσαν σύμφωνα με την πρότερη ζωή και κληρονομιά τους, πράγμα το οποίο οδήγησε σε μία χαώδη κατάσταση στην τότε Υπηρεσία Ανταλλάξιμων (ΔΑΠ) και είχε άμεσο αντίκτυπο στο οικιστικό σύνολο της Θεσσαλονίκης όπως και σε άλλες πόλεις. Το πρόβλημα που δημιουργήθηκε, ταυτόχρονα με την εθνική τραγωδία της καταστροφής, δηλαδή η αποκατάσταση και η στέγαση όλων των προσφύγων, είχε ως συνέπεια στο συγκεκριμένο χρονικό σημείο να κάνει την εμφάνιση της στην πόλη της Θεσσαλονίκης αλλά και σε άλλες πόλεις η «λαϊκή» πολυκατοικία3. Τρίτος παράγοντας, αν και λιγότερο έντονος, αλλά εξίσου σημαντικός, ήταν η αστικοποίηση και το ξεκίνημα μιας νέας βιομηχανικής περιόδου τόσο για την Ελλάδα συνολικά, όσο και για τη Θεσσαλονίκη ειδικότερα. Η πόλη χρειαζόταν να γίνει ένα νέο διοικητικό κέντρο για την Βόρεια Ελλάδα που ταυτόχρονα όμως θα διατηρούσε τα χαρακτηριστικά της πολυπολιτισμικής κληρονομιάς της. Ο συνδυασμός των παραπάνω έχει ως αποτέλεσμα η πρώτη περίοδος της ανοικοδόμησης (1917-1929), να προχωρήσει με έντονες αλλαγές στην 1

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.17

ο.π

Βάρνας Φ., (2011). Η Άφιξη των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη: Οι πρώτες πολυκατοικίες. Θεσσαλονίκη: Τεχνογράφημα, τ. 419

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία πολεοδομία και την οργάνωση της πόλης (σχέδιο Hébrard) αλλά και στην εδραίωση μιας αρχιτεκτονικής γλώσσας, αυτή που σήμερα ονομάζουμε Μεσοπολεμική αρχιτεκτονική. Η νέα αυτή γλώσσα μιμείται τις μορφές των ρευμάτων του περασμένου αιώνα (νεοκλασικισμό ή εκλεκτικισμό) συνδυάζοντας άλλοτε αρχαιοελληνικούς τύπους και άλλοτε στοιχεία μοντέρνα ή art deco και αναπροσδιορίζοντας έτσι την αισθητική και την εικόνα της πόλης. (βλ. Κινηματογράφος «Μακεδονικόν» 1930, Μέγαρο Κονιόρδου 1931, Οικία Βρανάκη 1926, Τράπεζα της Ελλάδος 1933). Εικ. 2. Οι πρόσφυγες στο λιμάνι της Σμύρνης Πηγή: Ημερήσιος Τύπος

2.1 Η αστικοποίηση και η εκμετάλλευση του δημόσιου χώρου Σχέδιο Hébrard Μετά την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης έπρεπε τόσο ο αστικός ιστός όσο και τα καμένα κτίρια να αποκατασταθούν. Έτσι, υπό τον τότε υπουργό Αλ. Παπαναστασίου, η μελέτη για τον επανασχεδιασμό της πόλης ανατέθηκε στον Γάλλο αρχιτέκτονα και πολεοδόμο Ernest Hébrard. Ο Hébrard ήταν βραβευμένος αρχιτέκτονας, απόφοιτος της Σχολής Καλών Τεχνών του Παρισιού, λάτρευε την αρχαιολογία και βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη για την αρχαιολογική υπηρεσία της Στρατιάς της Ανατολής όπου ασχολούνταν με τον αρχαιολογικό χώρο της Ροτόντας και της Αψίδας του Γαλέριου4. Συγκροτήθηκε λοιπόν υπό την επίβλεψη του Hébrard, μια ομάδα από αρχιτέκτονες και μηχανικούς για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του έργου, που αποτελούταν από τους Α. Γκίνη, Α. Ζάχο, Κ. Κιτσίκη και τους Άγγλους μηχανικούς E. Mawson και P. Pleyber5 . Το αρχικό σχέδιο του Hébrard εκτός από τον ρυμοτομικό ανασχεδιασμό, προέβλεπε επίσης τον ανασχεδιασμό όψεων σε μεγάλους άξονες της πόλης καθώς και την ανάπλαση πλατειών και του περιβάλλοντα χώρου σημαντικών μνημείων. Όσον αφορά τα μνημεία, επρόκειτο να ακολουθηθούν οι αισθητικοί κανόνες της Beaux Arts, δηλαδή να απελευθερωθούν από τον περιβάλλοντα χώρο τους και να τοποθετηθούν πάνω σε σημαντικούς άξονες, ώστε να εξασφαλιστεί μια μνημειακή προοπτική που θα τα καταστούσε ορόσημα της πόλης6. Αυτή η πρόταση αφορούσε σημαντικά μνημεία όπως τη Ροτόντα που τοποθετήθηκε στο κέντρο μιας κυκλικής πλατείας, η οποία με τη σειρά της συνδεόταν με άλλα ορόσημα (Αγία Σοφία και Αψίδα του Γαλέριου), η ένωση των οποίων επετεύχθη μέσω διαγωνιών οδών, προσφέροντας οπτική επικοινωνία μεταξύ τους. Επίσης, για την Αχειροποίητο προτάθηκε αποκατάσταση του ναού στην αρχική του μορφή βάσει των αρχαιολογικών μελετών για το κτίριο7. Το όραμα του Hébrard για την Θεσσαλονίκη ήταν να την εκσυγχρονίσει χωρίς όμως να αφαιρέσει την ιστορική της κληρονομιά και αξία. 4

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.19

Τεχνογράφημα, (2013) Θεσσαλονίκη: ΤΕΕ Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, τ. 455, σελ.4

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.19

ό.π., σελ.19

Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη

Εικ. 3. Το ρυμοτομικό σχέδιο Hébrard Πηγή: skg2020.wordpress.com

Σχετικά με τις όψεις που πρότεινε το σχέδιο Hébrard, αυτές αφορούσαν το «επιχειρηματικό» κέντρο (την παραλιακή οδό από τη Βενιζέλου μέχρι την Αγίας Σοφίας), την περιοχή του λιμανιού, την πλατεία Ιπποδρόμου (σημερινή Δημητρίου Γούναρη) και την πλατεία Μ. Αλεξάνδρου και Λεωφόρο των Εθνών (σημερινή πλατεία και οδός Αριστοτέλους). Εν τέλει, από τις προτάσεις που έγιναν εφαρμόστηκαν μόνο εκείνες επί της σημερινής οδού Αριστοτέλους οι οποίες και επιδέχτηκαν αρκετές τροποποιήσεις μέχρι την υλοποίησή τους.

Εικ. 4. Μη υλοποιημένο σχέδιο αψίδας του θρυάμβου στη πλατεία διοικητηρίου Πηγή thesstips.wordpress.com

Τα μεγάλα σχέδιά του όμως, αφορούσαν την παραλιακή πλατεία και το διοικητικό κέντρο που ήθελε να δημιουργήσει, καθώς δεν υπήρχε κάτι ανάλογο στη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα. Η παραλιακή πλατεία που σχεδίασε, είχε ορθογωνικό σχήμα και ημικυκλική απόληξη στο βόρειο τμήμα της, ενώ το νότιο τμήμα της διατηρούσε καθαρή οπτική προς τον Όλυμπο. Στο κέντρο της πλατείας προβλεπόταν να τοποθετηθεί άγαλμα του έφιππου Μ. Αλεξάνδρου. Όντας σχεδιασμένη στα πρότυπα των βασιλικών πλατειών των πόλεων του ευρωπαϊκού μπαρόκ, μιμήθηκε πλατείες όπως η Piazzetta της Βενετίας8. 8

Τεχνογράφημα, (2013) Θεσσαλονίκη: ΤΕΕ Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, Τεύχος 455, σελ.5

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία Το διοικητικό κέντρο αντίστοιχα αποτελούνταν από το δημαρχείο, το δικαστικό μέγαρο και άλλες δημόσιες υπηρεσίες της πόλης. Η αρχική τοποθέτηση του διοικητικού κέντρου ήταν στην κορυφή της Λεωφόρου των Εθνών (σημερινό άξονα της Αριστοτέλους), δημιουργώντας μια νέα πλατεία ομοαξονικά της πλατείας Μ. Αλεξάνδρου, που εξασφάλιζε μία μνημειακή συνέχεια της Λεωφόρου9. Πολύ σημαντικό ρόλο στο σχέδιο του Hébrard διαδραμάτισε και ο ναός του πολιούχου της πόλης, Αγίου Δημητρίου. Ο ναός χρονολογείται από τον 5ο αιώνα και υπέστη καταστροφές από δυο πυρκαγιές (κατά τον 7ο αιώνα και το 1917)10. Μετά την πυρκαγιά του 1917, προτάθηκε από τον Hébrard η αναστύλωση της νέας βασιλικής του Αγίου Δημητρίου και η ένταξή της στο νέο πολεοδομικό σχέδιο. Η θέση του ναού βρισκόταν πάνω από το διοικητικό κέντρο και συνδεόταν οπτικά με όλη την Λεωφόρο των Εθνών. Στην απόληξη του νέου μνημειακού άξονα και πριν τον ναό θα δημιουργούνταν μια κλειστή κλιμακωτή πλατεία (μπελβεντέρε) που θα τόνιζε την κατακόρυφη διάσταση του ναού. Η πρόταση του

Εικ. 5. Λεωφόρος των Εθνών, σχέδιο 1923 wordpress.com

Πηγή: thesstips.

προκάλεσε αντιδράσεις στα άλλα μέλη της επιτροπής και πιο συγκεκριμένα ο Κ. Κιτσίκης άλλαξε το τρόπο μετάβασης από την μία πλατεία στην άλλη και πρότεινε ο ναός να αποτελούσε οπτικό τερματισμό της μνημειακής λεωφόρου, στα πρότυπα μεσαιωνικών κεντροευρωπαϊκών πλατειών11. Ωστόσο, δεν πραγματοποιήθηκε, καμία από τις προτάσεις ως προς την ανέγερση νέου κτιρίου, πάρα μόνο η αποκατάσταση του ναού και του περιβάλλοντα χώρου του, ακολουθώντας κατά βάση την αρχική τους μορφή. Τα ερεθίσματα του Hébrard τον κατέστησαν ικανό να χειρίζεται και να συνδυάζει διαφορετικές ιστορικές αναφορές ως πηγή έμπνευσης. Οι βασικές πηγές του ήταν τα κλασσικά πρότυπα της δυτικής αρχιτεκτονικής, η αποικιοκρατική αρχιτεκτονική της Β. Αφρικής και η Βυζαντινή αρχιτεκτονική της πρώτης περιόδου. Άντλησε έμπνευση από τα χριστιανικά μνημεία της πόλης και αναζήτησε τη μέση οδό, χωρίς αντιγραφές και απομιμήσεις. Έτσι δημιούργησε το δικό του αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο, σχεδίασε συμμετρικές όψεις, τόνισε τον κεντρικό άξονα και εφάρμοσε την τριμερή κατανομή στις

Εικ. 6. Βασιλική Αγίου Δημητρίου μετά την πυρκαγιά Πηγή: thessmemory.wordpress.com

όψεις σε βάση, κορμό και στέψη. Χαρακτηριστική ήταν η τοποθέτηση των τοξοτών στοών κατά μήκος των όψεων από το ισόγειο μέχρι το μεσοπάτωμα και κατ’ επαλληλία στους πάνω ορόφους. Η πρόταση του για τη νέα Θεσσαλονίκη, όχι μόνο τη διαφοροποιούσε από τις άλλες πόλεις της Ελλάδας, αλλά και δημιουργούσε ένα νέο τύπο αρχιτεκτονικής. 9

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.20

https://www.agdimitriosthes.gr/syntomo-istoriko-naoy/

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.20

Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη Ο σχεδιασμός της πόλης τη δεκαετία του ‘30 Στη δεκαετία αυτή δεν υπήρξαν πολλά έργα σε κλίμακα αστικού σχεδιασμού, δεδομένου ότι προϋπήρχε το σχέδιο Hébrard και ο ευρύς του σχεδιασμός. Ωστόσο, υπήρξαν μεγάλες βλέψεις για την περιοχή γύρω από τον Λευκό Πύργο, η οποία θα εξελισσόταν σε ορόσημο της πόλης και σε μία διαχρονική ιστορική ανάμνηση. Η πρώτη πρόταση που δημιουργήθηκε για αυτή την ανάπλαση ήρθε από τον Αρ. Ζάχο, ο οποίος πρότεινε να τοποθετηθούν πολιτικές και πολιτιστικές χρήσεις σε ένα νέο όγκο γύρω από τον Πύργο. Αυτή περιελάμβανε υπόστεγα που θα δημιουργούσαν περιπάτους, με πλευρικές αίθουσες που θα λειτουργούσαν ως Μουσείο πολέμου. Στο δώμα προσέδωσε χρήσεις αναψυχής προκειμένου να μεταφερθούν εκεί τα μαγαζιά που υπήρχαν τότε στην πλατεία12. Το 1933 το γραφείο μελετών αρχιτεκτονικών έργων του Υπουργείου Συγκοινωνίας πρότεινε για την ανάπλαση της περιοχής του Λ. Πύργου, σχέδια τα οποία προέβλεπαν τη δημιουργία ενός άλσους περιμετρικά του Πύργου και την ανέγερση περιπτέρων. Την περιοχή θα πλαισίωνε υπόστεγο με περιστύλια παρόμοια με των νέων κτιρίων που ολοκλήρωναν και ενοποιούσαν τη σύνθεση. Η μελέτη υπογραφόταν από τον Μ. Δελλαδέτσιμα, ο οποίος παραδέχτηκε ότι βασιζόταν σε ιδέα αρχιτεκτόνων που είχαν ασχοληθεί παλαιότερα με την μελέτη αυτή. Ωστόσο, η προσέγγισή του ήταν διαφορετική αφού ο Αρ. Ζάχος σχεδίασε τα κτίρια γύρω και απέναντι από το μνημείο σκεπτόμενος να προσδώσει μια βάση στο μνημείο αντίστοιχη με τη στέψη του. Σε κάθε περίπτωση όμως η πρόταση ερχόταν σε αντίθεση με τον ενιαίο σχεδιασμό του Hébrard13. Πέντε χρόνια μετά, επανήλθε στο προσκήνιο το θέμα της ανάπλασης της περιοχής του Λ. Πύργου, το οποίο και θα λυνόταν με την ανακατασκευή του προϋπάρχοντος συγκροτήματος αναψυχής και την προσθήκη νέων κτιρίων στα όμορα οικόπεδα. Τα τελευταία, θα εξυπηρετούσαν χρήσεις όπως κινηματοθέατρο, συναυλιακές αίθουσες,

Εικ. 7. Μη υλοποιημένο σχέδιο για το πάρκο Λευκού Πύργου Πηγή: Β. Κολώνας, 2016. Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: Β’ έκδοση σελ.129

ξενοδοχείο, στρατιωτική λέσχη, δημοτικό θέατρο και ωδείο. Έτσι, μετά την κατεδάφιση των τειχών του, ο Λευκός Πύργος αναδείχθηκε τόσο ως προς κλίμακα όσο και ως θέση με την ένταξή του σε μια περιοχή πολιτισμού και αναψυχής. Σήμερα, από τα έργα αυτά έχουν πραγματοποιηθεί το Βασιλικό Θέατρο, το κτίριο της Στρατιωτικής Λέσχης και η Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών. Αρκετές άλλες μικρότερες μελέτες έγιναν και για τα πάρκα και της πλατείες που εντάσσονταν στο σχέδιο Hébrard, εκ των οποίων πολλές εφαρμόστηκαν. Ένα από τα έργα που αξίζει να σημειωθεί είναι η Πλατεία Διοικητηρίου η οποία σχεδιάστηκε από τους αδερφούς Κύρου το 1931. Ήταν μια άρτια σχεδιασμένη πλατεία για τη αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου που κατάφερε να ενταχθεί άψογα στο αστικό τοπίο. Παρόλα αυτά, το 1990 σε μια νέα μελέτη, για προσθήκη υπόγειου χώρου στάθμευσης, εντοπίστηκαν αρχαιολογικά ευρήματα και η πλατεία αποδομήθηκε ώστε να αποκαλυφθεί και να αναδειχθεί ο αρχαιολογικός χώρος. Τέλος, ένα από τα μεγαλύτερα έργα που σχεδιάστηκαν και πραγματοποιήθηκαν στη Θεσσαλονίκη κατά 12

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.119

ό.π. σελ.120

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

τη περίοδο του Μεσοπολέμου ήταν η Διεθνής «Εμπορική» Έκθεση Θεσσαλονίκης (σήμερα ΔΕΘ). Μια ομάδα επιχειρηματιών και δημοσιογράφων με επικεφαλή τον καθηγητή και βουλευτή Ν. Γερμανό το 1925 ιδρύσαν το θεσμό και η έκθεση λειτούργησε για πρώτη φορά το 1926. Η πρώτη τοποθεσία της έκθεσης ήταν σε οικόπεδο που παραχώρησε το Γ’ Σώμα Στρατού στο Πεδίο του Άρεως, όπου εκεί στεγάστηκαν και τα πρώτα περίπτερα εμπνευσμένα από αρχιτεκτονικά στυλ διαφόρων πολιτισμών (παγόδες, μαυριτανικά κιόσκια και αιγυπτιακοί ναοί ήταν μερικά παραδείγματα). Η έκθεση έμεινε στο οικόπεδο εκείνο μέχρι το 1940 και μεταπολεμικά μεταφέρθηκε στο σημείο όπου βρίσκεται και λειτουργεί μέχρι και σήμερα14. Εικ. 8. Πλατεία διοικητηρίου Πηγή: parallaximag.gr

2.2 Ανέγερση δημόσιων κτιρίων Αξίζει να αναφερθεί ότι τα πρώτα χρόνια του μεσοπολέμου (1917-29) με δεδομένα την ανοικοδόμηση της πυρίκαυστου, την εφαρμογή του νέου ρυμοτομικού και πολεοδομικού σχεδίου αλλά και τον ανταλλάξιμο πληθυσμό που κατέφθασε στην πόλη της Θεσσαλονίκης, σημειώθηκε απότομη ανάπτυξη της οικονομίας της που οδήγησε και στην βιομηχανοποίησή της. Απόρροια αυτού ήταν η αύξηση της ζήτησης κατοικιών και η συστηματική εγκατάσταση νέων κατοίκων στην πόλη και από άλλες περιοχές της Βόρειας Ελλάδας. Έτσι, όλος αυτός ο κόσμος χρειάστηκε να στεγαστεί μαζικά τόσο στους υφιστάμενους οικισμούς της πόλης, όσο και σε περιοχές στις οποίες δημιουργήθηκαν νέοι οικισμοί, για την κάλυψη των ανωτέρω αναγκών. Μία από τις βασικότερες λύσεις που προέκυψε για την στέγαση του λαού ήταν η κάθετη κατοίκηση, δηλαδή η πολυκατοικία. Αναφορικά να σημειωθεί ότι για την διευκόλυνση της ταχύτερης ανοικοδόμησης εφαρμόστηκαν μέτρα οικονομικής ελάφρυνσης όπως χαμηλότερο κόστος υλικών, τμηματική ανέγερση καθώς επίσης και δανειοδότηση από την Εθνική Τράπεζα. Η ανοικοδόμηση τα χρόνια μεταξύ του 1920 και 1927 ήταν τόσο έντονη, ώστε χτίστηκαν 1.384 οικοδομές σε περιοχή 215.000 τετραγωνικών μέτρων15. Στο νέο κύμα αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου και στις νέες κατασκευές δεν υπήρξε μεγάλη αλλαγή στο στυλ. Τόσο τα δημόσια όσο και τα ιδιωτικά κτίρια μορφολογικά ακολούθησαν τον εκλεκτικισμό μιμούμενα την προηγούμενη περίοδο. Η πόλη άλλαξε από τον καθιερωμένο τρόπο διαχωρισμού του πληθυσμού ανά περιοχή και τα κριτήρια πλέον ήταν καθαρά οικονομικά και κοινωνικά, με μόνο παράγοντα τις τιμές των οικοπέδων και τις χρήσεις γης που είχε θέσει το νέο σχέδιο. Έτσι, την εποχή εκείνη χτίστηκαν τράπεζες, δημόσιες υπηρεσίες, μέγαρα, εμπορικά καταστήματα, κτίρια γραφείων, επιχειρήσεις, εργοστάσια και άλλα κτίρια μικρότερης κλίμακας16. 14 Κουρκουρίδης Δ., Φραγκόπουλος Ι., Καρανικόλας Ν., Σερέτης Σ., (2018). Έκθεση και Πόλη: Μια Σχέση σε διαπραγμάτευση. Η περίπτωση της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: 14º Συμπόσιο ERSA, σελ.11. 15

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.37

ο.π.σελ.37

Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη

Εικ. 9. Η Λεωφόρος Νίκης και ο Λευκός Πύργος τη δεκαετία του 1930. Πηγή: thessaloniki.photos.vagk.gr

Τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ‘20 δεν προ-

λίας ήταν: η συναγωγή των Μοναστηριωτών (Ε.

γραμματίστηκε η ανέγερση πολλών δημοσίων κτιρί-

Λεβή, 1925), το κεντρικό ιατρείο (Ζ. Μοσέ, 1930) και

ων από αυτά που προέβλεπε το νέο σχέδιο. Όμως το

η ιδιωτική σχολή Ματαλών (Ζ. Μοσέ, 1928). Αντίστοι-

1924 προκηρύχθηκε διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνι-

χα για την ιταλική κοινότητα ήταν: η Ιταλική Βασιλική

σμός για νέο δημαρχείο, παρά την ολοκληρωμένη

Οικοκυρική Σχολή Alessandro Manzoni (E. Μοδιάνο,

πρόταση που είχε υποβάλλει ο Hébrard. Ο τρόπος

1934), η Ιταλική Σχολή Umberto Primo (M. Paniconi,

διεξαγωγής του διαγωνισμού προκάλεσε έντονες

G.Pediconi, 1933). Για την επιρροή και το έργο της

αντιδράσεις οπότε και χρειάστηκε να οριστεί νέα επι-

γαλλικής κοινότητας θα γίνει εκτενέστερη ανάλυση

τροπή για την εξέταση των προτάσεων (Α. Νικολού-

παρακάτω.

δης, Α. Ζάχος, Α. Μεταξάς και Α. Κριεζής). Εν τέλει στο διαγωνισμό αναδείχθηκαν τρεις προτάσεις («Σόλων», «Μεγάλη Ελλάς» και «Ευαγγελία») για την ανέγερση ενός εντυπωσιακού δημαρχείου. Ωστόσο, το έργο δεν υλοποιήθηκε ποτέ και η τύχη των σχεδίων παραμένει άγνωστη. Λόγω της πολιτικής αβεβαιότητας και αναταραχής δόθηκε προτεραιότητα σε άλλα έργα και έκτοτε το δημαρχείο άλλαζε συνεχώς στέγη17.

Στο ύφος και το στυλ του εκλεκτικισμού που προαναφέρθηκε δημιουργήθηκαν και νέα κτίρια τραπεζών. Εντούτοις, κάποιοι αρχιτέκτονες κατέφυγαν σε παλαιότερους μορφολογικούς τύπους, όπως αυτόν του νεοκλασικισμού. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν τα κτίρια της Τράπεζας της Ελλάδος (Αρ. Βάλβης, 1929) και της Ιονικής-Λαϊκης (Μ. Λυκούδης, 1929) στη συμβολή των σημερινών οδών Τσιμισκή και Βενιζέλου. Να σημειωθεί ότι για το αρχιτεκτονικό

Κοινότητες της πόλης όπως η γαλλική, η ισραηλί-

διαγωνισμό της τράπεζας της Ελλάδος ήταν προα-

τική και η ιταλική ίδρυσαν κοινωνικά και εκπαιδευτικά

παιτούμενο ο ρυθμός του κτιρίου να έχει αρχαϊκό ή

ιδρύματα στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Αναφορι-

βυζαντινό ύφος18.

κά, μερικά παραδείγματα ισραηλίτικής πρωτοβου17

https://thessaloniki.gr/

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.39

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

Εικ. 10. Τράπεζα της Ελλάδος και Ιονίκη-Λαϊκή Τράπεζα. Πηγή: thessaloniki.photos.vagk.gr

Εικ. 11. Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης Πηγή: thessarchitecture.wordpress.com

Ο διαγωνισμός για το κτίριο του Βιομηχανικού και Εμπορικού Επιμελητηρίου (1929) προκάλεσε διχασμό στην αρχιτεκτονική κοινότητα της πόλης. Το κτίριο, σχεδιασμένο από τους αδερφούς Δημητριάδη, στην αρχική του μορφή είχε Βυζαντινά στοιχεία αλλά ύστερα από υπόδειξη της κριτικής επιτροπής άλλαξε και εισήγαγε αρχαιοελληνικά στοιχεία. Το κτίριο στην τελική του μορφή με την προσθήκη ενός επιπλέον ορόφου και τριγωνικού αετώματος στην στέψη αποτέλεσε δείγμα νεοκλασικισμού στη Θεσσαλονίκη19. Ένας ευρέως διαδεδομένος τύπος κτιρίου κατά τη περίοδο του Μεσοπολέμου ήταν αυτός του μεγάρου, ο οποίος άρχισε να ακολουθείται και να εφαρμόζεται ιδιαίτερα έντονα κατά τα πρώτα χρόνια (1921-29) ενώ περιορίστηκε τα μετέπειτα. Τα μέγαρα εξυπηρετούσαν χρήσεις όπως εμπορικά καταστήματα, γραφεία, έδρες επιχειρήσεων και εταιρίες. Έτσι, στην ίδια περίπου περιοχή όπου προϋπήρχαν εμπορικές χρήσεις (σημερινή οδό Βενιζέλου), αλλά και ευρύτερα, εδραιώθηκαν οι νέες επιχειρήσεις διατηρώντας τις αρχικές τους χρήσεις γης. Σε εξέλιξη του τύπου της αγοράς, και μετέπειτα της εμπορικής στοάς, τα πολυώροφα κτίρια με εμπορικά καταστήματα στο ισόγειο και γραφεία στους ορόφους ήρθαν να πάρουν τη θέση τους στην αναγεννώμενη Θεσσαλονίκη20. Αναφορικά παραδείγματα αξιόλογων μεγάρων είναι τα μέγαρα Γκατένιο-Φλωρεντίν

Εικ. 12. Όψη μεγάρου Μορδωχ. Πηγή: thessarchitecture.wordpress.com

(Ι. Πλεϋμπέρ – Ι. Χασίδ-Φερνάνδες, 1925) και Κοφφά-Τσανίδου (Ι. Ζαχαριάδης – Κ. Κοκορόπουλος, 1925) στη συμβολή οδών Βενιζέλου και Τσιμισκή, το μέγαρο Έρμειον (Α. Γεωργακόπουλος – Σ. Μυλωνάς, 1925) στην οδό Βενιζέλου, το μέγαρο Μορδώχ (Ζ. Μοσέ, 1929) στην συμβολή Κομνηνών και Τσιμισκή και το μέγαρο Γ. Γραμματικού (Γ. Μαλάκης – Γ. Ζωγράφος, 1928) στην συμβολή Χρυσοστόμου Σμύρνης και Τσιμισκή. Πέρα από το μέγαρο Κοφφά-Τσανίδου, τα άλλα τέσσερα παραδείγματα είναι κτίρια σχεδιασμένα στο αρχιτεκτονικό ύφος του εκλεκτικισμού με έντονα στοιχεία Art Decó. 19

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.40

Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη Πολύ σημαντικό τύπο κτιριακής δομής για την Θεσσαλονίκη αποτέλεσαν οι στοές, οι οποίες ακολούθησαν μια παρόμοια τυπολογία με αυτή του μεγάρου, χωρίς όμως το ύψος τους να φτάνει αυτά των πολυώροφων οικοδομών. Οι χρήσεις που εξυπηρετούσαν ήταν κατά βάση εμπορικές, με καταστήματα ή αγορές. Πολλές από τις στοές που διασώθηκαν από την πυρκαγιά του ‘17 ανακαινίσθηκαν, επεκτάθηκαν ή μεταφέρθηκαν σε οικόπεδα εντός της πυρικαύστου21. Χαρακτηριστικά παραδείγματα στοών στη Θεσσαλονίκη είναι η στοά Σαούλ Μοδιάνο (Ε. Μοδιάνο, 1924) μεταξύ των οδών Ερμού και Βασιλέως Ηρακλείου, η στοά Μαλακοπή (αλλιώς «Αλλατίνι», Β. Ποζέλι, 1917) που αναδιαμορφώθηκε το 1923 από τον Hébrard και βρίσκεται σήμερα στην πλατεία Εμπορίου, η στοά Καραπαναγιώτη (Γ. Μανούσος, 1925) στη συμβολή Φράγκων και Λέοντος Σοφού και αργότερα η στοά Κολόμβου (Ζ. Μοσέ, 1935) μεταξύ Εγνατίας και Πτολεμαίων. Εικ. 13. Μέγαρο Γ. Γραμματικού Πηγή: Β. Κολώνας, 2016. Θεσσαλονίκη 19122012: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: Β’ έκδοση

Μια άλλη τυπολογία βιομηχανικού κτιρίου που απαντάται στη Θεσσαλονίκη είναι τα κτίρια επεξεργασίας καπνού. Ως αναπόσπαστο κομμάτι της οικονομίας της πόλης, η καπνοβιομηχανία αυξανόταν και αναπτυσσόταν σε όλη την πόλη δημιουργώντας την ανάγκη για νέα εργοστάσια και καπναποθήκες. Εντός της πόλης κτίστηκαν νέες καπναποθήκες μεταξύ της περιοχής του λιμανιού και του Διοικητηρίου. Παραδείγματα αυτών είναι οι καπναποθήκες Σαμουηλίδου (Φ. Παιονίδης, 1924) στην Διοικητηρίου, η καπναποθήκη Salonica (Ε. Μοδιάνο, 1924) στην Πτολεμαίων και η καπναποθήκη Παπαστράτου (Α. Νικόπουλος, 1927) στην Δωδεκανήσου. Παρόμοια βιομηχανικά κτίρια που εμφανίστηκαν και άνθησαν στην πόλη ήταν τα κλωστοϋφαντουργικά και αυτά της βιομηχανίας φαγητού22. Την εικόνα των δημοσίων κτιρίων της πόλης της Θεσσαλονίκης συμπλήρωναν τα ξενοδοχεία και οι χώροι ψυχαγωγίας. Αυτή η προσθήκη νέων χρήσεων στην πόλη αναβάθμισε την εικόνα της και εκσυγχρόνισε την κοινωνική της ζωή. Όσον αφορά τα ξενοδοχεία, η περιοχή (Εγνατία, Λ. Σοφού, Συγγρού) διατήρησε την προηγούμενη χρήση της. Έτσι, κτίστηκαν νέα 21

Εικ. 14. Στοα Μαλακοπή Πηγή: Β. Κολώνας, Λ. Παπαματθαιακη, 1980. Ο αρχιτέκτονας Βιταλιάνο Ποζέλι

https://thessarchitecture.wordpress.com

22 Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.42

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

Εικ. 15. Σχέδια Στοάς Μοδιάνο. Πηγή: salonikajewisharchitecture.com

Εικ. 16. Ξενοδοχείο Λουξεμβούργο Πηγή: Β. Κολώνας, 2016. Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: Β’ έκδοση

Εικ. 17. Ξενοδοχείο Ριτζ Πηγή: thessmemory.gr

Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη κτίρια και ανασχεδιάστηκαν τα προϋπάρχοντα ή πυρόπληκτα. Στη παραλιακή οδό, ως νέα προσθήκη στο πολεοδομικό σχέδιο θα χτιστεί το ξενοδοχείο Majestic (Α. Γρεκός – Λ. Πάικος, 1922) και θα ανακατασκευαστεί το ξενοδοχείο Mediterranean Palace (Μ. Δελλαδέτσιμας, 1922)23.Συνολικά, αναφέρεται ότι περίπου ογδόντα ξενοδοχεία υπήρχαν στο κέντρο της πόλης μέχρι το 1939. Παραδείγματα εξ αυτών είναι το ξενοδοχείο Ριτζ (Ι. Ζαχαριάδης – Κ. Κοκορόπουλος, 1924) στην πλατεία Ελευθερίας, το ξενοδοχείο Αστόρια (Α. Τζώνης, 1929) στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας με Τσιμισκή και το ξενοδοχείο Λουξεμβούργο (Ε. Μοδιάνο, 1924) στην Κομνηνών. Τέλος, κινηματογράφοι και θέατρα κτίστηκαν στην Θεσσαλονίκη μόνο προς το τέλος του Μεσοπολέμου (1930-40). Το στυλ και η μορφή ποικίλαν, καθώς δεν ακολούθησαν το νεοβυζαντινό ή το εκλεκτικιστικό στυλ που επέτασσε το σχέδιο Hébrard. Μερικά χαρακτηριστικά οικοδομήματα ήταν ο κινηματογράφος Ηλύσια (Λ. Ζωΐδης, 1930) στην Παύλου Μελά με στοιχεία μοντέρνου και Art Decó, το οποίο σήμανε την αλλαγή του παλιού στυλ με το νέο που επέβαλε η εποχή, ο κινηματογράφος Κρόνος (Ι. Ζαχαριάδης, 1939) στην οδό Βαφοπούλου με πολλά στοιχεία μοντέρνου, ο κινηματογράφος Μακεδονικόν (Γ. Μανούσος, 1930)

Εικ. 18. Κινηματογράφος Ηλύσια Πηγή: Β. Κολώνας, 2016. Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: Β’ έκδοση

στην συμβολή Φιλικής Εταιρίας και Δημ. Μαργαρίτη με εκλεκτικιστικά και μοντέρνα στοιχεία και η θερινή σκηνή του Βασιλικού Θεάτρου (Κ. Δοξιάδης, 1938) στον κήπο του Λευκού Πύργου, επίσης πρωτοποριακός σχεδιασμός για την εποχή τόσο μορφολογικά όσο και τεχνικά. Συνοπτικά, ο Μεσοπόλεμος ήταν μια μεγάλη περίοδος αλλαγής για την εικόνα της Θεσσαλονίκης. Το δημόσιο κτίριο και ο ενιαίος πολεοδομικός σχεδιασμός εντάχθηκαν ως συνυφασμένες έννοιες στο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο

Εικ. 19. Κρόνος Θεσσαλονίκη Πηγή: slideshare.net

της εποχής και η πόλη βρήκε μια νέα σχεδιαστική ταυτότητα. Καθώς, η οικονομία αναπτυσσόταν και νέες ανάγκες δημιουργήθηκαν η πόλη της Θεσσαλονίκης βρήκε τη θέση της στον Ευρωπαϊκό χάρτη και ανεξαρτητοποιήθηκε από την πρωτεύουσα τόσο οικονομικά όσο και αρχιτεκτονικά. Με άλλα λόγια, η Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου εκφράστηκε μέσω του εκλεκτικισμού και του Art Decó ενώ αντίστοιχα η Αθήνα μέσω του νεοκλασικισμού, με εξαιρέσεις βέβαια και στις δύο περιπτώσεις. 23

https://thessarchitecture.wordpress.com

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

2.3 Η γαλλική παρουσία στα δημόσια έργα της Θεσσαλονίκης Η Θεσσαλονίκη ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον της διεθνούς οικονομίας ως φυσικό επακόλουθο των ξένων επενδύσεων στα Οθωμανικά εδάφη αλλά και της γενικότερης ανόδου της οικονομίας στην Ανατολική Μεσόγειο, που αφορούσε όλο και περισσότερες χώρες αλλά και μεμονωμένες πόλεις. Αυτό όμως που ξεχώρισε τη Θεσσαλονίκη ήταν η κομβική της θέση, όχι μόνο γεωγραφικά αλλά και στην άμεση σχέση της με τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις των γειτονικών χωρών. Η έντονη κινητικότητα της βαλκανικής ενδοχώρας και η ανάγκη εξόδου προς τη θάλασσα, είχε

Εικ. 20. Η Λεωφόρος Χαμηδιέ γύρω στα 1890 Πηγή: Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης

καταστήσει την πόλη σε «πύλη εισόδου». Η άλλοτε ανατολίτικη και όχι ιδιαίτερα εξωστρεφής Θεσσαλονίκη, σταδιακά μετατρεπόταν σε μία πιο κοσμοπολίτικη και θετική προς αλλαγές πόλη, όπως αυτές που ακολούθησαν σε όλους τους τομείς (εμπόριο, εκπαίδευση, κοινωνική ζωή)24. Μεταφορικές υποδομές Την ίδια εποχή, σε παγκόσμιο επίπεδο, η ανάπτυξη των σιδηρόδρομων, άρχισε να σηματοδοτεί μία νέα περίοδο οικονομικής ανάτασης. Στα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα, έχοντας επεκταθεί σε όλες τις ηπείρους, η κατασκευή των σιδηροδρόμων έφθασε να αντιπροσωπεύει το 40% των συνολικών παγκόσμιων επενδύσεων25.Όσον αφορά τη Θεσσαλονίκη, οι σιδηρόδρομοι δεν αντιμετωπίστηκαν ως μία απλή επενδυτική εταιρία, ούτε και είχαν την ίδια επιρροή με αυτή μίας εμπορικής εταιρίας. Αντίθετα, έθεσαν πολύ γρήγορα σε κίνηση όλο τον οικονομικό και εμπορικό μηχανισμό που υποσχόταν στην πόλη οικονομική ευρωστία, αυξημένα κέρδη και περισσότερες ευκαιρίες26. Στο πλαίσιο των επενδύσεων, η γαλλική παρουσία δεν είχε απλά συμπληρωματικό ρόλο στις εξελίξεις τις πόλης, αλλά αποτέλεσε και την έναρξη για ποικίλες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Συγκεκριμένα, η εμπλοκή της Γαλλίας στην οικονομία της Θεσσαλονίκης, αποτυπώνεται σε μεγάλα έργα υποδομής, τράπεζες, εμπορικές επιχειρήσεις, σχολεία, κατοικίες κ.α., κληροδοτώντας της εκτός από οικονομικά οφέλη και μια ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική κληρονομιά. Ένα από τα σημαντικότερα, μεγαλύτερα και διαχρονικής σημασίας γαλλικά επιχειρηματικά και τεχνικά εγχειρήματα, αποτέλεσε η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης- Αλεξανδρούπολης (τότε Δεδέαγατς) γνωστής και ως Jonction (JSC). Τον Μάρτιο του 1893 ιδρύθηκε η Compagnie de Chemin de Fer Ottoman Jonction Salonique- Constantinople, μία εταιρεία αποτελούμενη από Γάλλους αξιωματούχους, τραπεζίτες και επιχειρηματίες, με έδρα της την Κωνσταντινούπολη. Ιδρυτής της ήταν ο Βαρόνος Maurice de Hirsch, τραπεζίτης με διεθνείς διασυνδέσεις στους οικονομικούς και κοινωνικούς κύκλους της εποχής. Η επιλογή της θέσης της δεν ήταν τυχαία, αντίθετα επιλέχθηκε για άμεση πρόσβαση στην Κεντρική Ευρώπη αλλά και έμμεσο έλεγχο της βαλκανικής ενδοχώρας. Η κατασκευή ολοκληρώθηκε το 1896, έπειτα από τρία χρόνια σκληρών εργασιών, με συνολικό τελικό 24

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.16

25 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.45 26

ό.π., σελ. 87

Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη μήκος 437 χλμ. Η ανομοιόμορφη μορφολογία του εδάφους των περιοχών από όπου διήλθε, ανάγκασε τους Γάλλους μηχανικούς στην εφαρρμογή ιδιαίτερα μεγάλων τεχνικών έργων όπως τη γεφύρωση χαραδρών και ποταμών, τη διάνοιξη αλλεπάλληλων σηράγγων, τις στηρίξεις πρανών, τη δημιουργία αμυντικών στοών κ.α. Η χάραξη της γραμμής που έμελλε να συνδέσει τη Κωνσταντινούπολη με τη Θεσσαλονίκη, είχε ως στόχο την Εικ. 21. Η σήραγγα της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσ/νίκης- Αλεξ/πολης στον Νέστο Πηγή: Έκθεση Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης

εξυπηρέτηση και τον έλεγχο σε εμπορικό αλλά και στρατιωτικό επίπεδο, όλων των

πόλεων που διέσχιζε. Το τελευταίο επετεύχθη με την δημιουργία είκοσι οκτώ ενδιάμεσων σταθμών ,σε κομβικά σημεία έξω από τα κέντρα των πόλεων που διέσχιζε27. Στη Θεσσαλονίκη, ο σταθμός απόληξης της γραμμής βρισκόταν στα δυτικά της πόλης και ήταν ο βασικότερος. Επρόκειτο για ένα διώροφο πέτρινο κτίριο με επικλινείς κεραμοσκεπές και άλλα μονώροφα πέτρινα κτίρια στον περίγυρο του. Αξίζει να αναφερθεί πως όλα τα κτίρια της γραμμής, σχεδιασμένα από τον αυστριακό αρχιτέκτονα Conrad von Villas, ήταν πέτρινα και ακολουθούσαν τον κεντροευρωπαϊκό τύπο σταθμού28. Η εν λόγω γραμμή κατέληξε στα χέρια του ελληνικού δημοσίου το 1921, μετά από εξαγορά. Η σημασία των σιδηροδρόμων πέρα από τον οικονομικό τομέα και τις μεταφορές, είχε άμεσο αντίκτυπο και στην αναδιάταξη της κοινωνικής οργάνωσης και του πολιτισμού. Σε μία εποχή, και ειδικότερα μίας πόλης, όπου οι πολίτες είχαν μόνο εθνική ή/ και θρησκευτική ιδιότητα, η έννοια του επιχειρείν τους έδωσε μία άλλη νέα ταυτότητα29. Η πίστη σε μία εταιρία ήρθε να επιλύσει ορισμένα προβλήματα του διοικητικού τομέα, και να επιφέρει μία αλυσιδωτή αντίδραση σε όλες τις πτυχές της καθημερινότητας. Πέραν των σιδηροδρόμων, ένας ακόμα τομέας που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν αυτός της ατμοπλοΐας. Η Messageries Maritimes το 1852 και η Fraissinet το 1863, κατέστησαν τη Θεσσαλονίκη σε συγκοινωνιακό κόμβο της Ανατολικής Μεσογείου

καθώς τη συμπεριέλαβαν

στο δρομολόγιο Μασσαλία- Κωνσταντινούπολη. Επρόκειτο για δύο γαλλικές εταιρείες, «τιτάνες» του χώρου της ναυτιλίας, τόσο με εμπορική όσο και με επιβατική δράση. Τα μεγάλα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου και οι πόλεις της Δυτικής Ευρώπης, ήταν πλέον πιο κοντά από ποτέ. Τα συγκεκριμένα ατμόπλοια, είχαν ιδιαίτερα ενεργό ρόλο στην αποικιακή

Εικ. 22. Κατασκευαστικά σχέδια του 1897 για το νέο λιμάνι της Θεσσαλονίκης Πηγή: Έκθεση Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης

δραστηριότητα της Γαλλίας αλλά και στο ελληνικό μεταναστευτικό κύμα προς την Αμερική κατά τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα30. 27

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.17

http://anaptiksi-thrakis.blogspot.com/2014/04/istorikh-anadromh-sto-sidhrodromiko-stathmo-alexandroupolis.html

29 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.372-373 30

http://elzoni.gr/html/ent/674/ent.32674.asp

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία Αστικές υποδομές Κάποια χρόνια αργότερα, το 1888, υπογράφηκε μεταξύ του Οθωμανικού κράτους και της γαλλικής εταιρίας Societé Ottoman du Gaz de Salonique, σύμβαση η οποία παραχωρούσε στη δεύτερη το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του δικτύου φωτισμού της Θεσσαλονίκης για 35 ολόκληρα χρόνια. Αυτή η προσθήκη μοντέρνου φωτισμού στους δρόμος της πόλης για τα δεδομένα της εποχής, απέπνεε έναν αέρα πιο σύγχρονο και ευρωπαϊκό. Η παραγωγή αεριόφωτος, λοιπόν, εξπηρέτησε τις ανάγκες της πόλης σε φυσικό αέριο τόσο για φωτισμό και θέρμανση όσο και για βιομηχανική χρήση31. Μέχρι το 1907, χρησιμοποιήθηκε κατά κύριο λόγο για να καλύψει οικιακές ανάγκες, αφού σταδιακά τη θέση του πήρε το ηλεκτρικό ρεύμα, και έπαυσε εντελώς η χρήση του μετά τη πυρκαγιά του 1917. Οι εγκαταστάσεις της εταιρείας διατηρούνται από το 1890 στη Δυτική Θεσσαλονίκη, στην τότε περιοχή Μπες- Τσινάρ, σήμερα περιοχή Λιμανιού. Εμπορικές επιχειρήσεις Όσον αφορά τα πολυκαταστήματα και τις εμπορικές επιχειρήσεις, καθώς ο τρόπος ζωής των κατοίκων βαθμιαία άλλαζε και δημιουργούνταν κοινωνικές ανακατατάξεις, όπως ήταν αναμενόμενο οι καταναλωτικές συνήθειες σταδιακά διαφοροποιήθηκαν. Έτσι στο πλαίσιο της οικονομικής ευημερίας που συντελέστηκε στην πόλη, μεγάλες ευρωπαϊκές εμπορικές φίρμες βρήκαν την ευκαιρία να εγκατασταθούν στη Θεσσαλονίκη, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα τους οίκους Stein, Tiring, Errera, Kapantzi και Orosdi- Back. Η τελευταία μάλιστα λειτουργούσε με κεφάλαια εβραϊκά, γαλλικής προέλευσης, και αποτελούσε πραγματικό κολοσσό στο είδος της με ασύγκριτα περισσότερα καταστήματα από οποιαδήποτε άλλη εταιρεία στη Μεσόγειο. Η ίδρυση της έγινε στο Παρίσι το 1888 και απέκτησε υποκατάστημα στη Θεσσαλονίκη το 1908 ,αποτελώντας μέχρι το 1924 έναν από τους σημαντικότερους εμπορικούς οίκους της πόλης32. Το πολυκατάστημα Stein κατασκευάστηκε το 1906 στη Θεσσαλονίκη από τον Eβραίο-αυστριακό Solomon Stein, ώστε να στεγάσει το υποκατάστημα της επιχείρησης ‘’Stein’s Oriental Stores Ltd’’. Αποτέλεσε καινοτομία για την πόλη καθώς προσέφερε δυσεύρετους οίκους ένδυσης και υπόδησης, ενώ παράλληλα παρείχε και διάφορα άλλα είδη όπως είδη σπιτιού και υφάσματα, ακολουθώντας την ευρωπαϊκή φιλοσοφία των πολυκαταστημάτων, γεγονός πρωτοποριακό όχι μόνο για τη Θεσ-

Εικ. 23. To εμπορικό κτίριο thessarchitecture.wordpress.com

Stein

Πηγή:

https://

σαλονίκη αλλά και την Ελλάδα33. Άλλο ένα παράδειγμα εμπορικής επιχείρησης που κατάφερε να εδραιωθεί το 1905 στον χώρο της οικοδόμησης κτιρίων ήταν η Compagnie Immobilliere et de Regie de terrains a Salonique (Κτηματική εταιρεία διαχειρίσεως ακινήτων Θεσσαλονίκης). Είχε άμεση σχέση με την Εταιρεία Λιμένος, αφού αποτελούσε θυγατρική της στη Θεσσαλονίκη και σκοπός της ήταν η οικοδόμηση αλλά και η εμπορική αξιοποίηση ήδη 31 Δαγκάς Α., (2003). Recherches sur l’histoire sociale de la Grece du Nord: Le Mouvement des Ouvriers du Tabac, 1918-1928. Στο: Εditions de l’ Association de Recherches Interdisciplinaires Pierre Belon. Παρίσι: De Boccard, τ.1, σελ.35 32 Δρίτσα Μ., (1999). Πολιτισμική Ιδιαιτερότητα και επιχειρήσεις: Η περίπτωση των Εβραϊκών δικτύων. Στο: Ο ελληνικός Εβραϊσμός, επιστημονικό συμπόσιο. Αθήνα: Ίδρυμα Μωραΐτη, σελ.326-327 33

http://neoclassicalgreece.blogspot.com/2014/07/blog-post.html

Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη υπάρχοντών κτιρίων. Το μεγαλύτερο έργο που επιτέλεσε στη πόλη ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Henri Saladin, και αφορούσε τέσσερις πενταόροφες οικοδομές διαμερισμάτων και γραφείων, στην άλλοτε οδό Σαλαμίνος ( σήμερα Κουντουριώτου και Αβέρωφ). Τα κτίρια, φανερά επηρεασμένα από τα γαλλικά αστικά μέγαρα του 19ου αιώνα, υιοθέτησαν το σύστημα μπετόν αρμέ Hennebique και κατασευάστηκαν σε εργολαβία της παρισινής Société Générale de Constructions en Beton Arme. Χρησιμοποιήθηκαν ως γραφεία της Εταιρείας του Λιμένος μέχρι και το 1944, που καταστράφηκαν ολοσχερώς μετά τους βομβαρδισμούς του λιμανιού34. Τράπεζες Καθοριστική για τη πορεία της οικονομίας και της αστικής ζωής, ήταν η εμφάνιση των πρώτων τραπεζών. Ήδη από το 1864 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη ένα υποκατάστημα της μεγαλύτερης ευρωπαϊκής τράπεζας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επρόκειτο για την Banque Imperiale Ottomane (Aυτοκρατορική Οθωμανική Τράπεζα), η οποία στεγάστηκε στην οικία του τέως πλούσιου έμπορου και κτηματία Jake Abbott, στον Φραγκομαχαλά. Το κτίριο απειλήθηκε από την πυρκαγιά του 1986 στην φράγκικη συνοικία, ενώ το 1902 υπέστη σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια σεισμού. Η ολοκληρωτική καταστροφή του όμως συνέβη κατά την ανατίναξη του το 1903 από ομάδα Βουλγάρων τρομοκρατών35. Ακολούθησε η ανοικοδόμηση νέου κτιρίου από δύο εβραίους μηχανικούς της πόλης, τους Αmar και Barouh, οι οποίοι του προσέδωσαν στο κτίριο ένα νεομπαρόκ στυλ με αρκετές γαλλικές επιρροές (χαρακτηριστικά αναγεννησιακά στοιχεία), διατηρώντας ως είχε από το παλιό κτίριο μόνο την όψη επί της Φράγκων36. Μεταγενέστερες επισκευές και προσθήκες έγιναν σύμφωνα με μελέτες των μηχανικών Pleyber (1921) και Μοδιάνο (1924). Η χρήση του ως τράπεζα συνεχίστηκε μέχρι και το 1930, ενώ στη συνέχεια, το 1949, περιήλθε στο ελληνικό δημόσιο στεγάζοντας το ΙΚΑ μέχρι και το 1978 οπότε έλαβε τη σημερινή του χρήση ως Ωδείο Θεσσαλονίκης. Αξίζει να σημειωθεί πως στον περίβολο του κτιρίου σώζονται τα δύο παλαιότερα αστικά αγάλματα της Θεσσαλονίκης, τα αγάλματα της Οικονομίας και της Τραπεζικής Πίστης, παραγγελία του ίδιου του Abbot. Το 1888, είκοσι δύο χρόνια μετά την έναρξη λειτουργίας του υποκαταστήματος της Οθωμανικής Τράπεζας, ιδρύθηκε από τους επιφανείς επιχειρηματίες της πόλης, Αδελφούς Αλλατίνι, η Banque de Salonique (Τράπεζα Θεσσαλονίκης). Η πορεία της ξεκίνησε ως μία οθωμανική ανώνυμη εταιρεία, με συμμετοχή παρόλα αυτά τραπεζών από το Παρίσι και τη Βιέννη. Το κτίριο όπου στεγάστηκε από το 1907, γνωστό σήμερα ως Στοά Μαλακοπή, οικοδομήθηκε στη πλατεία Χρηματιστηρίου ή πλατεία των Τραπεζών, από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Vitaliano Posseli, σε τμήμα του οικοπέδου της αρχοντικής κατοικίας Αλλατίνι. Ωστόσο, σχεδόν αμέσως μετά την ολοκλήρωση του κτιρίου, το 1907, η τράπεζα μετέ-

Εικ. 24. Το κτίριο της Αυτοκρατορικής Οθωμανικής Τράπεζας στην οδό Φράγκων. Πηγή: Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης

φερε την έδρα της στη Κωνσταντινούπολη. Το υποκατάστημα της Τράπεζας Θεσσαλονίκης λειτούργησε μέχρι το 1911, οπότε και μετατράπηκε σε κτίριο γραφείων, μεταξύ άλλων και της Ιονικής Τράπεζας . Λίγο αργότερα, το 1926 και αφού επιβίωσε της μεγάλης πυρκαγιάς του ’17, ο μηχανικός Max Rubens ανέλαβε κάποιες ενέργειες ανακαίνισης του κτιρίου37, ενώ κατά την κατοχή επιτάχθηκε από τους Γερμανούς. Κατά τα χρόνια 34

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.18

35 Κολώνας Β., (1983). Νέα στοιχεία για το κτίριο της Οθωμανικής Τράπεζας στη Θεσσαλονίκη. Στο: Μακεδονικά. Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, τ.23, σελ. 47-64 36

https://thessarchitecture.wordpress.com/2015/10/23/othomaniki-trapeza-kratiko-odeio/

https://thessarchitecture.wordpress.com/2015/10/13/οικια-αλλατινι-βαλαωριτου/

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

λειτουργίας της ως τράπεζα, άφησε το στίγμα της, καθώς συμμετείχε σε όλα τα μεγάλα έργα υποδομής και αποτέλεσε σημαντικό γρανάζι στο μηχανισμό της οικονομίας της πόλης. Το 1952 στο κτίριο στεγάστηκε για λίγο καιρό η Τράπεζα Χίου, μέχρι να καταλήξει το 1954 στα χέρια των αδελφών Βορεόπουλων38. Αξίζει να σημειωθεί πως το ρολόι στην κορυφή της πρόσοψής του, συνδέεται με τον αστικό μύθο, που αναφέρει πως οι δείκτες του έχουν σταματήσει την ώρα του μεγάλου σεισμού το 1978. Βιομηχανία

Εικ. 25. Ο αλευρόμυλος Αλλατίνι Πηγή: Συλλογή Ι. Μέγα

Η βιομηχανική δραστηριότητα της Θεσσαλονίκης,

στρεμμάτων στην ανατολική Θεσσαλονίκη, μεταξύ

βασισμένη σε ευρωπαϊκά κυρίως κεφάλαια, συγκε-

των σημερινών οδών Γ. Παπανδρέου και Μ. Κάλλας.

ντρώθηκε στη δυτική πλευρά της πόλης, κοντά στις

Στο οικόπεδο προϋπήρχε ο πρώτος ατμόμυλος της

εγκαταστάσεις του λιμανιού και του σιδηροδρομικού

Θεσσαλονίκης, ίσως και της Ελλάδας, ιδιοκτησίας

σταθμού. Ωστόσο και στην ανατολική της πλευρά

του Γάλλου Darblay de Corbeil, με τη συμμετοχή

διατηρούνται κάποια από τα παλαιότερα κτίρια με

του οίκου Αλλατίνι. Το 1880 δημιουργήθηκε το ερ-

καθοριστικό ρόλο στη βιομηχανική της εξέλιξη.

γοστάσιο κεραμοποιείας στην περιοχή Μπότσαρη40,

Λόγω της χωροθέτησης τους στα ανατολικά, δημιουργήθηκε και η ανάγκη για τον έλεγχο και τη διαχείριση τους. Μία από τις πρώτες μετοχικές εταιρείες που δημιουργείται είναι η Société Anonyme Ottomane Industrielle et Commerciale de Salonique (Ανώνυμος Οθωμανική Βιομηχανική και Εμπορική Εταιρεία Θεσσαλονίκης). Ιδρύθηκε το 1897 από τον οίκο Fratelli Allatini σε συνεργασία με τις επιχειρηματικές οικογένειες Μορπούργκο και Μισραχή, και γνώρισε εύνοιας από την γαλλική τράπεζα Société Marseillaise de Credit Industriel et Commercial. Κατά την πενηνταετή πορεία της, διαχειριζόταν τις ποικίλες επιχειρήσεις της οικογένειας Αλλατίνι, με πιο σημαντικές αυτές του Αλευρόμυλου και του Κεραμοποιείου39. Οι εγκαταστάσεις των Μύλων Αλλατίνι κατασκευάστηκαν σε ένα παραθαλάσσιο οικόπεδο είκοσι έξι

και δύο χρόνια μετά, το 1882, ξεκίνησε τη λειτουργία της η μεγάλη βιομηχανία του αλευριού με την ανέγερση του κεντρικού κυλινδρόμυλου, που ωστόσο καταστράφηκε από πυρκαγιά μόλις έξι χρόνια μετά. Το κτίριο, που διατηρείται μέχρι σήμερα, οικοδομήθηκε σε σχέδια του Vitaliano Posseli41. Προκειμένου να ανοικοδομήσει και να λειτουργήσει ξανά τον κυλινδρόμυλο, η εταιρεία εξέδωσε ομολογιακό δάνειο ύψους 3.000.000 φράγκων στο χρηματιστήριο του Παρισιού. Η εταιρεία με νέα πλέον επωνυμία «Εμπορική και Βιομηχανική Εταιρεία Θεσσαλονίκης», απασχόλησε πάνω από 200 εργάτες και η ημερήσια παραγωγή αλευριού έφτανε τους 100 τόνους. Το νέο συγκρότημα περιελάμβανε το κτίριο διοίκησης, την κατοικία του διευθυντή, τον κεντρικό μύλο, τον κυλινδρόμυλο, μηχανουργείο και πολλούς βοηθητικούς χώρους.

38 Κολώνας Β., Παπαματθαιάκη Λ., (1980). Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli: Tο έργο του στη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα. Θεσσαλονίκη: 2η εκδ.,Παρατηρητής, σελ.86 39

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.19

40 Χεκίμογλου Ε., Γεωργιάδου- Τσίμινο Κ., (2004). Ιστορία της επιχειρηματικότητας της Θεσσαλονίκης: η Οθωμανική περίοδος. Θεσσαλονίκη: Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος, τ.Β1, σελ. 292 41 Νομικός Μ., Δούση Μ., (2008). Μεθοδολογική προσέγγιση για την αρχιτεκτονική ανάλυση και τεκμηρίωση των ιστορικών βιομηχανικών συγκροτημάτων: Η περίπτωση των Μύλων Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη. Βόλος: T.I.C.CI., σελ. 274-275

Η μεσοπολεμική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη Εμπορικός Λιμένας Αναμφίβολα το σημαντικότερο τεχνικό έργο που πραγματοποιήθηκε στη Θεσσαλονίκη κατά το 19ο αι., είναι η κατασκευή του Εμπορικού Λιμένα της πόλης. Προϋπόθεση για τη δημιουργία του, αποτέλεσε η κατεδάφιση του παραθαλάσσιου τείχους το 1869, το οποίο μέχρι τότε έθετε τη πόλη σε αποκλεισμό από τη θάλασσα και τις δραστηριότητες της. Η απομάκρυνση των τειχών προσέφερε πλέον τον απαιτούμενο χώρο για την ανάπτυξη του νέου τεχνητού λιμένα, μίας απαραίτητης υποδομής για την οικονομική εξέλιξη της πόλης. Σε συνδυασμό μάλιστα με την κατασκευή του σιδηροδρομικού δικτύου που συνέδεε την πόλη με την Βαλκανική και την Κωνσταντινούπολη, ήταν πλέον εξασφαλισμένη η γρήγορη και απρόσκοπτη επικοινωνία της με την ενδοχώρα και τη Μεσόγειο. Παρότι επήλθε μεγάλη αναβάθμιση με την κατασκευή του πρώτου λιμανιού κατά μήκος της προκυμαίας στα δυτικά της, ωστόσο το μέγεθός του και οι υποδομές του δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν στον μέγιστο βαθμό την πρόσβαση των φορτηγών τραίνων στα πλοία. Για το λόγο αυτό, μεταξύ του 1872 και 1892 εκπονήθηκαν μελέτες για την κατασκευή νέου Λιμανιού - όπως το γνωρίζουμε σήμερα- από γαλλικές εταιρείες με την τεχνογνωσία εξειδικευμένων μηχανικών αποφοίτων των Grandes Ecoles (γαλλικά εκπαιδευτικά ιδρύματα υψηλού κύρους). Οι μελέτες αυτές είναι σαφώς επηρεασμένες από το πρόσφατα κατασκευασμένο λιμάνι της Μασσαλίας και τις ανέλαβαν οι λιμενικοί μηχανικοί Louis Barret (1872) και Hilarion Pascal (1874). To 1892 αναλαμβάνει τις προκαταρκτικές μελέτες η Societe de Construction des Batignolles με μηχανικούς τους Adolphe Guerard και Aslan. Τέσσερα χρόνια αργότερα η κατασκευή ανατίθεται στον Edmond Bartissol, Γάλλο εργολάβο δημοσίων έργων με μεγάλη εμπειρία στη διεύθυνση εργοταξίων, ο οποίος με τη σειρά του αναθέτει στον μηχανικό Jules Robert τη διαχείριση των εργασιών του μεγάλου αυτού έργου42. Σε αυτό το πρωτοποριακό εγχείρημα ενεπλάκησαν εξέχουσες γαλλικές εταιρείες όπως η Société deconstruction des Εικ. 26. Άποψη του λιμανιού το 1970 Πηγή: Αρχείο Οργανισμού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης «Θεσσαλονίκη 1997»

Batignolles, η Société Anonyme Ottomane du Port de Salonique του Edmond Bartissol και το

Bureau Technique de Beton Arme του Francois Hennebique, στελεχωμένες από εξειδικευμένους κορυφαίους μηχανικούς43. Η σύμβαση για την κατασκευή του λιμανιού μεταξύ του Bartissol και του Υπουργού αυτοκρατορικού θησαυροφυλακίου της Οθωμανικής διοίκησης Michel Portugal, υπογράφηκε το 1896 προβλέποντας την κατασκευή έξι κτιρίων και πέντε χρόνια λειτουργίας του λιμανιού. Αργότερα, το 1904, η σύμβαση ανανεώθηκε, επεκτείνοντας τα δικαιώματα για εκμετάλλευση έως το 1944. Επίσημα λοιπόν, προβλεπόταν η κατασκευή έξι κτιρίων εκ των οποίων κατασκευάστηκαν τα τέσσερα: Κτίριο της εταιρείας Regie, Αποθήκη Οθωμανικής Τράπεζας, Τελωνείο και Σιλό. Τα δύο τελευταία αποδείχθηκαν τα πιο απαιτητικά από πλευράς τεχνογνωσίας, καθώς συγκεκριμένα το τελωνείο θεμελιώθηκε με το σύστημα Compressol, σε 264 πυλώνες οπλισμένου σκυροδέματος. Οι τεράστιες διαστάσεις του και η δυσκολία στην κατασκευή, επέβαλλαν την συμβολή τριών 42

https://www.gothess.gr/articles/various/61804/1896-i-gallia-kataskeuazei-ena-limani-sti-thessaloniki-to-kserate/

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.19

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία διαφορετικών κορυφαίων μηχανικών (Alexandre Vallaury, Andre George, Eli Modiano). Οι σοβαρές ζημιές που υπέστη κατά τη διάρκεια της ζωής του το τελωνείο, αποκαταστάθηκαν στα τέλη του 1940 από την γαλλική Fraissinet, ενώ αποτελεί το μοναδικό που διασώζεται έως σήμερα, με χρήσεις τελωνείου και τερματικού σταθμού επιβατικών πορθμείων44. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1912, την ίδια χρονιά που η Θεσσαλονίκη και το λιμάνι της απελευθερώθηκαν από τον Ελληνικό Στρατό. Η γαλλική Societe Ottomane d’ Exploitation du Port de Salonique, δεν έχασε τα προνόμια της, παρόλα αυτά δεν σημειώθηκε καμία άλλη εξέλιξη του λιμανιού έως την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, παρά τα σχέδια που υπήρχαν γι’ αυτό. Για τη συνέχιση του φυσικού ρόλου του λιμένος, δηλαδή την εξυπηρέτηση των κατοίκων της Βαλκανικής, η Ελληνική Κυβέρνηση ίδρυσε το 1914 την Ελεύθερη Ζώνη. Την πρώτη αυτή μελέτη επέκτασης ανέλαβε ο Marcel Pouard. Στο χώρο που δημιουργήθηκε, όλα τα εμπορεύματα κινούνταν χωρίς τελωνειακή επίβλεψη και δασμούς ή άλλους φόρους45. Λίγο αργότερα, το 1930, η Ελληνική Κυβέρνηση συνεργάστηκε με τις εταιρείες Batignolles, Hersent & Schneider, οι οποίες μελέτησαν νέο σχέδιο ανάπτυξης του λιμανιού, το οποίο όμως διακόπηκε άδοξα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο46. Σήμερα, μετά από πολλές επεκτάσεις με νέες αποβάθρες, κτίρια και εξοπλισμό, το λιμάνι της Θεσσαλονίκης αποτελεί βασικό πέρασμα των Βαλκανίων αλλά και σε ευρύτερο επίπεδο, κομβικό βιομηχανικό και εμπορικό λιμένα. Παράλληλα με την εμπορική του χρήση, εξυπηρετεί και πολιτιστικούς σκοπούς μιας και φιλοξενεί στις εγκαταστάσεις του τα Μουσείο Φωτογραφίας και Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, καθώς και χώρους εκδηλώσεων και εκθέσεων. Αφού αποτέλεσε ισχυρότατη βάση για τον εκσυγχρονισμό της αστικής εικόνας και την άνοδο της οικονομίας της πόλης επί μισό σχεδόν αιώνα, συνεχίζει να προσφέρει στη πόλη έναν αέρα ευρωπαϊκό και σύγχρονο47. Συμπερασματικά λοιπόν, διαπιστώνεται ότι όλα τα ανωτέρω, συνέβαλλαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, στην ανάδειξη της Θεσσαλονίκης ως οικονομικό και εμπορικό κέντρο, με την άμεση συμβολή της Γαλλίας μέσω των εταιρειών της ή και της ίδιας της Γαλλικής Κυβέρνησης. Η επένδυση των συγκεκριμένων κεφαλαίων, εισήγαγε πολλούς νεωτερισμούς που επιτάχυναν την εξέλιξη της πόλης σε κοσμοπολίτικο κέντρο, αποκτώντας ισχυρή οικονομία και πολυπολιτισμικό πληθυσμό. Η γαλλική παρουσία και τα αποτελέσματα της δεν περιορίστηκαν μόνο στον τομέα της οικονομίας και του εμπορίου, αλλά είχαν σημαντικές επιπτώσεις στην κοινωνία και την πολιτική. Σήμερα, τα ίχνη της συναντώνται σε πολλά κτίρια, τα οποία έχουν αντέξει στον χρόνο και αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της πόλης. 44

ό.π., σελ.20

Αρχείο Οργανισμού Λιμένος Θεσσαλονίκης. Διαθέσιμο μέσω: https://www.thpa.gr/index.php/el/1-2#!

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.21

47 Στεριώτου Ι., Κονιόρδος Β., Ζυγομαλάς Δ., Δραγούμη Ε., Στεφανίδης Α., (2009). Περίπατοι Κληρονομιάς Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Δήμος Θεσσαλονίκης- Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, σελ. 26

3. Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη Η Θεσσαλονίκη υπήρξε σαφώς ένα από τα με-

θώς και η επιλογή της βασικής γλώσσας διδασκα-

γαλύτερα πνευματικά και μητροπολιτικά κέντρα του

λίας του συνδεόταν άμεσα με κάποιο θρησκευτικό

ελλαδικού χώρου από τους βυζαντινούς ακόμη χρό-

δόγμα, τονίζοντας έτσι την αντίθεση τους προς τα

νους. Ειδικότερα, στον τομέα της εκπαίδευσης, πα-

σχολεία άλλων κοινοτήτων όπως και του ίδιου του

ρουσίασε αλματώδη εξέλιξη από τον 15ο έως και

τουρκικού Δημοσίου. Σε μία προσπάθεια επικρά-

τις αρχές του 20ου αιώνα όπου και έφτασε στο ζε-

τησης και ανταγωνισμού στον ευρύτερο χώρο της

νίθ της. Η παρουσία των Ευρωπαίων στη πόλη, ο

Μακεδονίας, διεκδίκησαν και έλαβαν επιχορηγήσεις

ανταγωνισμός μεταξύ των εθνικοτήτων της αλλά και

και οικονομική ενίσχυση όπως προαναφέρθηκε, και

η γενικότερη οικονομική και πολιτιστική εξέλιξη που

προχώρησαν σταδιακά στην ανέγερση επιπλέον

επικρατούσε, δημιούργησαν τις κατάλληλες προϋ-

ιδρυμάτων δικής τους ιδιοκτησίας, ώστε να εξασφα-

ποθέσεις για την άνοδο της παιδείας. Έτσι, άρχισαν

λίσουν τη μέγιστη επιρροή2.

να ιδρύονται σταδιακά αρκετά σχολεία τα οποία έχουν ως πρότυπο τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά, συνοδευόμενα από τις ανάλογες επιχορηγήσεις ή την οικονομική στήριξη της κάθε χώρας. Τα σχολεία συνήθως δέχονταν μαθητές όλων των θρησκευμάτων και εθνικοτήτων, αντικατοπτρίζοντας έτσι πλήρως την πολιτισμική μίξη που επικρατούσε στη κοινωνία, και δημιούργησαν μία νέα τάξη πραγμάτων στην εκπαίδευση της εποχής αλλά και των επερχόμενων χρόνων.

Τα περισσότερα σχολεία μέχρι τότε στεγάζονταν σε ακατάλληλα κτίρια, οπότε η ανέγερση νέων κτιρίων δεν εξυπηρετούσε μόνο τη χρήση αλλά συνέβαλλε και στον εκσυγχρονισμό της εικόνας της πόλης. Ως εκ τούτου, οι κοινότητες στρέφονταν σε νεόδμητα κτίρια που πληρούσαν τους όρους της σύγχρονης σχολικής υγιεινής αλλά έδιναν ταυτόχρονα βαρύτητα και στην εικόνα του κτίσματος ως ένα καλό αρχιτεκτονικό έργο. Για το λόγο αυτό απευθύνθηκαν σε επώνυμους αρχιτέκτονες της εποχής για το σχεδια-

Όλα τα δυτικά σχολεία και ειδικότερα τα γαλλι-

σμό, ακολούθησαν νέες προδιαγραφές ως προς

κά, όντας πολυάριθμα, είχαν ανταγωνιστική μεταξύ

τον εξοπλισμό και την υγιεινή των κτιρίων και συμ-

τους δράση και αμιγώς εθνοτική σημασία- τουλάχι-

μετείχαν στην επιλογή του αρχιτεκτονικού ρυθμού

στον κατά τη δημιουργία τους. Κάθε εθνότητα της

που θα απέδιδε ορθότερα την εθνική ή θρησκευτική

πόλης προσπαθούσε να ασκήσει τη δική της επιρ-

τους ταυτότητα3. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω εί-

ροή στη πολιτική, τη γλώσσα ή και τον τρόπο ζωής,

ναι κάποια εξέχοντα κτίρια, μερικά εκ των οποίων δι-

ώστε να αποκτήσει τον μεγαλύτερο έλεγχο στην ακ-

ατηρούνται μέχρι και σήμερα, τα οποία έδωσαν μία

μάζουσα Θεσσαλονίκη. Έτσι, τα σχολεία και τα ιδρύ-

διαφορετική πνοή στη πόλη και κατάφεραν να απε-

ματα που αναπτύχθηκαν από τις διαφορετικές εθνο-

λευθερωθούν από τους οικοδομικούς περιορισμούς

τικές ομάδες, συνέβαλαν στην πολιτισμική επέκταση

που επέβαλλαν οι παλαιοί οθωμανικοί κώδικες.

της Δύσης όχι μόνο στη Θεσσαλονίκη αλλά και γενικότερα στα Βαλκάνια. Το παραπάνω διαφαίνεται και από την παρουσία των εκπαιδευτηρίων στα τέλη του 19ου αιώνα που περιελάμβαναν εννέα διαφορετικά θρησκεύματα και δεκατρείς εθνικότητες1.

Αυτό που ξεχωρίζει τη Θεσσαλονίκη και την θέτει πρότυπο για άλλες πόλεις, είναι το περιεχόμενο της γνώσης και η κατεύθυνση σπουδών στα εκπαιδευτικά ιδρύματά της. Ο χαρακτήρας της πόλης σε συνδυασμό με τις εξελίξεις σε οικονομικό- εμπορικό

Στα πρώτα χρόνια της ίδρυσης τους, το εκπαιδευ-

τομέα, επέβαλλαν να δοθεί έμφαση στη διδασκαλία

τικό πρόγραμμα του κάθε σχολείου/ ιδρύματος, κα-

εμπορικών μαθημάτων και ξένων γλωσσών και να

1 Ζαφείρης Χ. (2014). Η παρουσία των απόντων: Η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμενίων και Σλάβων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, σελ.18-19 2 Κολώνας Β., (2014). Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών. Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών (1885- 1912). Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.26 3 Κολώνας Β. (1991). Κοινότητες και αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 19ου αιώνα. Η συμβολή των κοινοτήτων στη διαδικασία εκσυγχρονισμού της πόλης. Θεσσαλονίκη: πρακτικά συμποσίου ‘’Η διαχρονική πορεία του κοινοτισμού στη Μακεδονία’’, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, σελ.332

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία στραφεί το ενδιαφέρον στην επαγγελματική αποκα-

φεραν κοσμοπολίτικη μόρφωση και εκμάθηση της

τάσταση των μαθητών μετά τις σπουδές.

γαλλικής γλώσσας, η χρήση της οποίας είχε γνωρίσει μεγάλη άνθηση. Μεταξύ άλλων στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα κυριαρχούσαν μαθήματα όπως η γλώσσα του εμπορίου και η διπλωματία, ανταποκρινόμενα έτσι πλήρως στις συνθήκες της οικονομίας και υπηρετώντας τη γαλλική κουλτούρα. Όλα τα ανωτέρω, λάμβαναν χώρα σε μία περίοδο όπου ο συντηρητισμός της Εκκλησίας, που αποτελούσε τον επίσημο φορέα της ελληνικής κοινότητας, παρουσίαζε χαρακτηριστική απροθυμία προς την εισαγωγή όποιων νεωτερικών στοιχείων υπό τον φόβο αλλοτρίωσης από το δυτικό πνεύμα5.Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον διαχωρισμό των κατοίκων της πόλης σε δύο παρατάξεις: τους συντηρητικούς και

Εικ. 27. ; Το παλιό σχολείο του Lyceé Πηγή: Συλλογικό, 2006. Salonique! Ca Va?, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης;

Γενικότερα, τα σχολεία της εποχής κατείχαν κεντρική θέση στην αστική ζωή της πόλης, και απέκτησαν με την πάροδο των χρόνων μία πολιτική διάσταση. Στην περίπτωση των ξένων ιδρυμάτων αποτέλεσαν βασικό, και εκ του αποτελέσματος τελεσφόρο, μηχανισμό προπαγάνδας και διείσδυσης στη κοινωνία. Απόδειξη αυτού αποτελεί η εξίσωση τους με την εκκλησία, τη συναγωγή και το τζαμί ως προς την αξία και την χρήση τους, καθώς και το πως προωθήθηκαν μέσω όλων των φιλανθρωπικών σωματείων και κοινοτικών οργανώσεων της εποχής.

τους νεωτερικούς. Επρόκειτο όχι μόνο για μία διαμάχη επί της ελληνικής κοινοτικής εκπαίδευσης, αλλά και για μία διαμάχη εξουσίας και επικράτησης.

3.1 Τα θρησκευτικά σχολεία Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκης δημιουργήθηκαν αρχικά από Γάλλους μοναχούς και καλόγριες, οι οποίοι είχαν μακρά παράδοση στους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς και δεν στόχευαν μόνο στην προϋπάρχουσα καθολική κοινότητα της πόλης. Τα μοναστικά τάγματα βρέθηκαν στο επίκεντρο της προσοχής μετά τη Γαλλική Επανάσταση, αφού κατηγορήθηκαν για απολαβή προνομίων και παρο-

Η εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής στο

χών εκμεταλλευόμενα τη θέση τους στη κοινωνική

σύνολο της και ο ιδιότυπος και πολυεθνικός χαρα-

ζωή της Γαλλίας. Έτσι, διεκδίκησαν τη διάδοση του

κτήρας της Θεσσαλονίκης, είχαν μία αμφίδρομη

καθολικισμού στο εξωτερικό μέσω ιεραποστολών,

σχέση- το ένα καθρέπτιζε και ταυτόχρονα μορφο-

γεγονός που επισφραγίστηκε από τον επίσημο δια-

ποιούσε το άλλο. Το σχολείο σαν θεσμός βρισκόταν

χωρισμό Εκκλησίας και γαλλικού Κράτους το 19056.

στο επίκεντρο της κοινωνίας, καταφέρνοντας όμως

Καθώς οι καθολικοί στην Οθωμανική αυτοκρατορία

ταυτόχρονα να διαχωρίσει τις εκπαιδευτικές δραστη-

βρίσκονταν επίσημα υπό την προστασία της Γαλλί-

ριότητες των κοινοτήτων από τη γεωγραφική τους

ας, ενισχύθηκε η προώθηση των ευρωπαϊκών στοι-

κατανομή μέσα στη πόλη .

χείων και των αποικιοκρατικών συμφερόντων. Ου-

Όσον αφορά συγκεκριμένα τα γαλλικά σχολεία, μέχρι το 1910 λειτουργούσαν στη Θεσσαλονίκη εννέα γαλλικά σχολεία με μαθητές από όλες σχεδόν τις εθνικότητες της πόλης. Τα σχολεία αυτά προσέ-

σιαστικά τα μοναστικά τάγματα είχαν διπλό ρόλο: κοινωνική και εκπαιδευτική δράση, χρηματοδοτούμενη από το γαλλικό κράτος και εμπλοκή σε θρησκευτικά ή κοινωνικά ζητήματα, με την χρηματοδότηση της παπικής έδρας στη Ρώμη.

Ζαφείρης Χ., Παπατζήκας Α. (1994). Εν Θεσσαλονίκη 1900- 1960. Αθήνα: Εξάντας, σελ. 19-20

Μοσκώφ Κ. (1974). Θεσσαλονίκη 1700- 1912, τομή της μεταπρατικής πόλης. Αθήνα: Στοχαστής, σελ. 119

Lefebvre G. (2012). La revolution Francaise. Αθήνα: ΜΙΕΤ, σελ. 698

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη

Εικ. 28. Σκίτσα Λαζαριστών μοναχών, το 1859 Πηγή : Έκθεση Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης

Εικ. 29. Σκίτσο μοναχής των Αδελφών του Ελέους Πηγή: Αρχείο Ελληνογαλλικής Σχολής «Καλαμαρί»

Η πολύχρονη παρουσία των Γάλλων μοναχών στη πόλη ξεκίνησε από το 1693 με τους Ιησουίτες, δημιουργούς της πρώτης καθολικής εκκλησίας στη πόλη, και συνεχίστηκε το 1782 με τους Λαζαριστές. Σε επίπεδο εκπαίδευσης, στα τέλη του 18ου αιώνα, εγκαταστάθηκαν τρία γαλλικά καθολικά ιεραποστολικά τάγματα: οι Αδελφές του Ελέους το 1856 (Filles de la Charite), οι Λαζαριστές μοναχοί το 1888 (Freres de Saint Vincent de Paul) και οι Αδελφοί των Χριστιανικών Σχολών Δελασάλ γνωστοί και ως Φρερ, επίσης το 1888 (Frères des Écoles Chrétiennes Saint Jean Baptiste de la Salle)7. Το χαρακτηριστικό και πιο αξιοσημείωτο στοιχείο και των τριών ήταν πως κατάφεραν να συγκεντρώσουν μαθητές όλων των θρησκειών και εθνοτήτων, παρόλη την καχυποψία του λαού λόγω της προσήλωσης των μοναχών στον καθολικισμό8. Κάποια σχολεία δε, έδιναν και τη δυνατότητα δωρεάν σίτισης σε φτωχούς μαθητές, δείγμα ότι η θρησκευτική τοποθέτηση δεν μπορούσε να αποτρέψει κάποιους, όταν τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα ήταν τόσο έντονα.

3.1.1 Οι Αδελφές του Ελέους Οι Αδελφές του Ελέους, ιδρύθηκαν στη Γαλλία το 1663 από τον Άγιο Βικέντιο Ντε Πωλ και την Αγία Λουίζα ντε Μαριγιάκ. Έφτασαν στη Θεσσαλονίκη με την υποστήριξη και παρακίνηση των Λαζαριστών όπως θα δούμε παρακάτω, και εγκαταστάθηκαν το 1861, αρχικά, στη περιοχή του Ζεϊτενλίκ (σημερινή περιοχή Τερψιθέας στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης). Εκεί, ίδρυσαν το Ορφανοτροφείο St. Vincent de la Macedoine, σε ένα ταπεινό κτίσμα, το οποίο απευθυνόταν σε ορφανά καθολικών Βουλγαρικών οικογενειών από τη περιφέρεια της Θεσσα7

Εικ. 30. Το σχολείο Καλαμαρί στην Ανάληψη, πριν μεταφερθεί στον Φοίνικα Πηγή: Συλλογή Κ. Γούναρη

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.34

8 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.79-80

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία λονίκης. Το 1890, το κτίριο κατεδαφίστηκε και θα οικοδομήθηκε καινούργιο, πιο μεγάλο και επιβλητικό, για να εξυπηρετήσει το ολοένα και αυξανόμενο του έργο9. Ο August Bonetti, καθολικός επίσκοπος Παλμύρας, θεωρείται ο πνευματικός πατέρας των Αδελφών του Ελέους και ιδρυτής μετέπειτα του Ιεροσπουδαστηρίου των Λαζαριστών. Όσον αφορά την αμιγώς εκπαιδευτική τους πορεία, ξεκίνησαν τη δράση τους στη πόλη ιδρύοντας τη Γαλλική Σχολή Θηλέων «Άγιος Βικέντιος» (École française de Saint Vincent de Paul), μεταξύ 1885-1888. Το σχολείο προστέθηκε σε ένα προϋπάρχον συγκρότημα στην οδό Φράγκων, που περιλάμβανε την καθολική εκκλησία της Αμώμου (Αμιάντου) Συλλήψεως της Θεοτόκου και ένα υποτυπώδες γαλλικό νοσοκομείο «Άγιος Παύλος», δείγμα της έλλειψης δομών περίθαλψης της εποχής10. Το νέο κτίσμα διέθετε νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο και ξεχωριστό τμήμα διδασκαλίας της γαλλικής γλώσσας. Υποστήριζε αναξιοπαθούσες οικογένειες και ορφανά παιδιά, μέσω της οικονομικής υποστήριξης που λάμβανε από το γαλλικό κράτος και τα δίδακτρα των μαθητριών, των οποίων οι οικογένειες μπορούσαν να διαθέσουν χρήματα. Το νηπιαγωγείο, στην αρχή της ίδρυσης του, διέθετε 80 παιδιά ορισμένα εκ των οποίων δεν κατέβαλαν δίδακτρα, ενώ το ορφανοτροφείο έφτανε τα 40 παιδιά. Αξίζει να σημειωθεί πως σε σκαρίφημα των εγκαταστάσεων, διακρίνεται και ο τίτλος Scuole povere, δηλαδή σχολείο για φτωχούς, το οποίο μάλλον αναφέρεται στη τάξη που παρείχε δωρεάν εκπαίδευση σε κορίτσια από άπορες οικογένειες11. Λίγο αργότερα, το 1894, οι μοναχές ίδρυσαν τη Γαλλική Σχολή Θηλέων «Καλαμαρί» (École française de Calamari), αυτή τη φορά στη περιοχή της Καλαμαριάς (Καλή Μεριά) στα ανατολικά της πόλης. Για την ακρίβεια εγκαταστάθηκαν στη συνοικία των Εξοχών, στη σημερινή οδό Βασιλίσσης Όλγας, σε ένα παραθαλάσσιο οικόπεδο που τους δώρισε ο τότε καθολικός επίσκοπος. Η δημιουργία δεύτερης σχολής, τόσο κοντά χρονικά με τη προηγούμενη, φανερώνει τις ολοένα και αυξανόμενες ανάγκες των νέων ανατολικών συνοικιών, όπως αυτή των Εξοχών, για υποΕικ. 31. Εγκαταστάσεις Αγίου Βικεντίου στην οδό Φράγκων Πηγή: Αρχείο Ελληνογαλλικού Κολεγίου «ΔΕΛΑΣΑΛ»

δομές που θα υποστήριζαν της ανάγκες των κατοίκων της περιοχής. Οι τελευταίοι μάλιστα

καθώς προέρχονταν από τα μεσοαστικά και ανώτερα αστικά στρώματα, είχαν ιδιαίτερα αυξημένες εκπαιδευτικές απαιτήσεις12. Στον ίδιο χώρο με το σχολείο λειτουργούσε παράλληλα ορφανοτροφείο και οικοτροφείο, όπου οι αδελφές δίδασκαν μαθήματα ραπτικής, πιάνο, κέντημα και οικοκυρικά, ξεφεύγοντας λίγο από την επίσημη εγκύκλια μόρφωση13. Αν και τα περισσότερα κορίτσια ήταν από καθολικές οικογένειες, τις πρώτες χρονιές λειτουργίας του σχολείου, εγγράφηκαν και αρκετές Εβραίες και Ορθόδοξες μαθήτριες. Η πρακτική αριθμητική, η γραμματική, η γεωγραφία και η ιστορία, όλα στα γαλλικά, ήταν κάποια από τα μαθήματα του προγράμματος σπουδών. Η χρήση των ελληνικών ήταν αρκετά περιορισμένη εντός της σχολής, με σκοπό οι μαθήτριες να εξοικειωθούν όσο το δυνατόν περισσότερο με τη γαλλική γλώσσα. 9 Μονή Λαζαριστών, (2012). Ελαιώνας/ zeitelnik: ιεροσπουδαστήριο μονής λαζαριστών. Θεσσαλονίκη: Κατάλογος, σελ.10. Διαθέσιμο μέσω: https:// issuu.com/lazaristes/docs/zeitenlink_katalogos 10

ό.π., σελ. 94

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.36

Μέγας Ι., Ανδριωτάκης Ε. (2004). Θεσσαλονίκη 1896, Η χρονιά των ολυμπιακών αγώνων. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, σελ.166

Αγραφιώτου- Ζαχοπούλου Π. (1997). Σχολεία της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Ιανός, σελ. 142

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη Όσον αφορά την καθημερινότητα στη σχολή, η ενδυμασία των κοριτσιών κατά την άφιξη τους στο χώρο, αποτελούνταν από μία μακριά μαύρη ποδιά και το λεγόμενο κορντόν, δεμένο στη μέση και περασμένο στον αριστερό ώμο, που υποδείκνυε την τάξη της μαθήτριας ανάλογα το χρώμα. Μετά την πρωινή προσευχή, το Πάτερ Υμών στα γαλλικά, τα κορίτσια ανέβαιναν στις τάξεις τους και πρόσθεταν στο σύνολο έναν λευκό φιόγκο και έναν λευκό γιακά, που επιβαλλόταν να φορούν κατά τη διάρκεια των μαθημάτων. Τα μαθήματα διδάσκονταν κάθε μέρα εκτός από τις Πέμπτες και τις Κυριακές, ενώ κάθε πρωί ο καθολικός ιερέας της μονής Λαζαριστών ερχόταν να κοινωνήσει τις καθολικές μαθήτριες. Η Πέμπτη ήταν μέρα αφιερωμένη στην προσωπική φροντίδα των καλογραιών και στο μοίρασμα δεμάτων βοήθειας, συνήθως γευμάτων, σε οικογένειες που το είχαν ανάγκη. Σχετικά με τ ίδιο το κτίριο του σχολείου, επρόκειτο για ένα εντυπωσιακό τριώροφο κτίριο με ημιυπόγειο, που φάνταζε μικρό μπροστά στο μεγάλο οικόπεδο που το περιλάμβανε. Διέθετε μεγάλο ύψος επιπέδων, ξύλινες στιβαρές πόρτες και πολύ μεγάλες σάλες. Το αρχιτεκτονικό του ύφος ήταν επηρεασμένο από τον εκλεκτικισμό, με περίτεχνα κιγκλιδώματα και πλούσιο διάκοσμο γύρω από τα παράθυρα. Μπροστά από την κύρια είσοδο δέσποζε ένας επιβλητικός κήπος με μία ξέχωρη αίθουσα πολλαπλών χρήσεων όπου λάμβαναν χώρα θεατρικές παραστάσεις, γιορτές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις14. Το 1931, ιδρύθηκε στον ίδιο χώρο εξατάξιο γυμνάσιο, ενώ λίγο αργότερα το οίκημα μετατράπηκε σε εστία για προσφορά βοήθειας σε πεινασμένους, ορφανά και ανηλίκους. Κατά το 1940-1945 το σχολείο έγινε καταφύγιο για περίπου 300 άτομα, δημιουργώντας παράλληλα έναν μικρό χώρο για την περίθαλψη έως 20 στρατιωτών που επέστρεφαν στη πόλη τραυματισμένοι, δρώντας με τον τρόπο του έναντι του πολέμου. Είναι γνωστή επίσης, η συμπαράσταση του σχολείου προς τους αντιστασιακούς της εποχής, οι οποίοι μάλιστα μέσα σε ένα εξομολογητήριο, δημιούργησαν ένα παράνομο αντιστασιακό σταθμό. Κατά τους βομβαρδισμούς, τα υπόγεια της σχολής γέμισαν με περίπου 600 άτομα που βρέθηκαν εκεί για να γλιτώσουν τον κίνδυνο ενώ κατά την περίοδο των μεγάλων διώξεων των Εβραίων, οι καλόγριες έκρυψαν στο κτίριο μικρά κορίτσια που είχαν εγκαταλειφθεί από τους γονείς τους στο κατώφλι του, προκειμένου να έχουν μία ελπίδα να ζήσουν. Οι Αδελφές του Ελέους τιμήθηκαν για τη πολύτιμη συμβολή τους και την ιερή ενότητα που υπέδειξαν σε στιγμές βαθιάς κρίσης15. Το 1963, το σχολείο του Αγίου Βικεντίου και το Καλαμαρί, συνενώθηκαν και δημιούργησαν τη βάση για τη σημερινή Ελληνογαλλική Σχολή Καλαμαρί, στην περιοχή του Φοίνικα, ενώ αντικαταστάθηκε και η λειτουργία του καθολικού δημοτικού από ορθόδοξο δημοτικό σχολείο.

3.1.2 Οι Λαζαριστές Το τάγμα των Λαζαριστών μοναχών ιδρύθηκε το 1653 στο Παρίσι. Η πορεία τους στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε λίγο πριν το 1800, με τη λειτουργία ενός σχολείου αρρένων στη περιοχή του Ζέιτελνικ, έχοντας τη στήριξη του εφημέριου Louis Descamps και του Γάλλου πρόξενου Charles Eduard Ghy. Παρότι το κτίριο καταστράφηκε ολοκληρωτικά λίγα χρόνια μετά την κατασκευή του, οι μοναχοί συνέχισαν τη δράση τους στην πόλη μέσα στο 19ο αιώνα, παράλληλα και σε συνεργασία με τις Αδελφές του Ελέους όπως προαναφέρθηκε. Η αποστολή τους στόχευε αρχικά στη φρο-

Εικ. 32. Ιεραπόστολοι της Σχολής Λαζαριστών το 1894 Πηγή: Συλλογή Ι. Μέγα

14 Λωλίδης Β. (2011). Η Γαλλική Σχολή των Αδελφών του Ελέους και το φιλελέυθυερο πνεύμα των καλογραιών. Διαθέσιμο μέσω: https://efagonizesthe. wordpress.com/ 15

https://www.kalamari.gr/index.php/kalamari/charity/nuns-contribution

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία ντίδα και περίθαλψη των φτωχών αλλά και τη μόρφωση των κληρικών και την εξάπλωση του καθολικισμού. Την ίδια περίοδο η αποστολή της Θεσσαλονίκης ανέλαβε τον προσηλυτισμό τον Σλάβων της Βαλκανικής στον Καθολικισμό. Έτσι, οι Λαζαριστές της πόλης δραστηριοποιήθηκαν περιθάλποντας βουλγαρικές οικογένειες και φροντίζοντας για τη μόρφωση καθολικών Βουλγάρων ιερωμένων. Υπό αυτές τις συνθήκες, γεννήθηκε ένα πολύ σημαντικό εγχείρημα για την εποχή, που προέβλεπε ένα οικοδομικό πρόγραμμα στη Δυτική Θεσσαλονίκη, εκ μέρους της Καθολικής Εκκλησίας16.

Εικ. 33. Η Σχολή των Λαζαριστών στο Ζέιτενλικ Πηγή: Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης

Το 1866, ιδρύθηκε στο κτίριο που είχαν εξασφαλίσει ήδη οι Αδελφές του Ελέους για το Ορφανοτροφείο St. Vincent de la Macedoine και που είναι σήμερα γνωστό ως Μονή Λαζαριστών, ένα Ιεροσπουδαστήριο από τον εφημέριο της Θεσσαλονίκης M. Turroques. Η συνεργασία μεταξύ των δύο ταγμάτων έγκειτο στο ότι οι τα αγόρια του ορφανοτροφείου, μετά από κάποια ηλικία, μεταπηδούσαν στο ιεροσπουδαστήριο- σχολή για να σπουδάσουν ή να μάθουν κάποια τέχνη. Η τελευταία χρονιά του, το 1914, το βρίσκει με 32 Βούλγαρους μαθητές και 10 Έλληνες καθολικούς και έκτοτε το κτίριο εξυπηρέτησε πολλές χρήσεις, ανάλογα με τις ανάγκες που δημιουργούνταν. Τα γεγονότα των Βαλκανικών πολέμων δεν το άφησαν να συνεχίσει τη λειτουργία του οπότε και χρησιμοποιήθηκε το 1916 ως νοσοκομείο του Γαλλικού στρατού, ενώ έναν χρόνο αργότερα, παρείχε καταφύγιο στους πληγέντες της μεγάλης πυρκαγιάς της πόλης. Φιλοξενία παρείχε επίσης λίγο αργότερα και σε αρκετούς Αρμένιους πρόσφυγες, που διέφυγαν της Μικρασιατικής καταστροφής, διατηρώντας όμως σε κάθε συνθήκη ένα μέρος του κτιρίου για τους ίδιους τους Λαζαριστές17. Η ιστορία του κτιρίου συνεχίζεται με τη Μονή Λαζαριστών να επιτάσσεται από τους Γερμανούς στρατιώτες το 1941, ενώ αμέσως μετά τον πόλεμο και μεταξύ άλλων, εξυπηρέτησε τις ανάγκες του Τάγματος Εθελοντών Ακριτών. Το τελευταίο μάλιστα, δημιούργησε αντιδράσεις από πλευράς ανταρτών και οδήγησε στην καταστροφή της δυτικής πλευράς της Μονής από τους δεύτερους. Κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο, το κτίριο έφτασε να φιλοξενεί δέκα καθολικές οικογένειες που βρίσκονταν σε ανάγκη, ενώ το 1978 εγκαταλείφθηκε οριστικά κρινόμενο ως ετοιμόρροπο. Δύο χρόνια μετά, αγοράστηκε από το Ελληνικό Δημόσιο, κηρύχθηκε διατηρητέο και δεκαέξι ολόκληρα χρόνια μετά ξεκίνησαν οι διαδικασίες αναστήλωσης και αποκατάστασής του. Σήμερα, αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά ιστορικά κτίρια της Θεσσαλονίκης, αποτελώντας πολυχώρο πολιτισμού όπου μεταξύ άλλων στεγάζεται και το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης18.

3.1.3 Οι Αδελφοί των Χριστιανικών Σχολών Δελασάλ Το τάγμα των Αδελφών των Χριστιανικών Σχολών του Αγίου Ιωάννου Βαπτιστού της Salle (College de Freres des Ecoles Chretiennes Jean Baptiste de la Salle), ιδρύθηκε το 1682 στη Ρένς της Γαλλίας, από τον Jean Baptiste de la Salle, έχοντας τα πρωτεία στη γαλλική εκπαίδευση, τόσο στη Γαλλία όσο και στο εξωτερικό. Το έργο του αφιερώθηκε στην χριστιανική εκπαίδευση των παιδιών των τεχνιτών και των φτωχών, ενώνοντας μία ομάδα ελεύθερων δασκάλων και συμβάλλοντας στην εξέλιξή τους σε χριστιανικούς εκπαι16

https://www.monilazariston.gr/6845B6D7.el.aspx

ο.π.

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.35

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη δευτικούς19. Οι γνωστοί και ως Φρερ ή Φρέρηδες, κατέφτασαν στη Θεσσαλονίκη το 1888 και εγκαταστάθηκαν αρχικά στο Ζέιτελνικ, μετά από πρόσκληση των Λαζαριστών μοναχών, προκειμένου να αναλάβουν τη διδασκαλία του ενοριακού δημοτικού σχολείου (Ecole Paroissale)20. Προέρχονταν από την Αλεξάνδρεια, την Αθήνα και την Σμύρνη, υπό την καθοδήγηση του Φρερ Olympe, και παρόλο που η άφιξη τους στην πόλη συνοδευόταν από παντελή έλλειψη χρημάτων και φαγητού, την επόμενη κιόλας ημέρα ξεκίνησαν να διδάΕικ. 34. Μαθητές και καθηγητές ή Φρερ του Δελασάλ, σχ.έτος 1925-1926 Πηγή: Αρχείο Ελληνογαλλικού Κολεγίου «ΔΕΛΑΣΑΛ»

σκουν.

Η προσέλευση των μαθητών ξεπέρασε τις προσδοκίες όλων και αυτό είχει ως αποτέλεσμα την πλήρη ανεξαρτητοποίηση των Φρερ από τους Λαζαριστές και την ίδρυση του Κολλεγίου Αρρένων Δελασάλ, προκειμένου να εξυπηρετηθούν όσο το δυνατόν περισσότεροι μαθητές. Το Κολλέγιο εγκαταστάθηκε το 1897 στην οικία του βαρόνου Charnaud, στην οδό Φράγκων, όπου παράλληλα λειτουργούσε και οικοτροφείο, αφού το Τάγμα είχε αγοράσει και τα γύρω οικόπεδα21. Χαρακτηριστικό στοιχείο του σχολείου ήταν πως κατόρθωσε εξαρχής να προσελκύσει μαθητές προερχόμενους από όλα τα χριστιανικά δόγματα αλλά και Εβραίους, οι οποίοι δεν φοβήθηκαν τις πιθανές επιρροές του χριστιανικού καθολικισμού, αλλά αντίθετα διατήρησαν ανοιχτό πνεύμα. Παρά την εμφανή προσήλωση των μοναχών στον καθολικισμό και την καχυποψία του λαού γύρω από αυτό, η ανάγκη για εξωστρέφεια και εκπαιδευτική γνώση εκτός του κοινοτικού πλαισίου επικράτησε22. Αξίζει μάλιστα να αναφερθεί πως το σύνθημα του σχολείου ήταν: «Θεός, Οικογένεια, Πατρίδα» και «Τιμή, Θάρρος, Πειθαρχία»23. Το 1926 εγκαινιάστηκαν οι νέες εγκαταστάσεις του σχολείου στην ίδια θέση με το παλιό οίκημα(σημερινά Διοικητικά Δικαστήρια), σε σχέδια του γάλλου αρχιτέκτονα Replas, με το πρόγραμμα σπουδών του να ακολουθεί πλήρως αυτό των γαλλικών σχολών. Το Δελασάλ, παρείχε εγκύκλια μόρφωση, διδασκαλία εμπορικών μαθημάτων και ξένων γλωσσών. Τα μαθήματα επαγγελματικού προσανατολισμού, περιλάμβαναν μεταξύ άλλων, Εμπορική αλληλογραφία, Λογιστική, Εμπορικό δίκαιο κ.α. Μία εκ των 8 τάξεων του ονομαζόταν «cours spécial» και αντικείμενο της ήταν η επαφή και η κατάρτιση μαθητών άλλων σχολείων στη γαλλική γλώσσα24. Για να παρέχουν στους μαθητές όλη την

Εικ. 35. Το αρχικό κτίριο Δελασάλ στον Φραγκομαχαλά Πηγή Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης

προαναφερθείσα πολύπλευρη γνώση, το εκπαιδευτικό προσωπικό αποτελούνταν από δασκάλους, μοναχούς και κοσμικούς, οι τελευταίοι γνωστοί και ως ραγιάδες, όρος που χαρακτήριζε τους μη μουσουλμάνους 19

https://lasallefrance.fr/jean-baptiste-de-la-salle/

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.38

https://www.delasalle.gr/index.php/delasalle-general/history

22 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.78 23 Μεσοχωρίτη Ευαγγελία (2016). Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης: Ανάλυση- Τεκμηρίωση- Αποκατάσταση. Θεσσαλονίκη: Μεταπτυχιακή εργασία Α.Π.Θ., σελ.47 24

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.38

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία Οθωμανούς25. Το 1968 το Ελληνογαλλικό πλέον Κολλέγιο, μεταφέρθηκε στις σύγχρονές ιδιόκτητες εγκαταστάσεις του στο Ρετζίκι (Πεύκα), σε ένα πευκόφυτο οικόπεδο 60 στρεμμάτων, το οποίο είχε αγοραστεί από τους Φρέρ το 1902 έναντι 10.000 γαλλικών φράγκων από τον Pascal Rugierro. H περιοχή ανήκε αρχικά στον πιο γνωστό επιχειρηματία της πόλης Jake Abbott. Σήμερα, στο Κολλέγιο Δελασάλ, φοιτούν 650 μαθητές, αποτελώντας το μακροβιότερο εκπαιδευτήριο της πόλης με 131 χρόνια αδιάκοπης και απαρέγκλιτης πορείας του. Το σχολείο των Φρέρ, λοιπόν, φαίνεται πως είχε ευρεία αποδοχή από όλες τις κοινότητες της πόλης, τόσο με βάση την εθνικότητα όσο και το θρήσκευμα. Η αυξητική τάση που παρουσίασε κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του είναι πολύ σημαντική, αν λάβει κανείς υπόψη τον ανταγωνισμό με τα άλλα πετυχημένα ευρωπαϊκά σχολεία. Στις εγκαταστάσεις του δινόταν η ευκαιρία να φοιτήσουν παιδιά από κατώτερα, μεσοαστικά ή ανώτερα αστικά στρώματα, με τα πρώτα πιθανώς πιο επιρρεπή στον έμμεσο προσηλυτισμό των μοναχών26. Το έργο τους δεν θα ήταν το ίδιο χωρίς την χρηματοδότηση και πάλι του Γαλλικού κράτους και της Εκκλησίας ταυτόχρονα. Ο σκοπός και εδώ ήταν η διάδοση όχι μόνο της γαλλικής γλώσσας και κουλτούρας αλλά και της επιρροής και υπογράμμισης του καθολικισμού. Εκτός από τα παραπάνω εκπαιδευτήρια που αποτέλεσαν τους κυριότερους εκπροσώπους της γαλλικής εκπαίδευσης στην Θεσσαλονίκη με πολύχρονη ιστορία, υπήρχαν και άλλα γαλλικά σχολεία, με μικρότερη επιρροή και δράση, που όμως αξίζει να αναφερθούν. Ιδρύθηκαν κατά την τελευταία περίοδο της τουρκοκρατίας και αυτά είναι: το σχολείο αρρένων ‘’Séminaire Catholique’’, γνωστό για την προπαγανδιστική του δράση, το σχολείο θηλέων ‘’Κουκουλέ’’ με σύντομη πορεία, η τριτάξια Ενοριακή Σχολή ‘’ École Paroissiale’’, η Σχολή προσφύγων στο Lebet (στη σημερινή οδό Λαγκαδά) καθώς και τα σχολεία του ζεύγους Giraud. Τα τελευταία, το Γαλλομακε-

Εικ. 36. Το νέο κτίριο του σχολείου στην οδό Φράγκων, το 1926 Πηγή: Αρχείο Ελληνογαλλικού Κολεγίου «ΔΕΛΑΣΑΛ»

δονικό Οικοτροφείο και Εμπορική Σχολή και το Γαλλομακεδονικό Παρθεναγωγείο, φιλοξενούσαν αποκλειστικά Έλληνες μαθητές και των δύο φύλων27. Συμπερασματικά, γίνεται άμεσα αντιληπτό πως τα γαλλικά σχολεία γνώρισαν πολύ μεγάλη επιτυχία στη Θεσσαλονίκη γιατί προς αυτό συνέβαλαν με όλα τους τα μέσα δύο διαφορετικές πλευρές. Από τη μία υπήρξε η σαφής υποστήριξη, από το Γαλλικό κράτος και από την Καθολική Εκκλησία, με τη μορφή χρηματοδότησης και παροχών που ενώθηκαν με κοινό σκοπό την διάδοση του καθολικισμού, του γαλλικού πολιτισμού, της κουλτούρας και γλώσσας, σε ένα παιχνίδι προσηλυτισμού και κυριαρχίας. Από την άλλη πλευρά, η ίδια η Θεσσαλονίκη πλήρως αναβαθμισμένη και εξευρωπαϊσμένη, όχι μόνο ήταν έτοιμη να δεχτεί αλλά αποζητούσε ταυτόχρονα, τις ξένες επιρροές. Και αυτό γιατί έγινε από νωρίς αντιληπτό πως η οικονομική και κοινωνική επιτυχία της μπορούσε να επωφεληθεί από τις ευρωπαϊκές γλώσσες, την εξωστρέφεια και το φιλτράρισμα όποιων νέων ερεθισμάτων. Συγκεκριμένα η γαλλική εκπαίδευση, προσέφερε ασφαλέστερη διέξοδο σε όλους 25 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.92 26

ό.π., σελ.102-104

27 Μεσοχωρίτη Ευαγγελία (2016). Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης: Ανάλυση- Τεκμηρίωση- Αποκατάσταση. Θεσσαλονίκη: Μεταπτυχιακή εργασία Α.Π.Θ., σελ.48

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη τους τομείς, σε σχέση με τα εκπαιδευτήρια άλλων χωρών, και αποτέλεσε σύμμαχο και αρωγό, σε πολλές περιόδους κρίσης και αποπροσανατολισμού της Θεσσαλονίκης.

3.2 Τα κοσμικά σχολεία 3.2.1 Τα σχολεία της Alliance Israelite Universelle Ενώ η γαλλική θρησκευτική εκπαίδευση βρισκόταν σε άνθηση, υπήρχαν ακόμα αρκετοί Θεσσαλονικείς οι οποίοι δεν την επέλεγαν ή την επέλεγαν από ανάγκη λόγω έλλειψης εναλλακτικών επιλογών. Κάπως έτσι έκανε την εμφάνιση της η κοσμική εκπαίδευση, πλήρως απαλλαγμένη από οποιονδήποτε θρησκευτικό χαρακτήρα, βασιζόμενη στα πρότυπα εκπαίδευσης της Γαλλίας, μετά τον διαχωρισμό Κράτους- Εκκλησίας. Η πρώτη σοβαρή εκπαιδευτική προσπάθεια στη νέα εποχή της Θεσσαλονίκης, ήταν τα σχολεία της Alliance Israelite Universelle, μίας οργάνωσης που ιδρύθηκε το 1860 στο Παρίσι από τον Γαλλοεβραίο δικηγόρο Adolphe Cremieux. Κύρι-

Εικ. 37. Μαθήτριες της Σχολής Θηλέων της Alliance το σχ.έτος 1909-1910 Πηγή: Αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης

ος σκοπός της ήταν η υπεράσπιση και προώθηση των συμφερόντων και δικαιωμάτων των Εβραίων, όπου και αν βρίσκονταν. Το μέσο με το οποίο θα πετύχαινε την χειραφέτηση τους, που ήταν και το βασικό ζητούμενο, ήταν η εκπαίδευση28. Έτσι, γύρω στο 1860, ο τότε ραββίνος Θεσσαλονίκης Γεουδά Νεχαμά, έχοντας γνώση της δράσης της, απευθύνθηκε στην Alliance για βοήθεια, η οποία με τη σειρά της του ανέθεσε την ίδρυση μίας σχολής, με την πλήρη στήριξη της. Παρόλο τον διχασμό της εβραϊκής κοινότητας, μεταξύ φιλελεύθερων και προοδευτικών, ο Νεχαμά κατάφερε μετά από αγώνες να ιδρύσει το 1873, την σχολή “Μ. Αλλατίνη”, με πρόεδρο της Σχολικής Επιτροπής τον Μωυσή Αλλατίνη. Αρχικά, στη Σχολή εγγράφηκαν 200 μαθητές, οι οποίοι πολύ σύντομα αυξήθηκαν σε 506 εκ των οποίων πλήρωναν δίδακτρα μόνο οι 43. Βασικό μέλημα της οργάνωσης, πέραν των άλλων, ήταν να βοηθήσει όσο το δυνατόν περισσότερο τους άπορους και όσους ανήκαν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Η πρώτη Σχολή Θηλέων της Alliance γνωστή και ως Παρθεναγωγείο, δημιουργήθηκε έναν χρόνο μετά, με την στήριξη πολλών επιφανών Εβραίων της εποχής όπως οι οικογένειες Μοδιάνο και Αλλατίνη. Το σχολείο αρχικά υποδέχτηκε παραπάνω μαθήτριες από ότι αναμενόταν, φτάνοντας σε σύντομο χρονικό διάστημα τις 630 σε αριθμό, με βασικά διδασκόμενα μαθήματα σχετικά με τα οικοκυρικά. Η επιτυχημένη πορεία συνεχίστηκε με το Άσυλο (1881), την Τεχνική Σχολή (1877), την Επαγγελματική Σχολή (1877) και πολλά άλλα είτε κοινοτικά είτε ιδιωτικά σχολεία , τα οποία ήταν επίσης υπό τον έλεγχο της Alliance. 28

Εικ. 38. Η σχολή Μ. Αλλατίνι στη σημερινή Πλατεία Αριστοτέλους Πηγή: Αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης

Κόκκορης Χ. (2016). Πτυχιακή εργασία: Εβραϊκά σχολεία στη Θεσσαλία (19ος Αιώνας). Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, σελ.63

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία Παρότι τα σχολεία είχαν κατά γενική ομολογία επιτυχία σε μεγάλο μέρος της κοινότητας, ωστόσο κατηγορήθηκαν από τους συντηρητικούς ως κέντρο δημιουργίας επαναστατικών ιδεών. Έτσι, τα ιδιωτικά ευρωπαϊκά σχολεία αποτέλεσαν στη πορεία ένα “καταφύγιο”, των μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων29 της Ισραηλιτικής κοινότητας. Όπως ήταν αναμενόμενο, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας, η λειτουργία των σχολείων έπαυσε, αφήνοντας κενά τα κτίρια που τα φιλοξενούσαν30. Κοινός παρονομαστής όλων των εκπαιδευτηρίων της Alliance ήταν πως απουσίαζε κάθε θρησκευτικός προσανατολισμός, παρείχαν αποκλειστικά επαγγελματική κατεύθυνση, προωθούσαν τη φιλελεύθερη γαλλική εκπαίδευση και γλώσσα και δεν είχαν σε καμία περίπτωση ως κριτήριο το κοινωνικό υπόβαθρο των μαθητών. Έτσι συνέβαλλαν με κάθε δυνατό τρόπο, δεδομένης και της περιθωριοποίησης των Εβραίων, στην ανάπτυξη της εβραϊκής συνείδησης και ταυτότητας, παρά την κριτική που της ασκήθηκε για αφομοιωτικές τάσεις.

3.2.2 Tα σχολεία Guiraud Η Alliance πρωτοπόρησε και άνοιξε τον δρόμο για πολλές κινήσεις σχετικά με την κοσμική εκπαίδευση στη Θεσσαλονίκη και όχι μόνο. Ακολούθησαν τα επόμενα χρόνια διάφορες πρωτοβουλίες από ιδιώτες, με μικρότερη απήχηση από αυτή της Alliance, παρόλα αυτά καθόλου αμελητέα. Μεταξύ αυτών, αξίζει να αναφερθούν οι Σχολές Guiraud, δηλαδή η Εμπορική Σχολή και το σχολείο μέσης εκπαίδευσης Θηλέων, ιδρυθέντα το 1888 από τον Godefroy Guiraud. Οι σχολές βρίσκονταν απόλυτα εντός του κοσμικού πλαισίου που είχε θέσει το γαλλικό κράτος και έτσι ήταν άμεση και εύκολη η απορρόφηση τους από το νέο σχήμα κοσμικών σχολείων της Mission Laique που εμφανίστηκαν λίγο αργότερα και που θα αναλυθεί παρακάτω31.

Εικ. 39. H σχολή Guiraud στην Αχειροποίητο Πηγή: Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη

Πιο συγκεκριμένα, η Εμπορική Σχολή, διέθετε εκπαιδευτικό πρόγραμμα προσαρμοσμένο στα νέα επαγγελματικά δεδομένα της εποχής και προετοίμαζε τους μαθητές της για την επαγγελματική τους αποκατάσταση στον ιδιωτικό τομέα. Τα μαθήματα που διδάσκονταν ήταν μεταξύ άλλων, η εμπορική αλληλογραφία, η λογιστική και το εμπορικό δίκαιο, σημαντικά εφόδια για τους μελλοντικούς δυνητικά επιχειρηματίες. Απόδειξη για την σημασία που είχε η πρωτοβουλία του Guiraud για την προβολή της γαλλικής γλώσσας και κουλτούρας αλλά και την επίτευξη των ιμπεριαλιστικών στόχων της Γαλλίας, είναι η χρηματοδότηση που εξασφάλισε, από την εκκίνηση της λειτουργίας των σχολείων. Αρχικά, η επιχορήγηση δεν ήταν τόσο μεγάλη ή ορθότερα, δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο αυτή των θρησκευτικών σχολείων. Θεωρητικά η Πολιτεία στήριζε την κοσμική εκπαίδευση, πρακτικά όμως είχε στραφεί εμφανέστατα προς τη θρησκευτική, μάλλον βασιζόμενη στην ευκολότερη διείσδυση της γαλλικής κουλτούρας στην κοινωνία τη Θεσσαλονίκης, μέσω της θρησκείας. Αργότερα, στις αρχές του 20ου αιώνα, και με την υποψία έλευσης της Mission Laique στη πόλη, η επιχορήγηση αυξήθηκε, πιθανόν για να συντηρηθεί το σχολείο και να μπορέσει να απορροφηθεί αργότερα στο δίκτυο σχολείων της32. 29 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.148-149 30

Χρονικά, (2010). Αθήνα: Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, τ.33, αρ. φύλλου 229, σελ.5-6

31 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.80 32

ό.π., σελ.108-109

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη Κατά το τελευταίο έτος της λειτουργίας τους, δηλαδή το σχολικό έτος 1905-1906, τα σχολεία Guiraud είχαν 220 μαθητές, εκ των οποίων οι 48 ήταν οικότροφοι. Παρόλη την επιτυχία, η οικονομική κατάσταση των ιδιοκτητών τα καθιστούσε μη βιώσιμα και έτσι η χήρα, πλέον, του Guiraud συμφώνησε την εκχώρηση των κτιρίων στην Mission Laique33. Η ίδια, ήταν μελος της ελληνικής κοινότητας και αδελφή του Αλφρέδου Άμποτ, έναν από τους μεγαλύτερους επιχειρηματίες της εποχής. Ουσιαστικά τα σχολεία, ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα με το ελληνικό και το ορθόδοξο στοιχείο, και έτσι εξηγείται ο προσανατολισμός τους αλλά και η μεγάλη προσέλευση Ελλήνων μαθητών, που αποτελούσαν και την πλειοψηφία. Διαφαίνεται έτσι η επιρροή που είχε η ελληνική ελίτ στους υπολοίπους και πως μέσω στενών σχέσων μπορούσαν να καθοδηγηθούν. Η εποχή των εκπαιδευτηρίων Guiraud παύει λοιπόν το 1906 οπότε και ξεκινά μία νέα εποχή για αυτά, αυτή τη φορά υπό την επίβλεψη της Mission Laique. Οι αλλαγές δεν αργούν να έρθουν αφού τα συμβόλαια των οικοπέδων παραμένουν ως είχαν ωστόσο τα κτίρια που περιλαμβάνουν, αντικαθίστανται λίγο αργότερα από καινούργια, ακολουθώντας τα ρεύματα της εποχής, με την υπογραφή διακεκριμένων αρχιτεκτόνων.

3.2.3 Τα σχολεία της Mission Laïque française Η Mission Laïque française (MLF) ή ελληνιστί η Γαλλική Λαϊκή Αποστολή, ιδρύθηκε το 1902 στο Παρίσι ως σωματείο κοινής ωφέλειας με σκοπό τη διάδοση της γαλλικής γλώσσας και του γαλλικού πολιτισμού σε όλο τον κόσμο, έχοντας υιοθετήσει μια κοσμική, πολύγλωσση και διαπολιτισμική εκπαίδευση. Η ίδρυση βασίστηκε στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Υπουργού Δημοσίας Εκπαίδευσης Jules Ferry34 και πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία του Pierre Deschamps35. Αξίζει να αναφερθεί πως στο καταστατικό ίδρυσης των σχολείων, αναφερόταν ρητά πως απαγορεύεται κάθε είδους θρησκευτικός προσηλυτισμός, κάτι που υποδηλώνει ξεκάθαρα και το όνομα της. Συγκεκριμένα, ο όρος “Mission” σήμαινε αρχικά ιεραποστολή, όταν πρωτοεμφανίστηκε στην ευρωπαϊκή κουλτούρα του 17ου αιώνα, εξ ’ου και ο λεγόμενος Μισιονάριος, δηλαδή ιεραπόστολος. Ο όρος “Laïq” προέρχεται από την ελληνική λέξη “λαϊκός”, που σημαίνει κοσμικός, ή καλύτερα στη περίπτωση μας, μη θρησκευτικός. Περίπου τέσσερα χρόνια μετά την ίδρυση της, το 1906 η Mission Laïque, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπου τα γαλλικά σχολεία των καθολικών ιεραποστολών άκμαζαν επί σειρά ετών. Έτσι, ο Γενικός Γραμματέας Maurice Kuhn, με πρόσκληση από το γαλλικό Υπουργείο Εξωτερικών, επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη για να διερευνήσει τις δυνατότητες αλλαγών στην εκπαίδευση, σε μία περίοδο που η γαλλοφωνία είχε κυρίαρχη παρουσία σε κάθε πτυχή της ζωής της πόλης. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, μία τοπική επιτροπή της Γαλλικής Λαϊκής Αποστολής η οποία με τη σειρά της συγκρότησε ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα που περιελάμβανε μία Εμπορική Σχολή με οικοτροφείο (École Commerciale), ένα Λύκειο Αρρένων (Lycée de Garcons ) και την Σχολή Θηλέων Guiraud (Cours secondaire de jeunes filles). Η κατάσταση στα υφιστάμενα μη θρησκευτικά σχολεία ήταν απογοητευτική λόγω έλλειψης πόρων, οπότε εκχωρήθηκαν κατ’ ανάγκη από τους ιδιοκτήτες τους και περιήλθαν έτσι στη Mission Laïque. Τα τρία αυτά σχολεία θα συνενωθούν λίγο αργότερα υπό την φημι-

Εικ. 40. Το αρχικό κτίριο του Λυσέ Πηγή Αρχείο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης

σμένη επωνυμία Lycée Français ή “Λυσέ”36. 33

Αναστασιάδου Μ. (2008). Θεσσαλονίκη 1830-1912, Μία μητρόπολη την εποχή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων. Αθήνα: Εστία, σελ.498

Thevenin A., (2002). La mission laique francaise a travers son histoire: 1902-2002. Παρίσι: Mission laique francaise, σελ.42

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.52

https://www.ift.gr/chroniques-du-jeudi-de-la-france-a-thessalonique-n-3/

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία Κατά την εκκίνηση της λειτουργίας τους, τα σχο-

τήτων των μαθητών. Ιταλοί, Γάλλοι, Ισπανοί, Αυστρι-

λεία Λυσέ, στεγάστηκαν στις προϋπάρχουσες εγκα-

ακοί, Σέρβοι, Βούλγαροι και άλλες δέκα εθνικότητες

ταστάσεις τους, όμως όχι για πολύ. Ο Khun, σχεδόν

ήταν αυτοί που επέλεξαν τα μη θρησκευτικά σχολεία,

αμέσως μετά την άφιξη του στη πόλη, αποφάσισε

με αποκορύφωμα τους Οθωμανούς. Αν και πρωτο-

την αγορά οικοπέδου στη συνοικία των Εξοχών επί

φανές, φαίνεται πως υπήρχε μία μερίδα της οθωμα-

της Λεωφόρου Αυτοκρατορικού Στρατού (σημερινή

νικής ελίτ που δεν φοβόταν την τριβή με τις επιρροές

συμβολή Λεωφόρου Στρατού και οδού Ευζώνων)

της Δύσης, γεγονός που σίγουρα ενίσχυσε η διδα-

και ζήτησε άδεια για την ανέγερση ενός κτιρίου που

σκαλία των τουρκικών στα σχολεία της MLF, προ-

θα τα συστεγάσει. Το 1907, δίνεται η αυτοκρατορι-

σελκύοντας έτσι πολλούς μαθητές και μαθήτριες

κή άδεια, το λεγόμενο φιρμάνι, οπότε και ξεκινούν

από τη μουσουλμανική κοινότητα της πόλης. Ισχυ-

οι εργασίες ανέγερσης. Το κτίριο οικoδομήθηκε σε

ρή, ακόμη, παρουσία είχαν και οι Εβραίοι λόγω της

σχέδια του αρχιτέκτονα H. Saladin, έχοντας ως πρό-

γενικότερης εξωστρέφειας τους και της δεκτικότητας

τυπο αντίστοιχα εκπαιδευτήρια στη Γαλλία και κατ’

τους σε ό,τι καινούργιο, ενώ πολύ ασθενής ήταν η

επέκταση υιοθετώντας τις τάσεις του εκλεκτικιστικού

εκπροσώπηση της ελληνικής κοινότητας37. Αυτό

μοντερνισμού. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην πε-

οφειλόταν στην απουσία διδασκαλίας της ελληνικής

ρίκλειστη αυλή, ακολουθώντας τις διατάξεις ενός

γλώσσας αλλά και στον ανταγωνισμό που γεννή-

νέου κτιριολογικού προγράμματος, ενώ αξιόλογο

θηκε με τα πολύ αναβαθμισμένα ελληνικά σχολεία

στοιχείο ήταν η συμμετρία στις όψεις του, με πολλά

της εποχής.

στοιχεία Art Déco. Τα εγκαίνια του νέου κτιρίου του Λυκείου Αρρένων- Εμπορικής Σχολής πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώβριο του 1908, ενώ παράλληλα η Σχολή Θηλέων μεταφέρθηκε στην οικία Νουριγιέ, στη περιοχή των Εξοχών, για την οποία θα γίνει αναφορά εν συνεχεία.

Όπως είδαμε παραπάνω, η Mission Laique, βασίστηκε σε ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό στις σχολές Guiraud, οι οποίες διέθεταν στη συντριπτική τους πλειοψηφία, Έλληνες μαθητές. Παρόλα αυτά, εκ πρώτης όψεως, είναι απορίας άξιο το γιατί δεν ακολουθήθηκε η ίδια πορεία ή δεν χρησιμοποιήθηκε σαν

Η αποδοχή και στήριξη των αστικών δυνάμεων

βάση, αλλά αντιθέτως έδειξε τρομερό ενδιαφέρον

της πόλης αποδείχθηκε έμπρακτα με την ίδρυση

για το μουσουλμανικό στοιχείο. Αυτό αποδεικνύε-

συλλόγου για την υποστήριξη του σχολείου, που είχε

ται από το γεγονός ότι δεν προσλήφθηκε κανένας

την ευθύνη λειτουργίας και διοίκησής του, ήδη από

Έλληνας καθηγητής και δεν διδάχθηκε η ελληνική

το 1906. Το συμβούλιο αποτελούνταν από επιφανείς

γλώσσα αλλά εισήχθη η διδασκαλία της τούρκικης

ανθρώπους της οικονομικής ζωής της Θεσσαλονί-

γλώσσας. Πιθανόν, όλο αυτό να σχετίζεται με θέμα-

κης και υπερτόνιζε τον εθνοτικό πλουραλισμό της.

τα πολιτικής και ίσως υπερβολικής σιγουριάς στο

Οι συγκεκριμένοι άνθρωποι που προωθούσαν ποι-

θέμα της ελληνικής κοινότητας, λόγω της προεργα-

κιλοτρόπως τη δράση των σχολείων και γενικά της

σίας του Guiraud, εν αντιθέσει με την μουσουλμανι-

MLF, ήταν οι ίδιοι που είχαν τα μεγαλύτερα εμπορικά

κή38. Σαφώς, οφείλουμε να συνυπολογίσουμε πως

συμφέροντα από τη Γαλλία.

την ίδια εποχή υπήρχε γενικά συσπείρωση του ελλη-

Γενικά, το Λυσέ αποτελούσε θα λέγαμε μία μικρογραφία της Θεσσαλονίκης, όσον αφορά την πολυπολιτισμικότητα του και τον τρόπο κίνησης του μηχανισμού του. Όλες οι κοινότητες της πόλης έδειχναν κάποιο ενδιαφέρον για το νεοσυσταθέν δίκτυο σχολείων και αυτό διαφαίνεται στην ποικιλία των εθνικο37

νικού στοιχείου, λόγω του μακεδονικού ζητήματος. Τα ελληνικά σχολεία είχαν αυξηθεί και αναβαθμιστεί, σε ένα κλίμα αντίδρασης στις πιέσεις των αντίπαλων ένοπλων δυνάμεων και των Οθωμανών, οπότε προφανώς και προτιμήθηκαν από την ελληνική κοινότητα39.

Thevenin A., (2002). La mission laique francaise a travers son histoire: 1902-2002. Παρίσι: Mission laique francaise, σελ.146

38 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.167-168 39

Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., (2000). Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, σελ.66

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη Ως προς την λειτουργία και το πρόγραμμα σπουδών, τα σχολεία του Λυσέ, είχαν ως στόχο την ανώτερη μόρφωση των μαθητών τους, διατηρώντας την θρησκευτική ουδετερότητα και την ευρύτητα πνεύματος με τα οποία είχαν ιδρυθεί. Ανάμεσα στις πρώτες καινοτόμες ενέργειές τους ήταν και η δημιουργία δανειστικής βιβλιοθήκης40. Συγκεκριμένα, το Λύκειο Αρρένων ήταν εννιατάξιο με δύο πρώτες “προπαρασκευαστικές” τάξεις για την εκμάθηση της γαλλικής γλώσσας και δύο κύκλους σπουδών. Έπειτα, οι μαθητές μπορούσαν να εισαχθούν στα γαλλικά πανεπιστήμια, δίνοντας εξετάσεις. Η σχολή Θηλέων, έδινε γενικές κατευθύνσεις και μόρφωση αλλά προσπαθούσε να καταρτίσει και νηπιαγωγούς ή δασκάλες, διατηρώντας ανάλογο σκελετό λειτουργίας με αυτό του Λυκείου Αρρένων. Παρόλο που η κοινωνία στο θέμα των κοριτσιών και γυναικών δεν είχε αποτάξει πλήρως τις παρωπίδες της, η προσέλευση των κοριτσιών στο σχολείο και η υποστήριξη από τις οικογένειες τους να μορφωθούν, φανερώνει τον ολοένα και αυξανόμενο φιλελευθερισμό των Θεσσαλονικιών. Η Εμπορική Σχολή ήταν επτατάξια και έστρεφε το ενδιαφέρον της ίδιας και των μαθητών της προς τις εμπορικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις, τις τράπεζες κ.α. Διέθετε δύο κύκλους σπουδών, έναν για τη γενική μόρφωση και έναν με εμπορικό και βιομηχανικό προσανατολισμό. Άξιο αναφοράς είναι πως και στα τρία σχολεία, το μάθημα των θρησκευτικών αντικαταστάθηκε από το μάθημα ηθικής41. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Mission Laïque, έχοντας παρουσιάσειι τεράστια άνοδο και εμφανή κυριαρχία στην πόλη, πολύ σύντομα επιχείρησαν να δημιουργήσουν ένα παγκόσμιο δίκτυο σχολείων που αρχικά θα επεκτείνονταν στην Αίγυπτο, κατόπιν στην Εγγύς Ανατολή και αργότερα σε όλο τον κόσμο. Την ίδια χρονιά λοιπόν με την επίσημη ίδρυση του κτιρίου του Λυσέ, η Mission Laïque έθεσε υπό την αιγίδα της τα γαλλικά σχολεία στο Πορτ Σάϊντ και το Κάιρο, ενώ Εικ. 41. Μαθήματα γυμναστικής των μαθητριών του Λυσέ του Καϊρου Πηγή: Αρχείο Mission laïque française

ένα χρόνο αργότερα, αυτό της Ταγγέρης. Ιδρύθηκαν έτσι το Lycée της Βηρυτού (1909) και της Αλεξάνδρειας (1910), τα οποία και προηγούνται αυτών της Δαμασκού, της Τρίπολης, της Ιερουσαλήμ, της Αντίς Αμπέμπα, του Χαρτούμ και της Τεχεράνης42. Η ανάπτυξη ήταν θεαματική και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι μέχρι το 1939 η ΜLF διέθετε 11 σχολεία με 7.500 μαθητές, ενώ το 1956 καταγράφηκαν 16 σχολεία με 18.000 μαθητές. Τα σχολεία αυτά, βασίζονταν εξ ’ολοκλήρου στην φιλοσοφία της Mission Laïque για συνύπαρξη, διάλογο και σεβασμό στα ήθη και τις παραδόσεις του κάθε λαού και την ίση αντιμετώπιση όλων43.

Εικ. 42. Το Λυσέ της Αλεξάνδρειας κατά τη κατασκευή του το 1914 Πηγή: Αρχείο Mission laïque française

Η Θεσσαλονίκη, προσαρτήθηκε στο νέο Ελληνικό Κράτος το 1912 και τα σχολεία συνέχιζαν να απολαμ-

βάνουν πλήρη ελευθερία σύμφωνα με το σύνταγμα της χώρας. Πέντε χρόνια όμως αργότερα, ψηφίστηκε ο Νόμος των ξένων εκπαιδευτηρίων και έτσι ο τρόπος λειτουργίας του Λυσέ άλλαξε. Έχοντας την υποχρέωση να ακολουθήσει τα πρότυπα των ελληνικών σχολείων, εισήγαγε στο πρόγραμμα σπουδών του την ελληνι40 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.158 41

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.55

Thevenin A., (2002). La mission laique francaise a travers son histoire: 1902-2002. Παρίσι: Mission laique francaise, σελ.92-94, 127-130

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.53

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία κή γλώσσα, την ιστορία και τη γεωγραφία. Ακόμη,

Στη Θεσσαλονίκη, λόγω των σχολείων της

προστέθηκαν τα θρησκευτικά, μόνο για τους Έλλη-

Alliance, με την τεράστια συμμετοχή των Εβραίων,

νες ορθοδόξους, χωρίς την ευθύνη του MLF. Λόγω

υπήρχε ήδη μία βάση επιρροής, στην οποία μπο-

των ανωτέρω, στο διδακτικό προσωπικό των σχο-

ρούσαν να στηριχτούν οι Γάλλοι αξιωματούχοι. Πα-

λείων προστέθηκαν και Έλληνες καθηγητές, όπως

ράλληλα, η οικονομική και επιχειρηματική άνθηση

ο Δώδος και ο Χατζηαντωνίου

και καθιερώθηκαν

της πόλης, έφερε στην επιφάνεια μία νέα αστική τάξη

τακτικοί έλεγχοι από το κράτος. Παρόλα αυτά το

που ήθελε να προφέρει στα παιδιά της μόρφωση

Λυσέ κατάφερε να προσαρμοστεί και να συνεχίσει

ανωτέρου επιπέδου προκειμένου να τα κρατήσει στο

ακάθεκτο τη πορεία του στην εκπαίδευση της πόλης.

δρόμο του επιχειρείν. Ιδιαίτερη συμμετοχή σε αυτό το

Πλέον, η οθωμανική αριθμητική υπεροχή των μαθη-

εγχείρημα είχαν οι Εβραίοι, οι οποίοι επέλεγαν το Λυσέ

τών αντικαταστάθηκε, όπως ήταν φυσικό, από την

έναντι των σχολείων της Alliance, λόγω της επιχει-

ελληνική ενώ παράλληλα έγινε πιο έντονη η παρου-

ρηματικής υπεροχής του και των προοπτικών λόγω

σία των Σέρβων στην Εμπορική Σχολή, με τη σέρβικη

των διασυνδέσεων του πρώτου. Οι μαθητές γενικά

γλώσσα να διδάσκεται πια επίσημα .

προέρχονταν από τα μεσαία και ανώτερα στρώμα-

Το σχολείο, από την αρχή της ίδρυσης του, ήταν δεμένο οργανικά με το γαλλικό κράτος, αφού υπήρχε ο κοινός σκοπός της διάδοσης οποιουδήποτε στοιχείου σχετιζόμενου με τη Γαλλία. Έχοντας ως υποστηρικτές όλους τους ανθρώπους της εκπαιδευτικής γαλλικής ελίτ, διέθετε σαφώς μεγάλο πλεονέκτημα

τα ενώ η Εμπορική Σχολή, δεδομένου ότι ήταν η μόνη εκ των τριών που διέθετε οικοτροφείο, είχε πολλούς μαθητές που προέρχονταν από την επαρχία και τις γειτονικές βαλκανικές περιοχές. Οι οικότροφοι διέμεναν εντός του σχολείου και σιτίζονταν εκεί τέσσερις φορές την εβδομάδα.

για την εκπλήρωση του σκοπού του, αλλά τίποτα

Κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά την αποβί-

δεν θα είχε συμβεί χωρίς την υποστήριξη του ίδιου

βαση του εκστρατευτικού σώματος της Στρατιάς της

του γαλλικού κράτους. Η MLF λάμβανε σταθερά τε-

Ανατολής υπό την γενική διοίκηση του γάλλου στρα-

ράστιες επιχορηγήσεις, προσφέροντας ως αντάλ-

τηγού Sarrail και την ανοχή του Βενιζέλου, το Λυσέ

λαγμα την απόλυτη υποστήριξη της γαλλικής διπλω-

φιλοξένησε το γενικό επιτελείο και την κατοικία του

ματίας για την αύξηση της επιρροής της, μέσω του

στρατηγού, ενώ τα εργαστήριά του να μετατράπη-

εκπαιδευτικού έργου. Λογική συνέπεια της διάστα-

καν σε μικροβιολογικά εργαστήρια της Στρατιάς. Το

σης και του κύρους που είχαν αποκτήσει τα σχολεία

σχολείο έδειξε έμπρακτα την στήριξη του στο στρά-

του Λυσέ, ήταν να διαθέτει πολύ ακριβά δίδακτρα- τα

τευμα, συνεχίζοντας παράλληλα τις σχολικές του

ακριβότερα όλων των σχολείων της Θεσσαλονίκης.

δραστηριότητες, με λίγο διαφορετικό τρόπο. Έχο-

Προφανώς, η τιμολογιακή πολιτική δεν ήταν ενιαία

ντας χάσει από το δυναμικό του 8 εκπαιδευτικούς

για όλες τις περιοχές, αλλά γινόταν μία εκτίμηση των

που επιστρατεύτηκαν, ορισμένα μαθήματα αναβλή-

δυνατοτήτων της οικονομίας και του ανταγωνισμού

θηκαν, ενώ τα υπόλοιπα μετατράπηκαν σε απογευ-

με άλλα εκπαιδευτήρια, στην εκάστοτε πόλη . Η θέση

ματινά. Οι μαθητές χωρίστηκαν πλέον σε τμήματα

της αποδυναμώθηκε στιγμιαία, όταν παρατηρήθηκε

ανά αντίστοιχες ηλικίες ή κοινωνικές συνθήκες, με

ότι η ίδια η γαλλική εξωτερική πολιτική χρηματοδο-

ορισμένα παιδιά να καλωσορίζονται δωρεάν στο

τούσε και τη λειτουργία των θρησκευτικών καθολι-

σχολείο, αφουγκράζοντας τις αυξημένες ανάγκες

κών σχολείων. Αυτό μείωσε πρόσκαιρα το κύρος και

της εποχής47. Η MLF, προσπαθώντας να καλύψει,

τη μοναδικότητα της MLF , καθώς υπονοήθηκε πως

όσο γίνεται, τις συνθήκες πολέμου και προσπαθώ-

κρύβονταν πολιτικά συμφέροντα και παιχνίδια.

ντας να επιδείξει πολιτισμό, συνέχισε τη διδασκαλία

44 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.250 45

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.58

46 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ. 292, 300-301 47

Thevenin A., (2002). La mission laique francaise a travers son histoire: 1902-2002. Παρίσι: Mission laique francaise, σελ.146

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη γλωσσών από χώρες αντιπάλους της Γαλλίας στο πολεμικό πεδίο48. Ενδιαφέρουσα πληροφορία είναι πως για τη χρονιά 1916, εξεταστική επιτροπή των μαθητών για το Baccalauréat, τις εξετάσεις δηλαδή για την εισαγωγή τους σε κάποιο γαλλικό πανεπιστήμιο αποτέλεσαν οι στρατιώτες της Στρατιάς της Ανατολής. Σημαντική ήταν επίσης η προσφορά του σχολείου και του συμμαχικού στρατού στους πυροπαθείς της καταστροφικής πυρκαγιάς του 1917. Απέδειξαν και πάλι πως η προσφορά τους δεν σταματούσε σε πνευματικό επίπεδο αλλά επεκτεινόταν σε κοινωνικό, όταν υπήρχε ανάγκη. Στο πεδίο του Άρεως, δίπλα στο Λυσέ, οργανώθηκαν καταυλισμοί ενώ οι

Εικ. 43. Το Λυσέ ως μικροβιολογικό εργαστήριο της Στρατιάς της Ανατολής Πηγή: Αρχείο Mission laïque française

πρότεροι στρατώνες, φιλοξένησαν το δημοτικό σχολείο της MLF που είχε πληγεί. Τα σχολεία της Αλλιάνς στο κέντρο της πόλης καταστράφηκαν ολοσχερώς και αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι πολυάριθμοι Εβραίοι μαθητές που φοιτούσαν εκεί, να απορροφηθούν από το Λυσέ, φτάνοντας εκείνη τη χρονιά σχεδόν τους 1.300. Λόγω αυξημένης ανάγκης, δημιουργήθηκε στον ίδιο χώρο το “Γαλλοεβραϊκό Σχολείο” των πυροπαθών Εβραίων, σε συνεννόηση και συνεργασία με την βαθιά πληγείσα εβραϊκή κοινότητα. Λίγο αργότερα, κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, μέσα στο γενικότερο κλίμα αντισημιτισμού που επικρατούσε, το Λυσέ κατηγορήθηκε για αντεθνική δράση, με βασική κατηγορία πως διέθετε πολύ μεγάλο αριθμό Εβραίων μαθητών. Ο διχασμός της πόλης σε όλα τα επίπεδα τη συγκεκριμένη περίοδο, δεν βοήθησε καθόλου την κατάσταση και έτσι η εναντίωση του κόσμου απέναντι στα ξένα σχολεία, δεν άργησε να έρθει. Η περίοδος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν μία κομβική περίοδος και για το εκπαιδευτικό έργο του σχολείου αλλά και για το ίδιο το κτίριο. Το 1941, καθώς η πόλη καταλήφθηκε από τους Γερμανούς, οι δράσεις της MLF σταμάτησαν ακαριαία και το άλλοτε γεμάτο μαθητές κτίριο της Λεωφόρου Στρατού μετατράπηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο49. Το σχολείο υπέστη μία ακόμη πολύ βαθιά πληγή, αυτή της εξόντωσης των Εβραίων της πόλης από τους Γερμανούς, καθώς συνδέεται άρρηκτα με το γεγονός αυτό, αφού διέθετε, όπως προαναφέρθηκε, πολυάριθμους Εβραίους μαθητές και σχέσεις με τις οικογένειες τους. Με την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων το 1944, το κτίριο του Λυσέ, βρισκόταν σχεδόν κατεστραμμένο έπειτα από ανατινάξεις. Μία έκτακτη επιχορήγηση από το Υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας το 1946, για την ανακατασκευή του, κατέστησε γρήγορα και πάλι βιώσιμο, έχοντας όμως χάσει ένα σπουδαίο κομμάτι της ταυτότητας του- τους Εβραίους μαθητές50. Μετά την αποκατάσταση τoυ, το Λυσέ λειτούργησε πλέον ως Μορφωτικό Ινστιτούτο, στο πρότυπο του Γαλλικού Ινστιτούτου της Αθήνας, υπό την διπλή αιγίδα του Υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας και της Mission Laïque51. Αυτό, του προσέδωσε διπλό ρόλο: αυτόν του μορφωτικού ινστιτούτου και εκείνον του πολιτιστικού κέντρου. Από τότε και έπειτα, τα τρία σχολεία συνενώθηκαν στο νέο κτίριο, δεχόταν όπως και πριν όλους τους μαθητές, όλων- πλέον- των εκπαιδευτικών βαθμίδων και μετέφερε τη διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας τα απογεύματα. Διοργάνωνε πολιτιστικές εκδηλώσεις και προσπαθούσε να προάγει την τέχνη, την ελευθερία έκφρασης και των ιδεών, με τη συμμετοχή σημαντικών προσώπων τόσο από την Ελλάδα όσο και από την Γαλλία. Παράλληλα, λόγω της εμφανούς εξέλιξής του, η MLF ίδρυσε παραρτήματα στις 48

ο.π.

Thevenin A., (2002). La mission laique francaise a travers son histoire: 1902-2002. Παρίσι: Mission laique francaise, σελ.147-148, 154

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.60

https://www.ift.gr/istoriki-anadromi/

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία Σέρρες και το Σιδηρόκαστρο. Παρόλη την νέα εποχή στην οποία εισήλθε, οι περιπέτειες του σχολείου δεν σταμάτησαν. Το 1967, καταστράφηκε ολοκληρωτικά από πυρκαγιά αγνώστου προέλευσης και έτσι, δέκα χρόνια μετά, στη θέση του κατασκευάστηκε ένα νέο, μοντέρνας αρχιτεκτονικής Ινστιτούτο, σε σχέδια του Δημοσθένη Μολφέση. Σήμερα, έχει καταφέρει να κρατήσει ανοιχτές τις διόδους επικοινωνίας μεταξύ της Γαλλίας και της τοπικής κοινωνίας της Θεσσαλονίκης, φροντίζοντας να προάγει την γαλλική γλώσσα και τον πολιτισμό, διατηρώντας έτσι την αρχική υπόσχεση που είχε δώσει από την πρώτη μέρα λειτουργίας του το 1906. Εν

Εικ. 44. Tο νέο κτίριο του Ινστιτούτου που χτίσθηκε στη θέση του αρχικού πουκάηκε (Δ. Μολφέσης, 1972) Πηγή: Αρχείο Γαλλικού Ινστιτούτου

κατακλείδι, παρόλες τις δυσκολίες που πέρασε, κατάφερε να ολοκληρώσει τον στόχο του για διάδοση του πνεύματος του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, υπό συνθήκες οικουμενικότητας και ανεξιθρησκίας52. Σχολή Θηλέων Όσον αφορά την ιστορική πορεία της Σχολής Θηλέων της MLF, όπως προαναφέρθηκε, ξεκίνησε τη λειτουργία της στο κτίριο της οικίας Νουριγιέ, σε ένα παραθαλάσσιο οικόπεδο της σημερινής οδού Κριεζώτου, στη συνοικία των Εξοχών. Για το συγκεκριμένο κτίριο δεν διασώζονται περισσότερες πληροφορίες, ούτε για τους ιδιοκτήτες του αλλά ούτε και για την αρχιτεκτονική του. Μεταξύ 1936- 1939, ανεγέρθηκε στο οικόπεδο νέο κτίριο, αντικαθιστώντας το παλιό, με τον A.Paul Leclerc να εμφανίζεται ως αρχιτέκτων μελετητής και τον Α.Γρεκός ως επιβλέπων, υπό την αιγίδα της Mission Laïque ως φορέα του έργου. Έκτοτε, χρησιμοποιήθηκε για ποικίλους σκοπούς όπως Υπηρεσία Ξένων, Επιτελείο της στρατιάς της Καβάλας, στρατιωτικό νοσοκομείο κ.α. Το 1959 αγοράστηκε από το «Ταμείον Ανεγέρσεως Διδακτηρίων Θεσσαλονίκης» ώστε να στεγαστεί το 5ο Γυμνάσιο Αρρένων Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για χαρακτηριστικό δείγμα αρχιτεκτονικής σχολικού κτιρίου της τρίτης δεκαετίας του αιώνα μας, που ακολουθεί πιστά την αρχιτεκτονική του «διεθνούς τύπου», γι’αυτό και από το 1987 έχει χαρακτηριστεί ως έργο τέχνης. Ανήκει τυπολογικά και μορφολογικά στον Εκλεκτικιστικό Μοντερνισμό με αρκετά στοιχεία Art Déco. Με το πέρασμα του χρόνου, η χρήση του κτιρίου ως σχολείο, ώθησε τις αρμόδιες υπηρεσίες σε κάποιες παρεμβάσεις, οι οποίες υποβάθμισαν την αισθητική συνέπεια του μνημείου και την ιστορική Εικ. 45. Το νέο κτίριο της Σχολή Θηλέων 1939 Πηγή: Συλλογικό, 2006. Salonique ! Ca Va ??, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης.

του αξία μορφολογικά και τυπολογικά. Κάποιες από αυτές ήταν η διαίρεση χώρων, η επιτοίχια κα-

52 Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοινωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας. Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή, σελ.208

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη λωδίωση, η κατασκευή αυθαίρετων προκτισμάτων κ.ά. Η δομική κατάσταση του κτιρίου γνώρισε τεράστια επιδείνωση με τη πάροδο του χρόνου, γεγονός που οδήγησε σε αυτοψίες από τον Δήμο Θεσσαλονίκης και κατ’επέκταση σε ανάθεση στατικών μελετών σε ιδιώτες μηχανικούς. Έτσι, το 2004 πραγματοποιήθηκαν μεταξύ άλλων, εργασίες υποστύλωσης τμήματος της οροφής του υπογείου, η κατάσταση της οποίας κρίθηκε επικίνδυνη. Οι επεμβάσεις που έγιναν τότε, παραμένουν μέχρι σήμερα. Κατά τα έτη 2012-2013, στο πλαίσιο έργων που αφορούσαν την επέκταση σχολικών συγκροτημάτων, ο Δήμος Θεσσαλονίκης πραγματοποίησε μελέτη για την προσθήκη νέας πτέρυγας στο υφιστάμενο διατηρητέο κτίριο καθώς και μελέτη για τη συντήρησή του. Η «νέα εποχή» του κτιρίου προέβλεπε την κατεδάφιση των προκτισμάτων και την ανέγερση της νέας πτέρυγας. Στόχος του προγράμματος ήταν τα δύο κτίρια να λειτουργούν ταυτόχρονα ως ένα ολοκληρωμένο σχολικό συγκρότημα. Κατά την έναρξη της μελέτης συντήρησης του σχολείου, διαπιστώθηκαν σοβαρά προβλήματα στην στατική επάρκεια των δομικών του στοιχείων. Η μελέτη κατέδειξε εκτεταμένες βλάβες στον φέροντα οργανισμό και τους οπλισμούς, καθώς και μικρά απομένοντα αποθέματα αντοχής έναντι σεισμικού κινδύνου, ενώ μία επιπρόσθετη γεωτεχνική μελέτη έκρινε το υπέδαφος δυσμενές. Έκτοτε, απαγορεύτηκε η χρήση του κτιρίου εωσότου να αποκατασταθούν τα προβλήματα, ενώ ταυτόχρονα ανοικοδομήθηκε σε απόσταση από το διατηρητέο νέα πτέρυγα, άλλης τυπολογίας, που λειτουργεί αυτόνομα μέχρι και σήμερα. Το κτίριο παραμένει στην ιδιοκτησία και ευθύνη του Δήμου Θεσσαλονίκης και κατά το 2020 εκπονήθηκε νέα ολοκληρωμένη μελέτη αποκατάστασής του, με τις εργασίες να έχουν πλέον ξεκινήσει.

3.3 Σχολεία του προγράμματος Παπανδρέου και το παράδειγμα της Σχολής Θηλέων της Mission Laïque Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, ακρογωνιαίο λίθο του ελληνικού εκπαιδευτικού εκσυγχρονισμού αποτέλεσε η ανέγερση περίπου τριών χιλιάδων νέων σχολείων, στο πλαίσιο του προγράμματος που εμπνεύστηκε ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και ταυτίστηκε με τον υπουργό Παιδείας της εποχής, Γεώργιο Παπανδρέου. Οι εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις προέβλεπαν την εφαρμογή νέων αρχών της παιδαγωγικής, μιμούμενες τις αντίστοιχες της Δύσης. Μεταξύ άλλων, τέθηκαν ως ζητήματα η σχέση δασκάλου και μαθητή ενώ σε επίπεδο αρχιτεκτονικής τονίσθηκε η αναγκαιότητα διαμόρφωσης ευάερων και ευήλιων αιθουσών διδασκαλίας καθώς και καταλληλότερων χώρων υγιεινής, εξωτερικών χώρων. Οι νεοεισαχθείσες αυτές αρχές εκπροσωπήθηκαν επιτυχώς, από την αρχιτεκτονική του μοντέρνου κινήματος. Παρόλα αυτά, οι αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου κράτησαν μία αμφίθυμη στάση απέναντι σε αυτόν τον εκσυγχρονισμό και έτσι δημιουργήθηκαν δύο διαφορετικές προσεγγίσεις όσον αφορά την αρχιτεκτονική της περιόδου. Από τη μία πλευρά, υποστηρίχθηκε η επιστροφή στις αξίες του παρελθόντος, της τοπικής και λαϊκής παράδοσης με βασικό εκπρόσωπο τον Αριστοτέλη Ζάχο, ο οποίος στράφηκε στη βυζαντινή και λαϊκή αρχιτεκτονική, και πολλούς ακόμη υποστηρικτές. Από την άλλη, επιλέχθηκε η ευρωπαϊκή και καλλιτεχνική πρωτοπορία. Οι εκπρόσωποι αυτής, και κατ’ επέκταση του προγράμματος Παπανδρέου, υιοθέτησαν το ρεύμα της σύγχρονης ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής με αποτέλεσμα τα νέα σχολεία που συνέθεσαν να διεκδικούν ισχυρή θέση στη μοντέρνα αρχιτεκτονική, όχι μόνο σε εγχώριο αλλά και σε διεθνές επίπεδο53. Μερικοί από αυτούς ήταν οι: Πάτροκλος Καραντινός, Θουκιδίδης Βαλεντής, Νίκος Μητσάκης, Δημήτρης Πικιώνης, Κυριάκος Παναγιωτάκος και πολλοί άλλοι, που συνέβαλλαν επίσης στην ανάδειξη της νεωτερικότητας της εποχής. 53 Γιακουμάτος Α., (1987). Η σχολική αρχιτεκτονική και η εμπειρία του μοντέρνου στην Ελλάδα του μεσοπολέμου. Αθήνα: Θέματα Χώρου και Τεχνών, τ.18, σελ.50-61

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία Ο μοντερνισμός λοιπόν, συνυπήρχε με συντηρητικότερες τάσεις του Μεσοπολέμου όπως ο εκλεκτικισμός, ο αφαιρετικός ή μοντέρνος κλασικισμός, ο τοπικισμός και το Art Déco. Ο μοντέρνος κλασικισμός μάλιστα, υιοθετήθηκε σε αρκετές περιπτώσεις ως επίσημη αρχιτεκτονική έκφραση από το κράτος και από διάφορους δημόσιους φορείς54. Όσον αφορά τη μορφολογία και τυπολογία των σχολικών κτιρίων της περιόδου, οι γενικές προδιαγραφές καταρτίστηκαν από την Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Παιδείας και προέβλεπαν δύο βασικούς τύπους: τον ορεινό και τον πεδινό ή αλλιώς τον κτιριακό τύπο με ανοιχτό ή κλειστό διάδρομο. Δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στις κλιματολογικές συνθήκες κάθε περιοχής και υιοθετήθηκε η φέρουσα κατασκευή από οπλισμένο σκυρόδεμα με πλήρωση των τοίχων από τούβλα ή πέτρα. Πέραν τούτων, για τον ορθό προσανατολισμό των -συνήθως διώροφων- κτιρίων, προτείνονταν η τοποθέτηση των αιθουσών προς το νότο καθώς και ο σχεδιασμός μεγάλων ανοιγμάτων- παραθύρων που θα εκτείνονταν κατά μήκος των χώρων, για ομοιόμορφο φωτισμό55. Επιπλέον, πρωτόγνωρο στοιχείο για τα ελληνικά σχολεία ήταν η χρήση χρώματος στις αίθουσες και τους διαδρόμους, για τον εμπλουτισμό των αρχιτεκτονικών στοιχείων56. Έργο αναφοράς του ελληνικού μοντερνισμού, που εξέφραζε πλήρως τις ριζοσπαστικές αρχές του και του προγράμματος των σχολικών κτιρίων του 30’, αποτελεί το Δημοτικό σχολείο στην οδό Κωλέττη, στην Αθήνα. Σχεδιάστηκε από τον Νικόλαο Μητσάκη και οικοδομήθηκε το 1932. Η κάτοψη του ακολουθεί το σχήμα Π, με τον τριώροφο γραμμικό όγκο των δώδεκα αιθουσών διδασκαλίας να προστατεύει την αυλή από τον βορρά, ενώ σε ανεξάρτητο κτίριο βρίσκεται η αίθουσα εκδηλώσεων. Δημιουργήθηκε έτσι, μία περίκλειστη αυλή, στην οποία εκτονώνονται όλες οι λειτουργίες του σχολείου, καθιστώντας την τη «καρδιά» της σύνθεσης. Η κύρια είσοδος γίνεται μέσω στοάς, η οποία στον πρώτο

Εικ. 46. Δημοτικό Σχολείο στην οδό Κωλέττη (Ν. Μητσάκης, 1932) Πηγή: blod.gr

όροφο λειτουργεί ως γέφυρα σύνδεσης της πτέρυγας των γραφείων με το κτίριο αιθουσών διδασκαλίας, ενώ η είσοδος στις τάξεις γίνεται ανά δύο από μικρό προθάλαμο μέσω ανοιχτού διαδρόμου- εξώστη. Οι όψεις χαρακτηρίζονται από συμμετρική διαμόρφωση, στην οποία κυριαρχούν τα μεγάλα οριζόντια ανοίγματα και οι πρόβολοι των εξωστών, για τη ρύθμιση του φωτός. Νέο στοιχείο αποτελεί επίσης η εκμετάλλευσή του δώματος και η χρήση του ως χώρου εκτόνωσης, στο οποίο τοποθετήθηκε πέργκολα, και πάλι για τη διασφάλιση κατάλληλου σκιασμού. Όσον αφορά τη χρήση των υλικών στο κτίριο, είναι κατασκευασμένο από σκελετό οπλισμένου σκυροδέματος και οπτοπλινθοδομή, ενώ στις όψεις επικρατούν οι επιχρισμένες επιφάνειες, τα ξύλινα υαλοστάσια και τα σιδερένια κιγκλιδώματα57. Ο βασικότερος εκπρόσωπος μίας διαφορετικής έκφρασης του μοντερνισμού, είναι ο Δημήτρης Πικιώνης. Το Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια Λυκαβηττού στην Αθήνα (1932) αλλά και το Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1935), αποτελούν χαρακτηριστικά έργα της αρχιτεκτονικής του: σύγχρονη αλλά ταυτόχρονα παραδοσιακή58. 54

Φιλιππίδης Δ., (1984). Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα, σελ.240

Καραντινός Π., (1938). Τα νέα σχολικά κτίρια. Αθήνα: ΤΕΕ, σελ.15. Διαθέσιμο μέσω: http://library.tee.gr/vufind/Record/10008980/Details

56 Μ-Ε. Θεοδωρίδου- Σωτηρίου, (2002). Το μοντέρνο κίνημα στα σχολικά κτίρια των Σερρών του Μεσοπολέμου. Σέρρες: Σερραϊκά Ανάλεκτα, Επετηρίδα Πνευματικού Κέντρου Δήμου Σερρών, σελ.120-121. Διαθέσιμο μέσω: http://195.130.67.21/sa/t3/p_117.pdf 57

http://www.gradreview.gr/2017/06/ma11017.html

58 Τουρνικιώτης Π., (2018). Το μοντέρνο πνεύμα στην αρχιτεκτονική του εικοστού αιώνα. Αθήνα, Ομιλία: Καταθέσεις Πολιτισμού στην Τράπεζα Ελλάδος. Διαθέσιμο μέσω: https://www.blod.gr/lectures/to-monterno-pneyma-stin-arhitektoniki-tou-eikostou-aiona/

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη Η περίπτωση του Πειραματικού Σχολείου, συγκαταλέγεται στη γενικότερη προσπάθεια του Πικιώνη, να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, με βασικά γνωρίσματα την ελληνικότητα ή/και μεσογειακότητα, και της σύγχρονης ευρωπαϊκής και μοντέρνας έκφρασης. Για την ικανοποίηση του πρώτου μέρους συγκεκριμένα, επιλέγει στοιχεία από την ελληνιστική, τη βυζαντινή, την τούρκικη και τη μακεδονική αρχιτεκτονική παράδοση59. Αναλυτικότερα, κύριο γνώρισμα του Πειραματικού είναι ο σεβασμός και η προσαρμογή του στη μορφολογία του εδάφους και τον περιβάλλοντα Εικ. 47. Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια Λυκαβηττού (Δ. Πικιώνης, 1932) Πηγή: doma.archi

χώρο του. Οι όγκοι οργανώνονται σε τρία επίπεδα, σε μία περίκλειστη τετράγωνη μορφή των χώρων πε-

ριμετρικά του οικοπέδου, ώστε να δημιουργείται μία ακολουθία από δύο εσωτερικές αυλές. Η συγκεκριμένη διάταξη, που συναντήθηκε αρχικά στους ελληνιστικούς βωμούς, προσδίδει στο σχολείο έναν εσωστρεφή χαρακτήρα και μία διάθεση για απομόνωση. Η είσοδος στο κτίριο γίνεται από το χαμηλότερο επίπεδο, ενώ η σύνδεση μεταξύ των επιπέδων που δημιουργούνται, γίνεται μέσω ευθύγραμμων κλιμάκων. Συναντώνται, ακόμη, αρκετές ομοιότητες με τα αθωνικά μοναστήρια και κατ’ επέκταση με την βυζαντινή και μεταβυζαντινήπαραδοσιακή αρχιτεκτονική. Κάποια από αυτά τα «παραδοσιακά» στοιχεία είναι η τοποθέτηση του κλιμακοστασίου στη γωνία, η επικοινωνία των χώρων μέσω ευρύχωρων χαγιατιών, τα μεγάλα ανοίγματα προς την εσωτερική αυλή, οι στοές επικοινωνίας με προεξέχουσες στέγες, τα σαχνισιά και η επιλογή χρήσης ξύλου σε πολλά στοιχεία60. Όσον αφορά τη μοντέρνα του ταυτότητα, οι αίθουσες έχουν νότιο και ανατολικό προσανατολισμό και η επικοινωνία γίνεται με σκεπαστούς ανοιχτούς διαδρόμους. Προσπάθησε να καλύψει τις απαιτήσεις του νέου σχολικού κτιριολογικού προγράμματος, με το προβλεπόμενο υπόστεγο γυμναστικής και το ξεχωριστό κτίριο εκδηλώσεων. Γίνεται εκτενής χρήση οπλισμένου σκυροδέματος, με τη διαφορά πως αυτό συνδυάζεται με παραδοσιακά υλικά όπως το ξύλο και το κεραμίδι61. Το παιχνίδι του Πικιώνη με τους όγκους, εξυπηρετεί τη διάσπαση της μονολιθικότητας του μπετόν αρμέ και την απόδοση της πλαστικότητας του, εν αντιθέσει με το αίσθημα στατικότητας και γεωμετρικότητας του Μοντέρνου Κινήματος. Το σχολείο αποτελεί το μοναδικό σωστό δείγμα σωστής αφομοίωσης και προσαρμογής της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, στις αρχές του μοντέρνου κινήματος, ικανοποιώντας τη μεγάλη κλίμακα και το ειδικό κτιριολογικό πρόγραμμα62. Μία διαφορετική έκφραση του μοντερνισμού αποτελεί και η Γαλλική Σχολή Θηλέων (1936-1939) της Mission Laïque στη Θεσσαλονίκη που διασώζεται ως σήμερα (πρώην 5ο Γυμνάσιο Αρρένων Θεσσαλονίκης). Το κτίριο που σχεδιάστηκε από τον Α.P. Leclerc και υλοποιήθηκε με επιβλέποντα μηχανικό τον Α. Γρεκό είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα του Εκλεκτικιστικού Μοντερνισμού στην Ελλάδα. Η κάτοψη του ακολουθεί το σχήμα ενός ανισοσκελούς Η, με τις αίθουσες διδασκαλίας να διατάσσονται στα δύο από τα σκέλη του. Το κτίριο, αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα, υπόγειο, ισόγειο και όροφο, και η πρόσβαση σε αυτό γίνεται από το χαμηλότερο ισόγειο επίπεδο, σε μία μικρή υποβάθμιση του επιπέδου από την οδό Κριεζώτου. Με δεδομένο πως 59 Δαναδιάδη Κ. (1992). Πειραματικό Σχολείο Θεσσαλονίκης: Η απάντηση του Πικιώνη στο διπλό αίτημα για εκσυγχρονισμό και πολιτιστική ταυτότητα. Αθήνα: ΤΕΕ, Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τ.4, περίοδος Β’, σελ.38 60

ό.π., σελ.39-40

ό.π., σελ.40

Κολώνας Β., (2016). Θεσσαλονίκη 1912-2012, Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press σελ.103

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία το οικόπεδο κατά τα πρώτα χρόνια κατασκευής του κτιρίου και πριν την επέκταση της Νέας Παραλίας Θεσσαλονίκης, ήταν παραθαλάσσιο, και σε συνδυασμό με μία όχι και τόσο υψηλή περίφραξη, συμπεραίνεται πως έκλινε περισσότερο προς την εξωστρέφεια παρά την εσωστρέφεια. Ακολουθώντας τις αρχές που πρόσταζε το μοντέρνο κίνημα, δόθηκε μεγάλη βάση στον εξωτερικό χώρο και την εκτόνωση των μαθητών. Έτσι, δημιουργήθηκαν δύο αυλές, μία μεγαλύτερη κεντρική με προσανατολισμό στον νότο και μία μικρότερη δευτερεύουσα η οποία εξυπηρετούσε ταυτόχρονα μία αντίστοιχη δευτερεύουσα είσοδο στο οικόπεδο. Όσον αφορά τον φωτισμό των εσωτερικών

Εικ. 48. Σχολή Θηλέων στην οδό Κριεζώτου 1936-39 Πηγή: Κολώνας Νέες Τάσεις Στα Σχολικά Κτίρια

χώρων, δεν γίνεται χρήση μεγάλων οριζόντιων ανοιγμάτων όπως συνηθίζονταν, αλλά πολλών κάθετων, προσδίδοντας σχετική συμμετρία στις όψεις, που όμως δεν αντιστοιχεί με τις κατόψεις. Στον όροφο αναπτύσσεται ημιυπαίθριος χώρος, που αποτελεί χώρο εκτόνωσης ενώ παράλληλα εξυπηρετεί στον καλύτερο φωτισμό και αερισμό. Πέραν των παραπάνω μοντέρνων στοιχείων, το εκλεκτικιστικό στυλ αποτυπώνεται σε στοιχεία Art Déco, που απαντώνται σημειακά στο κτίριο. Η κεντρική σκάλα, τα μεταλλικά κιγκλιδώματα θυρών και παραθύρων με τους περίτεχνους διακόσμους, τα cour-anglaise στα ανοίγματα του υπογείου, οι στήλες των κάθετων υαλοστασίων στα κλιμακοστάσια και ποικίλα διακοσμητικά στοιχεία σε τοίχους και κουφώματα, υπογραμμίζουν την ανάμιξη των δύο διαφορετικών αρχιτεκτονικών κινημάτων. Τιμώντας το μοντέρνο του χαρακτήρα, ο φέροντας οργανισμός του σχολείου είναι κατασκευασμένος εξ’ ολοκλήρου από οπλισμένο σκυρόδεμα, με τη διαφορά πως ως στοιχεία πλήρωσης χρησιμοποιήθηκαν κεραμικά. Οι τεχνικές και οι μέθοδοι που εφαρμόστηκαν στη κατασκευή του, το καθιστούν πρωτοπόρο για την εποχή του και υποδεικνύουν την γαλλική επιρροή στο έργο, τόσο από πλευράς του Γάλλου αρχιτέκτονα όσο και του γαλλικού φορέα του. Συμπερασματικά, το ελληνικό εκπαιδευτικό μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Μεσοπολέμου, ήταν πρωτοπόρο, τόσο για τη χώρα όσο και σε διεθνές επίπεδο. Τα σχολεία της εποχής ήταν εξελικτικό στάδιο των παλαιότερων φάσεων κρατικών προγραμμάτων ανέγερσης εκπαιδευτηρίων και συνέβαλλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση νέων γενεών. Το Μοντέρνο Κίνημα που ακολουθήθηκε, δεν ήταν αυστηρά προσανατολισμένο προς μία κατεύθυνση, αλλά επέτρεψε την ανάμιξη πολλών διαφορετικών στοιχείων. Ειδικά στη περίπτωση της Σχολής Θηλέων, αλλά και όλων των εκπαιδευτηρίων της MLF, όχι μόνο επιτράπηκε αλλά και επικροτήθηκε η εισροή και προσθήκη στοιχείων της γαλλικής σχολικής αρχιτεκτονικής, στην νεοεμφανισθείσα μοντέρνα αρχιτεκτονική.

Τα γαλλικά σχολεία στη Θεσσαλονίκη

3.4 Σύγχρονη παρουσία γαλλικών σχολείων στη Θεσσαλονίκη Η παρουσία των γαλλικών εκπαιδευτηρίων δεν έπαυσε ποτέ να πρωταγωνιστεί στη Θεσσαλονίκη, τουναντίον, με το πέρασμα των χρόνων ενισχύθηκε και βασίστηκε σε ισχυρότερα θεμέλια. Σήμερα η επικοινωνία της γαλλικής κουλτούρας, εκπαίδευσης και πολιτισμού επιτυγχάνεται μέσω του Γαλλικού Σχολείου Θεσσαλονίκης του Γαλλικού Ινστιτούτου, της Ελληνογαλλικής Σχολής Καλαμαρί και του Κολεγίου Δελασάλ. Το Γαλλικό Ινστιτούτο στις μέρες μας, έχει καταφέρει να διατηρήσει τον διπλό του ρόλο: εκπαιδευτικό ίδρυμα και πολιτιστικό κέντρο. Την πρώτη ιδιότητα την επιτυγχάνει μέσω του Γαλλικού Σχολείου Θεσσαλονίκης, που περιλαμβάνει όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες, με κύριους τομείς δράσης του την διδασκαλία και την πιστοποίηση της γαλλικής γλώσσας, καθώς και την κατάρτιση των φοιτητών και μαθητών. Οι δραστηριότητες του Ινστιτούτου έχουν σημαντικό αντίκτυπο στην πολιτιστική και καλλιτεχνική ζωή της πόλης, καθώς αφορούσαν και αφορούν εικαστικές εκθέσεις, μουσικές και θεατρικές παραστάσεις και διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Στόχος αυτών είναι να συστήνει στο ευρύ κοινό νέους καλλιτέχνες, να δημιουργεί χώρο για εξέλιξη και ελεύθερη έκφραση και να προάγει τον πολιτισμό και τον δεσμό των δύο χωρών, Ελλάδας και Γαλλίας. Ο σύλλογος αποφοίτων «Amicale», που ιδρύθηκε το 1950, συντέλεσε σε πολύ μεγάλο βαθμό στην επισφράγισή του πολιτιστικού χαρακτήρα του Ινστιτούτου63. Τόσο η Ελληνογαλλική Σχολή Καλαμαρί, όσο και το Κολέγιο Δελασάλ, συνεχίζουν ακάθεκτα την πορεία τους στον χώρο της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, πάνω από έναν αιώνα. Διαθέτουν προγράμματα διδασκαλίας όλων των βαθμίδων, με βασικό μάθημα την εκμάθηση της γαλλικής γλώσσας και ταυτόχρονα της καθημερινότητάς και της νοοτροπίας των Γάλλων. Η εξοικείωση με την γαλλική κουλτούρα ενθαρρύνεται μέσω προγραμμάτων ανταλλαγών μαθητών, διοργάνωση φεστιβάλ και εκδηλώσεων. Αξίζει επίσης να αναφερθεί η φιλανθρωπική τους δράση, η οποία ειδικά στην περίπτωση του Καλαμαρί, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της πορείας του. Όπως έχει αναφερθεί, σε στιγμές κρίσης οι φορείς της γαλλικής εκπαίδευσης ήταν πάντα σύμμαχοι της πόλης- και όχι μόνο- αποδεικνύοντας πως η δράση τους ξεπερνά τα όρια της εκμάθησης και θέτει ως προτεραιότητες την παιδεία και την ενότητα. 63

Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη, σελ.61

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

4. Συμπεράσματα Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω, διαπιστώνεται ότι, η περίοδος του Μεσοπολέμου, αποτέλεσε ένα διάστημα διαρκούς και ανοδικής πορείας για όλη την Ελλάδα, και ιδιαίτερα για τη Θεσσαλονίκη. Το γεγονός ότι η πόλη λίγα χρόνια πριν βρισκόταν υπό τον οθωμανικό ζυγό, δεν την εμπόδισε να εκσυγχρονιστεί και να υιοθετήσει μία ευρωπαϊκή ταυτότητα, είτε αυτή αφορούσε τον τρόπο ζωής, είτε την αρχιτεκτονική της, είτε ακόμα και τη νοοτροπία της εξωστρέφειας και δεκτικότητας σε νέες ιδέες ή πρότυπα. Η εξέλιξη της σε μητρόπολη, πυροδοτήθηκε αρχικά από το ενδιαφέρον που επέδειξε η Δύση προς τη πόλη, επενδύοντας όχι μόνο με κεφάλαια, αλλά και με ελπίδες για ανάδειξή της σε οικονομικό, εμπορικό, εκπαιδευτικό και πολιτιστικό κέντρο. Σαφώς, τίποτα από όλα αυτά δεν θα είχε συμβεί, αν δεν ήταν η ίδια η Θεσσαλονίκη σε θέση να αποδεχτεί τις νέες παραμέτρους και δεδομένα. Η πολύχρονη και σταθερά διαχρονική παρουσία των ευρωπαϊκών σχολείων, ιδίως των γαλλικών, ακολούθησε παράλληλη πορεία με τις σημαντικότερες μεταβολές που γνώρισε η Θεσσαλονίκη κατά τον Μεσοπόλεμο. Τα εκπαιδευτήρια, δεν εξυπηρετούσαν μόνο τον σκοπό της εκπαίδευσης, αλλά η δράση και η επιρροή τους εκτεινόταν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Απόρροια όλων των ανωτέρω που οδηγεί σε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα, είναι πως η παρουσία των γαλλικών εκπαιδευτηρίων συγκεκριμένα σε μία τόσο πολυπολιτισμική πόλη όπως η Θεσσαλονίκη, είχε μόνο θετικό πρόσημο. Η ουσιαστική ύπαρξή τους στη πόλη, ταυτίστηκε με σπουδαίες έννοιες, όπως αυτές της ενότητας, του σεβασμού και της ισότητας, είτε αυτές αφορούσαν την εκπαίδευση είτε τη γενικότερη συμβίωση των κατοίκων της. Ουσιαστικά, τα εκπαιδευτήρια αποτέλεσαν βασικό πυρήνα συνύπαρξης των διαφόρων κοινοτήτων της πόλης, με τις κύριες διαφορές τους να εντοπίζονται στο θρήσκευμα ή στις πολιτισμικές καταβολές, διαμορφώνοντας κατά αυτόν τον τρόπο τον χαρακτήρα τους σε ένα κοινό σχολικό περιβάλλον, που προωθούσε την υγιή συνύπαρξη. Όπως γίνεται κατανοητό, η αρχιτεκτονική των κτιρίων, ανεξαρτήτου της χρήσης που εξυπηρετούσαν, διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο για τη σωστή λειτουργία όλου του ανωτέρω μηχανισμού. Οι μοντέρνες τάσεις που ακολουθήθηκαν ειδικά στις σχολικές μονάδες, τόσο από άποψη κτιριολογικού προγράμματος όσο και από πλευράς μορφολογίας, λειτούργησαν κατά βάση ενισχυτικά για την εύρυθμη λειτουργία τους. Έτσι, τα σχολικά κτίρια του Μεσοπολέμου και ιδιαίτερα τα γαλλικά, ξεχώρισαν από τα σχολεία άλλων περιόδων, αλλά και από αντίστοιχα ευρωπαϊκά, δημιουργώντας εντέλει μία νέα αρχιτεκτονική πραγματικότητα.

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

5. Βιβλιογραφία Αγραφιώτου- Ζαχοπούλου Π. (1997). Σχολεία της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Ιανός Αναστασιάδης Γ., Χεκίμογλου Ε., (2000). Όταν η Θεσσαλονίκη μπήκε στον 20ο αιώνα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press 1912, Μία μητρόπολη την εποχή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων. Αθήνα: Εστία Βάρνας Φ., (2011). Η Άφιξη των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη. Στο: Οι πρώτες πολυκατοικίες. Θεσσαλονίκη: Τεχνογράφημα, τ. 419 Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη Γιακουμάτος Α., (1987). Η σχολική αρχιτεκτονική και η εμπειρία του μοντέρνου στην Ελλάδα του μεσοπολέμου. Αθήνα: Θέματα Χώρου και Τεχνών, τ.18 Δαγκάς Α., (2003). Recherches sur l’histoire sociale de la Grece du Nord: Le Mouvement des Ouvriers du Tabac, 1918-1928. Στο: Εditions de l’ Association de Recherches Interdisciplinaires Pierre Belon. Παρίσι: De Boccard, τ.1 Δαναδιάδη Κ. (1992). Πειραματικό Σχολείο Θεσσαλονίκης: Η απάντηση του Πικιώνη στο διπλό αίτημα για εκσυγχρονισμό και πολιτιστική ταυτότητα. Αθήνα: ΤΕΕ, Δελτίο Συλλόγου Αρχιτεκτόνων, τ.4, περίοδος Β’ Δρίτσα Μ., (1999). Πολιτισμική Ιδιαιτερότητα και επιχειρήσεις: Η περίπτωση των Εβραϊκών δικτύων. Στο: Ο ελληνικός Εβραϊσμός, επιστημονικό συμπόσιο. Αθήνα: Ίδρυμα Μωραΐτη Ζαφείρης Χ. (2014). Η παρουσία των απόντων: Η κληρονομιά Ρωμαίων, Μουσουλμάνων, Εβραίων, Ντονμέδων, Φράγκων, Αρμενίων και Σλάβων. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο Ζαφείρης Χ., Παπατζήκας Α. (1994). Εν Θεσσαλονίκη 1900- 1960. Αθήνα: Εξάντας Καραντινός Π., (1938). Τα νέα σχολικά κτίΑθήνα:

ΤΕΕ

(http://library.tee.gr/vufind/

Record/10008980/Details) 56

σχολεία στη Θεσσαλία (19ος Αιώνας). Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Κολώνας Β., Παπαματθαιάκη Λ., (1980). Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli: Tο έργο του στη Θεσσα-

Αναστασιάδου Μ. (2008). Θεσσαλονίκη 1830-

ρια.

Κόκκορης Χ. (2016). Πτυχιακή εργασία: Εβραϊκά

λονίκη του 19ου αιώνα. Θεσσαλονίκη: 2η εκδ.,Παρατηρητής Κολώνας Β., (1983). Νέα στοιχεία για το κτίριο της Οθωμανικής Τράπεζας στη Θεσσαλονίκη. Στο: Μακεδονικά. Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, τ.23 Κολώνας Β. (1991). Κοινότητες και αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 19ου αιώνα. Η συμβολή των κοινοτήτων στη διαδικασία εκσυγχρονισμού της πόλης. Θεσσαλονίκη: πρακτικά συμποσίου ‘’Η διαχρονική πορεία του κοινοτισμού στη Μακεδονία’’, Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης Κολώνας Β., (2014). Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών. Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών (18851912). Θεσσαλονίκη: University Studio Press Κουρκουρίδης Δ., Φραγκόπουλος Ι., Καρανικόλας Ν., Σερέτης Σ., (2018). Έκθεση και Πόλη: Μια Σχέση σε διαπραγμάτευση. Η περίπτωση της Διεθνούς Έκθεσης Μέγας Ι., Ανδριωτάκης Ε. (2004). Θεσσαλονίκη 1896, Η χρονιά των ολυμπιακών αγώνων. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος Μ-Ε. Θεοδωρίδου- Σωτηρίου, (2002). Το μοντέρνο κίνημα στα σχολικά κτίρια των Σερρών του Μεσοπολέμου. Σέρρες: Σερραϊκά Ανάλεκτα, Επετηρίδα Πνευματικού Κέντρου Δήμου Σερρών (http://195.130.67.21/ sa/t3/p_117.pdf) Μεσοχωρίτη Ευαγγελία (2016). Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης: Ανάλυση- Τεκμηρίωση- Αποκατάσταση. Θεσσαλονίκη: Μεταπτυχιακή εργασία Α.Π.Θ. Μονή Λαζαριστών, (2012). Ελαιώνας/ zeitelnik: ιεροσπουδαστήριο μονής λαζαριστών. Θεσσαλονίκη: Κατάλογος Μοσκώφ Κ. (1974). Θεσσαλονίκη 1700- 1912, τομή της μεταπρατικής πόλης. Αθήνα: Στοχαστής

Βιβλιογραφία Mπουρούτης Α., (2016). Τα ευρωπαϊκά σχολεία

publication/307476374_Ekthese_kai_Pole_Mia_

της Θεσσαλονίκης (1888-1943): Πολιτιστική και κοι-

Schese_se_diapragmateuse_E_periptose_tes_

νωνική τομή σε πόλη της ύστερης Αυτοκρατορίας.

Diethnous_Ektheses_Thessalonikes)

Θεσσαλονίκη: Διδακτορική διατριβή Νομικός Μ., Δούση Μ., (2008).

Φιλιππίδης Δ., (1984). Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Μεθοδολογική

προσέγγιση για την αρχιτεκτονική ανάλυση και τεκμηρίωση των ιστορικών βιομηχανικών συγκροτημάτων: Η περίπτωση των Μύλων Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη. Βόλος, T.I.C.CΙ. γούμη Ε., Στεφανίδης Α., (2009). Περίπατοι Κληρονομιάς Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Δήμος Θεσσαλονίκης- Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης Τεχνογράφημα, (2013) Θεσσαλονίκη: ΤΕΕ Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, τ. 455 σιο

ERSA

Θεσσαλονίκη:

Χεκίμογλου Ε., Γεωργιάδου- Τσίμινο Κ., (2004). Ιστορία της επιχειρηματικότητας της Θεσσαλονίκης: η Οθωμανική περίοδος. Θεσσαλονίκη: Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος, τ.Β1

Στεριώτου Ι., Κονιόρδος Β., Ζυγομαλάς Δ., Δρα-

Θεσσαλονίκης.

Αθήνα: Εκδ. Μέλισσα

14º

Συμπό-

(https://www.researchgate.net/

Lefebvre G. (2012). La revolution Francaise. Αθήνα: ΜΙΕΤ Χρονικά, (2010). Αθήνα: Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, τ.33, αρ. φύλλου 229 Thevenin A., (2002). La mission laique francaise a travers son histoire: 1902-2002. Παρίσι: Mission laique francaise

Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία https://www.agdimitriosthes.gr/syntomo-istorikonaoy/ https://thessaloniki.gr/ https://thessarchitecture.wordpress.com http://anaptiksi-thrakis.blogspot.com/2014/04/ istorikh-anadromh-sto-sidhrodromiko-stathmoalexandroupolis.html http://elzoni.gr/html/ent/674/ent.32674.asp http://neoclassicalgreece.blogspot. com/2014/07/blog-post.html https://thessarchitecture.wordpress. com/2015/10/23/othomaniki-trapeza-kratikoodeio/ https://thessarchitecture.wordpress. com/2015/10/13/οικια-αλλατινι-βαλαωριτου/ https://www.gothess.gr/articles/

Λωλίδης Β. (2011). Η Γαλλική Σχολή των Αδελφών του Ελέους και το φιλελέυθυερο πνεύμα των καλογραιών. Διαθέσιμο μέσω: https://efagonizesthe. wordpress.com/ https://www.kalamari.gr/index.php/kalamari/ charity/nuns-contribution https://www.monilazariston.gr/6845B6D7.el.aspx https://lasallefrance.fr/jean-baptiste-de-la-salle/ https://www.delasalle.gr/index.php/delasallegeneral/history https://www.ift.gr/chroniques-du-jeudi-de-lafrance-a-thessalonique-n-3/ https://www.ift.gr/istoriki-anadromi/ http://www.gradreview.gr/2017/06/ma11017. html Τουρνικιώτης Π., (2018). Το μοντέρνο πνεύμα

various/61804/1896-i-gallia-kataskeuazei-ena-

στην αρχιτεκτονική του εικοστού αιώνα. Αθήνα, Ομι-

limani-sti-thessaloniki-to-kserate/

λία: Καταθέσεις Πολιτισμού στην Τράπεζα Ελλάδος.

Αρχείο Οργανισμού Λιμένος Θεσσαλονίκης. Διαθέσιμο μέσω: https://www.thpa.gr/index.php/ el/1-2#!

Διαθέσιμο μέσω: https://www.blod.gr/lectures/tomonterno-pneyma-stin-arhitektoniki-tou-eikostouaiona/ 57

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου και η Γαλλική Παρουσία

6. Πίνακας Εικόνων Εικ. 1. H πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης. Πηγή: cityportal.gr �� 15 Εικ. 2. Οι πρόσφυγες στο λιμάνι της Σμύρνης Πηγή: Ημερήσιος Τύπος �� 16 Εικ. 3. Το ρυμοτομικό σχέδιο Hébrard Πηγή: skg2020.wordpress.com �� 17 Εικ. 4. Μη υλοποιημένο σχέδιο αψίδας του θρυάμβου στη πλατεία διοικητηρίου Πηγή thesstips.wordpress.com �� 17 Εικ. 5. Λεωφόρος των Εθνών, σχέδιο 1923 Πηγή: thesstips.wordpress.com �� 18 Εικ. 6. Βασιλική Αγίου Δημητρίου μετά την πυρκαγιά Πηγή: thessmemory. wordpress.com �� 18 Εικ. 7. Μη υλοποιημένο σχέδιο για το πάρκο Λευκού Πύργου Πηγή: Β. Κολώνας, 2016. Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: Β’ έκδοση σελ.129 �� 19 Εικ. 8. Πλατεία διοικητηρίου Πηγή: parallaximag.gr �� 20 Εικ. 9. Η Λεωφόρος Νίκης και ο Λευκός Πύργος τη δεκαετία του 1930. Πηγή: thessaloniki.photos.vagk.gr �� 21 Εικ. 10. Τράπεζα της Ελλάδος και Ιονίκη-Λαϊκή Τράπεζα. Πηγή: thessaloniki. photos.vagk.gr �� 22 Εικ. 12. Όψη μεγάρου Μορδωχ. Πηγή: thessarchitecture.wordpress.com �� 22 Εικ. 11. Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης Πηγή: thessarchitecture.wordpress.com �� 22 Εικ. 13. Μέγαρο Γ. Γραμματικού Πηγή: Β. Κολώνας, 2016. Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: Β’ έκδοση 23 Εικ. 14. Στοα Μαλακοπή Πηγή: Β. Κολώνας, Λ. Παπαματθαιακη, 1980. Ο αρχιτέκτονας Βιταλιάνο Ποζέλι �� 23 Εικ. 15. Σχέδια Στοάς Μοδιάνο. Πηγή: salonikajewisharchitecture.com �� 24 Εικ. 16. Ξενοδοχείο Λουξεμβούργο Πηγή: Β. Κολώνας, 2016. Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: Β’ έκδοση 24 Εικ. 17. Ξενοδοχείο Ριτζ Πηγή: thessmemory.gr �� 24 Εικ. 18. Κινηματογράφος Ηλύσια Πηγή: Β. Κολώνας, 2016. Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η αρχιτεκτονική μιας εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: Β’ έκδοση 25 Εικ. 19. Κρόνος Θεσσαλονίκη Πηγή: slideshare.net �� 25 Εικ. 20. Η Λεωφόρος Χαμηδιέ γύρω στα 1890 Πηγή: Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης �� 26 Εικ. 21. Η σήραγγα της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσ/νίκης- Αλεξ/πολης στον Νέστο Πηγή: Έκθεση Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης �� 27 Εικ. 22. Κατασκευαστικά σχέδια του 1897 για το νέο λιμάνι της Θεσσαλονίκης Πηγή: Έκθεση Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης �� 27 Εικ. 23. To εμπορικό κτίριο Stein Πηγή: https://thessarchitecture.wordpress. com �� 28 Εικ. 24. Το κτίριο της Αυτοκρατορικής Οθωμανικής Τράπεζας στην οδό Φράγκων. Πηγή: Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης �� 29 Εικ. 25. Ο αλευρόμυλος Αλλατίνι Πηγή: Συλλογή Ι. Μέγα �� 30 Εικ. 26. Άποψη του λιμανιού το 1970 Πηγή: Αρχείο Οργανισμού Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης «Θεσσαλονίκη 1997» �� 31 Εικ. 27. ; Το παλιό σχολείο του Lyceé Πηγή: Συλλογικό, 2006. Salonique! Ca Va?, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης; �� 34

Εικ. 28. Σκίτσα Λαζαριστών μοναχών, το 1859 �� 35 Πηγή : Έκθεση Γαλλικού Ινστιτούτου Θεσσαλονίκης �� 35 Εικ. 30. Το σχολείο Καλαμαρί στην Ανάληψη, πριν μεταφερθεί στον Φοίνικα Πηγή: Συλλογή Κ. Γούναρη �� 35 Εικ. 29. Σκίτσο μοναχής των Αδελφών του Ελέους Πηγή: Αρχείο Ελληνογαλλικής Σχολής «Καλαμαρί» �� 35 Εικ. 31. Εγκαταστάσεις Αγίου Βικεντίου στην οδό Φράγκων Πηγή: Αρχείο Ελληνογαλλικού Κολεγίου «ΔΕΛΑΣΑΛ» �� 36 Εικ. 32. Ιεραπόστολοι της Σχολής Λαζαριστών το 1894 �� 37 Πηγή: Συλλογή Ι. Μέγα �� 37 Εικ. 33. Η Σχολή των Λαζαριστών στο Ζέιτενλικ Πηγή: Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης �� 38 Εικ. 34. Μαθητές και καθηγητές ή Φρερ του Δελασάλ, σχ.έτος 1925-1926 Πηγή: Αρχείο Ελληνογαλλικού Κολεγίου «ΔΕΛΑΣΑΛ» �� 39 Εικ. 35. Το αρχικό κτίριο Δελασάλ στον Φραγκομαχαλά Πηγή Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης �� 39 Εικ. 36. Το νέο κτίριο του σχολείου στην οδό Φράγκων, το 1926 Πηγή: Αρχείο Ελληνογαλλικού Κολεγίου «ΔΕΛΑΣΑΛ» �� 40 Εικ. 37. Μαθήτριες της Σχολής Θηλέων της Alliance το σχ.έτος 1909-1910 Πηγή: Αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης �� 41 Εικ. 38. Η σχολή Μ. Αλλατίνι στη σημερινή Πλατεία Αριστοτέλους Πηγή: Αρχείο Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης �� 41 Εικ. 39. H σχολή Guiraud στην Αχειροποίητο Πηγή: Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, (2019). Γαλλικές Ιστορίες από το χθες στο σήμερα. Θεσσαλονίκη �� 42 Εικ. 40. Το αρχικό κτίριο του Λυσέ Πηγή Αρχείο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης �� 43 Εικ. 41. Μαθήματα γυμναστικής των μαθητριών του Λυσέ του Καϊρου � 45 Πηγή: Αρχείο Mission laïque française �� 45 Εικ. 42. Το Λυσέ της Αλεξάνδρειας κατά τη κατασκευή του το 1914 �� 45 Πηγή: Αρχείο Mission laïque française �� 45 Εικ. 43. Το Λυσέ ως μικροβιολογικό εργαστήριο της Στρατιάς της Ανατολής Πηγή: Αρχείο Mission laïque française �� 47 Εικ. 45. Το νέο κτίριο της Σχολή Θηλέων 1939 Πηγή: Συλλογικό, 2006. Salonique ! Ca Va ??, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης. �� 48 Εικ. 44. Tο νέο κτίριο του Ινστιτούτου που χτίσθηκε στη θέση του αρχικού πουκάηκε (Δ. Μολφέσης, 1972) Πηγή: Αρχείο Γαλλικού Ινστιτούτου �� 48 Εικ. 46. Δημοτικό Σχολείο στην οδό Κωλέττη (Ν. Μητσάκης, 1932) Πηγή: blod.gr �� 50 Εικ. 47. Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια Λυκαβηττού (Δ. Πικιώνης, 1932) Πηγή: doma.archi �� 51 Εικ. 48. Σχολή Θηλέων στην οδό Κριεζώτου 1936-39 Πηγή: Κολώνας Νέες Τάσεις Στα Σχολικά Κτίρια �� 52